bliżej przedszkola  4.115 kwiecień 2011

6

blizejprzedszkola.pl

ćwiczenia i zabawy ruchowe

Maria Broda-Bajak

Niech szanowni rodzice raz zechcą
uwierzyć, że dziecię swawolić zwykło
nie w złych zamiarach, albo ze złej woli,
ale wskutek potrzeby swego organizmu
tak pilnej, jak jedzenie lub picie.
Organizm dziecka potrzebuje ruchu (...),
gdyż to jest niezbędnym warunkiem
jego rozwijania się i samego wzrostu.

Maria Weryho-Radziwiłłowicz

C

hoć myśl tę Maria Weryho-Ra-

dziwiłłowicz zapisała pod ko-

niec XIX wieku, jej przesłanie

pozostaje aktualne do dziś. Można rzec

nawet, że w dobie „kanapowo-telewi-

zyjno-komputerowej” ponownie staje

się szczególnie naglące, a skierowane

jest oczywiście nie jedynie do rodziców

dzieci w wieku przedszkolnym (bo to

na ten okres przypada szczególna po-

trzeba ruchu), ale i do nauczycieli.
Rozmawiając z nauczycielami, wielo-

krotnie spotkałam się ze sceptycznym

nastawieniem do kwestii organizowa-

nia zajęć ruchowych w przedszkolu.

Już tłumaczę, na czym ono polega i cze-

go najprawdopodobniej jest wynikiem.

Otóż po pierwsze – na rynku wydaw-

niczym wciąż brakuje dobrych opra-

cowań metodycznych z tego zakresu

(wielu nauczycieli korzysta chociażby

z metodyki wychowania fizycznego

opracowanej przez Kazimierę Wlaźnik

jeszcze na przełomie lat 60. i 70. XX

wieku; kolejne nakłady tej książki roz-

chodziły się szybko, a obecnie jedyne

dostępne egzemplarze uzyskują za-

wrotne ceny na internetowych serwi-

sach aukcyjnych; mimo iż jest to wspa-

niałe opracowanie – nauczycielom bra-

kuje nowych, świeżych pomysłów). Po

drugie – w przedszkolach, z uwagi na

konieczność organizowania nowych

oddziałów, sale gimnastyczne często

przekształcane są w sale dla grup; na-

uczyciele zwracają tym samym uwagę

na brak odpowiedniej przestrzeni do

prowadzenia tego typu zajęć. Po trzecie

– nauczyciele boją się zajęć ruchowych

w dosłownym rozumieniu tego poję-

cia: boją się kontuzji u dzieci, ewentu-

alnych wypadków. Kłopotliwa zdaje

im się także konieczność przebierania

się dzieci przed każdymi zajęciami i po

nich (tu również uwaga skierowana

do rodziców – często zapominają oni

o tym, żeby przynajmniej raz w tygo-

dniu wziąć stroje dzieci do wyprania).

Między innymi z tych powodów edu-

kacja ruchowa w przedszkolu jest więc

często marginalizowana i występuje

zwykle w postaci przerywników ru-

chowych w toku „normalnych” zajęć.

Jeśli pojawia się jako osobno zaplano-

wane zajęcia (osobno w sensie jednost-

ki czasowej, nie w sensie: w oderwaniu

od treści dnia/tygodnia), jest nierzadko

postrzegana jako kwestia, co prawda,

konieczna, aczkolwiek kłopotliwa,

której wielu spośród nas w planie mie-

sięcznym najchętniej by nie uwzględ-

niało.

Co zrobić, by zmienić ten stan rzeczy?

Moim zdaniem, przede wszystkim

uświadomić sobie, że wychowania fi-

zycznego nie można spychać na dalszy

plan, gdyż o zdrowiu dziecka decydują

w 5–15% czynniki genetyczne, w 5–10%

środowisko fizyczne, w jakim dziecko żyje,

w 20–25% środowisko społeczne, w 10–

20% medycyna naprawcza, w 50% styl ży-

cia [Owczarek S., 2001]. Środowiskiem

społecznym jest dla dziecka nie tylko

jego rodzina, ale i przedszkole, w któ-

rym spędza sporą część swojego dnia.

I to właśnie przedszkole ma szczegól-

ny wpływ na kształtowanie stylu życia

dziecka.
Zajęcia ruchowe na etapie edukacji

przedszkolnej należy rozumieć w szcze-

gólny sposób – nie jako wychowanie fi-

zyczne sensu stricte, lecz jako naturalną

formę dziecięcej aktywności. Doktor

Renate Zimmer – profesor pedagogiki

sportowej na Uniwersytecie Osnabrück

(Niemcy) – zauważa, że na pierwszy rzut

oka zabawa i sport wydają się być całkiem

różnymi, a nawet prawie wykluczającymi

się nawzajem dziedzinami. Zabawa jest

działaniem otwartym, odnoszącym się do

chwili obecnej, nie posiadającym daleko-

siężnych celów; sport natomiast rozumiemy

raczej jako formę ruchu podlegającą okre-

bliżej przedszkola  4.115 kwiecień 2011

64

Przedszkole otwarte na zmiany

ślonym zasadom, zamkniętą i usystema-

tyzowaną. Z punktu widzenia dorosłych

takie zróżnicowanie jest w pełni zrozumiałe

i sensowne (...). Jednak z punktu widzenia

dzieci ruch, zabawa i sport stanowią jedną

nierozerwalną i bardzo ważną dla nich ca-

łość. Spór o definicje jest im obcy – zabawa

jest sportem, sport jest zabawą, a istotą tego

jest ruch, który godzi jedno z drugim (...).

Sport w przedszkolu musi przede wszyst-

kim pozostać zabawą (...). Przedszkole nie

jest miejscem kształcenia wyczynowych

sportowców. Sport i zabawa muszą raczej

w możliwie najróżnorodniejszym zakresie

uwzględniać ruch jako sposób wychowania.

Dziecko musi mieć możliwość poznania sa-

mego siebie, swego ciała oraz otaczającej je

przestrzeni i znajdujących się w niej przed-

miotów, a doświadczenia te zdobywa właś-

nie poprzez ruch [Zimmer R., 1998].
By móc w sposób prawidłowy projek-

tować zajęcia z zakresu wychowania

fizycznego, warto uświadomić sobie,

jakie są charakterystyczne cechy roz-

woju motorycznego dziecka w wieku

przedszkolnym (patrz: tabelka). Warto

także zapoznać się z pewnymi ele-

mentarnymi zasadami, które pozwo-

lą na zorganizowanie dzieciom zajęć

ruchowych dostosowanych do ich

potrzeb i możliwości. Należy też zgo-

dzić się z twierdzeniem, które wyraża

R. Zimmer w książce „Sport i zabawa

w przedszkolu” –

ruch, zabawa i sport

w przedszkolu powinny:
o

wychodzić naprzeciw elementarnej

potrzebie poruszania się;

o

zapewniać dzieciom radość pod-

czas wszystkich gier i zabaw;

o

umożliwiać rozwój fizyczno-moto-

ryczny;

o

pomagać dziecku w jego zmaga-

niach z otoczeniem (w sensie mate-

rialnym i społecznym);

o

rozwijać pozytywny stosunek do

siebie samego, swego ciała i umie-

jętności.

Zasady warte uwagi każdego nauczy-

ciela można przywołać za Adamem

Kalinowskim. Autor odniósł je, co praw-

da, jedynie do gimnastyki, której pro-

wadzenie z dzieckiem w domu zalecał

wszystkim rodzicom, ale – moim zda-

niem – ich przekaz jest uniwersalny:

1

W czasie prowadzenia gimnastyki nie

stosujemy komenderowania. Po prostu

wydajemy spokojne polecenia, jak „usiądź”,

„połóż się” (...). Wszystko to tonem zachęty,

na wesoło.

2

Ćwiczenia prowadzimy niemal wy-

łącznie w formie zabawowej: dzieci

ćwicząc będą naśladować różnego rodzaju

czynności i umiejętności bliskie i znane im

z życia. Tego rodzaju ćwiczenia pobudzają

wyobraźnię, ożywiają fantazję, często wy-

wołują u dziecka przyjemne skojarzenia.

Przykłady ćwiczeń: a) chwiejące się drzewa

(skłony tułowia), b) skaczące żabki (skoki na

czworakach), c) cyrkowiec tańczący na linie

(przejście równoważne po leżącym na ziemi

sznurku).

3

Dzieci lubią, gdy stawiamy im jakieś

konkretne, ciekawe dla nich zadania.

Samodzielne ich wykonanie będzie wyma-

gać niejednokrotnie opanowania się, zręcz-

ności, a nawet odwagi. Do wykonania tego

rodzaju ćwiczeń wykorzystujemy pomocni-

cze przybory, jak na przykład piłki, klocki,

skakanki, laski, krążki tekturowe. Przykłady

ćwiczeń w formie zadaniowej: a) przejście

kilku kroków z krążkiem na głowie, b) przej-

ście po leżącej desce z podrzucaniem i chwy-

taniem piłeczek.

4

Ciekawe są też dla dzieci ćwiczenia

w formie „czy potrafisz”. Na przykład:

czy potrafisz podrzucić w górę piłeczkę, ob-

rócić się dookoła i schwytać ją w powietrzu.

5

Dzieci lubią słuchać bajek i innych

opowiadań inscenizowanych ruchem.

Na przykład w czasie inscenizacji tematu

„na wycieczce do lasu” dzieci chodzą, biega-

ją, zbierają grzyby (skłony tułowia), chodzą

po pniu drzewa (przejście po desce), pełzają

jak zaskroniec, wypoczywają leżąc itp.

6

W czasie gimnastyki zwracamy uwagę,

aby po bardziej męczących ćwiczeniach,

na przykład po szybkim biegu, następowały

ćwiczenia spokojniejsze, pełniące rolę wypo-

czynku czynnego. Przykładem takiego uspo-

kajającego ćwiczenia jest wolny chód.
Organizując i prowadząc gimnastykę po-

winniśmy zwracać baczną uwagę na hi-

gieniczne i zdrowotne warunki ćwiczeń.

Na przykład gdy gimnastyka odbywa się

w mieszkaniu, to powinno ono być starannie

przewietrzone i odkurzone. Dzieci powinny

ćwiczyć w wygodnym i niekrępującym stro-

ju (...) [Kalinowski A., 1980].
Godne zastosowania w praktyce oraz

przydatne każdemu nauczycielowi po-

winny okazać się pedagogiczne zasady

aktywizowania dzieci – moim zdaniem

nie tylko podczas prowadzenia zajęć

ruchowych, ale w całym toku oddziały-

wań edukacyjno-wychowawczych. Na-

leżą do nich:

o

uświadomienie dziecku znaczenia po-

dejmowanych form ruchowych (należy

ChaRaKTERySTyCzNE CEChy RozWoJU MoToRyCzNEGo DzIECKa W WIEKU PRzEDSzKolNyM

CEC

hy

Cha

Ra

KTER

yST

yC

zNE:

Wczesny wiek przedszkolny

(3-4 r. ż.)

Średni wiek przedszkolny

(4-5,5 r. ż.)

Późny wiek przedszkolny

(5,5-7 r. ż.)

o

ma opanowane podstawowe co-

dzienne ruchy – dobrze chodzi, biega,
podskakuje;

o

sprawia wrażenie nieporadnego

– ma trudności z utrzymaniem po-
stawy równoważnej i prawidłowym
skoordynowaniem wykonywanych
czynności;

o

potrafi pokonywać przeszkody,

podskakiwać i poruszać się w takt
muzyki;

o

posługiwanie się i manipulowanie

różnymi przedmiotami sprawia mu
wiele radości;

o

lubi zabawy na czworakach, prze-

taczanie się i pełzanie;

o

czterolatek nabiera pewności

w wykonywaniu czynności rów-
noważnych, jego ruchy są bardziej
skoordynowane, wyraźnie zwiększa
się także sprawność rzutu i skoku,
zdobywa umiejętność chwytania;

o

trzyletnie dziecko można uczyć

jeździć na trójkołowym rowerze.

o

między 4 a 5 rokiem życia przeży-

wa tzw. skok rozwojowy – znacznie
zwiększa się koordynacja czynności
ruchowych oraz zdolność utrzymy-
wania równowagi;

o

wyraźnie zaznacza się dymorfizm

płciowy w motoryczności – chłopcy
zdecydowanie lepiej biegają, skaczą
i rzucają, dziewczęta są natomiast
sprawniejsze w wykonywaniu czyn-
ności wymagających zwinności;

o

dziecko zaczyna być coraz bar-

dziej samodzielne i wykazuje duże
zainteresowanie opanowywaniem
nowych, nawet trudnych czynności
ruchowych;

o

dziecko pięcioletnie można na-

uczyć jeździć na rowerze, wrotkach
czy nartach, łatwo uczy się też pły-
wać.

o

sześciolatek porusza się już nie

tylko szybciej, ale i bardziej harmo-
nijnie, co jest wynikiem znacznego
wzrostu koordynacji kończyn dol-
nych i górnych;

o

ruchy stają się płynne, dynamicz-

ne, swobodne i bardziej celowe;

o

usprawniają się umiejętności rzu-

cania, chwytania, biegania i skaka-
nia.

Źródło: Opracowanie własne na podstawie G. Antoszczuk (red.), Zajęcia ruchowe w przedszkolu, Wrocław 2004, s. 7-9.

bliżej przedszkola  4.115 kwiecień 2011

65

blizejprzedszkola.pl

pamiętać, że dziecko łatwiej wykonuje

i zapamiętuje to, co je interesuje);

o

rozbudzanie zainteresowań i aktywne-

go stosunku do nauki, zabawy, ćwicze-

nia;

o

własny przykład nauczyciela (rodzica);

o

rozwijanie i pobudzanie motywacji we-

wnętrznej poprzez odpowiednie kształ-

towanie oczekiwań i wymagań;

o

wprowadzanie indywidualizacji i stop-

niowania trudności zadań ruchowych

tak, aby były dostępne i możliwe do

osiągnięcia przez jak największą liczbę

uczniów reprezentujących różne pozio-

my (...);

o

dzieci są zdolne do koncentrowania

swojej uwagi przez krótki okres, a po-

dawany materiał powinien być zrozu-

miały i wyraźnie określający cele i za-

dania dla dziecka [Bronikowski M.

i in., 2007].

Poniżej prezentuję zabawy i ćwiczenia,

które można z powodzeniem wykorzy-

stać podczas zajęć ruchowych prowa-

dzonych z dziećmi, a które być może nie

są znane szerszemu gronu nauczycieli.

Nie dzielę ich z uwagi na wiek uczest-

ników – każdy nauczyciel bowiem zna

indywidualne możliwości powierzo-

nych jego opiece dzieci i bez trudu może

ocenić, która z zabaw będzie dla nich

odpowiednia, a która być może jeszcze

za trudna. Zabawy, których opis stano-

wią w większości dosłowne cytaty (dla

lepszego odbioru – pomijam oznaczanie

ich kursywą), pochodzą z książek, które

przedstawiam w dołączonej do treści ar-

tykułu bibliografii:

o

„Bawiące się niedźwiadki”

– dzieci,

mrucząc, chodzą po podłodze na czwo-

rakach i od czasu do czasu kładą się na

plecach, ruszając rękami i nogami, jak to

czyni niedźwiadek w trakcie zabawy.

o

„Czary-mary, czary-mary, czarodziej-

skie okulary”

– jedno z dzieci udaje,

że patrzy przez czarodziejskie okulary,

a pozostałe zadają mu pytanie: „Co wi-

dzisz?”. Dziecko odpowiada np. „Widzę

dzieci, które pływają”. Dzieci wykonują

czynność określoną przez dziecko

.

o

„Wąż”

– dzieci stoją w rzędzie, trzy-

mając się poprzedników za barki lub

biodra, recytują: Oj, jakiż ja biedny wąż,

tak się muszę kręcić wciąż. Ogon zmyka tu

i tam, jakże ja go schwytać mam? Po za-

kończeniu strofki wąż stara się schwy-

tać swój własny ogon, czyli pierwsze

dziecko stara się schwytać ostatnie.

W czasie zabawy wąż skręca się w pra-

wo i w lewo, aby dotknąć swego ogona.

Jeżeli to mu się uda, wznawia się zaba-

wę, typując inne dzieci na początek i ko-

niec węża. By uniknąć szarpania ostat-

niego dziecka, można za gumkę spodni

lub spódnicy wsunąć mu apaszkę i to

ona będzie stanowić ogon smoka.

o

„Polowanie na kapelusz”

– wariant

zabawy w „ganianego”. Uciekający ma

na głowie stary kapelusz. Pozostali bie-

gają za nim i usiłują mu go zdjąć. Ten,

komu się to uda, przejmuje rolę gonio-

nego. Żeby jednak zapobiec szarpaninie

i żeby wszyscy nie rzucili się na jednego,

dla większej grupy powinniśmy użyć

kilku kapeluszy.

o

„Nakręcanie zabawki”

– każde dzie-

cko określa, jaką zabawką chce być.

Nauczyciel nakręca sprężynki w każdej

z nich i dzieci zaczynają się poruszać.

Po chwili nauczyciel mówi, że baterie

się wyczerpują. Zabawki stają się coraz

wolniejsze, aż zamierają w bezruchu.

o

„Zwierciadło”

– dzieci stoją w parach

naprzeciwko siebie. Jedno z nich wyko-

nuje jakiś ruch, drugie jest jego lustrza-

nym odbiciem i stara się jak najwierniej

naśladować partnera. W zabawie wy-

bieramy sytuacje z życia codziennego,

w których używane jest lustro: wieczor-

ne mycie się, mycie zębów, przymierza-

nie nowej części garderoby itp.

o

„Ostatnia kropla wody”

– zabawa

prowadzona jest głównie (...) jako uspo-

kajająca, ale o charakterze wesołym, ra-

dosnym. Każdy uczeń w klęku prostym

podpartym próbuje wyobrazić sobie,

że jest pieskiem, który wyszedł z wody

i stara się otrząsnąć do ostatniej kropelki

wody, potrząsając całym ciałem.

o

„Pasterz”

– dzieci tańczą w parach do-

wolny taniec. Jeden z bawiących się bez

pary (pasterz) tańczy z kijem. W pew-

nym momencie pasterz upuszcza kij na

ziemię, co staje się dla dzieci sygnałem

łączenia się w nowe pary. Włącza się do

tego też pasterz. Kto zostaje bez pary,

staje się pasterzem i zabawa rozpoczyna

się od nowa.

o

„Raki”

– dzieci wykonują podpór

tyłem. Utrzymując biodra wysoko nad

podłogą, chodzą po pokoju jak raki.

o

„Robimy sałatkę”

– każdy uczestnik zaba-

wy losuje u nauczyciela

emblemat z warzywem.

Do środka koła wcho-

dzi jedna osoba wybra-

na przez prowadzącego

(...) i mówi np.: „Robię

sałatkę i potrzebuję do

niej ziemniaka, marchewkę i pora”. Te

osoby, które mają wymienione emblema-

ty, wchodzą do środka koła i zaczyna się

„mieszanie sałatki” – dzieci kręcą się wo-

kół własnej osi z delikatnym ocieraniem

się o siebie.

o

„Pełzanie Indianina”

– ciche pełza-

nie na brzuchu pod krzesłami. Pełzanie

odbywa się przez podkurczanie nóg na

zmianę, kolanami na zewnątrz, z jed-

noczesnym wysuwaniem przeciwnego

ramienia w przód.

o

„Kwiatek rośnie”

– dzieci siedzą

w siadzie skrzyżnym z tułowiem po-

chylonym do przodu i dłońmi opartymi

o podłogę. Na hasło „kwiatek rośnie”

powoli prostują tułów i wyciągają ręce

jak najwyżej w górę. Na hasło „kwia-

tek więdnie” powoli wracają do pozycji

wyjściowej.

o

„Wilczym tropem”

– dzieci podążają

za prowadzącym „wilczym tropem”,

wykonując 5 kroków marszu i 5 kroków

biegu truchtem. Na zawołanie prowa-

dzącego: „Wilk – kryj się!” dzieci roz-

biegają się i kryją się za pobliskie przed-

mioty lub przyjmują pozycję kuczną. Po

wyróżnieniu za dobre ukrycie zabawa

rozpoczyna się od nowa.

o

„Zegar”

– dzieci siedzą naprzeciwko

siebie w siadzie skrzyżnym i wykonują:

skłony głowy w bok, mówiąc jednocześ-

nie „cyk-cyk”; skłony głowy w przód

i w tył „bim-bam”; obszerne krążenia

głowy, kilka razy w prawą stronę, a na-

stępnie w lewą – ze słowami „drrrr...”

(dzwoni budzik).

Bibliografia:

Antoszczuk G. (red.), Zajęcia ruchowe w przed-

szkolu, Wrocław 2004.
Bronikowski M. i in., Wychowanie fizyczne poprzez

zabawy i gry ruchowe, Poznań 2007.
Kalinowski A., Ćwiczę i bawię się z dzieckiem,

Warszawa 1980.
Owczarek S., Gimnastyka przedszkolaka, Warszawa

2001.
Trześniowski R., Gry i zabawy ruchowe, Warszawa

1995.
Zimmer R., Sport i zabawa w przedszkolu, Wrocław

1998.

Maria Broda-Bajak – nauczycielka w Przedszkolu Niepublicznym

„Pod Gwiazdkami” w Krakowie. Absolwentka Uniwersytetu Peda-

gogicznego im. KEN w Krakowie na kierunku pedagogika przed-

szkolna i wczesnoszkolna oraz pedagogika społeczno-opiekuńcza,

dwukrotna stypendystka Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego

za osiągnięcia w nauce. W pracy z dziećmi najchętniej wykorzy-

stuje zabawy muzyczne oraz ćwiczenia z obszaru pedagogiki

twórczości.