Â

WIAT

N

AUKI

Marzec 1997 83

K

ilka m´˝nych dusz, nie obawia-
jàcych si´ syberyjskiej zimy, b´-
dzie mog∏o 9 marca, 41 minut

po pó∏nocy czasu uniwersalnego po-
dziwiaç ca∏kowite zaçmienie S∏oƒca.
Gdy cieƒ Ksi´˝yca zacznie si´ przesu-
waç ku pó∏nocy po przykrytej lodem
powierzchni, nieustraszeni obserwato-
rzy zobaczà oprócz wspania∏ej korony
s∏onecznej Êwietlnà smug´ przecinajà-
cà ciemniejàce niebo. Komet´ Hale-Bopp
(oznaczonà przez astronomów symbo-
lem C/1995 O1), która zapowiada si´
na najjaÊniejszà w czasie ostatnich 20 lat,
zaledwie 22 dni b´dzie dzieli∏o od prze-
jÊcia przez peryhelium, a 13 dni – od
najwi´kszego zbli˝enia do Ziemi. Âwie-
càce jasno warkocze komety powinny
stanowiç wspania∏e widowisko.

JeÊli w swych planach nie przewidu-

jesz, drogi Czytelniku, wyprawy za ko-
∏o podbiegunowe na Syberi´, nic si´ nie
martw. Efektowna kometa Hale-Bopp
b´dzie widoczna z ka˝dego miejsca na
kuli ziemskiej. W badaniach komety
mogà uczestniczyç mi∏oÊnicy astrono-
mii z ca∏ego Êwiata: Harvard-Smithso-
nian Center for Astrophysics w Cam-
bridge (USA) zorganizowa∏o globalnà
sieç obserwatorów, do której ka˝dy mo-
˝e si´ przy∏àczyç.

Astronomowie w napi´ciu przyglà-

dajà si´ Hale-Bopp, gdy˝ jej jàdro spra-
wia wra˝enie szczególnie aktywnego.
Jàdro kometarne to doÊç luêno zwiàza-
na skalno-lodowa bry∏a, której po-
wierzchnia paruje, w miar´ jak obiekt
zbli˝a si´ do S∏oƒca. Powstajà w ten spo-
sób strumienie gazu i py∏u tworzàce
warkocz. (Odbijajàcy Êwiat∏o py∏ uk∏ada
si´ wzd∏u˝ zakrzywionego toru, nato-
miast zjonizowany gaz oddala si´ po li-
nii prostej od S∏oƒca.) Jàdro komety Ha-
le-Bopp zacz´∏o wyrzucaç widoczne
strumienie materii, gdy mija∏o Jowisza,
mniej wi´cej 7 jednostek astronomicz-
nych od S∏oƒca (jednostka astronomicz-
na, czyli j.a., to Êredni promieƒ orbity
Ziemi, równy oko∏o 150 mln km). Do-
Êwiadczeni obserwatorzy mogà oglàdaç
komet´ go∏ym okiem od maja 1996 roku
(wi´kszoÊç komet osiàga takà jasnoÊç
dopiero kilka miesi´cy przed peryhe-
lium), dla innych sta∏o si´ to mo˝liwe
dopiero w styczniu tego roku.

Warkocze (py∏owe i gazowe) ujaw-

niajà niektóre z najwi´kszych tajemnic
budowy i sk∏adu chemicznego komet.
Stanowià równie˝ dla ziemskiego ob-
serwatora wspania∏e w´drowne labora-
torium, pozwalajàce Êledziç wiatr s∏o-
neczny. Czasami w warkoczach ko-

metarnych pojawiajà si´ jakieÊ lekkie
odpryski, które sà wydmuchiwane
przez wiatr s∏oneczny. W 1974 roku
kometa Kohoutka sprawi∏a astrono-
mom takà niespodziank´ co najmniej
dwukrotnie.

Ka˝dy mi∏oÊnik astronomii mo˝e

obserwowaç warkocz komety i jego
struktur´. Trzeba zaopatrzyç si´ w do-
bry atlas nieba, zawierajàcy mapy w
uk∏adzie wspó∏rz´dnych równikowych
(rektascensja i deklinacja). Przydadzà
si´ tak˝e: kàtomierz, cyrkiel i laska
Jakuba [ramka na nast´pnej stronie]. Laska
Jakuba, wykonana z gi´tkiej linijki i
d∏ugiej drewnianej listewki, pozwo-
li okreÊliç po∏o˝enie charakterystycz-
nych cech warkocza z dok∏adnoÊcià
do oko∏o 0.1°.

Warkocz nale˝y naszkicowaç bezpo-

Êrednio na odpowiedniej mapie atlasu
(lub na dobrej kopii). Po∏o˝enie g∏owy
komety mo˝na okreÊliç, mierzàc jej od-
leg∏oÊç kàtowà od trzech najbli˝szych
gwiazd. By zamieniç miar´ kàtowà na
liniowà, odpowiadajàcà odleg∏oÊciom
na mapie, wystarczy pami´taç, ˝e go-
dzina rektascensji odpowiada 15° rów-
nika niebieskiego. (Nale˝y przy tym po-
mno˝yç zmierzonà odleg∏oÊç przez

NAUKOWIEC AMATOR

Shawn Carlson

Z∏ap komet´ za warkocz

WYSOKOÂå GODZIN¢ PRZED WSCHODEM S¸O¡CA

30o

20o

10o

30o

20o

10o

WYSOKOÂå GODZIN¢ PO ZACHODZIE S¸O¡CA

1 KWIETNIA

1 KWIETNIA

16 KWIETNIA

1 MAJA

16 MARCA

16 MARCA

1 MARCA

16 STYCZNIA

50o N

50o

40o N

40o N

30o N

30o N

15 LUTEGO

1 LUTEGO

NNE

NE

ENE

E

WNW

NW

NIEBO PORANNE

NIEBO WIECZORNE

KOMETA HALE-BOPP na niebie

porannym i wieczornym. Im dalej

od równika znajduje si´ obserwator,

tym lepszy ma widok.

EDWARD BELL; wg SKY & TELESCOPE

cosinus deklinacji.) Po ka˝dym pomia-
rze wbijamy cyrkiel w odpowiednie
miejsce i zakreÊlamy niewielki ∏uk tam,
gdzie powinna si´ znajdowaç g∏owa ko-
mety. Jej dok∏adne po∏o˝enie zostanie
okreÊlone przez przeci´cie si´ ∏uków.
W ten sam sposób mo˝na zaznaczaç
wszystkie wyraêne cechy warkocza. Do-
piero póêniej nale˝y przystàpiç do na-
noszenia szczegó∏ów, u˝ywajàc lornet-
ki lub teleskopu. Prowadzàc obserwacje
podczas ka˝dej pogodnej nocy, mo˝e-
my zgromadziç dokumentacj´ ewolucji
warkoczy.

Mglista g∏owa komety, zwana te˝ ko-

mà, równie˝ zmienia swà wielkoÊç, ja-
snoÊç i struktur´. Ârednic´ komy naj∏a-
twiej jest zmierzyç za pomocà okularu
z wykalibrowanà skalà umieszczonà
w soczewce. Taki mikrometr troch´
kosztuje, ale wart jest swej ceny.

Mo˝na jednak pos∏u˝yç si´ poÊrednià

metodà. Nale˝y ustawiç teleskop tak, by
koma znalaz∏a si´ w centrum pola wi-

dzenia, a nast´pnie pozwoliç, by na sku-
tek obrotu Ziemi kometa przez nie w´-
drowa∏a. Trzeba obróciç krzy˝ nitek
okularu tak, by kometa porusza∏a si´
wzd∏u˝ linii poziomej, i zmierzyç, w cià-
gu ilu sekund koma przechodzi w ca-
∏oÊci przez nitk´ pionowà. Znajàc de-
klinacj´ komety (dzi´ki pomiarom
pozycyjnym zapisanym w atlasie), ob-
liczymy Êrednic´ komy w sekundach
kàtowych: wystarczy pomno˝yç zmie-
rzony czas przez cosinus deklinacji i
podzieliç przez 4. By uzyskaç dok∏ad-
niejszy wynik, musimy powtórzyç po-
miar co najmniej trzykrotnie i uÊredniç
rezultaty.

Za pomocà niedu˝ego teleskopu mo-

˝emy równie˝ oceniç jasnoÊç komety
w wielkoÊciach gwiazdowych, porów-
nujàc jà z gwiazdami o znanym blasku.
Dokonamy tego, obserwujàc komet´
przez okular dajàcy niedu˝e powi´ksze-
nie (nie wi´ksze ni˝ dwukrotne powi´k-
szenie na centymetr apertury telesko-

pu). Gdy zapami´tamy obraz komety,
powinniÊmy skierowaç teleskop ku naj-
bli˝szej gwieêdzie o znanej jasnoÊci
i rozogniskowaç obraz gwiazdy, tak by
osiàgnà∏ t´ samà wielkoÊç co obraz ko-
mety. Wówczas mo˝emy porównaç ja-
snoÊç rozogniskowanej gwiazdy i ko-
mety. W tej metodzie dobrze jest si´
pos∏u˝yç dwiema gwiazdami: nieco
s∏abszà i nieco jaÊniejszà od komety. Po-
zwoli to okreÊliç, gdzie pomi´dzy jasno-
Êciami tych gwiazd lokuje si´ jasnoÊç
komety.

Oceniajàc jasnoÊç, trzeba zwróciç

uwag´ na par´ spraw. Atmosfera po-
ch∏ania znacznie wi´cej Êwiat∏a, gdy
gwiazda – lub kometa – znajduje si´ bli-
sko horyzontu. JeÊli zatem wysokoÊç ko-
mety nie przekracza 30°, nale˝y porów-
nywaç jà z gwiazdami Êwiecàcymi na
tej samej wysokoÊci co ona. Nie powin-
niÊmy pos∏ugiwaç si´ gwiazdami czer-
wonymi, gdy˝ nasze oczy nie sà zbyt
czu∏e na czerwieƒ. JeÊli wybieramy
gwiazdy z katalogu, odrzuçmy te, któ-
re majà typ widmowy K, M, R lub N,
oraz te, których wskaênik barwy B-V jest
wi´kszy od 1. Ocenianie jasnoÊci tà me-
todà mo˝na przeçwiczyç na gwiazdach
o znanym blasku. DoÊwiadczeni obser-
watorzy potrafià okreÊliç jasnoÊç obiek-
tu z dok∏adnoÊcià do 0.1–0.2

m

.

By dowiedzieç si´ wi´cej o obserwa-

cjach komet i o sposobie przekazy-
wania ich wyników, wystarczy napisaç
do Harvard-Smithsonian Center for
Astrophysics pod adresem icq@cfa.
harvard.edu, przejrzeç strony w sieci
WWW pod adresem http://cfa-www.
harvard.edu/cfa/ps/icq.html lub wy-
s∏aç list do Daniela W. E. Greena,
Smithsonian Astrophysical Observatory,
60 Garden St., Cambridge, MA 02138.
Mo˝na tak˝e nabyç opublikowany nie-
dawno Guide to Observing Comets (Po-
radnik obserwatora komet), przesy∏ajàc
pod ten sam adres czek na 15 dolarów
wystawiony na International Comet
Quarterly.* Rozmowy z Greenem bar-
dzo mi pomog∏y podczas pisania tego
artyku∏u. Choç dawniej uwa˝ano, ˝e po-
jawienie si´ komety zapowiada nieszcz´-
Êcie, ta znacznie pog∏´bi naszà wiedz´.

Informacj´ o innych naukowych progra-

mach, w których udzia∏ biorà mi∏oÊnicy
astronomii, mo˝na znaleêç na stronach So-
ciety for Amateur Scientists pod adresem
http://www.thesphere.com/SAS/ lub uzy-
skaç telefonicznie pod numerami: (800) 873
8767 i [phone].

T∏umaczy∏

Jaros∏aw W∏odarczyk

* Z ksià˝ek opublikowanych w j´zyku polskim naj-
wi´cej praktycznych porad, jak obserwowaç kome-
ty, zawiera Niebo. Poradnik u˝ytkownika Davida H.
Levy’ego, Warszawa 1996 (przyp. t∏um.).

Jak zbudowaç lask´ Jakuba

D

o wykonania skali najlepiej u˝yç metrowej linijki. Wówczas celownik nale˝y umieÊciç
na listewce w odleg∏oÊci 114.6 cm od linijki. Gdy b´dziemy patrzyli z tego miejsca

na skal´, odleg∏oÊç kàtowa dwóch kresek, oddalonych od siebie o 2 cm, wyniesie 1°.
Dlatego warto narysowaç cienkie bia∏e linie co 2 cm (1°) i co 1 cm (0.5°). Dioda oÊwietli
skal´, u∏atwiajàc dokonanie odczytu w nocy.

4 6 4 7 4 8 4 9 5 0 5 1 5 2 5 3 5 4

4 5

4 4

4 3

4 2

SKALA NA LINIJCE

GI¢TKA LINIJKA

BATERIA 9 V

9V

DIODA
LUMINESCENCYJNA
˚Ó¸TA
DU˚EJ JASNOÂCI

PRZE¸ÑCZNIK

PRZE¸ÑCZNIK

+

–

180Ω

1/2 W

PRZE¸ÑCZNIK

SZNUREK

1°

SZPILA
CELOWNICZA

OKO

DASZEK

UZIEMIENIE

FOLIA

DIODA

OÂWIETLAJÑCA

SKAL¢

10.7 cm

114.6 cm

IAN WORPOLE

84 Â

WIAT

N

AUKI

Marzec 1997