U ŚWIĘTEGO WALENTEGO

Nasza dywizja zajęła Beresteczko wczoraj wieczorem. Sztab rozkwaterował się w

domu księdza Tuzinkiewicza. Przebrany w babskie suknie Tuzinkiewicz uciekł z

Beresteczka przed wkroczeniem naszych wojsk. Dowiedziałem się o nim, że

czterdzieści pięć lat miał w Beresteczku do czynienia z Bogiem i że był dobrym

księdzem. Mieszkańcy, chcąc, abyśmy to zrozumieli, powiadają: był lubiany wśród

Żydów. Za czasów Tuzinkiewicza odnowiono stary kościół. Remont zakończony

został w dniu trzechsetlecia świątyni. Z Żytomierza przyjechał wtedy biskup. Prałaci

w jedwabnych sutannach odprawiali mszę przed kościołem. Brzuchaci i miłościwi -

stali jak dzwony na rosistej trawie. Z okolicznych siół płynęły pokorne rzeki.

Chłopstwo zginało kolana, całowało ręce, na niebiosach zaś płonęły tego dnia

przedziwne obłoki. Niebiańskie chorągwie rozwiewały się na cześć starego kościoła.

Sam biskup pocałował Tuzinkiewicza w czoło i nazwał go ojcem Beresteczka, pater

Beresteckae. Historii tej dowiedziałem się rano w sztabie, gdzie odczytywałem raport

naszej kolumny marszowej, prowadzącej rozpoznanie z rejonu Radzichowa w

kierunku na Lwów. Czytałem papiery, chrapanie ordynansów za moimi plecami

mówiło o naszej bezdomności, której nie widać było końca. Rozkiśli z bezsenności

pisarze skrobali dywizyjne rozkazy, jedli ogórki i kichali. Dopiero koło południa

skończyłem robotę, podszedłem do okna i zobaczyłem berestecką świątynię - potężną

i białą. Błyszczała w chłodnym słońcu jak baszta z fajansu. Błyskawice południa

jarzyły się na jej lśniących bokach. Wypukła ich linia zaczynała się pod odwieczną

zielenią kopuł i płynnie zbiegała w dół. Różowe żyły murszały w białym kamieniu

frontonu, u szczytu zaś stały cienkie jak świece kolumny. Później śpiew organów

poraził mój słuch i zaraz po tym w drzwiach sztabu zjawiła się starucha z

rozpuszczonymi, żółtymi włosami. Ruszała się jak pies z przetrąconą łapą, kołując i

przypadając. Źrenice jej pełne były ciepłej bieli ślepoty i tryskały z nich łzy. Dźwięki

organów, to marudne, to śpiewne, płynęły ku nam. Ich lot był trudny, ich trop wlókł

się żałośnie i długo. Starucha otarła łzy żółtymi swoimi włosami, przysiadła na ziemi

i jęła całować moje buty i kolana. Organy zamilkły, by znów zachichotać w basowym

rejestrze. Chwyciłem staruchę za rękę i obejrzałem się. Pisarze stukali na maszynach,

ordynansi chrapali coraz zapamiętałej, ich ostrogi wrzynały się w wojłok pod

pluszowym obiciem otoman. Starucha całowała moje buty z czułością, obejmując je

jak niemowlę. Pociągnąłem ją ku wyjściu i zamknąłem za sobą drzwi. Kościół wyrósł

przed nami, olśniewający jak dekoracja. Boczne jego drzwi były otwarte, a na

grobach polskich oficerów poniewierały się końskie czaszki. Wbiegaliśmy na

kościelny cmentarz, ominęliśmy mroczny korytarz i trafiliśmy do kwadratowego

pokoju w absydzie za ołtarzem. Gospodarowała tam Saszka, siostra z 31. pułku.

Grzebała w kupie jedwabiu, rzuconego przez kogoś na podłogę. Grobowy aromat

złotogłowiu, rozsypujących się kwiatów, wonnej zgnilizny wypełniał drżące jej

nozdrza, drażniąc je i zatruwając. Za chwilę weszli do pokoju Kozacy. Zaśmiali się,

chwycili Saszkę za ręce i cisnęli z rozmachem na kupę tkanin i książek. Ciało Saszki,

kwitnące i woniejące jak mięso dopiero co zarżniętej krowy, błysnęło golizną, zadarte

spódnice odsłoniły nogi szwadronowej damy, żeliwne, smukłe nogi, a przygłupi

Kurdiukow - siadł na Saszkę okrakiem i trzęsąc się, jak w siodle, zaczął udawać, że

chwyta go żądza. Saszka zrzuciła go i skoczyła ku drzwiom. I dopiero wtedy, przez

prezbiterium, przedostaliśmy się do kościoła. Pełen światła był ten kościół, pełen

tańczących promieni, słupów powietrznych, jakiejś rzeźwej radości. Jak mógłbym

zapomnieć obraz wiszący w prawej nawie i malowany przez pana Apolka? Na tym

obrazie dwunastu różowych ojcaszków kołysało w spowitej wstęgami kolebce

pulchne dzieciątko Jezus. Palce nóg Jezuska prężyły się, jego ciało pokrywał werniks

porannego, gorącego potu. Dziecię tarza się na tłustych, pofałdowanych pleckach,

dwunastu apostołów w kardynalskich infułach pochyla się nad kołyską. Ich twarze

wygolone są do błękitu, płomieniste płaszcze rozdymają się na brzuchach. Oczy

apostołów iskrzą się mądrością, stanowczością, radością, w kątach ich ust błąka się

subtelny uśmiech, na podwójnych podbródkach rosną ogniste brodawki, brodawki

malinowe jak majowe rzodkiewki. W tej beresteckiej świątyni wyczuwało się własny,

zwodniczy pogląd na męki śmiertelne synów człowieczych. W tym kościele święci

szli na męki z teatralnością włoskich śpiewaków i czarne włosy siepaczy błyszczały

jak broda Holofernesa. Tuż nad ołtarzem ujrzałem bluźnierczy wizerunek Jana

Chrzciciela, dzieło heretyckiego i zachwycającego pędzla pana Apolka. Na

wizerunku tym Chrzciciel byt piękny, ale była to owa piękność dwuznaczna i pełna

niedomówień, gwoli której królewskie nałożnice wyzbywają się swojej na poły

utraconej już czci i rozkwitającego życia. Z początku nie zauważyłem w kościele

śladów zniszczenia albo też wydały mi się one nieznaczne. Rozbity był tylko

relikwiarz świętego Walentego. Poniewierały się pod nim strzępy zbutwiałej waty i

śmieszne kostki świętego, przypominające raczej kurze kości. I jeszcze Afońka Bida

grał na organach. Pijany był ten Afońka, dziki i pocięty szablami. Dopiero wczoraj

wrócił do nas z koniem, którego zdobył na chłopach. Afońka usiłował dobrać na

organach melodię marsza, a ktoś namawiał go sennym głosem: „Daj spokój. Atonia,

hajda na śniadanie”. Ale Kozak nie dawał spokoju: mnóstwo znał pieśni ten Afońka.

Każdy dźwięk był pieśnią, a wszystkie dźwięki były oderwane od siebie wzajem.

Pieśń - jej gęsty ton - trwała chwilę i przedzierzgała się w inną.

Słuchałem, rozglądając się, ślady zniszczeń wydawały mi się bagatelne. Ale innego

był zdania pan Ludomirski, dzwonnik od Świętego Walentego i mąż ślepej staruchy.

Ludomirski wypełzł nie wiadomo skąd. Wkroczył do kościoła miarowym krokiem, z

opuszczoną głową. Starzec nie ośmielił się nakryć czymkolwiek rozrzuconych

relikwii, ponieważ zwykłemu człowiekowi nie wolno tykać tego, co święte.

Dzwonnik padł na błękitne płyty podłogi, podniósł głowę i siny jego nos wzniósł się

nad nim jak sztandar nad umarłym. Siny nos drżał nad nim, a wtedy właśnie obok

ołtarza zafalowała aksamitna kotara i rozsunęła się z furkotem. W głębi odsłoniętej

niszy na tle nieba poradlonego chmurami widać było biegnącą, brodatą figurę w

pomarańczowym kontuszu - bosą, o rozdartych, krwawiących wargach. Chrapliwy

wrzask targnął wówczas naszym słuchem. Człowieka w pomarańczowym kontuszu

ścigała nienawiść i dosięgała już pogoń. Zgiął ramię, aby zasłonić się przed ciosem.

Z jego ręki purpurowym potokiem biła krew. Kozaczek stojący obok mnie wrzasnął i

z opuszczoną głową rzucił się do ucieczki, chociaż nie było przed czym uciekać,

ponieważ postać w niszy - to był tylko Jezus Chrystus - najniezwyklejszy wizerunek

święty, jaki widziałem w życiu. Zbawiciel pana Ludomirskiego był oto

kędzierzawym Żydem z kudłatą bródką i niskim, zmarszczonym czołem. Zapadłe

jego policzki malowane były karminem, nad przymkniętymi z bólu oczami wyginały

się cienkie, rude brwi. Wargi miał rozdarte jak koń, polski jego kontusz ściągnięty był

drogocennym pasem, a pod kaftanem dygotały porcelanowe nóżki, malowane, bose,

porznięte srebrnymi gwoździami. Pan Ludomirski w zielonym surducie stał pod

statuą. Rozpostarł nad nami wyschłą dłoń i przeklął nas. Kozacy wytrzeszczyli oczy,

opuścili słomiane czuby. Grzmiącym głosem dzwonnik od Świętego Walentego rzucił

na nas klątwę, używając przy tym najczystszej łaciny. Następnie odwrócił się, padł na

kolana i objął nogi Zbawiciela. Po powrocie do sztabu napisałem raport na ręce

dowódcy dywizji w związku z obrazą uczuć religijnych ludności miejscowej.

Rozkazano kościół zamknąć, winnych zaś, niezależnie od kary dyscyplinarnej, oddać

pod sąd wojenny.

Tłum. Jerzy Pomianowski