- 1 -

Anglia w X-XV wieku. Początki parlamentu

Po opuszczeniu Anglii w V w. przez legiony rzymskie została ona podbita w ciągu dwu wieków

przez germańskich Anglów, Sasów i Jutów. Ich państewka zostały zjednoczone w X w, ale w pierwszej

połowie XI w. Anglia znalazła się we władaniu królów duńskich. W latach 1042-1066 trwały rządy

własnej dynastii. Po śmierci Edwarda Wyznawcy Anglosasi wybrali na króla Harolda. Wówczas

nastąpił najazd Normanów francuskich. Książę Normandii Wilhelm Zdobywca rozgromił rycerstwo

anglosaskie w bitwie pod Hastings i koronował się na króla Anglii. Chcąc zachować silną władzę mo-

narszą, nadawał swym wasalom dobra w różnych miejscach, tak by nie stanowiły one większych całości.

Zachował dla siebie pełną władzę sądowniczą, której sprawowanie powierzał mianowanym przez siebie

sędziom. Wszyscy rycerze byli bezpośrednio zależni od króla. Nie było typowej drabiny feudalnej.

Musieli też, jak cała ludność, płacić podatki. Henryk II Plantagenet (1154-1189), potrzebując

pieniędzy na wojnę z Francją, bardzo je zwiększył. Doprowadziło to do powstania opozycji, do której

obok możnych świeckich przystąpił nawet arcybiskup Canterbury Henryk Becket. Na rozkaz króla

został on zamordowany. Jednak duchowieństwo otrzymało w końcu immunitet sądowy. Z opozycją

musieli walczyć kolejni władcy: Ryszard Lwie Serce i Jan bez Ziemi, który potrzebując pieniędzy na

wojnę z królem Francji, Filipem II Augustem, nałożył na duchowieństwo podatki, za co został

obłożony klątwą. Utraciwszy po klęsce pod Bouvines (1214) większość posiadłości francuskich, musiał

ustąpić możnym. W 1215 r. wydał wielki przywilej - Wielką Kartę Swobód. Odtąd żaden rycerz,

mieszczanin, czy wolny chłop nie mógł być uwięziony bez wyroku sądu złożonego z osób równych

mu stanem. Król nie mógł nakładać nowych podatków bez zgody rady, w której zasiadali

baronowie i biskupi. Następny król Anglii Henryk III prowadził awanturniczą politykę. Związany

z papiestwem, ingerował w sprawy cesarstwa niemieckiego. Rada baronów, od pewnego czasu

nazywana parlamentem, odrzuciła pomysł nałożenia nowych podatków. Doszło do wojny

domowej. Siły powstańcze dowodzone przez Szymona z Monfort w 1264 r. pokonały wojska

królewskie. Zwołano wówczas parlament, w którym zasiedli także przedstawiciele rycerstwa i

mieszczaństwa. W rok później Henryk III rozbił powstańców i obalił wprowadzone reformy.

Musiał

jednak

potwierdzić

postanowienia

Wielkiej

Karty

Swobód.

W 1295 r. król Edward I, potrzebując pieniędzy na wojnę ze Szkocją, zwołał parlament,

powołując doń także przedstawicieli rycerstwa i miast. W dwa lata później parlament uzyskał

kontrolę nad nakładaniem nowych podatków. Następnemu królowi, Edwardowi II baronowie

narzucili swą kuratelę. Parlament miał być zwoływany 2-3 razy w roku i decydować o wojnie i

pokoju, powiększeniu armii i wyjazdach króla na kontynent. Dopiero przy poparciu miast i rycerzy

obalono kolegium lordów (1322). Najważniejsze decyzje w sprawach państwowych miały być

- 2 -

podejmowane przez parlament, który niebawem został podzielony na Izbę Lordów i Izbę Gmin.

Spory w rodzinie królewskiej zakończyły się zdetronizowaniem Edwarda II przez parlament (1327).

W czasie wojny stuletniej 1337-1453 parlament wielokrotnie uchwalał nowe podatki. W 1399

r. zdetronizował Ryszarda II i na tron powołał Henryka IV Lancastra z bocznej linii Plantagenetów.

Nastąpił okres znacznych wpływów parlamentu. W czasie wojny Dwóch Róż 1455-1485, zwanej też

od herbów walczących rodów wojną Białej i Czerwonej Róży, wzajemnie wymordowali się

członkowie rodów Lancastrów i Yorków, których przedstawiciel, Edward IV został królem w

miejsce obalonego Henryka VI. Po śmierci Edwarda IV (1483) jego brat zamordował swych

bratanków i objął władzę jako Ryszard III, wprowadzając niesłychany terror. Ryszarda III Yorka

pokonał Henryk VII Tudor (1485-1509), który zmierzał do wzmocnienia władzy królewskiej.

Osłabił on pozycję baronów, popierając nową szlachtę (gentry) i miasta. W wojnie domowej

wyginęła bowiem większość możnowładców i rycerstwa pochodzenia normańskiego, do czego

przyczynił się zwyczaj tracenia jeńców na polu bitwy.

Francja w X-XIV wieku

Władza ostatnich królów karolińskich była bardzo słaba. Wybrany w 987 r. królem Hugon

Kapet

miał w chwili objęcia tronu francuskiego niewielkie dobra własne, czyli domeny, w okolicach

Paryża i Orleanu. Domeny innych wielkich feudałów były znacznie większe. Kapetyngowie cieszyli

się jednak poparciem duchowieństwa. Stosując praktykę wyboru następcy za życiu poprzedniego

króla, doprowadzili do dziedziczności tronu. Stopniowo do dóbr własnych przyłączali coraz więcej

ziem. W drugiej połowic XII wieku zostali zagrożeni przez Plantagenetów, którzy z lokalnych

rywali stali się królami Anglii, władającymi połową ziem królestwu Francji. Dzięki polityce Filipa II

Augusta

(1180-1221) udało się odebrać część ziem, bądź ustanowić zależność lenną posiadłości

angielskich we Francji. Król francuski wezwał króla angielskiego, (Jana bez Ziemi, jako swego

wasala) przed swój sąd, a gdy ten nie sławił, ogłoszono konfiskatę jego dóbr. Pod Bouvines w 1214

roku wojska francuskie pokonały siły angielskie i cesarskie. Za panowaniu tegoż króla rycerstwo

francuskie wzięło udział w krucjacie przeciwko oskarżonym o herezję albigensom, niszcząc ogniem

i mieczem niezależna dotąd Lotaryngię.

Ludwik IX Święty

(1226-1270), wspierając się na miastach, które chciały uwolnić się od

panów feudalnych, ograniczył władzę tzw. wielkich wasali. Przy zmianie dziedzica dóbr żądał

dużej opłaty bądź oddania mu części ziemi. Zakazał wojen prywatnych i tzw. sądów bożych, czyli

pojedynków w celu udowodnieniu swych racji, Ujednolicił administrację, w której druzą rolę

odgrywać odpowiednio wykształceni urzędnicy królewscy. Powołał sądy królewskie, nazywane

- 3 -

parlamentami. Rozporządzenia królewskie, tzw. Ordonanse, obowiązywały już w całej Francji.

Ludwik

ukończył wojny z Aragonią i Anglią, której pozostało lenno Ordonanse (1259). Był

organizatorem dwu wypraw krzyżowych czemu Francja zyskała duży autorytet w świecie i

chrześcijańskim.. W ciągu XIII wieku wyodrębniły się pod względem prawnym trzy stany:

duchowieństwo, rycerstwo (szlachta) i mieszczanie.

Filip IV Piękny

(1285-1314), dążąc do uwolnieniu swej władzy od zależności kościelnych,

wdał się w walkę z papiestwem. Chciał tez podporządkować sobie biskupów francuskich Obłożył

kler podatkami, przeciw czemu w specjalnej bulli zaprotestował papież Bonifacy VIII. Wówczas

król zakazał wywozu kruszców z Francji i do Rzymu przestały wpływać opłaty. Ponadto wezwał

przed swój sąd jednego z biskupów. Papież wezwał go na synod w Rzymie. W odpowiedzi Filip,

mając poparcie społeczeństwa, zwołał w 1302 r. do Paryża przedstawicieli kleru, rycerstwa i

mieszczaństwa. Ta reprezentacja, nazwana Stanami Generalnymi, potępiła pretensje kurii

rzymskiej do zwierzchnictwa nad Francją i jej żądania podatkowe. Bonifacy VIII, przedstawiając w

nowej bulli ideę zwierzchnictwa papieży nad światem zagroził, Filipowi klątwą. Niebawem sam

padł ofiarą zamachu swych oponentów inspirowanych przez dwór francuski. Wybrany na papieża

biskup francuski Klemens V od 1309 r. rezydował w Awinionie, dając początek „niewoli

awiniońskiej" papieży.

We Flandrii wybuchło powstanie przeciw narzuconej zależności od Francji. Rycerstwo Filipa

Pięknego poniosło klęskę pod Courtrai w 1302 r., a finanse królewskie mimo dużych podatków były

w opłakanym stanie. Skonfiskowano majątki żydowskie, a następnie król postanowił sięgnąć po

bogactwa zakonu rycerskiego templariuszy. Oskarżył ich o herezję i skonfiskował dobra zakonne.

W 1307 r. rozpoczął się proces templariuszy. Posłuszny mu papież ogłosił rozwiązanie zakonu. W

1314 r. spalono na stosie wielkiego mistrza. W tymże roku ofiarą epidemii padli Filip IV i papież

Klemens V. Niebawem we Francji powstały kłopoty związane z sukcesją tronu. Była to jedna z

przyczyn wojny stuletniej.

Wojna stuletnia, 1337-1453

Od 1154 r. w Anglii panowała wywodząca się z Francji dynastia Plantagenetów. Jej pierwszy

przedstawiciel Henryk II po ojcu odziedziczył Andegawenię, a żona Eleonora wniosła w posagu

Akwitanię z Gaskonią. W chwili śmierci (1189) posiadał jeszcze Normandię i Bretanię (patrz mapa s.

66). Z racji posiadania niemal połowy królestwa francuskiego był wasalem króla Francji z dynastii

Kapetyngów. Ci ostatni systematycznie uszczuplali posiadłości Plantagenetów na kontynencie. W

końcu XIII wieku pozostała im tylko część Akwitanii - Gujenna (gł. miasto Bordeaux). Po śmierci

Karola IV (1328) powstał spór, czy tron francuski ma otrzymać jego siostrzeniec, Edward III król

- 4 -

Anglii, czy też przedstawiciel młodszej linii Kapetyngów - Walezjuszy. Prawnicy francuscy (legiści),

powołując się na prawo salickie wykluczające kobiety od dziedziczenia ziemi, przyznali tron

Filipowi VI. Edward III z pozoru pogodził się z tym werdyktem i nawet złożył swemu rywalowi

hołd z Gujenny.

Niebawem doszło jednak do otwartego konfliktu. Bezpośrednią przyczyną było popieranie

przez Francję Szkotów oraz zatarg o Flandrię. Ta nadmorska kraina, będąca lennem francuskim

miała strategiczne położenie. Była bogata dzięki rozwojowi przemysłu tkackiego przerabiającego

angielską wełnę. Edward III zakazał jej wywozu, co wywołało kryzys ekonomiczny we Flandrii.

Wówczas mieszczaństwo flandryjskie postanowiło zerwać z Francją. Filip VI ogłosił konfiskatę

Gujenny.

Edward III, zyskawszy poparcie cesarza Ludwika Bawarskiego, ogłosił deklarację wojenną,

kwestionując przy tym sam tytuł królewski Filipa VI. Przez kilka pierwszych lat wojny dochodziło

tylko do drobnych potyczek. Dopiero w 1346 r. w bitwie pod Crecy francuskie rycerstwo zostało

rozgromione przez pieszych łuczników angielskich. W następnych latach ludność Europy została

zdziesiątkowana przez epidemię tzw. czarnej śmierci (dżumy). Jeszcze większe klęski spotkały

Francuzów za panowania nieudolnego Jana Dobrego (1350-1364). W 1356 r. w pobliżu Poitiers,

mając znacznie większe siły od przeciwnika, poniósł klęskę i dostał się do niewoli. Zawarto rozejm.

We Francji narastało wrzenie. Zmuszono następcę tronu (delfina), późniejszego króla Karola V, do

zwołania Stanów Generalnych (1357). Te zastrzegły sobie prawo uchwalania podatków. W

północno-wschodniej Francji wybuchło w 1358 r. powstanie chłopskie, tzw. żakeria. Po upływie

terminu rozejmu podjęto walki, ale tym razem strona francuska przeszła do działań podjazdowych.

W 1360 r. zawarto pokój w Bretigny. Francja ustępowała Anglii Akwitanię, miasto Calais i kilka

hrabstw. Miała też zapłacić za Jana Dobrego wielki okup. Warunki pokoju nie zostały w pełni

wykonane. Po niespełna dziesięciu latach wojna rozgorzała na nowo. Francuzi nadal stosowali

taktykę wojny podjazdowej. W rezultacie Anglicy utrzymali tylko okolice kilku portów. Nowy

rozejm (1375) okazał się trwalszy z powodu kłopotów wewnętrznych obydwu stron. W 1381 r.

miało miejsce powstanie chłopskie Wata Tylera w Anglii. Buntowali się też mieszkańcy Normandii.

Ponadto trwała rywalizacja między sprawującymi regencję za cierpiącego na napady choroby

umysłowej Karola VI (1380-1422), która przerodziła się w wojnę domową we Francji. Książę

Burgundii Filip Śmiały wykorzystał regencję do umocnienia swych wpływów w Niderlandach. Jego

następca Jan bez Trwogi polecił zamordować Ludwika Orleańskiego, młodszego brata chorego

króla (1407). Burgundczyków poparło pospólstwo Paryża, które przejściowo opanowało Bastyłię

(1413). Do wojny domowej doszło również w Anglii, gdzie w końcu usunięto dotychczasowego

- 5 -

króla Ryszarda II, a rządy objął Henryk IV Lancaster, który unikając konfliktu z parlamentem,

umocnił swoje panowanie. W 1413 r. młody Henryk V Lancaster, wykorzystując osłabienie Francji,

wznowił wojnę. Jego armia 25 października 1415 r. pod Azincourt rozgromiła siły francuskie.

Znowu łucznicy angielscy wystrzelali konne rycerstwo francuskie. W dodatku stracono część

jeńców. Oszczędzono jednak dowódcę wojsk francuskich księcia Karola Lotaryńskiego. Nie spo-

wodowało to zaniechania wojny domowej we Francji. Na mocy układu w Troyes z 21 maja 1420 r.

Henryk V poślubił córkę Karola VI. Następnie opanował Paryż, a zwołane Stany Generalne przy-

znały mu prawo do korony francuskiej. Jego śmierć przejściowo ułatwiła sytuację zwolenników

delfina, który przyjął tytuł królewski jako Karol VII. Anglicy przystąpili w 1428 r. do oblężenia Orle-

anu i przekroczyli Loarę. W tej krytycznej sytuacji pojawiła się Joanna d^Arc, która oświadczyła

Karolowi VII, że otrzymała od Boga misję wypędzenia Anglików i doprowadzenia do jego

koronacji. Jej zapał udzielił się żołnierzom, którzy wyparli Anglików spod Orleanu, a Karol VII

koronował się w Reims. Sama Joanna niebawem dostała się w ręce Anglików i została spalona na

stosie. Jednak szala wojny przechyliła się zdecydowanie na stronę Karola VII, któremu za cenę

ustępstw terytorialnych udało się zneutralizować księcia Burgundii. Oznaczało to zarazem koniec

wojny domowej we Francji. Kilka klęsk wojsk angielskich zmusiło je do opuszczenia Gujenny i

Normandii. Na kontynencie Anglicy utrzymali tylko Calais. Wojna zakończyła się w 1453 r. bez

zawarcia oficjalnego traktatu. Obydwa kraje zostały zrujnowane gospodarczo. W Anglii niebawem

wybuchła Wojna Dwu Róż, czyli Lancastrów z Yorkami (1455-1485).

Najazdy mongolskie na Europę w XIII-XIV wieku

Stepy Mongolii w XII wieku zamieszkiwały koczownicze plemiona. W początku XIII wieku

zjednoczył je znakomity wódz Temudżyn, który przybrał tytuł Czyngis-chana, czyli wielkiego

chana. Jego armia składająca się głównie z lekkiej konnicy okazała się postrachem dla wrogów.

Pierwsze uderzenie skierował na Chiny, zajmując ich północną część. Następnie ruszył na zachód,

podbijając tereny obecnego Turkiestanu i Uzbekistanu. Oddziały mongolskie dotarły aż na stepy

dońskie, gdzie nad rzeką Kałką rozgromiły w 1223 r. wojska Połowców i książąt ruskich. Po drodze

wykazywały niebywałe okrucieństwo, mordując całą ludność stawiających im opór miast. Po

ś

mierci Czyngis-chana (1227) jego synowie i wodzowie kontynuowali podboje, opanowując całe

Chiny, Tybet, Persję, Kaukaz i stepy nadwołżańskie. Państwo mongolskie rozpadło się na kilka

części. Na pograniczu Europy i Azji powstała Złota Orda. Jej głównym ośrodkiem było Powołże,

skąd organizowano wyprawy na Ruś i do Azji Środkowej. Do 1240 r. Złota Orda podporządkowała

sobie księstwa ruskie, niszcząc m.in. Moskwę i Kijów. W 1241 r. oddziały Batu-chana dokonały

- 6 -

najazdu na Węgry i Polskę, zadając rycerstwu polskiemu klęskę pod Legnicą. Odbudował, a nawet

powiększył imperium mongolskie, znakomity wódz Timur (1370-1405).

W drugiej połowie XIV wieku jedyną siłą zdolną przeciwstawić się Tatarom (tak w Europie

nazywano Mongołów choć była to nazwa jednego ich plemienia) okazało się państwo litewskie.

Jego książęta odebrali Tatarom znaczną część ziem ruskich. Sami książęta ruscy rozbili siły Złotej

Ordy w 1380 r. na Kulikowym Polu. Kres interwencji litewskiej w konflikt tatarsko-ruski położyła

klęska dowodzonych przez księcia Witolda wojsk litewsko-polskich nad rzeką Workslą (1399).

Złota Orda rozpadła się na kilka niezależnych chanatów. Jednym z nich był chanat krymski. To jego

najazdy nękały w następnych wiekach ziemie polskie i ruskie.

Najazdy Turków osmańskich w XIV-XV wieku

W końcu XIII wieku po podboju kilku sąsiednich emiratów ogłosił się sułtanem w zachodniej

Anatolii Osman I, założyciel nowej dynastii i imperium tureckiego. Turcy osmańscy, jak ich zaczęto

nazywać, w drugim ćwierćwieczu XIV wieku zaatakowali posiadłości cesarstwa bizantyjskiego w

Azji Mniejszej, zdobywając Brussę, Nikome-dię i Niceę. Sukcesy wojskowe odnosili m.in. dzięki

korpusowi janczarów, przybocznej gwardii sułtana. Wcielano do niego uprowadzonych do niewoli

chłopców, których wychowywano na islamskich fanatyków. Wnuk Osmana I sułtan Murad I

zdobył w 1360 r. Adria-nopol i zagroził państwom słowiańskim na Bałkanach. Te szukały wsparcia

u Węgier. Niestety, połączone ich siły poniosły klęskę nad rzeką Maricą (1371), po czym Turcy

opanowali Macedonię. W 1389 r. na Kosowym Polu Turcy rozgromili wojska serbskie. Niebawem

podbili również Bułgarię. Zorganizowano wówczas krucjatę antyturecką, ale jej wojska dowodzone

przez króla Węgier Zygmunta Luksemburskiego poniosły klęskę po przekroczeniu Dunaju pod

Nikopolis (1396). Wydawało się, że Turcy wkrótce rozprawią się z Konstantynopolem.

Nieoczekiwaną zmianę sytuacji przyniosło uderzenie od wschodu władcy mongolskiego Timura. W

1402 r. w bitwie pod Ankarą rozgromił on wojska tureckie sułtana Bajazy-ta I, który dostał się do

niewoli. Państwo tureckie rozpadło się przejściowo na kilka emiratów. Zjednoczywszy je ponownie,

sułtan Mu-rad II zdobył w 1430 r. Saloniki. Zagroził też Węgrom, które przejściowo opanowały

Serbię. Poselstwo bizantyjskie, zabiegając o pomoc Zachodu, podpisało w 1439 r. we Florencji unię

kościelną likwidującą schizmę. W 1440 r. Węgrzy oddali swą koronę Władysławowi

Jagiellończykowi, licząc na pomoc polską. Ich wódz Jan Hu-nyadi w 1443 r. wyparł wojska tureckie

za pasmo Bałkanów. Turcy poprosili o rozejm, który został pod naciskiem papieża zerwany. Młody

król, nie czekając na obiecane posiłki, przystąpił w 1444 r. do oblężenia Warny. Poniósł jednak

klęskę, która przesądziła o losie Konstantynopola i całych Bałkanów. Nowy sułtan Mahomet II za-

- 7 -

blokował dostęp do miasta także od strony morza. W końcu maja 1453 r. Turcy po blisko

dwumiesięcznym szturmie zdobyli miasto. Cesarstwo bizantyjskie przestało istnieć.

Odtąd rozległe imperium tureckie obejmujące ziemie od Eufratu po dolny Dunaj i Sawę przez dwa

wieki zagrażało bezpieczeństwu chrześcijańskiej Europy. Mahomet II, wykorzystując

antyzachodnie nastawienie kleru greckiego, zezwolił na wybór nowego patriarchy

konstantynopolitańskiego, któremu podporządkowano wszystkich chrześcijan imperium

tureckiego. Musieli oni płacić wysokie podatki na rzecz sułtana. Uprzywilejowane stanowiska,

zwłaszcza w handlu, zdołali zachować Grecy.

Państwa włoskie w XIV-XV wieku

We Włoszech na początku XIV wieku nadal trwało rozbicie polityczne, połączone z

rywalizacją gwelfów z gibelinami w miastach północnych. Pierwsi rządzili m.in. we Florencji i

Bolonii, drudzy w Sienie i Pizie. W Mediolanie władzę przejmowali raz jedni, raz drudzy.

Rywalizowały z sobą republiki kupieckie Wenecja i Genua. Środek kraju zajmowało Państwo

Kościelne. Zarysowywał się istniejący do dziś podział Włoch na rozwiniętą gospodarczo północ i

ubogie południe, choć w poprzednich wiekach było odwrotnie. W 1348 r. przywleczono do Włoch

ze Wschodu dżumę. Jej epidemia, zwana czarną śmiercią, zredukowała ludność Włoch i całej

Europy blisko o połowę. Północ Włoch szybko jednak przezwyciężyła powstały kryzys

demograficzny i ekonomiczny. Pojawiły się wówczas idee powrotu do tradycji republiki rzymskiej.

Próbą wcielenia w życie jej wzorów ustrojowych byt przewrót dokonany w Rzymie przez Cola di

Rienzo, który wysunął hasło zjednoczenia Włoch (1347). Utrzymał się jednak u władzy tylko przez

parę miesięcy.

Na północy główną potęgę stanowił Mediolan rządzony przez ród Yiscontich. Opanowali oni

też Pizę, Sienę, Perugię, Padwę i Bolonię oraz uzyskali tytuł książęcy. Po wygaśnięciu Yiscontich

władzę w Mediolanie przejęli Sforzowie. Genua mająca monopol na handel w zachodniej części

Morza Śródziemnego i na Morzu Czarnym przegrała wojnę z Wenecją (1378-1381). Od Morza

Czarnego odcięli ją Turcy. Potęga Wenecji została ugruntowana w czasie wypraw krzyżowych.

Przypadły jej wówczas niektóre wyspy greckie. W początku XV w. zdobyła m.in. Padwę, Weronę,

Bergamo i Brescię oraz Dalmację. Zarówno Wenecja jak i Genua nie miały jednak większego udziału

w tworzeniu nauki i kultury włoskiej.

W pierwszym okresie niewoli awiniońskiej papieże utracili kontrolę nad Państwem

Kościelnym. Odzyskali ją w połowie XIV wieku. W czasie schizmy zachodniej (1378-1415) w

Rzymie rezydowali antypapieże uzależnieni od poparcia Neapolu. Po zlikwidowaniu schizmy

- 8 -

Rzym stał się jedyną stolicą Kościoła, ale Państwo Kościelne poniosło znaczne straty terytorialne.

Dopiero Aleksander VI Borgia (1492-1503) począł odzyskiwać utracone ziemie (m.in. żeby stworzyć

ś

wieckie księstwo dla swego syna Cezara). Jego następca Juliusz II zdobył nowe tereny. Będąc

władcą bardziej świeckim niż duchownym, walczył o hegemonię we Włoszech. Zasłynął też jako

mecenas sztuki.