50 LAT POLSKICH KOMPUTERÓW

HISTORIA ROMANTYCZNA

W czwartek, 23 grudnia 1948 roku, w Gmachu

Fizyki Doœwiadczalnej przy ul. Ho¿ej w Warszawie,

z inicjatywy wybitnego polskiego matematyka Ka-

zimierza Kuratowskiego, profesora Uniwersytetu

Warszawskiego, dyrektora œwie¿o organizowanego

Pañstwowego Instytutu Matematycznego, odby³o

siê seminarium kilku entuzjastów elektronicznych

maszyn licz¹cych. Byli to, obok inicjatora spotka-

nia: prof. Andrzej Mostowski, matematyk zajmu-

j¹cy siê g³ównie logik¹ matematyczn¹ i algebr¹, dr

Henryk Greniewski, matematyk i logik oraz trzej

m³odzi in¿ynierowie znaj¹cy siê ze studiów na

Politechnice Gdañskiej: Krystyn Bochenek, Leon

£ukaszewicz i Romuald Marczyñski, póŸniejsi pro-

fesorowie. Wszyscy oni znali ju¿ publikacje na te-

mat pierwszej elektronicznej maszyny matematycz-

nej ENIAC.

Profesor Kuratowski podzieli³ siê z zebranymi

swoimi wra¿eniami z naukowego pobytu w USA.

Stwierdzi³, ¿e niezwykle wa¿ne dla zastosowañ ma-

tematyki mog¹ byæ elektroniczne maszyny licz¹ce,

które widzia³ za oceanem i, ¿e chocia¿ jedna taka

W trzy lata po II Wojnie Œwiatowej, w wyniszczo-

nym kraju, kilku m³odych entuzjastów koñcz¹cych przer-

wane wojn¹ studia postawi³o sobie za cel samodzielne

zbudowanie matematycznej maszyny cyfrowej, podobnej

do zaledwie rok wczeœniej skonstruowanej w USA, naj-

wiêkszej œwiatowej potêdze nauki i techniki. Bez ¿adnej

konkretnej wiedzy na ten temat, potrzebnych materia³ów,

narzêdzi i pieniêdzy. To mo¿e byæ tylko polska historia.

maszyna powinna byæ zbudowana w kraju. W rezul-

tacie tego spotkania zapad³a decyzja powo³ania

w ramach Pañstwowego Instytutu Matematyczne-

go Grupy Aparatów Matematycznych (GAM)

w wy¿ej wymienionym sk³adzie, pod kierunkiem

Henryka Greniewskiego. Zamierzenie by³o w³aœ-

ciwie nierealne, albowiem maszyna ENIAC, wzo-

rzec prac, by³a gigantem, zawieraj¹cym przesz³o 18

tysiêcy lamp elektronowych. W kraju wyniszczo-

nym wojn¹ nie by³o ani w³aœciwego sprzêtu, ani

materia³ów, ani te¿ niezbêdnego doœwiadczenia

w budowie tak z³o¿onych urz¹dzeñ. Nie tylko zresz-

t¹ w tej dziedzinie.

W pierwszym pó³torarocznym okresie GAM nie

mia³ nawet lokalu, dzia³o siê to bowiem w jeszcze

zburzonej Warszawie.

pisze we wspomnie-

niach Leon £ukaszewicz. Dopiero jesieni¹ 1950 r.

GAM otrzyma³ 3 pokoje w odbudowywanym gma-

chu dawnego Warszawskiego Towarzystwa Nauko-

wego przy ul. Œniadeckich 8. W jednym z nich od-

bywa³y siê wspólne spotkania, drugim by³ magazyn

czêœci i elementów, a w trzecim, najwiêkszym - la-

boratorium dla trzech zespo³ów. Krystyn Bochenek

pracowa³ nad Analizatorem Równañ Algebraicz-

„...Okres ten wiêc up³ywa³ nam

na planowaniu zajêæ laboratoryjnych, studiowaniu za-

czynaj¹cej docieraæ literatury zagranicznej oraz spotka-

niach seminaryjnych. Jednym z tematów tych spotkañ by³o

poprawne zdefiniowanie pojêcia maszyny licz¹cej, a wiêc

problemu, mówi¹c wspó³czeœnie, z zakresu matematycz-

nych podstaw informatyki. Prowadzi³ je oczywiœcie, jako

logik, dr Henryk Greniewski...”

INSTYTUT MASZYN MATEMATYCZNYCH, WARSZAWA 2008

1

1958-2008

50 LAT POLSKICH KOMPUTERÓW. HISTORIA ROMANTYCZNA

dr in¿. Wojciech Nowakowski

Rys. 1. Pierwsza

polska

elektroniczna

maszyna

cyfrowa XYZ

(1958)

nych Liniowych (ARAL), Leon £ukaszewicz - nad

Analizatorem Równañ Ró¿niczkowych (ARR) zaœ

Romuald Marczyñski opracowywa³ maszynê

cyfrow¹ - Elektroniczn¹ Maszynê Automatycznie

Licz¹c¹ (EMAL). W trakcie prac do³¹czy³o do grupy

wielu bardzo zdolnych m³odych entuzjastów ma-

szyn matematycznych. Byli to m.in. (wymienieni

w kolejnoœci do³¹czania) in¿ynierowie: Zygmunt

Sawicki, Zdzis³aw Pawlak, Andrzej £azarkiewicz,

Jerzy Fiett, Wojciech Jaworski, Stanis³aw Majerski,

Jerzy Dañda, Marek Karpiñski, Eugeniusz Nowak

i Tadeusz Jankowski; matematycy: Adam Empa-

cher, Andrzej Wakulicz, Antoni Mazurkiewicz,

Tomasz Pietrzykowski, Józef Winkowski, Jerzy

Swianiewicz, Krzysztof Moszyñski, Pawe³ Szeptyc-

ki, Jan Borowiec, Jan Wierzbowski, Stefan Sawicki,

Andrzej Wiœniewski, Zofia Zjawin-Winkowska

i Ewa Zaborowska oraz laboranci: Micha³ Bochañ-

czyk, Henryk Furman, Andrzej Œwitalski, Konrad

El¿anowski, Antoni Ostrowski i Henryk Przybysz.

Prace konstrukcyjne nad komputerami rozpo-

czêto w GAM w 1952r. Pierwszym zrealizowanym

urz¹dzeniem by³a stosunkowo szybka ultradŸwiê-

kowa pamiêæ rtêciowa zbudowana w 1953 r. przez

Romualda Marczyñskiego z Henrykiem Furma-

nem. Dzia³anie pamiêci ultradŸwiêkowej opiera siê

na zjawisku du¿o wolniejszego rozchodzenia siê fali

akustycznej (w tym przypadku w stalowej rurze wy-

pe³nionej rtêci¹) w porównaniu z sygna³em elek-

trycznym, co umo¿liwia zbudowanie linii opóŸnia-

j¹cej. Z informatycznego punktu widzenia by³ to

wiêc rejestr FIFO, z kr¹¿¹c¹ ze sta³¹ prêdkoœci¹ in-

formacj¹. Opracowana pamiêæ rtêciowa mia³a do

1959 r. decyduj¹cy wp³yw na konstrukcje dalszych

polskich maszyn, w tym XYZ.

W roku 1953 Leon £ukaszewicz ukoñczy³ swój

Analizator Równañ Ró¿niczkowych (ARR), który

sk³ada³ siê z 400 lamp elektronowych i rozwi¹zywa³

uk³ady równañ ró¿niczkowych z dok³adnoœci¹ do

kilku promili. Parametry rozwi¹zywanych równañ

ró¿niczkowych zmienia³o siê ³atwo przez pokrêcanie

ga³kami potencjometrów, a efekty tych zmian by³y

natychmiast widoczne. Otrzymywane rozwi¹zania

mo¿na by³o obserwowaæ jednoczeœnie na kilku ekra-

nach. Takimi mo¿liwoœciami nie dysponowa³y jesz-

cze d³ugo maszyny cyfrowe. By³a to pierwsza w kra-

ju systematycznie eksploatowana maszyna licz¹ca.

Twórcy tej maszyny otrzymali nagrodê pañstwow¹

II stopnia w dziale nauki (1955).

Na pocz¹tku 1956 roku kierownictwo Instytu-

tu (od 1952r. w³¹czonego do PAN) zdecydowa³o,

aby wszystkie si³y ówczesnej GAM, przemianowa-

nej na Zak³ad Aparatów Matematycznych

, a wkrótce potem na Instytut Maszyn Mate-

matycznych, po³¹czyæ w jeden zespó³ pod kierun-

kiem Leona £ukaszewicza, z zadaniem ponownej

próby zbudowania maszyny cyfrowej. Tym razem,

dziêki poprzednim doœwiadczeniom prace zakoñ-

czono sukcesem - jesieni¹ 1958 roku uruchomiono

pierwsza polsk¹, poprawnie funkcjonuj¹c¹ maszynê

cyfrow¹, nazwan¹ XYZ.

Organizacja logiczna maszyny by³a wzorowana

na architekturze IBM 701 Podstawowymi uk³ada-

mi logicznymi by³y dynamiczne przerzutniki na

jednej triodzie (wymagaj¹ce dwa razy mniej lamp)

podobne do stosowanych w rosyjskich maszynach

BESM 6, oraz diodowo-ferrytowe bramki zbudowa-

ne na transformatorze impulsowym i ostrzowych

Pierwsz¹ polsk¹ konstrukcj¹ maszyny cyfrowej

by³ EMAL budowany w latach 1953-1955. By³a

to maszyna szeregowa, dwójkowa, jednoadresowa,

zbudowana z 1000 lamp, z rtêciow¹ pamiêci¹ ultra-

dŸwiêkow¹ o pojemnoœci 512s³ów 40-bitowych

(32rury z rtêci¹) pracuj¹c¹ na czêstotliwoœci 750

kHz. Maszyna ta niestety nigdy w pe³ni nie praco-

wa³a ze wzglêdów niezawodnoœciowych. Dostêpne

wtedy w Polsce elementy (lampy, ³¹czówki, itp.)

mia³y z³¹ jakoœæ i powodowa³y problemy bardzo

trudne do pokonania w realizacji tak du¿ej maszyny.

W rezultacie, mozolnie uruchomione zespo³y ma-

szyny po dwu lub trzech dniach przestawa³y

funkcjonowaæ.

PAN

(ZAM)

EMAL i XYZ

1958-2008

50 LAT POLSKICH KOMPUTERÓW. HISTORIA ROMANTYCZNA

INSTYTUT MASZYN MATEMATYCZNYCH, WARSZAWA 2008

2

diodach germanowych. Z maszyny EMAL, po udos-

konaleniu, pochodzi³a rtêciowa, akustyczna pamiêæ

operacyjna. Ze wzglêdu jednak na to, ¿e nie odzna-

cza³a siê ona niezbêdn¹ niezawodnoœci¹, zast¹piono

j¹ pamiêci¹ opart¹ na tej samej zasadzie dzia³ania,

lecz innej konstrukcji - rury z rtêci¹ zast¹piono dru-

tami niklowymi jako akustowodami.

Stworzenie oprogramowania dla maszyny XYZ

by³o wyzwaniem. Wspomina Antoni Mazurkie-

wicz:

XYZ by³a dynamiczn¹ maszyn¹ szeregow¹,

licz¹c¹ w arytmetyce binarnej. Maszyna pocz¹tkowo

nie mia³a statycznej pamiêci, tylko wspomnian¹

akustyczn¹ pamiêæ RAM. PóŸniej dodano magne-

tyczn¹ pamiêæ bêbnow¹. Urz¹dzenia wejœcia/wyjœ-

cia to prymitywna konsola steruj¹ca i reproducer

kart (póŸniej czytnik/perforator taœmy). Wykony-

wa³a ona, dziêki szybkiej pamiêci akustycznej oko³o

800 operacji na sekundê, co dawa³o jej przewagê

szybkoœci nad wszystkimi maszynami cyfrowymi,

jakie inne oœrodki krajowe w ci¹gu nastêpnych

kilku lat zdo³a³y zbudowaæ.

„...Programowaæ zaczêliœmy abstrakcyjnie, bez

maszyny i bez jakichkolwiek doœwiadczeñ. Pocz¹tkowo

jedynie Andrzej Wakulicz i Adam Empacher wiedzieli,

co to jest elektroniczna maszyna cyfrowa i na czym polega

jej programowanie, potem matematycy pracuj¹cy przy ma-

szynach analogowych (Józef Winkowski, Tomasz Pie-

trzykowski i ja) do³¹czyli do wtajemniczonych. ¯aden

z nas nie widzia³ wówczas dzia³aj¹cej maszyny cyfrowej,

wiedzê o oprogramowaniu czerpaliœmy z nielicznych pu-

blikacji zagranicznych; pamiêtam, ¿e jedn¹ z nich by³a

ksi¹¿ka Wilkes'a z Wielkiej Brytanii. By³o to jedyne

Ÿród³o naszej wiedzy o kodach, adresach, pseudoroz-

kazach, tworzeniu pêtli i rozga³êzieñ...”.

„...Ogl¹daliœmy z przejê-

ciem wzrastanie zawartoœci liczników (wówczas dla nas

zawrotnie szybkie, zmiennoœæ dopiero szóstego bitu od

koñca dawa³a siê zauwa¿yæ! XYZ liczy³ bowiem z nie-

bagateln¹ w tym czasie szybkoœci¹ ok. 1000 operacji aryt-

metycznych na sekundê). Na drugim oscyloskopie mo¿na

by³o zobaczyæ na w³asne oczy, jak powstaje wynik doda-

wania, mno¿enia, a nawet podzielenia dwóch s³ów binar-

nych. W tym czasie charakterystyczny by³ w Zak³adzie

Aparatów Matematycznych widok programisty siedz¹ce-

go przy pulpicie XYZ, wpatruj¹cego siê w owe oscyloskopy

i naciskaj¹cego jeden klucz, bardzo wa¿ny i najczêœciej

u¿ywany, powoduj¹cy wykonanie pojedynczego kolejnego

rozkazu programu (z angielska „single shot”). Tak w³aœ-

nie uruchamia³o siê programy - wykonywa³o siê mianowi-

cie kolejno instrukcjê po instrukcji i obserwowa³o siê na

oscyloskopie efekty ich dzia³ania. Najwiêcej k³opotów by³o

z wyprowadzaniem wyników. Pocz¹tkowo jedynym me-

dium wyjœciowym by³y karty perforowane. Urz¹dzenie

wyjœciowe dziurkuj¹ce karty by³o wielkoœci biurka, niez-

miernie ciê¿kie, masywne i ha³asuj¹ce tak, ¿e wyprowa-

dzanie wyników by³o s³ychaæ w ca³ym gmachu przy ul.

Œniadeckich 8. Co wiêcej, nie by³o na miejscu urz¹dzenia

tabuluj¹cego zawartoœæ kart, trzeba by³o jeŸdziæ z kar-

tami do G³ównego Urzêdu Statystycznego, aby dowiedzieæ

siê, co maszyna nanios³a na karty wyjœciowe...” - tak

pierwsze dni pracy polskiego komputera opisywa³

Antoni Mazurkiewicz.

Organizowane dla w³adz oraz szerokiej publicz-

noœci pokazy XYZ wywo³ywa³y wielkie zaintereso-

wanie. Powtórzmy zatem nazwiska autorów opraco-

wania: kierownictwo - Leon £ukaszewicz, projekt lo-

giczny i elektronika - Antoni Mazurkiewicz,

Zdzis³aw Pawlak, Stanis³aw Majerski,

Zygmunt Sawicki, oprogramowanie - An-

toni Mazurkiewicz, Jan Borowiec, Krzysztof Mo-

szyñski, Jerzy Swianiewicz, Andrzej Wiœniewski.

Maszyna XYZ ju¿ wkrótce po swoim uruchomie-

niu zosta³a oddana do regularnej eksploatacji w Biu-

rze Obliczeñ i Programów - wydzielonej jednostce

Zak³adu Aparatów Matematycznych. Biuro to wyko-

nywa³o liczne odp³atne zamówienia, co przynios³o

nam cenne doœwiadczenia. Pomyœlna eksploatacja

maszyny mia³a dla pocz¹tków rozwoju polskiej infor-

matyki prze³omowe znaczenie. Wykaza³a przede

wszystkim, ¿e wytwarzanie sprawnie dzia³aj¹cych

uniwersalnych maszyn cyfrowych o niema³ych jak na

owe czasy mo¿liwoœciach obliczeniowych jest w Pol-

sce osi¹galne. Problematyk¹ t¹ zainteresowa³y siê

wiêc szybko w³adze gospodarcze. Od tej chwili roz-

wój informatyki w Polsce sta³ siê spraw¹ pañstwow¹.

Jerzy

Fiett,

Jerzy

Dañda,

Z du¿ym rozmachem przyst¹piono do organi-

zacji przemys³owej produkcji maszyn cyfrowych.

W tym celu w 1959 r. utworzono Zak³ad Produk-

cji Doœwiadczalnej Maszyn Matematycznych przy

IMM, w skrócie Zak³ad Doœwiadczalny IMM. Za-

trudniono w nim wkrótce zespó³ in¿ynierów z du-

¿ym doœwiadczeniem w produkcji profesjonalnego

sprzêtu elektronicznego.

Pierwszym zadaniem Zak³adu Doœwiadczalne-

go IMM by³o opracowanie konstrukcji udoskona-

lonej i nadaj¹cej siê do seryjnej produkcji wersji

maszyny cyfrowej XYZ pod nazw¹ ZAM-2. Nie

by³o to ³atwe zadanie wobec braku jakichkolwiek

doœwiadczeñ w produkcji maszyn matematycznych.

Jednak ju¿ w 1961 r. wyprodukowano pierwsze ma-

szyny. Do roku 1964 wyprodukowano w Zak³adzie

Doœwiadczalnym IMM seriê dwunastu kompute-

rów ZAM-2. W miêdzyczasie, w 1963 r. Instytut

Maszyn Matematycznych, licz¹cy ju¿ wraz z Zak³a-

dem Doœwiadczalnym oko³o 800 pracowników,

Pierwsza produkcja - ZAM-2.

3

INSTYTUT MASZYN MATEMATYCZNYCH, WARSZAWA 2008

1958-2008

50 LAT POLSKICH KOMPUTERÓW. HISTORIA ROMANTYCZNA

Rys. 2 Komputer ZAM2, poprawiona wersja kompute-

ra XYZ produkowana w IMM

INSTYTUT MASZYN MATEMATYCZNYCH, WARSZAWA 2008

4

1958-2008

50 LAT POLSKICH KOMPUTERÓW. HISTORIA ROMANTYCZNA

zosta³ przeniesiony w ca³oœci z PAN do urzêdu Pe³-

nomocnika Rz¹du do Spraw Informatyki.

w 1962r.

Komputery ZAM-2mia³y, podobnie jak XYZ,

masowe pamiêci bêbnowe oraz szybk¹ ultradŸwiê-

kow¹ pamiêæ operacyjn¹. W tej ostatniej œredni czas

dostêpu wynosi³ 0,5 ms. Natomiast wszystkie inne

komputery budowane do roku 1965 mia³y jedynie

pamiêci bêbnowe o œrednim czasie dostêpu 5 ms.

By³y wiêc wielokrotnie wolniejsze. Ponadto maszy-

ny ZAM-2by³y te¿ w latach 1961-1965 najlepiej

oprogramowanymi komputerami produkowanymi

w kraju. System Adresów Symbolicznych SAS (ma-

kroasembler) oraz System Automatycznego Kodo-

wania SAKO zwany te¿ polskim Fortranem by³y

osi¹gniêciami wyprzedzaj¹cymi w stosunku do

wszystkich krajów s¹siednich. SAS i SAKO opra-

cowane zosta³y w latach 1957-1960 przez zespo³y,

w których, w ró¿nych okresach, brali udzia³ Leon

£ukaszewicz, Antoni Mazurkiewicz, Jan Borowiec,

Ludwik Czaja, Jowita Koncewicz, Maria £¹cka,

Tomasz Pietrzykowski, Stefan Sawicki, Jerzy

Swianiewicz, Piotr Szorc, Alfred Szurman, Józef

Winkowski i Andrzej Wiœniewski.

Warto wspomnieæ, ¿e przy tej maszynie praco-

wa³ jako operator Konrad Fija³kowski, póŸniejszy

wybitny profesor informatyki i znany literat, autor

nowel i powieœci

. W 1963 r. opubliko-

wa³ on w WNT monografiê maszyny ZAM-2. Au-

tor niniejszego artyku³u równie¿ pracowa³ na ma-

szynie ZAM-2w ramach æwiczeñ z programowania

prowadzonych

przez wspomnian¹ wy¿ej

Zofiê Zjawin-Winkowsk¹, dla studentów Wydzia-

³u Elektroniki PW.

Za osi¹gniêcia zwi¹zane z XYZ i ZAM-2pra-

cownicy IMM zostali nagrodzeni w roku 1964 ko-

lejn¹ nagrod¹ pañstwow¹ II stopnia. W sk³ad nagro-

dzonego zespo³u weszli: Zygmunt Sawicki jako

kierownik realizacji XYZ oraz pierwszego egzem-

science fiction

plarza ZAM-2, Antoni Mazurkiewicz jako kierow-

nik realizacji SAKO, Eugeniusz Nowak jako wybit-

ny konstruktor bêbnów magnetycznych. Jerzy Ros-

sian oraz Eligiusz Rosolski reprezentuj¹cy kon-

struktorów i technologów Zak³adu Doœwiadczalne-

go IMM oraz Stanis³aw Kowalski, Stanis³aw Majer-

ski, Krzysztof Moszyñski, Jerzy Swianiewicz, Ta-

deusz Zem³a i W³adys³aw Ciastoñ.

W roku 1961 Instytut Maszyn Matematycznych

otrzyma³ rz¹dowe zlecenie opracowania nowoczesne-

go komputera do przetwarzania du¿ej iloœci danych,

nadaj¹cego siê m.in. do

za-

rz¹dzania przedsiêbiorstwami . W efekcie, w 1963 r.

powsta³ prototypowy komputer ZAM-41. Wyposa-

¿ony by³ w opracowane w Instytucie szybkie pamiêci

ferrytowe, pamiêci bêbnowe oraz pamiêci masowe na

taœmach magnetycznych - o d³ugim czasie dostêpu

lecz du¿ej pojemnoœci. Komputer ZAM-41 móg³

wykonywaæ kilka niezale¿nych zadañ jednoczeœnie.

W latach 1967-1970 wyprodukowano w Zak³adzie

Doœwiadczalnym IMM szesnaœcie tych maszyn.

Wielkim osi¹gniêciem IMM i jego Zak³adu Doœ-

wiadczalnego rzutuj¹cym na rozwój ca³ej polskiej in-

formatyki w latach 60-tych by³y opracowania wspo-

minanych ju¿ magnetycznych pamiêci bêbnowych.

Warto o tej technice powiedzieæ wiêcej. Prace nad

pamiêci¹ bêbnow¹ rozpoczête w 1958 r. w Zak³adzie

Aparatów Matematycznych PAN umo¿liwi³y jej

wykorzystanie w 1960 r. w maszynie XYZ. Bêben

mia³ pojemnoœæ ok. 300 kbitów. Pamiêæ by³a bardzo

czu³a na zmiany wymiarów wywo³ane wahaniami

temperatury. W nastêpnym modelu, zastosowanym

w komputerze ZAM-2, podwojono liczbê g³owic

i pojemnoœæ. Zapewniono te¿ taki dobór materia³ów,

aby zmiany wymiarów wspó³pracuj¹cych ze sob¹ ele-

mentów pod wp³ywem temperatury kompensowa³y

siê nawzajem, dziêki czemu wyeliminowano ter-

mostat. W latach 1961-66 zbudowano kilkadziesi¹t

tych pamiêci, przy czym lampy zast¹piono tranzysto-

rami oraz wprowadzono nowy bêben, o zmniejszonej

do 12µm gruboœci warstwy magnetycznej przy od-

leg³oœci g³owic od powierzchni 16 µm. Dziêki temu

zwiêkszono gêstoœæ zapisu z 6 do 9 bitów/mm a po-

jemnoœæ pamiêci do ok. 1 Mb. Tak¹ pamiêæ oraz ko-

lejne ulepszone wersje (np. z g³owicami unosz¹cymi

siê nad powierzchni¹ bêbna na poduszce powietrznej)

stosowano nie tylko ZAM-41, ale równie¿ w maszy-

nach Odra 1204 i 1300 (Elwro) i Robotron 300

produkowanych w NRD.

Prace w dziedzinie elektronowych uk³adów licz¹-

cych prowadzono w latach piêædziesi¹tych tak¿e na

systemów bankowych czy

UMC-1. Politechnika Warszawska.

Rys. 3. Jednostka centralna maszyny cyfrowej UMC-1

produkcji Elwro

5

INSTYTUT MASZYN MATEMATYCZNYCH, WARSZAWA 2008

1958-2008

50 LAT POLSKICH KOMPUTERÓW. HISTORIA ROMANTYCZNA

Politechnice Warszawskiej. W katedrach Konstruk-

cji Telekomunikacyjnych i Radiofonii (kier. prof.

Antoni Kiliñski) oraz Technologii Sprzêtu Elektro-

nicznego opracowano m.in. seriê przeliczników elek-

tronowych dla potrzeb rodz¹cej siê energetyki j¹dro-

wej. Podstawowym problemem w tych urz¹dzeniach

by³o zapewnienie dostatecznej niezawodnoœci. Prace

te stanowi³y zatem znakomite przygotowanie do po-

djêcia konstrukcji komputerów, w których paramet-

ry niezawodnoœciowe by³y zawsze pierwszoplanowe.

W roku 1958, z Zak³adu Aparatów Matematycz-

nych PAN, gdzie w³aœnie uruchomiono pierwsz¹ pol-

sk¹ maszynê cyfrow¹ XYZ, przeszed³ do pracy w Ka-

tedrze Konstrukcji Telekomunikacyjnych i Radio-

fonii PW póŸniejszy profesor Zdzis³aw Pawlak

(1926-2006), z propozycj¹ realizacji koncepcji kom-

putera pracuj¹cego w korzystnej konstrukcyjnie aryt-

metyce o podstawie -2. W 1960 roku zbudowany zo-

sta³ prototyp tego komputera, któremu nadano naz-

wê UMC-1. By³ to pierwszy komputer produkowany

w Polsce seryjnie, najpierw w liczbie 5 sztuk na Poli-

technice Warszawskiej, a nastêpnie, po przekazaniu

jego dokumentacji do Elwro w 1961 r. - w serii 25

sztuk do 1964 r.

Maszyny UMC-1 by³y stosunkowo wolnymi

lampowymi komputerami wyposa¿onymi wy³¹cz-

nie w pamiêæ bêbnow¹. W roku 1965 opracowano

tranzystorow¹ wersjê tych maszyn (UMC-10) oraz

uruchomiono trzy egzemplarze. Ciekawostk¹ jest

to, ¿e na maszynie UMC-10 tworzono pierwsze

w Polsce prognozy numeryczne w Pañstwowym

Instytucie Hydrologiczno-Meteorologicznym.

Jak sie okaza³o minusdwójkowa arytmetyka

maszyn UMC dawa³a tylko nieznaczne oszczêdnoœci

sprzêtowe, natomiast wyraŸnie utrudnia³a ich op-

rogramowanie. Z tego wzglêdu pomys³ ten zarzu-

cono. Cenn¹ cech¹ komputerów UMC by³a ich wy-

soka niezawodnoϾ.

W roku 1963 Katedry Konstrukcji Telekomu-

nikacyjnych i Radiofonii PW oraz Technologii

Sprzêtu Elektronicznego zosta³y po³¹czone w Ka-

tedrê Budowy Maszyn Matematycznych, któr¹ z ko-

lei w roku 1970 przekszta³cono w Instytut Budowy

Maszyn Matematycznych PW, a w roku 1975 -

w Instytut Informatyki PW, którymi kierowa³

prof. Antoni Kiliñski (1906-1989).

W Instytutach tych zaprojektowano i wyprodu-

kowano wiele wyspecjalizowanych systemów kom-

puterowych jak np. ANOPS (ANalizator Okreso-

wych Przebiegów Szumowych zespo³u prof. Kon-

rada Fija³kowskiego, wspomnianego ju¿ jako ope-

ratora ZAM-2) czy GEC-20 - maszynê do rutyno-

wych obliczeñ geodezyjnych.

W dniu 6 lutego 1959 r. powo³ano pañstwowe

przedsiêbiorstwo Wroc³awskie Zak³ady Elektro-

niczne ELWRO. G³ównymi powodami by³a nad-

wy¿ka kadry technicznej - absolwentów Wydzia³u

£¹cznoœci Politechniki Wroc³awskiej oraz potrzeba

wzmocnienia zaplecza kooperacyjnego Zjednocze-

nia UNITRA, takich jak Warszawskie Zak³ady

Telewizyjne i dzier¿oniowskie Zak³ady Radiowe

DIORA. Zarówno dyrekcja, jak i œrodowisko nau-

kowe Wroc³awia, byli od pocz¹tku zgodni, ¿e wo-

bec sukcesów w konstrukcji maszyn matematycz-

nych w Warszawie, WZE ELWRO powinno byæ

pierwsz¹ w Polsce fabryk¹ komputerów. Do uru-

chomienia produkcji maszyn cyfrowych by³o jeszcze

daleko, a doraŸne decyzje gospodarcze nakazywa³y

szybkie uruchomienie produkcji kooperacyjnej -

m.in. prze³¹czników kana³ów i zespo³ów odchylania

do odbiorników telewizyjnych oraz g³owic UKF do

odbiorników radiowych. W tle tej produkcji rozpo-

czêto jednak prace przygotowawcze do wprowadze-

nia techniki cyfrowej.

W 1959 r., we Wroc³awiu, wiedzê o kompute-

rach mia³o zaledwie kilka osób, skupionych w Poli-

technice Wroc³awskiej wokó³ prof. Jerzego Bromir-

skiego. Natomiast œrodowisko warszawskie budo-

wa³o ju¿ dzia³aj¹ce maszyny cyfrowe. Podjêto wiêc

decyzjê skorzystania z tych doœwiadczeñ. Utworzo-

no dwie grupy, z których jedna by³a szkolona w Za-

k³adzie Aparatów Matematycznych PAN, pod kie-

rownictwem, wówczas docenta, Leona £ukaszewi-

cza, a druga - w Instytucie Badañ J¹drowych PAN

pod kierownictwem, wówczas równie¿ docenta,

Romualda Marczyñskiego. Po powrocie obu grup ze

szkolenia, utworzony zosta³ w Biurze Konstrukcyj-

ELWRO

INSTYTUT MASZYN MATEMATYCZNYCH, WARSZAWA 2008

6

1958-2008

50 LAT POLSKICH KOMPUTERÓW. HISTORIA ROMANTYCZNA

nym ELWRO jeden zespó³ pod kierunkiem prof.

Jerzego Bromirskiego (póŸniej Zbigniewa Wojna-

rowicza), który przyst¹pi³ do prac konstrukcyjnych

zmierzaj¹cych do zbudowania w³asnej maszyny

cyfrowej.

Wstêpnie rozpoczêto prace nad cyfrowym prze-

licznikiem (maszyna cyfrowa o sta³ym programie)

, opracowanym w ZAM PAN przez zespó³ Je-

rzego Gradowskiego, na podstawie otrzymanej

z ZAM dokumentacji logicznej i publikacji nauko-

wych dotycz¹cych elementów podstawowych.

W ten sposób rozpoczê³a siê budowa modelu ma-

szyny cyfrowej Odra 1001, której logika oparta by³a

na S1. Prototyp Odry 1001 zosta³ uruchomiony

w czerwcu 1961 r., jednak ju¿ wczeœniej stwier-

dzono, ¿e nie nadaje siê on do produkcji seryjnej

wskutek zbyt ma³ej niezawodnoœci. Ju¿ w maju

1961 opracowano za³o¿enia techniczne komputera

Odra 1002, nastêpnej wersji maszyny 1001. Popra-

wiono konstrukcjê elementów podstawowych,

starzono i selekcjonowano tranzystory oraz diody,

wprowadzono dok³adne sprawdzanie monta¿u pa-

kietów. Zabiegi te nie przynios³y radykalnej zmia-

ny. Jakkolwiek maszyna Odra 1002by³a lepsza ni¿

Odra 1001 to jednak jeszcze niewystarczaj¹co.

W po³owie 1961 r. kierownictwo ELWRO do-

sz³o do wniosku, ¿e z istniej¹cych w kraju modeli

maszyn cyfrowych, do produkcji nadaje siê najlepiej

opisana wy¿ej maszyna UMC-1, opracowana w Ka-

tedrze Budowy Maszyn Matematycznych PW prof.

Antoniego Kiliñskiego. W celu uruchomienia jej

produkcji w ELWRO powo³ano zespó³ konstruk-

cyjno-technologiczny pod kierownictwem Euge-

niusza Bilskiego. W jego sk³ad weszli: Jan Bocheñ-

ski, Stanis³aw Gacek, Zbigniew Krukowski, Stani-

s³aw Lepetow, Andrzej Ni¿ankowski i Henryk Plu-

ta. W trakcie prac dosz³o jeszcze dwóch absolwen-

tów Politechniki Wroc³awskiej - Bronis³aw Piwo-

war (póŸniejszy dyrektor IMM) i Jerzy Pacholarz.

£¹cznie w latach 1963 i 1964 wyprodukowanych

zosta³o 24 maszyny UMC-1.

Równolegle z uruchomieniem produkcji ma-

szyny UMC-1, w ELWRO opracowano w

r.

prototyp nowej maszyny Odra 1003. By³a to ju¿

konstrukcja uwzglêdniaj¹ca wymogi technologicz-

ne produkcji seryjnej. W 1966 roku produkowano

ju¿ Odrê 1013, która oprócz pamiêci bêbnowej

mia³a szybk¹ pamiêæ ferrytow¹ o pojemnoœci 256

s³ów. Dziêki temu uzyskano wielokrotnie wiêksz¹

szybkoœæ ni¿ w Odrze 1003.

S-1

1963

Komputery ODRA.

Legenda polskiej informatyki.

W 1966 r. zmontowano w ELWRO dwa kom-

putery ZAM-21 na podstawie dokumentacji prze-

kazanej z IMM. Egzemplarze te uznano jednak jako

zawodne i nie podjêto produkcji seryjnej tych ma-

szyn, choæ ZAM-21 budowane w IMM by³y nie-

zawodne.

W 1967 r. opracowany zosta³ w ELWRO kom-

puter Odra 1204 o parametrach znacznie przewy¿-

szaj¹cych parametry komputera Odra 1013. Jego

konstruktorami byli twórcy komputerów Odra

1003 i Odra 1013 oraz nowa grupa in¿ynierów,

w tym Bronis³aw Piwowar, Alicja Kuberska, Adam

Urbanek, i czworo absolwentów Politechniki

Warszawskiej: Bogdan Kasierski, Ryszard Fudala,

Kazimiera Hejna³ i Gra¿yna Wêgrzyn - wychowan-

kowie prof. Antoniego Kiliñskiego. Komputer by³

wyposa¿ony w pamiêæ ferrytow¹ oraz pamiêæ bêb-

now¹ opracowan¹ przez zespó³ Eugeniusza Nowaka

w IMM. £¹cznie wyprodukowano 179 tych kompu-

terów, z czego wyeksportowano 114 egzemplarzy.

Wad¹ maszyny ODRA 1204 by³o bardzo ubo-

gie, w porównaniu z maszynami firm zachodnich,

oprogramowanie podstawowe. Opracowanie takie-

go oprogramowania w krótkim czasie by³o niemo¿-

liwe, wiêc powsta³ pomys³ skonstruowania polskiej

maszyny, kompatybilnej z oprogramowaniem pod-

stawowym i u¿ytkowym którejœ z firm zachodnich.

Po przeprowadzeniu szeregu rozmów handlowych

okaza³o siê, ¿e proponowan¹ wspó³prac¹ zaintereso-

wana jest firma International Computers and Tabu-

lators (ICT, póŸniej ICL). Wynegocjowano kon-

trakt i jesieni¹ 1967 r. grupa logików ELWRO roz-

poczê³a w ICL przeszkolenie na maszynie ICL 1904.

Od pocz¹tku 1968 r. rozpoczê³y siê prace nad kon-

strukcj¹ Odry 1304. Na pocz¹tku 1970 r. wykona-

no osiem maszyn Odra 1304 i stwierdzono ich pe³n¹

zgodnoœæ z ICL 1904. W porównaniu z poprzedni-

mi maszynami wzros³a liczba urz¹dzeñ zewnêtrz-

nych. Dosz³y: czytnik kart, drukarka wierszowa,

a póŸniej multipleksery i terminale. Istotn¹ rolê

w rozwiniêciu produkcji maszyn Odra 1300 na

wiêksz¹ skalê odegra³o utworzenie nowych zak³a-

dów produkuj¹cych informatyczny sprzêt peryfe-

ryjny, takich jak ZMP B³onie (drukarki wierszowe)

oraz MERAMAT (pamiêci taœmowe).

Odra 1304 mia³a nastêpuj¹ce oprogramowanie

podstawowe: system operacyjny, jêzyki programo-

wania ALGOL, FORTRAN i COBOL, jêzyk

konwersacyjny JEAN, jêzyki symulacyjne CSL

i SIMON, bibliotekê ponad 1000 programów

i podprogramów standardowych oraz 15 pakietów

programów u¿ytkowych z zakresu planowania i za-

rz¹dzania.

Rys. 4. Jednostka centralna maszyny Odra 1305

7

INSTYTUT MASZYN MATEMATYCZNYCH, WARSZAWA 2008

1958-2008

50 LAT POLSKICH KOMPUTERÓW. HISTORIA ROMANTYCZNA

Odra 1304 oraz jej nastêpczynie Odra 1305 (op-

racowane przy wspó³udziale Instytutu Maszyn Ma-

tematycznych) i Odra 1325, zbudowane ju¿ na pod-

stawie techniki uk³adów scalonych, by³y na po-

cz¹tku lat siedemdziesi¹tych najlepszymi maszy-

nami w krajach Europy œrodkowej i wschodniej.

Posiadaj¹c bogate oprogramowanie oraz pe³ny

asortyment urz¹dzeñ zewnêtrznych, sta³y siê

pe³nosprawnymi narzêdziami informatyzacji wielu

przedsiêbiorstw i instytucji. £¹cznie wyproduko-

wano 587 maszyn serii 1300, co umo¿liwi³o in-

formatyzacjê ca³ych bran¿, takich jak budow-

nictwo, kolej oraz instytucji, jak GUS, WUS-y

oraz szko³y wy¿sze. Przedostatnia Odra 1305, wy-

produkowana przed 30 laty przez ELWRO zosta³a

18 lipca 2003 wy³¹czona na zawsze. Przez 30 lat

s³u¿y³a wroc³awskiej fabryce Hutmen. Odra

dzia³a³a podobno bezawaryjnie, zu¿ywa³y siê tylko

czêœci i odmawia³a w³¹czenia kiedy w pomiesz-

czeniu by³o za zimno. Obecnie Odra pracuj¹ca

poprzednio w Hutmenie znajduje siê w skanse-

nie kolejnictwa w Jaworzynie Œl¹skiej. Ostatnia

Odra pracuje jeszcze na stacji towarowej PKP

Wroc³aw-Brochów.

W roku 1968 na spotkaniu RWPG w Moskwie

postanowiono, ¿e komputery ogólnego przeznacze-

nia produkowane w krajach socjalistycznych powin-

ny byæ kompatybilne, by wspólnymi si³ami produ-

kowaæ ca³y typoszereg maszyn cyfrowych. Ustalono,

¿e bêdzie to produkcja wzorowana na amerykañ-

skich komputerach IBM. Projekt nosi³ nazwê Jed-

RIAD? Te¿ to zrobimy!

nolitego Systemu RIAD. Zak³adom Elwro przypad-

³a w udziale produkcja maszyn R30, wed³ug projek-

tu opracowanego w Erewaniu (Armenia). Projekt

ten by³ gorszy od nowszej technologii stosowanej

przy produkcji maszyn z serii Odra 1300. Dlatego

opracowano w ELWRO, pod kierunkiem Bogdana

Kasierskiego, zupe³nie nowy projekt maszyny, pro-

gramowo zgodny z pozosta³ymi maszynami Jed-

nolitego Systemu RIAD, lecz o parametrach tech-

nicznych kilkakrotnie wy¿szych. Ten polski projekt

zosta³ przyjêty pod nazw¹ R32i wdro¿ony do pro-

dukcji. Wyprodukowano ponad 150 maszyn tego

typu. W latach 1972-1973 prowadzono w ELWRO

równoleg³e prace nad komputerami 1305 i 1305

oraz modelem R32. W roku 1973 na Targach

w Brnie odby³o siê porównanie wszystkich modeli

serii RIAD skonstruowanych w by³ym bloku soc-

jalistycznym. W Czechos³owackiej Akademii

Nauk przygotowano mieszankê miliona operacji

i zmierzono czasy jej wykonania przez ró¿ne mo-

dele. R32okaza³ siê najsprawniejszym relatywnie

komputerem z serii.

W pocz¹tkach lat 70, wraz z opracowaniem cy-

frowych uk³adów scalonych pojawi³y siê pierwsze

minikomputery. By³y one mniejsze, tañsze i nie wy-

maga³y do obs³ugi specjalnie przeszkolonych spe-

cjalistów. Polskie minikomputery to m.in. K-202,

MOMIK 8b, Mera 300, Mera 400, SM4. Wszystkie

te maszyny zosta³y opracowane w Instytucie Maszyn

Matematycznych i wdro¿one do produkcji w zak³a-

dach zjednoczenia MERA. Pierwszy z nich obrós³

legend¹ jego konstruktora Jacka Karpiñskiego,

cz³owieka niezwykle zdolnego, ale i bardzo trud-

nego we wspó³pracy. Jacek Karpiñski (1927) -

¿o³nierz Szarych Szeregów w Batalionie Zoœka, trzy-

krotnie odznaczony Krzy¿em Walecznych. Ciê¿ko

ranny w pierwszym dniu Powstania Warszawskie-

go, sparali¿owany, zosta³ ewakuowany z miasta. Po

rehabilitacji od 1946 r. studiowa³ na Politechnice

£ódzkiej, potem Warszawskiej. W 1957 r. jako

adiunkt w Instytucie Podstawowych Problemów

Techniki PAN, skonstruowa³ swoj¹ pierwsz¹ ma-

szynê do analizowania du¿ych zbiorów danych

w Pañstwowym Instytucie Hydrologiczno-Mete-

orologicznym. Dwa lata póŸniej powsta³ AKAT-1 -

pierwszy na œwiecie tranzystorowy analizator rów-

nañ ró¿niczkowych.

Rok póŸniej

zosta³ jednym

z 6 laureatów ogólnoœwiatowego konkursu m³o-

dych talentów techniki (

, (200 kandyda-

Jacek Karpiñski

UNESCO)

Minikomputery.

K-202 - fakt czy mit? Fakt.

INSTYTUT MASZYN MATEMATYCZNYCH, WARSZAWA 2008

8

1958-2008

50 LAT POLSKICH KOMPUTERÓW. HISTORIA ROMANTYCZNA

tów, po jednym z ka¿dego kraju). W nagrodê prze-

bywa³ 2lata w USA studiuj¹c m.in. w Harvardzie

i Massachusetts Institute of Technology. Mia³ oka-

zjê poznaæ osobiœcie Johna P. Eckerta, jednego

z twórców ENIAC-a. W latach 1970-1973 Jacek

Karpiñski wraz z zespo³em w sk³adzie El¿bieta Je-

zierska, Andrzej Ziemkiewicz, Zbys³aw Szwaj, Te-

resa Pajkowska (która notabene bra³a udzia³ w uru-

chomieniu produkcji maszyny UMC-1 w EL-

WRO), Krzysztof Jaros³awski, opracowa³ i skon-

struowa³ minikomputer 16-bitowy K-202. Mini-

komputer ten pracowa³ z prêdkoœci¹ miliona opera-

cji na sekundê, a jako pierwszy w historii stosowa³

stronicowanie adresowania pamiêci, co by³o autor-

skim wynalazkiem Jacka Karpiñskiego i umo¿li-

wia³o rozbudowê pamiêci operacyjnej do - wówczas

astronomicznej wielkoœci - 8 MB. Wdro¿enie tego

komputera do produkcji nie oby³o siê bez wielu pro-

blemów. Bardzo zdolny, ale i gwiazdorski kon-

struktor, na dodatek o tzw. nies³usznej przesz³oœci,

nadawa³ na innej fali ni¿ przedstawiciele ociê¿a³ej

administracji pañstwowo-gospodarczej. Mimo wie-

lu starañ, udzia³u kapita³u zagranicznego, zorgani-

zowania specjalnie dla tego produktu Zak³adu

Mikrokomputerów w fabryce mierników ERA (nie

bez wsparcia niektórych ówczesnych czynników

politycznych i œrodków przekazu), liczba wypro-

dukowanych K-202 nie przekroczy³a 30 szt. przez-

naczonych na eksport i oko³o 100 na rynek krajowy,

choæ w owych czasach nie by³o to ma³o. Do chwili

obecnej osoba Jacka Karpiñskiego budzi emocje

w œrodowisku; przez jednych uwa¿any jest za ge-

niusza, inni zarzucaj¹ mu gigantomaniê, sprawny -

jak by siê powiedzia³o dziœ - PR (

),

a nawet oszustwo. Jednak konstrukcje Jacka Kar-

piñskiego by³y, funkcjonowa³y, a obecnie s¹ wa¿-

nymi eksponatami warszawskiego Muzeum Tech-

niki. I trzeba wspomnieæ, ¿e w czasie prac zwi¹-

zanych z wdro¿eniem do produkcji minikomputera

K-202 Jacek Karpiñski by³ Dyrektorem Zak³adu

Doœwiadczalnego Minikomputerów IMM.

MOMIK 8b to 8-bitowy minikomputer zbu-

dowany na uk³adach scalonych TTL. Opracowany

przez Instytut Maszyn Matematycznych w 1973 r.,

by³ produkowany seryjnie przez Zak³ad Systemów

Minikomputerowych MERA od 1974 r. i stosowa-

ny w serii MERA 300 (MERA 300 - to rozbudowa-

ny i wspó³pracuj¹cy z szeregiem urz¹dzeñ peryferyj-

nych MOMIK 8b). System ten okaza³ siê udanym

rozwi¹zaniem technicznym i wkrótce znalaz³ sze-

rokie zastosowanie w ksiêgowoœci oraz przemyœle,

gdzie u¿ywano go do sterowania procesami techno-

logicznymi, np. produkcj¹ polipropylenu.

public relations

Natomiast MERA 400 to 16-bitowy minikom-

puter wzorowany na komputerze K-202, ale zbudo-

wany g³ównie na krajowej bazie elementowej, pro-

dukowany w latach 1976-1987. Równie¿ doczeka³

siê wielu zastosowañ w gospodarce.

Rys. 5. MERA 400 - rozbudowany sprzêtowo minikom-

puter oparty na konstrukcji K-202 Jacka Kar-

piñskiego

Ostatnim znacz¹cym krokiem w konstrukcji

minikomputerów by³o opracowanie w IMM i wdro-

¿enie do produkcji w 1983 r. w fabryce ERA mini-

komputera bêd¹cego logicznym odpowiednikiem

maszyny PDP-11 firmy DEC. Firma ta, druga

w œwiecie po IBM, by³a wówczas modna w socjalis-

tycznej czêœci Europy. SM4, produkowany

ze wzglêdu na k³opoty

z COCOM-em, by³ stosunkowo nowoczesny, ale

szybko sta³ siê drogi i przestarza³y. Jego od-

powiednik firmy DEC by³ produkowany tylko rok.

Produkcja SM4 trwa³a ponad piêæ lat, przy czym

doϾ rzadko wprowadzano nowinki technologiczne,

które oprócz wprowadzenia pamiêci pó³przewod-

nikowej dotyczy³y urz¹dzeñ peryferyjnych.

W 1986 r. najtañszy SM4 produkcji polskiej

kosztowa³ 16 mln z³ plus 8 tys. USD, zaœ najdro¿szy

produkcji rumuñskiej kosztowa³

100 mln z³.

W tym czasie pojawi³a siê ju¿ w kraju konkurencja

klonów mikrokomputera IBM PC/XT, sprowadza-

nych prywatnie w cenie 3-4 mln z³.

Nieuchronne wiêc sta³o siê traktowanie

mikrokomputerów tej klasy, i to niezale¿nie od

typu zastosowania (du¿¹ popularnoœæ zyska³y np.

systemy wielodostêpne i sieciowe wykorzystuj¹ce

IBM PC/XT). Nadesz³a era mikrokomputerów,

czyli tzw. Komputerów Osobistych (

).

g³ównie

na elementach krajowych

ponad

PC - Personal

Computers

9

INSTYTUT MASZYN MATEMATYCZNYCH, WARSZAWA 2008

1958-2008

50 LAT POLSKICH KOMPUTERÓW. HISTORIA ROMANTYCZNA

Mikrokomputery Mazovia.

£abêdzi œpiew.

Jeszcze raz okaza³o siê, ¿e œrodowisko naukow-

ców i in¿ynierów IMM jest merytorycznie mobilne

i - jakby siê powiedzia³o dziœ -

. Idea budowy

polskiego komputera osobistego uruchomi³a nowe

zasoby emocji. Do pracy zabrano siê z niezwyk³¹, jak

na owe czasy, sprawnoœci¹ i energi¹, w czym zas³ugê

mieli dr in¿. Bronis³aw Piwowar, ówczesny dyrektor

IMM oraz wspó³pracujacy z nim zastêpca ds. ekono-

micznych mgr in¿. Roman Czajkowski (póŸniejszy

wieloletni Dyrektor IMM, który przeprowadzi³ In-

stytut przez trudne lata dziewiêædziesi¹te). Powo³a-

no miêdzyzak³adowy zespó³ konstrukcyjny, w któ-

rego sk³ad oprócz Instytutu Maszyn Matematycz-

nych wesz³y Zak³ady Polkolor, Era i B³onie, dziêki

czemu prace nad jednostk¹ centraln¹, monitorem,

klawiatur¹ i drukark¹ prowadzono równoczeœnie.

Kierownikiem miêdzyzak³adowego zespo³u by³ mgr

in¿. Jerzy S³awiñski z IMM. Dziêki udanej wspó³-

pracy Instytutu z zak³adami produkcyjnymi uda³o

siê przejœæ z rozwi¹zañ naukowych na technologicz-

ne. Wspomniane firmy za³o¿y³y spó³kê Mikrokom-

putery (IMM, ERA, POLON, MERA-B£ONIE,

POLKOLOR, MERA-SYSTEM, MERAL, BIURO-

TECHNIKA, MERA-REFA, MERAMAT, ME-

TRONEX i PHZ UNITRA), której g³ównym ce-

lem by³a produkcja komputera osobistego nazwa-

nego Mazovia 1016.

Prace nad konstrukcj¹ Mazovii by³y prowadzo-

ne nie tylko sprawnie i energicznie, lecz równie¿

nowoczeœnie, na co mia³ szczególny wp³yw dyrektor

Bronis³aw Piwowar. Po raz pierwszy bowiem w his-

torii polskich komputerów równie wielk¹ wagê jak

konstrukcji, przywi¹zywano wzornictwu. Zlecono

projekt design'u i skoordynowanie wzornicze wszy-

stkich elementów systemu - jednostki centralnej,

monitora, klawiatury i drukarki profesjonalnej

firmie. By³o to w pe³ni uzasadnione przewidywan¹

grup¹ docelow¹ odbiorców, w której obok dotych-

czasowych z gospodarki pañstwowej, mieli znaleŸæ

siê liczni u¿ytkownicy prywatni oraz raczkuj¹ce

ma³e przedsiêbiorstwa tzw. sektora nieuspo³ecznio-

nego.

Nowy polski komputer musia³ mieæ litery z pol-

skimi znakami diakrytycznymi. Zmuszenie proce-

sora i monitora do wyœwietlania „¹”, „ê” czy „Ÿ” oka-

za³o siê jednym z najpowa¿niejszych problemów

technicznych. Trzeba by³o stworzyæ specjaln¹ ta-

blicê kodow¹ Mazovia (autorstwa mgr in¿. Jana

Klimowicza), z polskimi literami w drugiej po-

³ówce (powy¿ej 126). Wiele dyskusji poœwiêcono

klawiaturze: czy ma byæ zupe³nie nowa, czy taka jak

on line

Rys. 6. Mikrokomputer Mazovia 1016

w maszynach do pisania. Szefem zespo³u konstruk-

cyjnego Mazovii w IMM by³ mgr in¿. Krzysztof

Dzik, obecnie kierownik Zak³adu Systemów

Identyfikacji i Urz¹dzeñ Laserowych.

Mazovia ujrza³a œwiat³o dzienne w roku 1984.

Pod kilkoma wzglêdami by³a lepsza od istniej¹cych

ówczeœnie pecetów IBM, choæ by³a z nimi w pe³ni

kompatybilna. Mia³a przede wszystkim lepszy, 16-

bitowy procesor, odpowiednik 8086. Jej wad¹ by³a

niewystarczaj¹ca niezawodnoœæ, bowiem ze wzglê-

du na obowi¹zuj¹ce wówczas embargo COCOM na

dostawy zaawansowanych technologii do krajów

komunistycznych, wiêkszoœæ elementów i podzes-

po³ów pochodzi³a z krajów ówczesnej tzw. strefy

rublowej, a ich jakoœæ nie by³a niestety najlepsza.

Egzemplarze zbudowane z podzespo³ów zachodnich

by³y ju¿ zupe³nie niez³e.

Mazovia 1016 by³a pierwszym polskim kompu-

terem, który wspó³tworzy³ scenografiê popularnego

filmu fabularnego. Krzysztof Gradowski, w trzeciej

czêœci swojej trylogii pt. „Pan Kleks w kosmosie”

wykorzysta³ te mikrokomputery w roku 1988 jako

wyposa¿enie Centrum Dowodzenia Si³ami Kos-

micznymi.

Mazovia jako produkt przesta³a jednak istnieæ ze

wzglêdu na prymitywne metody organizacji pro-

dukcji w polskich fabrykach. Brak automatyzacji,

nowoczesnej organizacji zaopatrzenia, aparatury

testowo-produkcyjnej i systemów kontroli jakoœci,

a nawet profesjonalnej organizacji magazynów

i ekspedycji wyrobów gotowych - to cechy polskich

zak³adów produkcyjnych, a raczej nieŸle zorganizo-

wanych manufaktur. W efekcie, w latach osiem-

dziesi¹tych wyprodukowano zaledwie kilka tysiêcy

INSTYTUT MASZYN MATEMATYCZNYCH, WARSZAWA 2008

10

1958-2008

50 LAT POLSKICH KOMPUTERÓW. HISTORIA ROMANTYCZNA

sztuk pierwszej wersji Mazovii; kolejne modele za-

istnia³y tylko w pojedynczych egzemplarzach. Kom-

puter by³ za drogi nie tylko na kieszeñ przeciêtnego

polskiego naukowca czy amatora informatyki, ale

nawet dla instytucji, np. szkó³. Jak nios³a fama,

polskie komputery PC by³yby tanie wtedy, gdyby

ca³e i zmontowane przyje¿d¿a³y do nas z dalekiego

wschodu ju¿ zapakowane w pud³a z napisem Made

in Poland i pod dodatkowym warunkiem, ¿e zamó-

wimy ich jednorazowo przynajmniej 10 000 szt.

Z produkcj¹ Mazovii wygra³ import prywatny -

szybszy, tañszy i ró¿norodny.

Rys. 7. Mikrokomputery Mazovia 1016 w filmowym

Centrum Kosmicznym

Koniec historii pierwszego polskiego - mówi¹c

¿argonem - peceta zbieg³ siê w czasie, w roku 1990,

z koñcem romantycznej ery konstrukcji naszego

w³asnego, antyimportowego krajowego sprzêtu

elektronicznego, nie tylko komputerów. Reforma

Balcerowicza i drastyczny spadek kursu dolara

w stosunku do z³otówki przewróci³ rynek elektro-

niki. Wszystko co przywo¿one sta³o siê tanie, a by³o

lepsze. Na szczêœcie dla naszego samopoczucia, to

samo traumatyczne prze¿ycie spotka³o wkrótce

wszystkich Wielkich, za spraw¹ zalewu taniej

produkcji dalekowschodnich tygrysów.

Na koniec przypomnijmy, ¿e do roku 1968

u¿ywano okreœleñ „maszyny matematyczne”, auto-

maty licz¹ce , a nauka zajmuj¹ca siê nimi nie by³a

nazwana. Termin informatyka jako nazwê dzie-

dziny nauki zaproponowa³ jako pierwszy w 1968

roku prof. Romuald Marczyñski na konferencji

w Zakopanem (uzasadniaj¹c to istnieniem ju¿ nazw

w jêz. niemieckim i

w jêz.

francuskim), jeden z twórców pierwszego polskiego

komputera XYZ.

„

”

„

”

Informatik

informatique

Autor sk³ada serdeczne podziêkowania za uwagi i ko-

rekty merytoryczne panu dyr. Romanowi Czajkowskiemu,

bezpoœredniemu uczestnikowi wiêkszoœci opisywanych

wydarzeñ.

Literatura:

Majerski St., Mazurkiewicz. A.

Knysz J.

£ukaszewicz L., Mazurkiewicz A.:

Nowak E., Sawicki Z.

Majerski St, Marczyñski R

Groszkowski J.

Borowiec J., Mazurkiewicz A., Wierzbowski J.

Fiett W., Rosolski E.

Pawlak T.

Kiliñski A.

Bilski E.

: XYZ - pierwsza polska elektronowa maszyna cyfrowa. M³ody Technik nr

12, Warszawa 1958, str. 7-12

: Elektroniczne maszyny matematyczne. Rozdzia³ w: Rozwój techniki w PRL. Wydawnictwa

Naukowo-Techniczne. Warszawa 1965.

„System automatycznego kodowania SAKO” Zak³ad Narodowy im.

Ossoliñskich, Wydawnictwo Polskiej Akademii Nauk, Wroc³aw-Warszawa-Kraków 1966 r.

: „Pamiêci maszyn cyfrowych konstrukcja i technologia” Wydawnictwo Naukowo -

Techniczne, Warszawa 1972r.

.: Ewolucja struktur i architektury maszyn cyfrowych. Materia³y na sesjê

naukow¹ z okazji Roku Nauki polskiej i XV-lecia IMM, IMM Warszawa 1973, s.24

: Parê s³ów z okazji jubileuszu Instytutu Maszyn Matematycznych. Informatyka 3 1973, 1-5.

: Osi¹gniêcia Instytutu Maszyn Matematycznych

w oprogramowaniu i zastosowaniach maszyn cyfrowych. Informatyka nr 3, 1973, s. 8-11.

: Dzia³alnoœæ produkcyjna i udzia³ Instytutu Maszyn Matematycznych w tworzeniu

polskiego przemys³u sprzêtu informatyki. Informatyka nr 3, 1973, s. 19-24.

: Konstrukcje Instytutu Maszyn Matematycznych. Informatyka nr 3, 1973, s. 11-18

: O osi¹gniêciach Instytutu Informatyki Politechniki Warszawskiej zastosowanych w praktyce.

Informatyka 8-12 1989, 21-23

: Wroc³awskie Zak³ady elektroniczne ELWRO. Okres maszyn cyfrowych typu ODRA.

Informatyka 8-121989, 26-30

11

INSTYTUT MASZYN MATEMATYCZNYCH, WARSZAWA 2008

1958-2008

50 LAT POLSKICH KOMPUTERÓW. HISTORIA ROMANTYCZNA

Marczyñski R.

Mazurkiewicz A.

£ukaszewicz L.

Fiett J.

Madey J., Sys³o M.B.

£ukaszewicz L.

Greniewski M.J.

£ukaszewicz L.

Moszyñski K.

Lewandowski K.T.

: Jak budowa³em aparaty matematyczne w latach 1948-1950. Informatyka 8-121989, 16-19

: Jak siê programowa³o XYZ czyli pocz¹tki programowania w Polsce. Informatyka 8-12

1989, 10-12

: Od Grupy Aparatów do Instytutu Maszyn Matematycznych. Informatyka 8-121989, 2-4

i 2 3

: Problemy realizacji technicznej polskich komputerów do 1968 roku. Informatyka 8-121989, 6-9

: Pocz¹tki Informatyki w Polsce. Informatyka 9 2000 i 10 2000

: Informatyka polska powsta³a w PAN. Nauka. 3 2003, 75-78

: Kilka uwag o powo³aniu Centrum Obliczeniowego PAN. Materia³y konferencji PTI

„40 lat informatyki w Polsce”. Warszawa 1988

: O pocz¹tkach informatyki w Polsce. Materia³y konferencji PTI „40 lat informatyki

w Polsce”. Warszawa 1988

: Moja praca w Biurze Obliczeñ i Programów w Zak³adzie Aparatów Matematycznych

Polskiej Akademii Nauk. Materia³y konferencji PTI „40 lat informatyki w Polsce”. Warszawa 1988

: Termopile polskiej informatyki. Mówi¹ Wieki nr 12/2002 (516), str. 44