Reforma edukacji w

Polsce

w XVIII wieku

Wielkie reformy Państwa przez

klasy panujące w Polsce

dr Bogumiła Bobik

Zagadnienia

• TŁO POLITYCZNE, SPOŁECZNE I KULTUROWE REFORM

SZKOLNYCH W RZECZYPOSPOLITEJ DRUGIEJ POŁOWY XVIII
w.

• STAN SZKOLNICTWA W POLSCE W POŁOWIE XVIII w.
• EDUKACJA OBYWATELSKA KS. STANISŁAWA

KONARSKIEGO – I etap reformy szkolnej.

• DOŚWIADCZENIA SZKÓŁ RYCERSKICH

-

I etap reformy

szkolnej.

• KOMISJA EDUKACJI NARODOWEJ (1773-1794)

– II etap reformy szkolnej

TŁO POLITYCZNE REFORM SZKOLNYCH W

RZECZYPOSPOLITEJ DRUGIEJ POŁOWY XVIII w.

• Dominacja kleru, a zwłaszcza zakonu jezuitów,

pasożytnictwo duchowieństwa;

• Mała liczba wojska, brak zdyscyplinowania w wojsku;

• Korupcja sędziów, wykrętne prawnictwo, brak

sprawiedliwych decyzji i wyroków;

• Nierzetelne prawodawstwo sejmowe, przywileje

szlacheckie: nadmierna swoboda w czasie obrad

sejmu, liberum veto, wolna elekcja; zdrada interesów

narodowych przez szlachtę, brak opieki nad skarbem

państwa, ministrowie bez dozoru i

odpowiedzialności, brak odpowiedzialności rządu ,

departamenty nieczynne, brak czynnych urzędów

prócz sądowych;

• Upadek wielkich majątków ziemskich.

TŁO SPOŁECZNE REFORM SZKOLNYCH

W RZECZYPOSPOLITEJ DRUGIEJ POŁOWY XVIII

w.

• Zły przykład dla młodzieży płynący z polskich dworów, gdzie

dominowały przewrotności, szalbierstwa w miejsce cnoty

i poczciwości;

• Brak było wykształcenia obywatelskiego wśród młodzieży, co

prowadziło do braku poczucia obowiązku i w konsekwencji

upadku moralności;

• Egoizm stanowy, niski poziom moralny i zacofanie szlachty;

• Uległość i przekupstwo szlachty, brak własnego zdania, brak

odpowiedzialności za swe czyny i postępowanie, zrzucanie

odpowiedzialności i obowiązków na innych, dbanie wyłącznie o

własne interesy, sprzedajność sumienia, obłuda , donosicielstwo,

przewrotność, zuchwalstwo, niesubordynacja wobec rządu;

• Dawne męstwo i odwaga zamieniły się na pijackie burdy,

pieniactwo, procesowanie się, próżniactwo, huczne uczty, które

prowadziły do bankructw;

• Brak zainteresowania wśród ludności sprawami państwa , ślepe

naśladownictwo przywódców.

TŁO KULTURLANE REFORM SZKOLNYCH

W RZECZYPOSPOLITEJ DRUGIEJ POŁOWY XVIII

w.

• Zeszpecenie języka ojczystego i zubożenie

go łacińskimi zwrotami;

• Wszechwładnie panująca łacina w

szkołach;

• Brak szacunku dla polskich pisarzy,

wystawianie sztuk obcojęzycznych .

STAN SZKOLNICTWA W POLSCE W

POŁOWIE XVIII w.

Czasy saskie uchodzą w dziejach Polski za okres
największego upadku wszystkich dziedzin życia.
Tragizm sytuacji politycznej powiększył wyzysk
pańszczyźniany doprowadzony przez szlachtę aż do

granic

biologicznego wyniszczenia chłopów.
Powszechne zacofanie, konserwatyzm, wiara w

zabobony

i gusła, niechęć do poważniejszego wysiłku umysłowego,
lęk przed zdobyczami nauki, sarmatyzm  (fanatyczne
przywiązanie do tradycji narodowej, nietolerancja
religijna)  -  to zasadnicze rysy tego okresu.

STAN SZKOLNICTWA W POLSCE W

POŁOWIE XVIII w.

• Szkoły średnie czasów saskich, przeznaczone były dla

synów szlacheckich, prowadzone były w większości przez

zakon jezuitów, częściowo przez pijarów. Wykształcenie

filozoficzne  (nauczanie łaciny). Szkołę oparto na żmudnym

wykuwaniu reguł gramatycznych, słówek i całych zwrotów.

Cykl nauczania trwał 6 lat . Przestarzała metoda

pamięciowa oraz długoletnie ślęczenie nad jednym

przedmiotem sprawiały, że chłopcy opuszczali szybciej szkołę.

Rósł procent analfabetyzmu.

• Szkoła jezuicka powołana do walki z reformacją oraz z

próbami ewentualnego zamachu na stosunki feudalne, tak

ułożyła swój program , aby odwracał umysły uczniów od

spraw i zadań życiowych. Retoryka ograniczała się tylko do

umiejętności wygłaszania mów pochwalnych i do

gloryfikowania złotej wolności szlacheckiej". Wiedza, którą

szerzyli jezuici, była społecznie bezużyteczna.

STAN SZKOLNICTWA W POLSCE W

POŁOWIE XVIII w.

• Równie zacofane były szkoły wyższe i

parafialne .

W nauczaniu filozofii nie wychodziły poza

Arystotelesa; kursy prawnicze ograniczały się do

prawa kościelnego;

• Akademia Krakowska odcięła się od postępowych

wpływów i zagłębiła się w tomizmie.

• Na nieco wyższym poziomie znajdowały się

gimnazja luterańskie  (Gdańsk, Toruń). Uniknęły

one takiego upadku kulturalnego jak inne szkoły

katolickie. Nauczyciele organizowali w ich

strukturze towarzystwa naukowe, obejmujące

swym zasięgiem wiele dziedzin naukowych.

STAN SZKOLNICTWA W POLSCE W

POŁOWIE XVIII w.

• Sprowadzeni z Włoch teatyni założyli w 1737 r.

nowoczesną szkołę szlachecką w Warszawie. Jej

program oparty był na programie szkół rycerskich.

Kolegium to było dostępne dla synów szlacheckich.

Wychowanie, oparte na religii, wolne było jednak od

jezuickiej przesady. Uczono języka łacińskiego,

niemieckiego i francuskiego. Łaciny uczono nie w

sposób pamięciowy, a przez lekturę dzieł autorów

klasycznych. Uczono historii, geografii, geometrii .

Kolegium teatyńskie nie mogło utrzymać się długo,

ponieważ większość nauczycieli była z Włoch i nie

znając sytuacji społeczno – politycznej

Rzeczypospolitej, nie potrafiła wychować młodzieży

na dobrych Polaków.

EDUKACJA OBYWATELSKA KS.

STANISŁAWA KONARSKIEGO – I etap

reformy szkolnej

• Stanisław Konarski (1700-1773) studiowała w Rzymie i

Paryżu. Tam poznał oświeceniowe prądy, które zapoczątkował

papież Benedykt XIV. Papież dał impuls do naprawy szkolnictwa

katolickiego. W Polsce najszybciej zareagowali na ten impuls

duchowni i choć ideologia polskiego oświecenie była krytyczna

wobec stanu Kościoła, nie była ani ateistyczna, ani

antykościelna;

• Stanisław Konarski, niezamożny, ale skoligacony

z rodami arystokratycznymi pijar, w 1740 r. otworzył

w Warszawie Collegium Nobilium.

• Była to ekskluzywna, płatna szkoła dla chłopców z rodzin

magnackich i bogatej szlachty, którzy mieli stanowić przyszłą

elitę rządzącą. Organizacja i program Collegium był wzorowany

na przodujących w Europie zakładach edukacyjnych: Collegium

Nazarenum w Rzymie

i francuskich akademiach szlacheckich, a także Szkole

Rycerskiej, jaką zorganizował Stanisław Leszczyński

w Luneville.

EDUKACJA OBYWATELSKA KS.

STANISŁAWA KONARSKIEGO – I etap

reformy szkolnej

•

Kolegium miało spełniać dwa główne zadania :

wyrugować z kraju szkodliwą edukację cudzoziemską i

dostarczać najzamożniejszej młodzieży nauki

odpowiadającej potrzebom kraju. Dążąc do wychowania

reformatorów i działaczy społecznych Konarski usiłował

wyrobić w młodych ludziach wiele cnót , np.:

posłuszeństwo, sprawiedliwość, miłość do ojczyzny.

•

Wiązało się to z ideałem wychowawczym lansowanym

prze Konarskiego, którym był dobry chrześcijanin,

zdrowy, uczciwy, i światły człowiek, rozumny

i odpowiedzialny obywatel, patriota. Przedstawił go

w swej słynnej Mowie, jak od wczesnej młodości

wychować uczciwego człowieka i dobrego obywatela.

•

Napisał także dwa podręczniki : Gramatyka łacińska

i O poprawie błędów wymowy . Ułożył je w formie pytań

i odpowiedzi .

EDUKACJA OBYWATELSKA KS.

STANISŁAWA KONARSKIEGO – I etap

reformy szkolnej

• Kolegium dzieliło się na 5 klas. Klasy II , IV i V były dwuletnie .

W pierwszych czterech klasach głównym przedmiotem była łacina, nie

stanowiła jednak celu nauczania. Od klasy III, język polski stawał się

równorzędny łacinie. Do programu nauczania wprowadzono arytmetykę,

języki obce, historię powszechną i historię Polski, geografię, fizykę, filozofię

racjonalistyczną.

Po klasie retoryki, uczniowie przechodzili do dwuletniej klasy filozofii, w której

oprócz dzieł scholastyków czytali najbardziej reformatorskich filozofów

nowożytnych: Bacona, Kartezjusza, Locke’a, Spinozę itp. W drugim roku tej

klasy uczono matematyki, fizyki, anatomii, biologii, astronomii, geologii.

Wychowania synów magnackich w Collegium dopełniały wówczas tzw.

kunszty, obejmujące naukę tańca, ćwiczenia gimnastyczne, musztrę konną .

• Ambitne dążenia Konarskiego do przeprowadzenia reformy nauczania i

wychowania w całym szkolnictwie pijarskim doczekały się realizacji dopiero w

latach 1750-1753 . Wówczas to zreformowano wszystkie publiczne szkoły

pijarskie, przeznaczone dla ogółu młodzieży szlacheckiej, nie wprowadzono

wszystkich przepisów obowiązujących w Collegium Nobilium, ale pomimo to

różnice między obydwoma typami szkół były nieznaczne.

• Konarski za odważną myśl i działalność obywatelską został uhonorowany

przez króla Stanisława Augusta Poniatowskiego medalem Sapere auso –

Temu, kto odważył się być mądrym.

DOŚWIADCZENIA SZKÓŁ RYCERSKICH

-

I

etap reformy szkolnej

• Drugi nurt zmian, prowadzących do generalnej reformy systemu

szkolnego w Polsce, zapoczątkował Stanisław Leszczyński

założeniem w Luneville w 1737 r. całkowicie świeckiej szkoły

rycerskiej, w której zarezerwował połowę miejsc dla Polaków;

• W 1765 r. Stanisław August powołał do życia Szkołę Rycerską

Korpusu Kadetów w Warszawie.

• Szkoła była bezpłatna, finansowana z kasy królewskiej. Program

nauczania i wychowania miał charakter świecki, kształcenie

ogólne łączono z przygotowaniem oficerów do służby wojskowej

i urzędników cywilnych, którzy mieli unowocześnić aparat

państwowy.

• W programie znalazła się nowa nauka moralności, prawo natury

i prawo narodów. Wykładano przedmioty prawne , które wyrabiały

w młodzieży poczucie sprawiedliwości i zapoznawały ją z prawami

i obowiązkami .

• Komendantem Korpusu został jeden z najbardziej wykształconych

ludzi w Rzeczypospolitej, książę Adam Czartoryski.

KOMISJA EDUKACJI NARODOWEJ (1773-

1794)

– II etap reformy szkolnej

Okoliczności powstania KEN
Osłabienie Rzeczypospolitej doprowadziło do I rozbioru Polski w
1772 r. W 1773 r. pod bagnetami wojsk został zwołany w
Warszawie sejm w celu ratyfikacji nowych granic państwa.
Podczas obrad sejmu posłowie dowiedzieli się o kasacie przez
Papieża Klemensa XIV zakonu jezuitów, który prowadził ponad
połowę szkół średnich na okrojonym przez I rozbiór obszarze
Rzeczypospolitej. Szukając sposobów na odbudowę
polityczną Polski a zarazem dla zapobieżenia grabieży dóbr
jezuickich i rozpadu szkół, sejm z inspiracji Stanisława Augusta
Poniatowskiego powołał 14 października 1773 r. Komissyją nad
edukacyją młodzi narodowej szlacheckiej dozór mającą, która przyjęła
następnie ostateczną Komisja Edukacji Narodowej.
Pierwszym aktem publicznoprawnym KEN był Uniwersał z dnia 24
października 1773 r. pióra Grzegorza Piramowicza, który poinformował
społeczeństwo o składzie i zadaniach Komisji.

KOMISJA EDUKACJI NARODOWEJ  - 

pierwsze polskie ministerstwo oświaty

Komisja jako pierwsze ministerstwo była powołana przez parlament i przed nim
odpowiadała. Miała samodzielność finansową; do opracowania programów nauczania i
podręczników powołano Towarzystwo do Ksiąg Elementarnych (w której pracowali
wybitni nauczyciele). Sejm wybrał pierwszych ośmiu członków KEN, których władza
miała minąć w 1780 r.:

• Ignacego Massalskiego  -  biskupa;

• Księcia  Michała Poniatowskiego  -  biskupa płockiego, brata króla;

• Andrzeja Zamoyskiego;

• Joachima Chreptowicza  -  senatora litewskiego;

• Adama Kazimierza Czartoryskiego  -  komendanta Szkoły Rycerskiej;

• Ignacego Potockiego;

• Augusta Sułkowskiego;

• Antoniego Ponińskiego.
W ciągu działalności KEN liczba jej członków uległa rozszerzeniu , ogółem w latach
1773-1794 brało udział w jej pracach 38 komisarzy. Do najwybitniejszych spośród później
powołanych należeli:

• Franciszek Bieliński  -  starosta czerski;

• Feliks Oraczewski  -  rektor Akademii Krakowskiej;

• Julian Ursyn Niemcewicz  -  poeta;

• Andrzej Gawroński  -  wybitny matematyk;

• Dawid Pilchowski  -  profesor wymowy;

• Hieronim Stoynowski  -  profesor prawa.

PROJEKT FRANCISZKA BIELIŃSKIEGO

• Opublikowany został przez KEN z początkiem 1775 r. pt. Sposób edukacji w

15 listach opisany . Naczelną ideą była zasada powszechności edukacji,

chociaż pojętej jeszcze wyraźnie stanowo . Łączy charakterystyczną dla

wieku Oświecenia wiarę we wszechmoc wychowania z żądaniem, aby

każdy stan był kształcony wedle swych potrzeb. Stąd projekt czterech

rodzajów szkół:

• dla chłopów  -  szkoły te miały uczyć czytania, pisania, rachunków, religii, a

także początków fizyki i geometrii w zastosowaniu do praktycznych

potrzeb rolnictwa;

• dla mieszczan  -  w szkołach tych obok przekazywania wiadomości

elementarnych miała być nauka języka niemieckiego, początków prawa

cywilnego, rzemiosła i handlu;

• dla szlachty  -  szkoły te miały być szkołami średnimi  (wiadomości

początkowe dziecko powinno otrzymać w domu)  i to dwóch stopni : niższy 

(3-letni, poświęcony głównie nauce języków)  oraz wyższy  (4-letni,

poświęcony głównie naukom realnym);

• dla duchownych  -  do szkół tych mogli wstąpić ci, którzy ukończyli szkołę

"nauczanie sposobu uczenia dzieci".

• Bieliński był zwolennikiem szkolnictwa państwowego . KEN wykorzystała

niektóre jego projekty , a on sam , zostawszy członkiem Komisji ,

szczególnie oddał się porządkowaniu funduszu edukacyjnego .

PROJEKT ANTONIEGO POPŁAWSKIEGO

Projekt opublikowany został w roku 1774 pt. O rozporządzeniu i
wydoskonaleniu edukacji obywatelskiej projekt . Późniejsze ustawy
KEN zostały w znacznej mierze oparte na tym dziele . KEN wysoko
ceniąc projekty Popławskiego , przyznała autorowi specjalną nagrodę
za tę pracę . Projekt został podzielony na 3 części :

• o edukacji i instrukcji ;

• o tym , jak rozłożyć po kraju instrukcję , a w szczególności jak w niej

ćwiczyć młodzież ;

• o rodzicach , nauczycielach i o tym wszystkim , co zostało pominięte w

pierwszych dwu częściach .

Wychowanie fizyczne Popławski uważał za najważniejsze i pragnął
oprzeć je na zasadzie hartowania ciała i organizowania ruchu dziecka .
Edukację moralną łączył z wychowaniem moralnym , którego głównym
postulatem była praca .

Szkoły parafialne miały być w każdej parafii i winny być 4-letnie .
Szkoły średnie miały być 7-klasowe z tym, że najwyższa klasa retoryki
miała trwać dwa lata .

PROJEKT IGNACEGO POTOCKIEGO

Wydany w 1774 r. pt. Myśli o edukacji i instrukcji w
Polszcze ustanowić się mającej . W Zdaniu o szkołach i
naukach daje zarys programu , zakres przedmiotów
nauczania oraz rozważa zagadnienie podręczników,
których znaczenie silnie podkreśla . Projekt ten
przewidywał podział szkół na:

• pierwiastkowe  (początkowe);

• wojewódzkie  (średnie);

• główne  (wyższe).

• Projekt zarysował hierarchię szkolną , zawarł

koncepcję reformy uniwersytetów oraz omówił szereg

zagadnień wychowawczych, zawierał też zarys

instytucji do wydawania podręczników.

INNE PROJEKTY

Projekt Adolfa Kamieńskiego

• Wydany w 1774 r. pt.: Edukacja obywatelska. Projekt podkreśla

m.in. szczególną potrzebę kształcenia zawodowego młodzieży.

Projekt Adama Czartoryskiego 

• Projekt pt.: Przestrogi dla ludu wiejskiej kondycji zawarł szereg

wskazań zdrowotnych , postulatów co do tematyki kazań dla

ludu w duchu fizjokratycznym , wskazówki dotyczące życia i

pracy na wsi.

 

• W wyniku i w trakcie tych niezliczonych dyskusji nad

rozmaitymi projektami urządzenia szkół w Polsce  (w

posiedzeniach i dyskusjach brał także udział fizjokrata

francuski Piotr Samuel Dupont), Komisja opracowała przepisy

dla poszczególnych szkół. Szybko jednak doszła do

przekonania, że same projekty i przepisy nie wystarczą, że

trzeba rozpocząć systematyczną organizację szkół, opracować

dla nich programy i podręczniki, wykształcić nauczycieli.

ETAPY DZIAŁANIA KEN

• 1773-1780  -  przejęcie majątku pojezuickego,

nowa organizacja szkolnictwa, powołanie

Towarzystwa Ksiąg Elementarnych (Grzegorz

Piramowicz, jezuita);

• 1780-1788  -  wydawanie podręczników, reforma

Akademii Krakowskiej i Wileńskiej, wydanie

Ustawy o szkolnictwie: szkoły główne w

Krakowie i Wilnie, sprawujące nadzór nad

wszystkimi innymi;

• 1788-1794  -  rozpad KEN, dalsze obrady Sejmu

4-letniego, zarząd nad szkołami przejmują zakony

pod warunkiem kształcenia w akademiach.

OSIĄGNIĘCIA KOMISJI

• przejęcie bezpośredniej kontroli nad wszystkimi szkołami w

kraju , tym samym szkolnictwo nabrało świeckiego

charakteru i podporządkowane zostało interesom państwa;

• uczynienie wychowania funkcją państwa, zerwanie

monopolu Kościoła na wychowanie i nauczanie;

• ujednolicenie systemu szkolnictwa, w którym władzę

zwierzchnią nad szkołami parafialnymi sprawowali

prorektorzy szkół powiatowych lub rektorzy szkół

wojewódzkich;

• uprzystępnienie po raz pierwszy dzieciom chłopskim nauki w

szkołach parafialnych;

• wprowadzenie do wszystkich typów szkół na całym obszarze

Rzeczypospolitej języka polskiego jako wykładowego i

jednolitego programu nauczania  -  obejmującego naukę

czytania, pisania, rachunków, katechizmu oraz moralności,

dodatkowo na wsi wiadomości z dziedziny rolnictwa, w

mieście z zakresu handlu i rzemiosła;

OSIĄGNIĘCIA KOMISJI

• zatroszczenie się o wychowanie dziewcząt, wzięcie pod swoją kontrolę

wszystkich prywatnych pensji;

• wprowadzenie jednolitych podręczników napisanych w zrozumiałym dla

wszystkich języku narodowym;

• opracowanie i wydanie (przy pomocy Towarzystwa Ksiąg Elementarnych)

nowych elementarzy, podręczników do gramatyki narodowej (Onufrego

Kopczyńskiego), do nauki moralności (Antoniego Popławskiego)

arytmetyki, algebry i geometrii, historii powszechnej (Józefa Kajetana

Skrzetuskiego), fizyki (Michała Hubego), botaniki i zoologii i innych;

• podniesienie autorytetu szkoły i nauczycieli poprzez wciągnięcie tych

ostatnich na listę urzędników państwowych i zapewnienie im stałych

poborów;

• otwarcie przy Akademiach Krakowskiej i Wileńskiej specjalnych

seminariów dla nauczycieli w celu zabezpieczenia kadry świeckich

pedagogów.

Najtrwalszą wartością moralną wniesioną przez KEN było

zaszczepienie w

młodym pokoleniu ducha patriotycznego oraz miłości do Ojczyzny,

która

nie pozwoliła pogodzić się z niewolą.

NIEPOWODZENIA KOMISJI

• niejasne i nieuczciwe przejęcie majątku zakonu

jezuickiego;

• brak uregulowania , do końca istnienia KEN, spraw

związanych z finansowaniem szkół;

• brak szkół parafialnych w niektórych rejonach kraju;

• przekazanie ostatecznie szkół parafialnych pod zarząd

zakonów (podważenie dzieła Komisji na polu oświaty

ludowej);

• brak ściśle określonych wyników w zakresie

kształcenia kobiet (mimo wielu projektów i zarządzeń

oraz kontroli pensji prywatnych);

• niecałkowita recepcja nowych, polskich podręczników

w szkołach i społeczeństwie, w dalszym ciągu łacina

używana była do konwersacji w klasach starszych.

PRZYCZYNY UPADKU

• brak społecznego zrozumienia potrzeby

reformy systemu szkolnictwa i wychowania,

nie docenianie roli Komisji;

• zwalczanie szkół założonych przez KEN przez

dawnych jezuitów oraz reakcyjną część

szlachty , która nie chciała posyłać swych

synów do "niełacińskich" szkół;

• nastroje reakcyjne wśród szlachty w drugim

okresie polskiego Oświecenia;

• pańszczyźniany charakter gospodarki polskiej;

• sytuacja polityczna kraju poprzedzająca

upadek Rzeczypospolitej  -  zabory.

BIBLIOGRAFIA

• Bartnicka K., Zarys historii wychowania, Kraków

2001.

• Litak S., Historia wychowania, Wyższa Szkoła

Filozoficzno-Pedagogiczna „Ignatianum”, Kraków
2004.

• Wołoszyn S., Dzieje wychowania i myśli

pedagogicznej w zarysie, PWN, Warszawa 1964.