CZŁOWIEK W INSTYTUCJI TOTALNEJ

ANETA BARANOWSKA

CZŁOWIEK W INSTYTUCJI TOTALNEJ

Społeczne aspekty służby polskich żołnierzy poza granicami kraju

NOMOS

ANETA BARANOWSKA

CZŁOWIEK W INSTYTUCJI TOTALNEJ

Społeczne aspekty służby polskich żołnierzy poza granicami kraju

NOMOS

© 2013 Copyright by Aneta Baranowska & Zakład Wydawniczy »NOMOS«

Wszelkie prawa zastrzeżone. Książka ani żadna jej część nie może być przedrukowywana,

ani w jakikolwiek inny sposób reprodukowana czy powielana mechanicznie, fotooptycznie,

zapisywana elektronicznie lub magnetycznie, ani odczytywana w środkach publicznego prze-

kazu bez pisemnej zgody wydawcy.

Recenzje: prof. dr hab. Kazimierz Doktór

prof. dr hab. Jan Maciejewski

Publikacja dofinansowana przez Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego

Redakcja wydawnicza: Jadwiga Nagły

Redakcja techniczna: Jacek Pawłowicz

Projekt okładki: Agnieszka Nabielec

ISBN 978-83-7688-144-7

KRAKÓW 2013

Zakład Wydawniczy »NOMOS«

31-208 Kraków, ul. Kluczborska 25/3u; tel./fax: [phone]

e-mail: [e-mail]; www.nomos.pl

5

Spis treści

Wstęp . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9
Rozdział I. Misje wojskowe – ujęcie globalne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13
1. Współczesny system bezpieczeństwa międzynarodowego . . . . . . . . . . . . 13

1.1. Bezpieczeństwo międzynarodowe jako wyzwanie XXI wieku . . . . . 13

1.2. Problem utrzymania pokoju międzynarodowego . . . . . . . . . . . . . . . . 18

1.3. Rola instytucji ponadnarodowych w utrzymaniu pokoju

i bezpieczeństwa na świecie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 20

2. Idea współczesnych operacji pokojowych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31

2.1. Istota operacji i misji pokojowych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 32

2.2. Współczesne pojęcie operacji pokojowych – kłopoty z terminologią . . 34

2.3. Ewolucja charakteru operacji pokojowych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 40

Rozdział II. Misje pokojowe – doświadczenie polskie . . . . . . . . . . . . . . . 47
1. Ewolucja udziału w operacjach pokojowych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 47
2. Operacje pokojowe i międzynarodowe w strategii bezpieczeństwa kraju . . 52
3. Wybrane operacje pokojowe i międzynarodowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 56

3.1. Polska Misja Wojskowa w Komisji Nadzorczej Państw

Neutralnych w Korei . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 57

3.2. UNEF II (Egipt 1973–1979) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 62

3.3. UNPROFOR 1992–1995 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 67

3.4. Afganistan . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 72

3.5. Irak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 78

Rozdział III. W poszukiwaniu kontekstu teoretycznego . . . . . . . . . . . . . 85
1. Trzy podstawowe rozumienia instytucji w socjologii . . . . . . . . . . . . . . . . 85
2. Koncepcja instytucji totalnej Ervinga Goffmana . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 89

2.1. Proces degradacji osobowości . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 91

2.2. System przywilejów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 92

2.3. System wtórnego przystosowania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 94

2.4. Techniki adaptacyjne do życia w instytucji totalnej . . . . . . . . . . . . . . 95

2.5. Krytyka koncepcji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 96

6

3. Wokół tematyki instytucji totalnych – „karanie dyscyplinarne” Michela

Foucaulta oraz świat „zachłannych instytucji” Lewisa A. Cosera . . . . . 99

4. Armia jako instytucja totalna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 104
5. Osobliwość interakcjonizmu Ervinga Goffmana . . . . . . . . . . . . . . . . . . 109
6. Użyteczność koncepcji instytucji totalnych i metafory dramaturgicznej

do własnych badań . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 112

Rozdział IV. Wykorzystane procedury i warsztat badawczy . . . . . . . . . 115
1. Cele i problemy badawcze . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 115
2. Źródła wywołane – ujęcie jakościowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 116

2.1. Społeczne warunki organizacji badań . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 116

2.2. Uwagi o realizacji badań . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 118

2.3. Stosowane techniki i narzędzia badawcze . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 120

2.4. Metody analizy danych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 121

3. Źródła zastane – ujęcie ilościowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 122

3.1. Cel, założenia i przedmiot badań . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 124

3.2. Krytyczny ogląd materiału źródłowego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 130

3.3. Sposób analiz danych ilościowych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 130

Rozdział V. Warunki służby poza granicami kraju . . . . . . . . . . . . . . . . 133
1. Przestrzeń i przestrzenne uwarunkowanie życia codziennego . . . . . . . . 133
2. Czas życia codziennego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 139
3. Środowisko społeczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 144
4. Środowisko materialne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 152
5. Sytuacje trudne – sposoby radzenia sobie z nimi . . . . . . . . . . . . . . . . . . 157
6. Podsumowanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 164
Rozdział VI. Kształtowanie jaźni w instytucji totalnej . . . . . . . . . . . . . . 167
1. Wprowadzenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 167
2. Faza poprzedzająca wyjazd na misje – między rodziną a armią . . . . . . . 168
3. Faza realizacji misji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 171

3.1. Proces degradacji osobowości . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 172

3.2. System przywilejów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 174

3.3. Drugie życie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 178

3.4. Adaptacja i przyswajanie roli . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 181

4. Faza po powrocie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 183

4.1. Readaptacja do służby w kraju . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 183

4.2. Readaptacja do życia w rodzinie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 187

5. Podsumowanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 193

7

Rozdział VII. Konsekwencje udziału w misji irackiej w wymiarze

osobistym i zawodowym . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 195

1. Faza poprzedzająca wyjazd na misje . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 195

1.1. Oczekiwania żołnierzy wobec udziału w misji irackiej . . . . . . . . . . 195

1.2. Przygotowanie organizacyjne i psychiczne żołnierzy oraz ich

rodzin do misji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 199

2. Faza realizacji misji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 202

2.1. Adaptacja do warunków służby poza granicami kraju . . . . . . . . . . . 202

2.2. Zaangażowanie i współpraca a poziom akceptacji czynników

motywujących do działania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 206

2.3. Sytuacje trudne i sposoby radzenia sobie z nimi . . . . . . . . . . . . . . . 209

2.4. Sytuacje patologiczne towarzyszące żołnierzom w trakcie służby

w Iraku . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 215

3. Faza po powrocie z misji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 218
7. Podsumowanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 222
Rozdział VIII. Zamiast zakończenia – typy rzeczywiste . . . . . . . . . . . . 225
1. Proces wyłaniania typów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 225
2. Prezentacja wyników poszukiwań . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 226

2.1. Poszukiwacze przygód . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 226

2.2. Pragmatyczni . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 229

2.3. Uciekinierzy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 231

2.4. Przymuszeni . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 233

2.5. Jednorazowi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 236

2.6. Profesjonaliści . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 239

2.7. Przypadki szczególne – typy mieszane . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 242

2.7.1. Jednorazowy profesjonalista – domator . . . . . . . . . . . . . . . . . 242

2.7.2. Pragmatyczny poszukiwacz przygód . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 244

Aneks: Scenariusz wywiadu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 247
Bibliografia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 251
Spis tabel i wykresów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 261
Indeks rzeczowy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 263
Summary: The Human in a Total Institution: The Social Aspects of

Polish Soldiers’ Tours of Duty Abroad . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 269

9

Wstęp

Książka ta ma na celu ukazanie mechanizmów kształtowania się strate-

gii działań indywidualnych i grupowych, strategii przystosowawczych

(adaptacyjnych), procesów podejmowania decyzji oraz mechanizmów

poznawczych ludzi znajdujących się w instytucji totalnej, w perspek-

tywie teorii interakcjonizmu symbolicznego ze szczególnym uwzględ-

nieniem wpływu specyficznych warunków służby żołnierzy polskich na

Bliskim Wschodzie.

Głównym zadaniem, jakie sobie stawiam, jest poddanie oglądowi

problemu, którego sens wiążę się z pytaniem: Co się dzieje z człowie-

kiem w sytuacji, kiedy pojawia się świadomość zagrożenia zdrowia i ży-

cia a dotychczasowy porządek rzeczy stwarza okoliczności na wskroś

nowe, nietypowe, trudne do zdefiniowania, wymuszające jakieś reakcje,

zachowania, a często również konflikty moralne?

Po raz pierwszy podjęłam temat związany ze służbą żołnierzy polskich

poza granicami kraju, pisząc moją pracę magisterską: Techniki adaptacji do

życia w instytucji totalnej. Na przykładzie żołnierzy mieszkańców obozu Ba-

bilon w Iraku. Przekonałam się wówczas, iż życie Polaków wchodzących

w skład Wielonarodowej Dywizji w Iraku to świat zamknięty, odizolowany,

rządzący się własnymi prawami, a przy tym mało znany. Jako społeczeń-

stwo niewiele wiemy na temat różnych aspektów życia żołnierzy biorących

udział w misjach pokojowych. Nasze wyobrażenia na ten temat najczęściej

są kreowane przez media. Stąd podjęcie tego tematu wydaje się uzasadnio-

ne, choćby chęcią wypełnienia luki w wiedzy na ten temat.

Ponadto podejmowany przeze mnie problem związany z militarną

obecnością Polski poza jej granicami znajduje się w centrum zaintereso-

wania społeczeństwa polskiego. Obecnie szczególnie żywe kontrowersje

budzi zaangażowanie polskich wojsk w Afganistanie. Obecność naszych

żołnierzy w tym kraju stała się jednym z głównych tematów ostatniej

kampanii prezydenckiej.

10

Niestety problemy związane z militarną obecnością Polski poza jej

granicami nigdy nie były przedmiotem debaty publicznej, a taka miała

i ma miejsce w większości państw europejskich. Brak oficjalnej debaty

publicznej nie oznacza braku kuluarowych dyskusji na ten temat.

Zwolennicy naszego zaangażowania w Afganistanie twierdzą, że

udział Polaków w tak ważnej operacji umacnia pozycję państwa na

arenie międzynarodowej. Ponadto wpływa na bezpieczeństwo poprzez

zwiększenie stabilności w kluczowym regionie powiązanym z między-

narodowym terroryzmem. Do plusów zalicza się również modernizację

wojska polskiego oraz korzyści gospodarcze.

Z kolei przeciwnicy uważają, że udział Polaków w operacji w Afgani-

stanie wpływa negatywnie na bezpieczeństwo, zwiększając tym samym

zagrożenie ataku terrorystycznego ze strony muzułmańskich fundamen-

talistów. Ponadto wyliczają brak korzyści gospodarczych i finansowych,

wydatki z budżetu państwa na utrzymanie wojsk polskich w Afganista-

nie, a co ważniejsze, wskazują na wzrastającą liczbę poległych żołnierzy.

Każda instytucja totalna jest swoistym laboratorium życia społeczne-

go, jak pisał Erving Goffman, jest hybrydą społeczną łączącą elementy

społeczności mieszkańców z elementami organizacji formalnej – i tym

samym stanowi dogodny obszar eksploracyjny nie tylko dla socjologów,

ale również dla przedstawicieli innych nauk (w szczególności psycholo-

gów). W zamkniętych, izolowanych od wpływów zewnętrznych grupach

społecznych jest możliwe rozpoznanie i śledzenie wielu typów relacji

społecznych, które w otwartych społecznościach nie zachodzą.

Moim zamiarem nie jest ukazanie funkcjonowania samej i n s t y t u c j i

t o t a l n e j, l e c z l u d z i j a k o p o d m i o t u w t e j ż e i n s t y -

t u c j i. Nie chcę również ograniczyć się tutaj jedynie do czystego opisu, ale

chciałabym poznać i wyjaśnić społeczne uwarunkowania zachowań ludzi

w instytucji totalnej, co może pozwolić w przyszłości efektywniej organi-

zować i planować działania żołnierzy, rozwiązywać problemy wynikające

z niedostosowania zachowań do wymogów i ograniczeń instytucjonalnych

oraz eliminować dysfunkcje w funkcjonowaniu instytucji.

Prezentowana przeze mnie perspektywa badawcza jest rzadko pojawia-

jącą się w badaniach nad wojskiem perspektywą badacza bez munduru,

któremu, przystępując do badań racjonalnych, dane było narazić się na kon-

flikt z ideologią armii i jej organami służącymi tejże ideologii. Dla młodej

badaczki, posługującej się współczesnymi narzędziami badań społecznych,

okoliczności realizacji projektu badawczego chwilami były bardzo trudne.

11

Wymienię tutaj choćby ograniczenie (wynikające z zapisów prawnych)

możliwości wykorzystania technik badawczych do ankiety i wywiadu,

trudności w uzyskaniu danych z Wojskowego Biura Badań Społecznych

(które przez długi okres opatrzone były klauzulą tajności) czy wydłużoną

procedurę ubiegania się o zgodę Sekretarza Stanu ds. Personalizacji w Mi-

nisterstwie Obrony Narodowej na prowadzenie badań w tymże resorcie.

Pomimo kłopotów, jakie napotkałam w realizacji mojego projektu badaw-

czego (szerzej zostały one opisane w rozdziale metodologicznym), dzięki

życzliwości wielu osób, które udzieliły mi wsparcia w trakcie prowadzenia

badań, pomyślnie udało się osiągnąć wstępne złożenia pracy.

Książka składa się z ośmiu rozdziałów. Punkt wyjścia mojej roz-

prawy stanowi spojrzenie na misje pokojowe z perspektywy globalnej.

Przedstawiam elementarne pojęcia bezpieczeństwa i pokoju między-

narodowego. Następnie charakteryzuję rolę organizacji regionalnych

(ONZ, NATO, OBWE i UE) w budowie współczesnego systemu bez-

pieczeństwa. W dalszej kolejności opisuję narodziny samej idei misji

pokojowych oraz ich ewolucję zarówno w wymiarze jakościowym, jak

i ilościowym.

Rozdział drugi to prezentacja udziału Wojska Polskiego w łagodze-

niu konfliktów i niesieniu pomocy humanitarnej w odległych rejonach

świata. Przedstawiam w nim dynamikę udziału Polski w operacjach

pokojowych i międzynarodowych oraz opisuję jej prawne podstawy.

W końcu analizuję udział Polski w najważniejszych operacjach poko-

jowych (według schematu: warunki służby, geneza misji, rola polskiego

kontyngentu).

W trzecim rozdziale zakreślam teoretyczne ramy mojej książki. Do-

konuję prezentacji istotnych z punktu widzenia mojej pracy teorii oraz

operacjonalizacji podstawowych pojęć. Wyjątkowo interesująca po-

znawczo jest dla mnie propozycja Goffmana zawarta w pracy o instytu-

cjach totalnych. Koncepcję totalną uzupełniam innym, nie mniej znanym

wątkiem teoretycznym amerykańskiego socjologa, a mianowicie jego

metaforą dramaturgiczną. Perspektywa dramaturgiczna wzbogaca ana-

lizę, nie zubożając totalności opisywanych zjawisk.

W rozdziale czwartym przedstawiam procedurę i warsztat badań

empirycznych, ze szczególnym uwzględnieniem specyfiki społecznego

kontekstu tychże badań oraz wynikających stąd trudności w ich opraco-

waniu. Prezentuję tutaj wykorzystane w mojej pracy, dopełniające się ba-

dania jakościowe i ilościowe. W pierwszym przypadku cennym źródłem

12

informacji pozostają dla mnie pogłębione wywiady swobodne osobiście

przeprowadzone z uczestnikami misji irackiej; z kolei w drugim – dane

ilościowe pochodzące z badań WBBS. Daje mi to możliwość swoistego

zderzenia wyników badań pochodzących z dwóch różnych źródeł.

Cztery kolejne rozdziały stanowi prezentacja wyników badań empi-

rycznych.

W rozdziale piątym, stosując typowy dla socjologii warsztat opisowo-

-wyjaśniający, dokonuję analizy życia codziennego żołnierzy pełniących

służbę na Bliskim Wschodzie w jego pięciu wymiarach: przestrzeń życia

codziennego, czas życia codziennego, środowisko społeczne, środowisko

materialne oraz trudne sytuacje i sposoby radzenia sobie z nimi. Powyż-

sze elementy stanowią dla mnie wskaźnik jakości życia „misjonarzy”.

W kolejnym rozdziale, posługując się perspektywą retrospektywną,

przedstawiam trzy fazy społecznego funkcjonowania żołnierzy pełnią-

cych służbę w ramach PKW Irak: etap przygotowania do misji, etap rea-

lizacji misji oraz etap po powrocie z misji. Ważna jest tutaj dla mnie idea

k a r i e r y zarysowana przez Goffmana w pracy Asylums, którą wyko-

rzystuję do analizy jaźni wojskowych. Ma ona dwa zasadnicze aspekty.

Jeden związany ze zjawiskami subiektywnymi, takimi jak wyobrażenia

o sobie samym i poszukiwanie tożsamości; drugi aspekt skupia się na

oficjalnej pozycji społecznej, stosunkach prawnych, stylu życia (Goffman

1961: 119). Praca ta pozwala mi na obserwację przemiany zachowań jed-

nostek, przemiany, jaką kariera wywołuje w samoocenie i ocenie innych.

W rozdziale siódmym następuje zmiana metody socjologicznej (opi-

sowo-wyjaśniającej) na ilościową. Na podstawie opinii zebranych wśród

uczestników misji stabilizacyjnej w Iraku dokonuję oceny konsekwencji

udziału żołnierzy w misji w wymiarze zawodowym oraz rodzinnym. Prze-

prowadzam wtórne analizy danych zebranych przez WBBS w ramach pro-

jektu „Społeczne aspekty służby poza granicami kraju” (2004) – które trak-

tuję jako surowy materiał empiryczny – oraz analizę danych pochodzących

z badania: „Psychospołeczne aspekty służby poza granicami kraju” (2006).

Całość dopełniają materiały będące proponowaną przeze mnie próbą

stworzenia typów rzeczywistych żołnierzy-„misjonarzy”. Przedstawiam

całą panoramę typów „czystych”: od poszukiwacza przygód poprzez

profesjonalistę do uciekiniera oraz ukazuję przypadki mieszane, czyli

takie, które nie dają się do końca zakwalifikować do żadnego z rozpatry-

wanych typów.