Ewa Olczak

GMINA WYZNANIOWA

ŻYDOWSKA W ŚWIECIU

W DWUDZIESTOLECIU

MIĘDZYWOJENNYM

Świecie 2012

Ewa Olczak

Gmina wyznaniowa żydowska w Świeciu w dwudziestoleciu międzywojennym

2

Ludność żydowska była drugą pod względem liczebności mniejszością narodową w

powiecie świeckim w dwudziestoleciu międzywojennym. Była zorganizowana w dwie gminy
wyznaniowe, mające swoje siedziby w Świeciu i Nowem. Działały one na mocy ustawy
pruskiej z 23 lipca 1847 r. do 1928 r., kiedy wszedł w życie dekret o podstawach prawnych
funkcjonowania gmin żydowskich w byłym zaborze pruskim. Do gminy w Świeciu należeli
Ż

ydzi z całego powiatu, z wyjątkiem Nowego – tamtejsza gmina skupiała jedynie

miejscowych Żydów.

Ludność żydowska ze Świecia i Nowego (podobnie jak ludność żydowska z terenu

całego Pomorza) silnie utożsamiała się z Niemcami, z państwem niemieckim, i ulegała
procesowi asymilacji. Była związana z kulturą i językiem niemieckim (wyrażało się to także
wysyłaniem żydowskich dzieci do szkół niemieckich). Stąd, po I wojnie światowej, wśród
ż

ydowskiej społeczności wystąpiły te same procesy, co u ludności niemieckiej. Rozpoczęły

się masowe wyjazdy Żydów z Pomorza, emigrujących głównie do Rzeszy. Było to
spowodowane nie tylko identyfikacją Żydów z narodem niemieckim, ale także z
równouprawnieniem, jakim cieszyli się pod zaborem pruskim, nadzieją na szybki awans
społeczny i ekonomiczny oraz – w wielu wypadkach - brakiem akceptacji dla państwa
polskiego. W powiecie świeckim część ludności żydowskiej zdecydowała się na wybór
1niemieckiego obywatelstwa i wyjazd do Niemiec, o czym informuje pismo burmistrza
Ś

wiecia do wojewody pomorskiego w Toruniu, mówiące o opcji 15 rodzin żydowskich na

rzecz Niemiec.

Wyjazdy Żydów trwały prawdopodobnie do połowy lat 20-tych, trudno z całą

pewnością ustalić granice chronologiczne, a także liczbę Żydów opuszczających powiat
ś

wiecki. Emigracja odcisnęła swoje piętno zwłaszcza na gminie wyznaniowej w Nowem, w

które w 1922 r. pozostało zaledwie kilkanaście osób, co miało być podstawą jej rozwiązania.
Przyczyną zaniechania tegoż był jednoczesny napływ do powiatu świeckiego (a także na całe
Pomorze) Żydów z innych rejonów Polski, szczególnie Kongresówki, co było uwarunkowane
przesłankami ekonomicznymi. Przez cały okres międzywojenny wśród mniejszości
ż

ydowskiej istniały dwie grupy: osoby mieszkające w powiecie jeszcze pod panowaniem

pruskim, posługujące się j. niemieckim w mowie i piśmie, zasymilowane z Niemcami, a także
ludność napływowa z innych dzielnic Polski, posługująca się przeważnie językiem jidysz,
lojalna wobec państwa polskiego. Funkcjonował więc podział na Żydów „miejscowych” i
Ż

ydów „napływowych”. Ci ostatni jeszcze w latach 20-tych zaczęli przeważać w gminach

wyznaniowych w Świeciu i Nowem: w 1927 r. było tu 73 Żydów „miejscowych” i 120
„zamiejscowych”. Przewaga ta była widoczna zwłaszcza w gminie w Nowem, gdzie w 1931
r. było 12 Żydów „miejscowych” i 50 przybyłych z ziem byłego zaboru rosyjskiego.

Między Żydami „miejscowymi” i „napływowymi” często dochodziło do sporów i

konfliktów, wynikających z różnic mentalnych i poglądów politycznych. Różnice te ujawniły
się też na terenie powiatu świeckiego. W 1931 r. Żydzi „miejscowi” w Nowem starali się nie
dopuścić do zarządu Żydów „napływowych”. Ci z kolei, odwołując się do polskich władz
administracyjnych, oskarżali grupę Żydów mieszkających tu przed 1920 r. o nielojalny
stosunek do państwa polskiego i proniemieckie sympatie. Władze powiatowe, starając się
zachować obiektywizm, z większą przychylnością podchodziły do Żydów „miejscowych”.

W l. 1920-1939 liczba Żydów na terenie powiatu świeckiego wynosiła ok. 200 osób

(tj. 0,22 % - 0,25 % ogółu mieszkańców). Liczba ta wykazywała dużą stabilność:

Ewa Olczak

Gmina wyznaniowa żydowska w Świeciu w dwudziestoleciu międzywojennym

3

Tabela 1

Liczba Żydów w powiecie świeckim w l. 1821-1937

Gmina

1910

1921

1927

1931

1937

1937

Ś

wiecie

Nowe
razem

320
141
461

150

45

195

126

67

193

151

60

211

121

84

205

-
-

210

Ź

ródło: APB, SPŚ, sygn. 36, 107, 122, 126, 128, 351, 362, 639; APB, UWP, sygn. 4471,

2950, 4482; M. Wojciechowski, W okresie…, s. 6; M. Golon, Gmina wyznaniowa

ż

ydowska…, s. 175-176.

Powyższa tabela uwzględnia Żydów zamieszkałych w miastach powiatu świeckiego

oraz w gminach politycznych wiejskich i obszarach dworskich. Rozmieszczenie ludności
ż

ydowskiej było bardzo nierównomierne; najczęściej w danej miejscowości mieszkała jedna

lub kilka rodzin żydowskich, prowadzących placówkę handlową. W 1925 r. najwięcej Żydów
(poza Świeciem i Nowem) mieszkało w Warlubiu (13 osób), Jeziorkach (10 osób) i Grucznie
(7 osób); w 1927 r. – w Jeziorkach (11 osób); w 1934 r. – w Jeziorkach (12 osób), Grucznie
(7 osób) i Przechowie (6 osób). Dla ludności żydowskiej, zamieszkałej na terenach wiejskich,
charakterystyczna była przewaga „miejscowych”.

Zgodnie z przepisami, regulującymi organizację żydowskich gmin wyznaniowych, na

czele gminy stał zarząd. W powiecie świeckim jedynie gmina wyznaniowa w Świeciu
posiadała swój zarząd (gmina w Nowem nie mogła sobie na to pozwolić ze względu na zbyt
małą liczbę członków – reprezentacja gminy musiała się składać z co najmniej 9 osób).
Pierwsze wybory do samorządu gminnego w dwudziestoleciu międzywojennym odbyły się 1
czerwca 1921 r. Były to wybory uzupełniające, które miały powołać członków zarządu na
miejsce Juliusza Jacobshona i Aleksandra Hirscha (zmarli) oraz Jakuba Judy i Rosenkratza
(wyemigrowali). Ostatecznie w skład zarządu weszli: Isidor Stein, Adolf Bukofcer, Teodor
Lazarus jako członkowie zarządu oraz Max Cohn, Leo Comnitzer i Leon Lewiński jako
zastępcy członków zarządu.

W 1923 r. w skład zarządu wszedł Max Cohn jako przewodniczący. Funkcję tę pełnił

do śmierci w 1939 r. Dr Cohn był bardzo ważną postacią dla żydowskiej społeczności w
Ś

wieciu. Z wykształcenia lekarz, odgrywał rolę faktycznego lidera i charyzmatycznego

przywódcy mniejszości żydowskiej w powiecie świeckim. Angażował się nie tylko w pracę
przewodniczącego zarządu, ale też w działalność niemieckiego ugrupowania Zjednoczenie
Niemieckie (Deutsche Vereinigung). Podczas wyborów do Rady Miejskiej w Świeciu w 1925
r. Cohn, jako kandydat listy niemieckiej, uzyskał wystarczającą liczbę głosów, by zostać
radnym (ponownie potwierdziła się teza, że identyfikacja Żydów z niemczyzną nie była
zjawiskiem odosobnionym). Ponadto Max Cohn był prezesem religijnego stowarzyszenia o
charytatywnym charakterze „Jüdische Gemeinde – Świecie”.

Ż

ydowska gmina wyznaniowa w Nowem, mimo iż nie posiadała swojego zarządu,

była polem walki miejscowych Żydów o władzę. W wyniku konfliktu, zainicjowanego przez
grupę, w skład której wchodzili m. in. Bernard Baumann i Izydor Hermann, władze
wojewódzkie ustanowiły w 1931 r. tymczasowy zarząd gminy. Tworzyli go wspomniani
wyżej Baumann i Hermann, a ponadto Juliusz Wertzmer (in. Wezner). M. Golon pisze o
Wertzmerze, iż „jest on ciekawym przykładem szybkiego wejścia w miejscowe środowisko,

Ewa Olczak

Gmina wyznaniowa żydowska w Świeciu w dwudziestoleciu międzywojennym

4

gdyż przybył do Nowego dopiero w 1928 r., można przypuszczać, że wpłynęła na to znana
zamożność Wertzmera”.

Pod względem finansowym gminy żydowskie w Świeciu i Nowem nie były najlepiej

sytuowane. W skład majątku wchodziły przede wszystkim synagogi: świecka, zbudowana w
1889 r. , i nowska, z 1847 r. (a także cmentarze i budynek urzędowy w Świeciu).

Tabela 2

Majątek żydowskich gmin wyznaniowych w Świeciu i Nowem

Gmina

Obiekt

Wartość w zł.

Ś

wiecie

synagoga (Świecie, ul. Klasztorna)
cmentarz
budynek urzędowy, jednopiętrowy
(Świecie, ul. Dworcowa 25)
majątek ruchomy

40 tys.
3 tys.
5 tys.

3 tys.

Nowe

synagoga
cmentarz
majątek ruchomy

6 tys.
600
1 tys.

Ź

ródło: APB, UWP, sygn. 4471; APB, SPŚ, sygn. 122

W skład majątku gminy wchodziły również składki, pobierane od członków. Dość

często dochodziło do sporów, związanych ze ściąganiem składek; trudności występowały
zwłaszcza w gminie nowskiej.

Gminy wyznaniowe żydowskie w Świeciu i Nowem utrzymywały, podobnie jak inne

gminy żydowskie, swoich funkcjonariuszy gminnych. Co prawda, ze względu na zbyt małą
liczbę członków, żadna z tych gmin nie posiadała rabina, jednak Żydzi świeccy zatrudniali
tzw. kantora (urzędnika religijnego, odprawiającego modły w synagodze i nauczającego
religii). Od 1921 r. był nim Szymon Rogoziński, pochodzący z Pakości pod Inowrocławiem.
Pensja przeznaczona dla kantora była corocznie uwzględniana w budżecie gminnym i
przykładowo w 1932 i 1933 r. wynosiła 1800 zł. Natomiast gmina w Nowem korzystała z
opieki rabina z Grudziądza (w latach 30-tych był nim A. Bromberg), oraz z własnego rzezaka
i kantora Mojżesza Rottermanna. Między zarządem gminnym a Rottermannem istaniał
długotrwały konflikt, w który włączył się rabin Bromberg, stający w obronie kantora.
Interwencja Bromberga do Związku Rabinów w Warszawie nie przyniosła rezultatu, wskutek
czego Rottermann został zwolniony w 1938 r. Główną i oficjalną przyczyną był brak
funduszy, mimo, że Rottermann był uwzględniany jedynie jako rzezak, otrzymujący 840 zł
rocznie. Faktycznie pełnił funkcję nie tylko rzezaka, ale też kantora i nauczyciela religii.
Konflikt między zarządem gminnym a kantorem uwidocznił się również w Świeciu. Otóż w
1933 r. Rogoziński został oskarżony o niesumienne wypełnianie obowiązków.

W sprawie funkcjonariuszy żydowskiej gminy wyznaniowej warto jeszcze wspomnieć

o okresowej działalności drugiego kantora w Świeciu, który był sprowadzony przez zarząd na
czas najważniejszych świąt żydowskich i otrzymywał za swoja posługę 150 zł, która to suma
była odnotowywana w budżecie. Ponadto w 1933 r. bliska realizacji była sprawa

Ewa Olczak

Gmina wyznaniowa żydowska w Świeciu w dwudziestoleciu międzywojennym

5

sprowadzenia rabina, którego postanowił zatrudnić zarząd. Miał nim zostać dr Efraim
Sonnenschein z Bydgoszczy, jednak z przyczyn, które nie zostały podane, zarząd odstąpił od
swoich planów. Jak sugeruje Golon, przyczyną takiego stanu rzeczy mógł być nadmiar
obowiązków Sonnenscheima jako bydgoskiego rabina lub też jego nienajlepsza reputacja (w
1939 r. Sonnenscheim został oskarżony o niesumienne wypełnianie obowiązków).

Podział na dwie gminy wyznaniowe żydowskie w powiecie świeckim istniał do 1932

r. Wówczas na mocy rozporządzenia Ministra Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego,
J. Jędrzejowicza, z dnia 28 września 1932 r., nastąpił nowy podział terytorialny gmin
ż

ydowskich w byłej dzielnicy pruskiej. Od 1 listopada 1932 r. gmina w Świeciu objęła swym

zasięgiem dotychczasowe gminy żydowskie w Świeciu, Nowem, Gniewie i Starogardzie
Gdańskim. Ten stan nie trwał zbyt długo, bowiem członkowie gminy starogardzkiej
sprzeciwili się projektowi. W rezultacie zabiegów jakie podjęli, 20 lutego 1933 r. została
utworzona żydowska gmina wyznaniowa w Starogardzie, w skład której weszły dawne gminy
w Tczewie i Starogardzie. Natomiast świecka gmina objęła dawne gminy Świecie, Nowe,
Gniew.

Ż

ydowska gmina wyznaniowa w Gniewie była bardzo mała, jej przyłączenie do gminy

w Świeciu nie miało więc poważnych następstw. W 1921 r. w jej skład wchodziło 14 osób, w
1933 r. już tylko 9. W samym Gniewie w l. 1925-26 mieszkała tylko 1 osoba żydowskiej
narodowości; w 1926 r. w mieście nie było już żadnego członka gminy żydowskiej. W skład
majątku dawnej gminy gniewskiej wchodziła dawna synagoga w Gniewie, będąca w fatalnym
stanie (wartość ok. 3 tys. zł), cmentarz (wartość ok. 5-00 zł) oraz majątek ruchomy (wartość
ok. 300 zł). Nadzór nad majątkiem objął zarząd ze Świecia, który w 1938 r. dążył –
bezskutecznie – do sfinansowania transakcji sprzedaży synagogi władzom wojskowym
Dowództwa Okręgu Korpusu nr VIII w Toruniu.

Z powodu zbyt małej liczebności gmina w Gniewie nie posiadała zarządu, a jedynie

starszyznę (w 1921 r. stanowili ją Abraham Stern i Julian Liebert). Gmina nie zatrudniała
ż

adnych funkcjonariuszy, obrzędy religijne sprawował rabin ze Starogardu.

Pierwsze wybory połączonych gmin Świecie – Nowe – Gniew odbyły się 28 maja

1933 r. Powołano 8 członków zarządu z Cohnem na czele jako przewodniczącym oraz
członków: Teodor Lazarus, Artur Bukofcer, Davis Friedmann, Juliusz Friedländer, Leon
Israelski, Izydor Hermann, Leo Lewiński, Leo Comnitzer, Dawid Wajcfeld, Georg Bernstein,
Samuel Meyer, Leon Knopf, Baruch Landon, Mojżesz Izraeolowicz. Przedstawiciele Świecia
zajęli w zarządzie 13 miejsc, natomiast Nowego – 3. Pod względem struktury zawodowej
przeważali kupcy (inne zawody reprezentowali jedynie 1 lekarz i 1 rzeźnik). Nowo utworzony
zarząd gminy powołał komisje: rewizyjną, cmentarną i szacunkową, ustalającą wysokość
składek dla poszczególnych członków gminy.

Kolejne wybory odbyły się 17 października 1937 r. Do zarządu weszli w większości

członkowie jego poprzedniego składu. Zarząd ukonstytuował się 6 stycznia 1938 r. w
składzie: M. Cohn – przewodniczący, T. Lazarus – zastępca przewodniczącego, L. Israelski –
skarbnik, M. Blaufuks – zastępca skarbnika, L. Lewiński – sekretarz, J. Wejcer – zastępca
sekretarza. Na 16 członków zarządu zasiadało w nim 10 przedstawicieli Świecia, 5
reprezentantów Nowego i 1 z Gniewa. Kolejne wybory były zaplanowane na 1940 r., jednak
wybuch II wojny światowej udaremnił te zamierzenia.

Po połączeniu gmin nowo wybrany zarząd przygotował wspólny budżet. W 1933 r.

wynosił on 5739 zł i utrzymywał stan równowagi między przychodami a rozchodami. Budżet
1934 r., wynoszący 6287 zł, również był zrównoważony. Jednak począwszy od połowy lat
30-tych sytuacja finansowa gminy wyznaniowej zaczęła się pogarszać; znacznie spadły
dochody. W 1937 r. przychody wyniosły 4427 zł, podczas gdy rozchody – 5129 zł. Mimo, że
niedobory starano się uzupełnić (głównie drogą pożyczek u członków gminy), przychody nie

Ewa Olczak

Gmina wyznaniowa żydowska w Świeciu w dwudziestoleciu międzywojennym

6

równoważyły rozchodów. Zła sytuacja finansowa gminy zmusiła zarząd do zwolnienia
rzezaka w Nowem oraz do bezwzględnego ściągania składek. Do opłacania składek w 1933 r.
były zobowiązane 44 osoby (stan taki utrzymywał się do 1939 r.). Najniższe składki ustalone
przez zarząd wynosiły 24 zł rocznie, najwyższe natomiast 420-480 zł (2 płatników w 1933 r. i
1 w 1934 r.).

Do najbogatszych mieszkańców gminy żydowskiej w Świeciu zaliczali się jej

przywódcy: dr Cohn i T. Lazarus oraz A. Bukofcer z Przechowa, właściciel 5 budynków o
wartości 70 tys. zł, 3 ha ziemi oraz składów ziemiopłodów i towarów kolonialnych, którego
dochód w 1935 r. wyniósł 5256 zł. Do zamożnych Żydów należeli również D. Friedmann i J.
Bernstein ze Świecia oraz Werzner, Meyer, Baumann i Hermann z Nowego. Listy płatników
gminy wraz z wysokością składek były do wglądu dla wszystkich jej członków tak, by mieli
możliwość odwołania się od decyzji zarządu do władz wojewódzkich i złożenia reklamacji
(były one uwzględniane jedynie w przypadkach skrajnego ubóstwa). Z prawa tego korzystali
zwłaszcza przedstawiciele żydowskiej biedoty o dochodach niższych od sumy 240 zł (33 %
Ż

ydów z powiatu świeckiego).

Budżet gminy wyznaniowej żydowskiej, a dokładniej rozchody, obejmował nie tylko

pensje funkcjonariuszy gminnych (rzezaka i kantora), utrzymanie nieruchomości, ale także
nieprzewidziane wydatki, a co najważniejsze: działalność dobroczynną. W 1933 r. na
zapomogi dla ubogich przekazano 720 zł (w tym 400 zł dla biednych ze Świecia i 320 z
Nowego), natomiast w 1936 r. – 480 zł dla biednych ze Świecia i 240 z Nowego. O
charytatywnych działaniach Żydów ze Świecia świadczyła także działalność wspomnianego
już stowarzyszenia „Jüdische Gemeinde – Świecie”, w skład którego wchodziła nie tylko
ż

ydowska społeczność powiatu, ale też z sąsiednich terenów.

Pod względem politycznym mieszkańcy gminy wyznaniowej żydowskiej w Świeciu

byli raczej bierni. Poza „Jüdische Gemeinde – Świecie” na terenie całego powiatu nie działała
ż

adna organizacja żydowska. W pewnym stopniu Żydzi ze Świecia sympatyzowali z PPS,

jednak nie włączali się do jej działalności. Z wyjątkiem M. Cohna żaden z Żydów nie brał
udziału w życiu politycznym. Zauważalna była jedynie sympatia, z jaką mniejszość żydowska
odnosiła się do miejscowych Niemców. W sprawozdaniach starosty powiatowego
wielokrotnie mówiono o lojalności Żydów wobec państwa polskiego.

Gmina żydowska wyznaniowa w Świeciu, od 1932 r. skupiająca dawne gminy w

Nowem i Gniewie, należała do gmin mniejszych. Była gminą samowystarczalną, nie borykała
się z większymi trudnościami finansowymi – wyłączając przejściowe okresy. Powoływała
odpowiedzialny zarząd, który nadzorował jej funkcjonowanie i reprezentował wobec polskich
władz. Żydzi z powiatu świeckiego nie angażowali się politycznie, skupiając swą uwagę na
działalności zawodowej.

Ewa Olczak

Gmina wyznaniowa żydowska w Świeciu w dwudziestoleciu międzywojennym

7

Bibliografia

Archiwalia:

Archiwum Państwowe w Bydgoszczy
- Akta Starostwa Powiatowego w Świeciu w l. 1920-1939 (SPŚ)
- Akta Urzędu Wojewódzkiego Pomorskiego w Toruniu w l. 1920-1939 (UWP)

Źródła drukowane:

Mały rocznik statystyczny, Warszawa 1934-39
Rocznik statystyki RP 1920/21, Warszawa 1921- 24

Prasa:

„Głos Świecki”, 1920-1939

Opracowania:

Golon M., Gmina wyznaniowa żydowska w Świeciu w l. 1920-1939, [w:] Gminy Wyznaniowe

Ż

ydowskie w woj. pomorskim w okresie międzywojennym (1920-1939), zbiór

studiów pod red. J. Szilinga, Toruń 1995, s. 173-202

Karpus Z., Żydzi w Świeciu i powiecie w okresie międzywojennym, [w:] Emancypacja –

asymilacja – antysemityzm. Żydzi na Pomorzu w XIX i XX w,. zbiór studiów pod red.

Z. H. Nowaka, Toruń 1992, s. 109-121

Lietz K. ,Nowe nad Wisłą i okolica od czasów najdawniejszych do dzisiaj, Nowe 1938

Sziling J., Gminy wyznaniowe żydowskie w woj. pomorskim w l. 1920-1939, [w:] Mniejszości

narodowe i wyznaniowe w woj. pomorskim w okresie międzywojennym (1920-1939),

zbiór studiów pod red. M. Wojciechowskiego, Toruń 1991, s. 45-59

Ś

wiecie. Księga jubileuszu 800-lecia, pod red. J. Borzyszkowskiego, Świecie – Gdańsk 1998

Wajda K., Świecie i powiat w czasach zaboru pruskiego, [w:] Dzieje Świecia n. W. i jego

regionu, t. 1, pod red. K. Jasińskiego, Warszawa – Poznań – Kraków 1980

Waszkiewicz Z., Położenie prawne gmin wyznaniowych żydowskich w woj. pomorskim 1920-

1939, [w:] Gminy Wyznaniowe Żydowskie w woj. pomorskim w okresie

międzywojennym (1920-1939), zbiór studiów pod red. J. Szilinga, Toruń 1995, s. 7-22

Wojciechowski M., W okresie II RP, [w:] Dzieje Świecia n. W. i jego regionu, pod red. K.

Jasińskiego, t. II, Warszawa – Poznań – Toruń 1980

ERROR: syntaxerror
OFFENDING COMMAND: --nostringval--

STACK:

(flydzi w wieciu, 1920 - 1939 )
/Title
()
/Subject
(D:20130322183832)
/ModDate
()
/Keywords
(PDFCreator Version 0.8.0)
/Creator
(D:20130322183832)
/CreationDate
(User)
/Author
-mark-