Forum Czytelników
Forum Czytelników
Forum Czytelników
Forum Czytelników
Forum Czytelników
FORUM CZYTELNIKÓW
Forum Czytelników ma służyć celom edukacyjnym, wymianie doświadczeń i pomysłów.
Zasady są następujące:
- publikujemy wyłącznie projekty opracowane samodzielnie i nigdzie dotychczas nie publikowane (należy
dołączyć stosowne oświadczenie z własnoręcznym podpisem);
- oprócz tekstu i rysunków, prosimy przysłać działający model lub jego fotografie (model odeślemy);
- publikacja projektu nie oznacza jego pozytywnej oceny przez redakcję EdW, lecz stanowi punkt wyjścia
do publicznej dyskusji nad proponowanym rozwiązaniem. Etap dyskusji nazywany  Dogrywką , trwa dwa
miesiące. W tym czasie oczekujemy nie tylko listów z uwagami krytycznymi, ale przede wszystkim propozy-
cji innych, lepszych rozwiązań (tym razem wystarczy schemat z opisem działania układu);
- nagroda za opublikowany projekt wynosi 100 zł (brutto) za stronę artykułu w EdW. Nagroda nie zostanie
przyznana, jeśli  Dogrywka wykaże, iż projekt stanowi plagiat. Jeśli w  Dogrywce zostaną zaproponowa-
ne lepsze rozwiązania, wówczas część nagrody (w proporcji uznanej przez redakcję EdW) zostanie przyzna-
na autorom lepszych rozwiązań.
Prosimy też o załączenie do projektu fotografii paszportowej i kilku zdań życiorysu.
Prosimy nie przysyłać opisów urządzeń, które powstały tylko na papierze, a nie zostały zrealizowane
w praktyce. Znamy się trochę na elektronice i wiemy, że większość takich układów nie będzie działać. Stąd
nasza prośba o model lub przynajmniej fotografię modelu.
W tym odcinku Forum prezentujemy doświadczenia Czytelników dotyczące samodzielnego wykonywania
płytek drukowanych. Z uwagi na specyficzną formę nie możemy wszystkim wymienionym kolegom zapro-
ponować honorariów autorskich.
Płytki drukowane
ciuk Paweł Szyiński
Apel przedstawiony w rubryce Poczta, wy- ciuk z A
osic, Paweł Szyiński z Częstochowy, 100% pewności, że niczego nie pominę. Mając
ciuk Paweł Szyiński
ciuk Paweł Szyiński
ciuk Paweł Szyiński
Adam Teżyk Krzysztof Winkiel
wołał szeroki odzew Czytelników. Okazało się, Adam Teżyk z Białogardu, Krzysztof Winkiel na płytce odbity przez kalkę obrys ścieżek za-
Adam Teżyk Krzysztof Winkiel
Adam Teżyk Krzysztof Winkiel
Adam Teżyk Krzysztof Winkiel
iż płytki wykonujemy na różne sposoby. Na z Koluszek i inni. czynam malowanie lakierem do paznokci. Od-
uwagę zasługują zwłaszcza doświadczenia naj- Najpierw podamy wskazówki podane przez powiednio przycięty pędzelek pozwala na ma-
młodszych Czytelników - okazuje się bowiem, wymienionych kolegów, a potem przedstawi- lowanie nawet cienkich ścieżek.
Andrzej Siwek
że potrafią oni wykonać porządne płytki cho- my kilka wybranych listów, pokazujących różne Natomiast Andrzej Siwek
Andrzej Siwek
Andrzej Siwek
Andrzej Siwek z Ostrowia Wiel-
dząc jeszcze do szkoły podstawowej. A cóż podejścia do tematu. kopolskiego pisze: Kartkę z rysunkiem przykle-
dopiero starsi wiekiem hobbyści, którzy nabra- jam do płytki, zmatowionej  zerowym papie-
Przygotowania
li znacznego doświadczenia, staranności i cier- rem ściernym, za pomocą zwykłego kleju roś-
pliwości... Do cięcia laminatu używamy piłki do meta- linnego. Klej taki trzyma około 3 godzin, dopóki
Dziękujemy za listy, miłe słowa i pozdra- lu, nożyc do blachy lub małej gilotyny. nie wyschnie. Ostrym punktakiem zaznaczam
wiamy wszystkich, którzy chwycili za pióro Większość osób przykleja rysunek ścieżek puunkty wiercenia, następnie skalpelem lub
i podzielili się swym doświadczeniem. Wiele do płytki za pomocą taśmy samoprzylepnej nożem do tapet zaznaczam przez papier kontu-
nadesłanych sposobów zasługuje na spopula- i punktuje, lub od razu wierci otwory. Inni sto- ry ścieżek, potem płytkę myję w ciepłej wo-
W.
W.
W. dzie. Do malowania ścieżek wykorzystuję nie-
W.
ryzowanie lub choćby na wzmankę. Wartoś- sują metodę z kalką. Oto fragment listu W.
Adamczyka
Adamczyka z Niedzicy, który przysłał też wyko- dużą strzykawkę jednorazową, igłę stępiam
ciowych listów przyszło tak wiele, że w żaden Adamczyka
Adamczyka
Adamczyka
sposób nie możemy zamieścić wszystkich. naną przez siebie płytkę: osełką pod bieżącą wodą. Płytki wychodzą su-
Tomasz
W sprawie płytek napisali m.in.: Tomasz Na odtłuszczoną płytkę kładę kalkę maszy- per, bo nacięcia zrobione nożem do tapet (naj-
Tomasz
Tomasz
Tomasz
Biczak Przemysław Bober
Biczak Przemysław Bober
Biczak z Sosnowca, Przemysław Bober nową (ołówkowej nie znać), na kalkę kartkę lepszy) nie pozwalają na zacieki - małe zacieki
Biczak Przemysław Bober
Biczak Przemysław Bober z Tur-
Adam Chudziak Paweł Gło-
ka, Adam Chudziak z Włodawy, Paweł Gło- z rysunkiem ścieżek. Spinam, by nie było prze- likwiduję. Farba nie może być za gęsta.
Adam Chudziak Paweł Gło-
Adam Chudziak Paweł Gło-
Adam Chudziak Paweł Gło-
gowski z A
aska, Marcin Goch Ar-
gowski Marcin Goch Ar-
gowski Marcin Goch Ar-
gowski Marcin Goch Ar-
gowski Marcin Goch z Braniewa, Ar- sunięć i zaznaczam dobrze piszącym długopi- Inni nie zaznaczają ścieżek, tylko załatwiają
kadiusz Kalicki z Popław, Bartłomiej Kania sem obrysy wszystkich ścieżek. W ten sposób sprawę krócej: od razu przez papier wiercą ot-
kadiusz Kalicki Bartłomiej Kania
kadiusz Kalicki Bartłomiej Kania
kadiusz Kalicki Bartłomiej Kania
kadiusz Kalicki Bartłomiej Kania
Marcin Kupczak
z Nowej Huty, Marcin Kupczak z Częstocho- widzę, które ścieżki zaznaczyłem, a których wory, a ścieżki malują odręcznie na podstawie
Marcin Kupczak
Marcin Kupczak
Marcin Kupczak
Marek Słupczyński Artur Ste-
wy, Marek Słupczyński z Płocka, Artur Ste- jeszcze nie - widoczny ślad długopisu daje rysunku mozaiki.
Marek Słupczyński Artur Ste-
Marek Słupczyński Artur Ste-
Marek Słupczyński Artur Ste-
ELEKTRONIKA DLA WSZYSTKICH 11/96 19
Forum Czytelników
Forum Czytelników
Forum Czytelników
Forum Czytelników
Forum Czytelników
Prawie wszyscy zwrócili uwagę na koniecz- Ponieważ mimo wszystko często proble- czę je cienką srebrzanką między wyprowadze-
ność odtłuszczenia i dokładnego oczyszczenia mem jest bicie wiertła, niektórzy do wiercenia niami scalaka.
Andrzej Siechniewicz
powierzchni miedzi. Używane są do tego ace- stosują szablon z blachy lub tworzywa sztucz- Natomiast Andrzej Siechniewicz z Cheł-
Andrzej Siechniewicz
Andrzej Siechniewicz
Andrzej Siechniewicz
ton, denaturat, zmywacz do paznokci, różne nego. ma zaleca sposób malowania dość żmudny,
Tomasz Tylus
rozpuszczalniki, ale okazuje się, iż wystarczy Tomasz Tylus ale zapewniający znakomity efekt końcowy:
Tomasz Tylus z Wolicy napisał:
Tomasz Tylus
Tomasz Tylus
proszek do szorowania, na przykład kuchenny Szablon do punktowania otworów przygo- Płytkę maluję lakierem do paznokci. Naj-
Ajax. Przed malowaniem ręce należy dobrze towałem sobie z kawałka szybki do kasku mo- pierw wiercę otwory. Punkty lutownicze wyko-
umyć mydłem, aby nie zostawić tłustych od- tocyklowego. Otwory pod układy scalone na- nuję grubą igłą do szycia. Zanurzam igłę w la-
cisków palców.- wierciłem używając jako wzoru płytki uniwer- kierze i wkładam ją powoli do otworu w płytce
Na kwestię zachowania czystości przy wy- salnej. Otwory pod inne elementy przygotowa- dotąd, aż uzyskam odpowiednio duży punkt.
twarzaniu płytek szczególną uwagę zwrócił łem wykorzystując stare płytki lub przykładając To dobra metoda, bo mogę kontrolować wiel-
Maciej Sochaczewski z Chełmc, który także dany element i zaznaczając punkty. (...) kość punktu lutowniczego, bez względu na to,
Maciej Sochaczewski
Maciej Sochaczewski
Maciej Sochaczewski
Maciej Sochaczewski
radzi się przy tym nie spieszyć i uważać przy W Młodym Techniku sprzed kilku lat znalaz- ile lakieru jest na igle. Ścieżki maluję grafio-
pracy z chlorkiem. łem opis przyrządu do malowania ścieżek. Jest nem.
Michał Kapłon on wykonany ze zwykłej strzykawki (małej  10- Andrzej podał też oryginalną metodę wyko-
Michał Kapłon
Michał Kapłon z Zamościa radzi:
Michał Kapłon
Michał Kapłon
(...) Uwaga! Odtłuszczonej płytki nie wolno tki ) i odpowiednio przyciętej i ukształtowanej nywania cienkich ścieżek pod układami scalo-
dotknąć, gdyż cała praca pójdzie na marne. igły. W strzykawce należy nawiercić otwór (o nymi: pokrywa mianowicie lakierem laminat
Z własnego doświadczenia wiem, że nieod- średnicy maksymalnej 1mm), tak, aby po wy- pod układem scalonym i po lekkim przeschnię-
tłuszczona lub pobrudzona płytka trawi się sunięciu tłoka mogło się do środka dostać po- ciu, przy użyciu linijki lub wzornika pieczołowi-
o wiele gorzej. W ten sposób zmarnowałem wietrze. Po ucięciu igły do długości nie więk- cie wyskrobuje igłą lub szpilką przerwy między
swoją pierwszą płytkę. Tkwiła w wytrawia- szej niż 15mm, należy ją nieco wygiąć, a koń- ścieżkami i punktami. Zapewnia, że przy odro-
czu całą noc, ze ścieżek nie pozostało prawie cówkę ścisnąć szczypcami, aby pozostał nie- binie staranności i cierpliwości tą metodą uzys-
nic, a na środku znajdowała się piękna  pla- wielki otwór. Igła nie powinna być zbyt gruba. kuje się druk nie ustępujący profesjonalnemu.
ma miedzi. Jest to przestroga dla tych  naj- Farby nie należy nabierać jednorazowo zbyt du- Kilku kolegów wykorzystuje igły lekarskie.
Paweł Leszczyński i Przemysław Krysztofiak
bardziej początkujących. Jeżeli na płytce po- żo, aby nie wylewała się przez nawiercony ot- Paweł Leszczyński i Przemysław Krysztofiak
Paweł Leszczyński i Przemysław Krysztofiak
Paweł Leszczyński i Przemysław Krysztofiak
Paweł Leszczyński i Przemysław Krysztofiak
zostaje dużo bezużytecznego obszaru miedzi, wór. Do takiego  flamastra proponuję uży- z Bydgoszczy (mający w sumie 24 lata) piszą:
korzystniej jest go zamaskować, nie trawić. wać spirytusowago roztworu kalafonii, bo far- Ucinamy ostry koniec igły, uprzednio wkła-
ba nitro szybko zatyka igłę. dając w nią drut (by jej nie zdeformować pod-
Wiercenie otworów
czas cięcia). Ucięty koniec szlifujemy drobnym
Malowanie ścieżek
Mniej więcej połowa osób wierci otwory pilnikiem.
przed malowaniem i trawieniem, inni wiercą Wiele osób stosuje gotowe pisaki Paint Pen Wlewamy do igły rozcieńczony lakier do
po wytrawieniu. Więcej rzeczowych argumen- (olejne lub nitro) o różnych grubościach, inni paznokci. Igłę łapiemy między kciuk, a palec
tów przemawia jednak za wierceniem przed preferują specjalny pisak Dalo 33, jeszcze inni środkowy, a następnie na palec wskazujący za-
malowaniem. wypróbowali różne mikstury, na przykład wilb- wijamy koniec drutu tkwiącego wewnątrz igły.
Przy braku odpowiedniej wiertarki jeden rę, farbę Emolak, kolorowe tusze kreślarskie, Ruszając drutem powodujemy wypływanie la-
z kolegów proponuje użycie do wiercenia ze- wreszcie dowolny lakier spirytusowy. Wadą, kieru. (...) Naczynie z chlorkiem wstawiamy na
garmistrzowskiego narzędzia zwanego furka- na pierwszy rzut oka idealnych, pisaków olej- czas trawienia do drugiego naczynia z gorącą
dełkiem. nych i nitro jest zasychanie ich końcówek. Za- wodą.
Wiele osób nabyło małe wiertarki od baza- letą lakierów spirytusowych i wodoodpornych Kilku kolegów zaproponowało inną, bardzo
rowych handlarzy ze wschodu, ktoś wykonał tuszów jest fakt, że dają się póz
niej łatwo zmy- ciekawą metodę. Paweł Urban
Paweł Urban
Paweł Urban z Rzeszowa pi-
Paweł Urban
Paweł Urban
wiertarkę z silniczka od suszarki do włosów, in- wać. sze: Płytki maluję przeważnie lakierem do paz-
ni wykorzystali silniki od magnetofonu. Do malowania niektórzy wykorzystują gra- nokci. Czasami zamiast malować, naklejam po
Oczywiście znakomitą pomocą jest statyw fion, a przy malowaniu ścieżek używają linijki prostu paski z taśmy samoprzylepnej. Z fla-
do wiertarki, ułatwiający pracę i zmniejszający i krzywika z wcięciem. mastrami wodoodpornymi już dawno skończy-
ryzyko złamania wiertła. Warto wypróbować stalówki: zarówno łem. (...)
Krzysztof Aleksander Wierzbicki
Ciekawymi uwagami podzielił się Krzysztof zwykłe, jak i piórka do tuszu oraz redisówki. Je- Aleksander Wierzbicki
Krzysztof Aleksander Wierzbicki z Gdyni idzie jeszcze
Krzysztof Aleksander Wierzbicki
Krzysztof Aleksander Wierzbicki
Wilkosz den z kolegów twierdzi, iż stalówka lepiej pi- dalej: Prawdą jest, że wykonanie dobrej jakości
Wilkosz
Wilkosz z Wrocławia:
Wilkosz
Wilkosz
Jeśli chodzi o silnik do wiertarki, to dobre, sze, gdy jej końcówka zostanie nieco spiłowa- płytki drukowanej nie jest takie proste. Jednak
wysokoobrotowe silniki na napięcie od ok. 2V na. Przy stosowaniu stalówek trzeba jednak dzięki specjalnej kalkomanii można sobie z tym
do 12V produkuje firma Mabuchi z Japonii. Sil- stosować lakier, który nie zasycha natych- poradzić. (...) Po wielu doświadczeniach
niki te mają nazwę Jumbo i można je nabyć miast. stwierdzam, że kalkomania pozwala na wyko-
w sklepach modelarskich. Mają dobry moment Oprócz znanych pisaków firmy Pentel - olej- nanie całkiem przyzwoitych druków. Cena uni-
obrotowy, dużą moc i są w miarę tanie (jak na nych i nitro, przy obecnej obfitości na rynku wersalnego zestawu wynosi około 7zł.
taką klasę - nie każdy silnik ma magnes sama- różnego typu wodoodpornych flamastrów Zaczynam pracę od zaznaczenia cyrklem na
rowo-kobaltowy i wydajność około 90%). Cena i mazaków, na pewno można znalez
ć jeszcze płytce samych punktów lutowniczych (na pod-
wynosi około 20 - 30zł. (...) Mimo, że zakup ta- inne typy nadające się do malowania ścieżek. stawie rysunku mozaiki ścieżek). Potem przy-
kiego silnika może się wydawać burżujstwem, Niektóre zagraniczne z
ródła wskazują na pisaki klejam z kalkomanii punkty o różnej średnicy,
opłaca się. Zwykłe silniki, np. z Silmy (od napę- Lumocolor firmy Staedtler - nasze doświadcze- w zależności od potrzeb. Kalkomania jest przy-
du magnetofonu) mają za mały moment obro- nia nie potwierdziły jednak ich przydatności. datna szczególnie przy wykonaniu punktów
Mirosław Krzyżanowski
towy, a poza tym łatwo się przepalają - wiem, Mirosław Krzyżanowski
Mirosław Krzyżanowski
Mirosław Krzyżanowski
Mirosław Krzyżanowski ze Świdnika zwró- pod układy scalone, ma bowiem gotowe na-
bo sam spaliłem jeden. Do zasilania można cił uwagę na pewien problem praktyczny: klejki ze standardowym zestawem punktów.
użyć zasilacza od kolejki PIKO pamiętając, aby Używam lakieru spirytusowego kilka lat Są też naklejki z przygotowanymi odcinkami
nie przekroczyć dopuszczalnego napięcia. i jestem z niego bardzo zadowolony. Doskona- ścieżek między nóżkami układu scalonego.
Praktyczne rady na temat takich silników moż- le trzyma się podłoża nawet przy bardzo cien- Dawniej z tym miałem najwięcej kłopotów,
na znalez
ć w książce  Sekrety modeli latają- kiej warstwie i nie łuszczy się. Jedyny prob- a teraz załatwia to jedna naklejka. Do tak nakle-
cych z napędem elektrycznym . lem, na jaki natrafiłem wystąpił, kiedy rapitog- jonych punktów dorysowuję pisakiem olejnym
Największym problemem przy samodziel- raf Scribent produkcji byłej NRD, chciałem za- ścieżki i płytka gotowa. Ścieżki rysuję od linijki,
nym wykonaniu miniwiertarki jest zgobycie stąpić polskim rapitografem Rystor. Tworzywo więc płytki wyglądają całkiem przyzwoicie.
dobrego uchwytu wiertła. Pewien kolega pro- z jakiego został zrobiony zaczęło się rozpusz- Podobnie radzi sobie Waldemar Słaby
Waldemar Słaby
Waldemar Słaby
Waldemar Słaby
Waldemar Słaby
ponuje wykorzystanie ołówka automatycznego czać na gwincie tak, że już nie dał się rozkręcić. z Poznania:
(aby zapobiec obracaniu się wiertła, trzeba Powszechnie zalecanym sposobem na wy- W swojej praktyce napotkałem wiele prob-
trzonek wiertła zamoczyć w farbie lub lakierze konanie cienkich ścieżek między nóżkami ukła- lemów z wykonywaniem płyek. Stosowałem
i owinąć kilkoma warstwami nitki lub kilkoma du scalonego jest zalanie farbą i wydrapanie wiele technik, począwszy od wydrapywania
warstwami papieru). Taki sam zabieg zmniej- przerw. ścieżek skrobakiem po malowanie lakierem do
Irene-
szy bicie wiertła przy zastosowaniu silniczka Inny ciekawy sposób zaproponował Irene- paznokci. Próbowałem też stosować specjalne
Irene-
Irene-
Irene-
usz Ziółkowski
magnetofonowego i zacisku z kostki elektrycz- usz Ziółkowski
usz Ziółkowski z Piły: Moje ścieżki kończą się pisaki, ale efekty nie były zadowalające. Czyta-
usz Ziółkowski
usz Ziółkowski
nej. przy nóżkach układu scalonego, a następnie łą- jąc opublikowane listy czytelników, zdziwiłem
2 0 ELEKTRONIKA DLA WSZYSTKICH 11/96
Forum Czytelników
Forum Czytelników
Forum Czytelników
Forum Czytelników
Forum Czytelników
się, że nikt nie opisuje wykonywania płytek Kilku kolegów przyznało się, że na koniec wienia płytki wydziela się duszący gaz. Dlatego
z wykorzystaniem gotowych kalkomanii. malują ścieżki kolorowym wodoodpornym ma- wytrawiać płytkę należy w dobrze przewiew-
Znakomite kalkomanie produkują m.in. fir- zakiem, tworząc namiastkę soldermaski - nie nym pomieszczeniu.
Radosław Sikoń
my  SENO i  NPE . Wypróbowałem, nieja- daje to jednak żadnych praktycznych korzyści. Radosław Sikoń
Radosław Sikoń, Lubawka
Radosław Sikoń
Radosław Sikoń
ko na własnej skórze opisane kalkomanie, Dobrym zwyczajem jest natomiast wykonanie
i stwierdzam, że wykonane tą techniką obwo- takim flamastrem opisu od strony elementów. Ścieżki maluję aktualnie lakierem nitro,
dy dorównują jakością płytkom wytwarzanym z powodu braku pisaka olejnego (srebrnego),
Inne
techniką fotochemiczną lub sitodrukową. Je- którego wcześniej używałem do tego celu.
dyną niedogodnością jest brak metalizacji ot- Nikt nie przyznał się, że ma dobry sposób Bardzo dawno temu korzystałem z lakieru do
worów w płytkach dwustronnych. na metalizację otworów w płytkach dwustron- paznokci, dopóki się nie skończył. Kiedyś za-
Sposób z kalkomanią, czy innymi wyklejka- nych - rzeczywiście jest to trudne zadanie, malowałem lakierem nitro całą płytkę i póz
niej
mi, choć trochę pracochłonny i wymagający a stosowny sprzęt i odczynniki kosztowałyby drapałem ścieżki cyrklem mając nadzieję, że
dużej staranności i czystości, jest bardzo dobry masę pieniędzy. Jeden z Was podał namiary wyjdą lepiej niż po malowaniu. Niestety ich ja-
i pozwala uzyskać naprawdę profesjonalny wy- na czasopismo Zrób Sam 3/88, gdzie podobno kość wcale nie była taka rewelacyjna jak się
gląd druku. Przed laty wykorzystywaliśmy im- opisana była metoda wykonania takiej metali- spodziewałem. Aktualnie maluję je tylko cien-
portowane z Zachodu znakomite profesjonalne zacji. kim śrubokrętem, tzn. musi mieć on wąskie za-
wyklejki Chartpak, dostępne były też czeskie Oblutowanie nóżki elementu z dwóch stron kończenie, aby ścieżki nie wychodziły zbyt gru-
arkusze Propisot, wytwarzane dla Unitra-Unip- nie zawsze jest możliwe (na przykład pod kon- be. Najlepszy przyrząd do rysowania można do-
ro, w kraju takie odciskane wyklejki produko- densatorem elektrolitycznym. Dlatego rzeczy- brać tylko na drodze doświadczalnej. Sam na
wały bodaj Wojskowe Zakłady Kartograficzne. wiście w niektórych przypadkach należy zapro- ogół nie rysuję cienkich ścieżek w swoich pro-
Wyklejki takie były powszechnie używane do jektować dodatkowe otwory służące do wluto- jektach. Jeżeli już muszę, to albo stosuję ko-
przygotowania płytek także w profesjonalnych wania przelotek z drutu. rektę grubości ścieżki cyrklem albo przewiduję
biurach konstrukcyjnych. Obecnie wyklejki zo- zworkę z drutu, najczęściej od strony druku.
Listy... listy... listy...
stały całkowicie wyparte przez klisze naświet- Otwory zaznaczam i wiercę zawsze przed na-
lane na podstawie komputerowego projektu W drugiej części prezentujemy kilka listów, niesieniem rysunku ścieżek. Otwory zazna-
(choćby z wykorzystaniem opisywanego pro- naszym zdaniem najbardziej charakterystycz- czam cyrklem przebijając je przez rysunek ście-
gramu Easytrax). Dla amatorów jest to jednak nych, pokazujących różne podejścia do tematu żek na kartce. Co do otworków pod scalaki, to
rzeczywiście nadal godny uwagi sposób. Czy wykonywania płytek. wykonałem sobie matrycę pod obudowę DILl4
jednak nadal można kupić takie wyklejki z jakie- Mam piętnaście lat. i na płytce zaznaczam tylko otwory po przekąt-
goś dobrego,  niewysychającego z
ródła? Elektroniką zajmuję się nej układu i dalej wiercę przez matrycę. Daje to
Chętnie zamieścilibyśmy w EdW reklamę fir- od pięciu lat, wytrawia- bardzo dobre efekty. Do wykonywania otwor-
my, która sprzedaje takie wyklejki. niem płytek od trzech ków używam 12-woltowego silnika do wycie-
lat i myślę, że nabra- raczek zamocowanego w statywie z założo-
Trawienie
łem już trochę wprawy nym uchwytem do wierteł. Bez statywu wier-
Zdecydowana większość hobbystów trawi i doświadczenia. cenie byłoby cokolwiek trudne, normalną wier-
w chlorku, który jest dziś powszechnie dostęp- Z początku kupo- tarką dla mnie niemożliwe (szkoda wiertełek
ny. Niektórzy starsi Koledzy z przyzwyczajenia wałem tanie pisaki do 1mm do takiego wiercenia). Płytki dwustronne
stosują jeszcze kwasy. Ale tego sposobu niko- rysowania ścieżek, ale wykonywałem w ten sposób, że najpierw
mu nie polecamy. Co prawda czas trawienia szybko się przekonałem, że lepiej jest kupo- wierciłem otworki, a dopiero póz
niej rysowa-
w kwasach jest bardzo krótki (nawet rzędu se- wać droższe bo są naprawdę lepsze. łem ścieżki z obydwu stron płytki. Przelotki wy-
kund), jednak ryzyko poparzenia czy zatrucia Gdy mamy już wycięty laminat, dokładnie konywałem z półcentymetrowego kawałka
zdecydowanie powinno zachęcić do użycia przykładamy do niego wcześniej przygotowany drutu miedzianego zagiętego z każdej strony
chlorku. schemat rozmieszczeń otworów i małym pun- laminatu zgodnie z kierunkiem przebiegu ście-
Większość osób zwraca uwagę na sprawy ktakiem lub ostro zakończonym starym, złama- żek, tak aby sam nie wypadł. Podczas montażu
bezpieczeństwa przy pracy z kwasami oraz na nym śrubokrętem zaznaczamy na płytce miejs- nie zaginam nóżek elementów. Pożytek z tego
przygotowywanie i używanie chlorku. Podczas ca, w których mają być otwory. Im dokładniej mały, a element póz
niej trudno wylutować. Do
rozpuszczania chlorku silnie wzrasta tempera- to zrobimy, tym bardziej ładnie będzie wyglą- trawienia płytek używam kwasu azotowego
tura, co może doprowadzić do pęknięcia szkla- dała płytka w efekcie końcowym. (HNO ) o stężeniu ok. 30-50%. Trawi on
3
nego, czy wykrzywienia plastikowego naczy- Najłatwiej jest wiercić małą wiertarką elekt- w miarę szybko i dokładnie, jednakże jakość
nia. Ponadto plamy z chlorki są praktycznie nie ryczną przeznaczoną właśnie do wiercenia ot- druku w dużej mierze zależy od czystości po-
do usunięcia, dlatego jeden z kolegów radzi worów w płytkach. Wiertarkę taką można ku- wierzchni płytki i grubości warstwy lakieru.
trawić płytki gdzieś na dworze, a nie w miesz- pić w sklepie dla elektroników. Nie są one ta- Chlorku żelazowego nigdy nie stosowałem -
kaniu. Ktoś inny zaleca pracę w gumowych rę- nie, kosztują w granicach 50 zł, ale naprawdę nie jestem przekonany do tego środka.
kawiczkach. opłaca się zaoszczędzić i kupić taką wiertarkę. Piotr Wronowski
Piotr Wronowski
Piotr Wronowski
Piotr Wronowski
Piotr Wronowski
Niektórzy podali czas trawienia płytek Najpierw wiercimy wszystkie otwory wiert-
w chlorku rzędu godziny lub więcej - jest to łem o średnicy 0,8mm, a póz
niej możemy roz- Piotr przysłał także kserokopię artykułu do-
błąd - używają zbyt słabego roztworu chlorku. wiercić otwory wiertłem o większej średnicy tyczącego wykonania płytki od podstaw, to
W świeżym kilkudziesięcioprocentowym roz- p. 1,0mm. Dobrze jest tak robić ponieważ, ot- znaczy łącznie z pokrywaniem laminatu mie-
tworze trawienie trwa około pięciu minut, wory o średnicy 0,8mm wystarczają pod nóżki dzią. Artykuł ten ma jednak dla naszych Czytel-
w zużytym do 15 minut. układu scalonego tym lepiej będzie nam prze- ników niewielką wartość praktyczną, bo lami-
Jeden kolega zeznał, że trawi metodą elek- prowadzić ścieżkę między jego nóżkami. nat jest łatwo dostępny. Godną zacytowania
trolityczną w roztworze soli kuchennej. Zapew- Ja przekonałem się, że ścieżki najlepiej jest uwagą jest ostrzeżenie przed stosowaniem
ne nigdy tego nie robił, a tylko przepisał recep- malować tuszem Pentel-Paint Pen 0.5 lub pisa- kwasu azotowego - tu Autor artykułu, znany
tę z jakiejś publikacji - znamy się na takich kiem Dalo 33, a większe powierzchnie płytki specjalista od chemii - Stefan Sękowski, daje
chwytach! Metoda ta nie daje dobrych wyni- zwykłym lakierem do paznokci. Gdy musimy radę całkowicie sprzeczną z treścią cytowane-
ków, a płytkę dla usunięcia resztek miedzi i tak przeprowadzić ścieżkę między nóżkami układu go właśnie listu. Artykuł Stefana Sękowskiego
należy na koniec potraktować chlorkiem lub scalonego, wcześniej wspomnianym tuszem zawiera ponadto receptę na regenerację zuży-
kwasem. W metodzie tej nie ma praktycznie jest to bardzo proste, ponieważ rysuje on bar- tego roztworu chlorku żelazowego. Polega to
sposobu na wytrawienie całej zbędnej miedzi dzo cienko. na dodaniu do roztworu chlorku niewielkiej
i nie warto jej nawet próbować. Gdyby jednak ścieżki połączyły nam się, wy- ilości kwasu solnego HCl i nadtlenku wodoru
starczy igłą zdrapać niepotrzebny tusz i mamy H2O2 (wody utlenionej). Tego sposobu jednak
Prace końcowe
problem z głowy. nie próbowaliśmy. A oto następny list.
Niektórzy cynują ścieżki, nie jest to jednak Ja uważam, że najlepiej jest wytrawiać płyt-
ani zalecane, ani konieczne, a w układach ki w roztworze kwasu solnego HCL (o niskim Próbowałem różnych sposobów. Jak nie
w.cz. nawet niepożądane. Oczyszczone ścieżki stężeniu) i wody utlenionej, bądz
perhydrolu. było dostępu do żadnych środków chemicz-
trzeba natomiast obowiązkowo pomalować Jednak przy tym sposobie należy zachować nych i laminatu, to wykorzystywałem kawałek
roztworem kalafonii w denaturacie. szczególną ostrożność, ponieważ podczas tra- jakiegoś materiału izolacyjnego (np. preszpan).
ELEKTRONIKA DLA WSZYSTKICH 11/96 21
Forum Czytelników
Forum Czytelników
Forum Czytelników
Forum Czytelników
Forum Czytelników
W nim robiłem otwory pod elementy, a od tyłu jdującej się na końcu stalówki maluje się lepiej. ścieżkę wycinając nożem fragment laminatu.
łączyłem za pomocą drutu strzałowego lub wy- Farba powinna mieć odpowiednią gęstość, Laminat ten daje się wydrapać, ale tych opisa-
cinałem z cienkiej blaszki ścieżki i robiłem połą- zbyt rzadka rozpływa się lekko, zbyt gęsta nie nych metod nie polecałbym jako technologii,
czenia pomiędzy elementami. Od tamtego cza- pozwala ciągnąć ścieżek bez częstego zanurza- a raczej jako ostatnią deskę ratunku, jako że
su nastąpiła duża zmiana, można kupić laminat nia stalówki w farbie. Po lekkim wprawieniu ten typ laminatu jest bardzo łamliwy, ma za to
i środki do wytrawiania. łatwo ciągnąć ścieżki między nóżkami scala- zaletę, że stosunkowo mało tępi wiertła uży-
Tak jak wszyscy elektronicy w różny spo- ków. Płytkę wkładam tak, aby pływała po po- wane do wiercenia otworów i jest nieznacznie
sób wykonywałem obwody na laminacie: przez wierzchni chlorku (drukiem do chlorku). Jeżeli tańszy.
zdrapywanie zbędnej warstwy miedzi, przez chcę przyspieszyć reakcję chemiczną podgrze- Laminat szkłoepoksydowy jest nieco droż-
pokrywanie laminatu woskiem, a następnie wam płytkę żarówką skierowując strumień szy i dosyć mocno tępi wiertła, lecz wykonany
przez usuwanie (odsłanianie pól do wytrawia- wprost na nią. W zależności od użytego lami- jest z materiału o dobrych własnościach izola-
nia) wosku. Ale wszystkie te metody przy bar- natu (lekko przezroczysty) widzę przez płytkę cyjnych, dobrej odporności na temperaturę
dziej skomplikowanych płytkach zawodzą. na jakim etapie jest proces trawienia. Należy i chemikalia używane do trawienia płytek, dob-
Obecnie po wycięciu przystępuję do od- jeszcze wspomnieć o tym, aby uważać przy za- rych własnościach dla zakresu wielkich częs-
tłuszczenia płytki za pomocą acetonu, ale może nurzeniu płytki, nie może dostać się pęcherz totliwości (do około 400MHz), daje się ciąć gi-
być zmywacz do paznokci lub inny rozpuszczal- między płytkę, a powierzchnię chlorku. lotyną czy też nożycami do blachy, a tym bar-
Adam Dziergas
nik. Po tej operacji płytki nie wolno dotykać pal- Adam Dziergas
Adam Dziergas, Jastrzębie Zdrój dziej piłką do metalu. Jest znacznie twardszy
Adam Dziergas
Adam Dziergas
cami, aby jej nie zatłuścić. Nanoszenie ścieżek przy zaznaczaniu punktów pod miejsca obrób-
Henryk Helmanowicz
zaczynam od przeniesienia punktów lutowni- Henryk Helmanowicz
Henryk Helmanowicz z Poznania zajmujący ki, ale np. przy mało wprawnym uderzeniu pun-
Henryk Helmanowicz
Henryk Helmanowicz
czych na kalkę techniczną. Kalkę za pomocą się elektroniką od wielu lat przysłał fotografie ktaka młotkiem nie pęka, tak jak laminat papie-
taśmy samoprzylepnej mocuję do płytki, ost- wiertarki własnej konstrukcji. W liście napisał: rowy...
rym punktakiem zrobionym ze złamanego Rysunek płytki przygotowuję na papierze Punktujemy ostro naostrzonym punktakiem
gwintownika i młotkiem delikatnie zaznaczam milimetrowym w skali 1:1, przedstawia on (jeśli ktoś takowego nie posiada to niech za-
punkty na płytce, a następnie poprawiam pisa- układ ścieżek od strony druku. Następnie przy- opatrzy się w zużytą iglicę wtryskiwacza do sil-
kiem olejowym Paint Marker, Paint Pen 0,5 fir- klejam wycięty rysunek do płytki przezroczystą ników wysokoprężnych) uderzając go lekko tak
my Pentel, który jest dość dobry do takich ce- taśmą i przy pomocy szpikulca zaznaczam by powstało niewielkie zgłębienie umożliwiają-
lów. Proponuję ścieżki kilkakrotnie zaznaczyć środki punktów lutowniczych (ułatwia wierce- ce dobre wiercenie, a nie dziura czy wręcz pęk-
pisakiem, co daje w efekcie lepszą ochronę nie otworów). Czyszczę powierzchnię płytki nięcie laminatu. Polecałbym młotek o małej
przed wytrawiaczem. Pisaki alkoholowe wg proszkiem do szorowania np. Javoxem, ołów- masie (ja to robię kombinerkami, a czasem
moich praktyk są zbyt nietrwałe i nawet przy kiem przerysowuję układ ścieżek z papieru mi- z konieczności rolę młotka pełnią też ucinacz-
krótkim czasie wytrawiania następuje podtra- limetrowego. Ścieżki rysuję kalafonią rozpusz- ki...)
wienie ścieżek. Również dobrą metodą wyko- czoną w denaturacie (konsystencja śmietany). Ścieżki
nywania ścieżek jest użycie wilbry, którą moż- Do rysowania używam piórka redis 0,5-1mm Napunktowane otwory wiercimy w zależ-
na kupić w sklepach szewskich. Wilbrę nakła- i wiertarki własnej konstrukcji. Zbudowałem ją ności od posiadanych wierteł, przy czym nie
damy ostrą zapałką. Gdy są potrzebne grube li- z części starej drukarki, silnika o mocy 40W polecałbym ciężkich wiertarek o mocy ponad
nie (ścieżki) do dużych obciążeń, w sklepach jednofazowego, uchwytu do wierteł od wier- 100W, gdyż zanim nabędziemy potrzebnej
samochodowych można kupić pisak do uzupeł- tarki  Piko . Wiertarka wyposażona jest wprawy zdążymy złamać sporo wierteł...
niania lakieru samochodowego. Do wytrawia- w mikrowyłącznik wyłączający wiertarkę po Zupełnie wystarczającym do rozwiązaniem
nia używam chlorku. puszczeniu dz
wigni przesuwu. jest cichobieżny silniczek krótkozwarty od sta-
Otwory wiercę ręczną lub celmowską, Jeśli chodzi o płytki dwustronne wykona- rego adapteru (gramofonu) z lat 60-tych, najle-
500W wiertarką zamocowaną w stojaku. Pozo- łem kilka w powyższy sposób. Najpierw wierci- piej o prędkości ponad 2000 obr/min i z pros-
stałości jakie zostaną po wierceniu zbieram łem otwory, aby wyznaczyć punkty lutownicze tym uchwytem na jeden rodzaj wierteł. Używa-
większym wiertłem i przecieram drobnym pa- dla dwóch stron. Następnie wierciłem otwory ne w pracowni wiertarki są na takich właśnie
pierem ściernym. do mocowania płytki w obudowie, w które silnikach, a przy zainstalowaniu tzw. ruchome-
Co do obudów, w których muszą być niety- wkręcałem wkręty M3 o dł. ok. 20mm, tak aby go stolika i statywu prawie nie występuje ła-
powe otworu (obudowy plastikowe) to pole- płytka nie mogła dotykać podłoża przy rysowa- manie wierteł. Oczywiście nie każdemu warto
cam wycinać za pomocą lutownicy, a następ- niu ścieżek. W czasie trawienia wkręty zabez- wykonywać wiertarki  półprofesjonalne ,
nie obrobić ostrym nożem lub pilnikiem. pieczały przed przypadkowym uszkodzeniem więc mogę zaproponować rozwiązanie prost-
Panele można wykonać w różny sposób: warstwy kalafonii (jest plastyczna i łatwo ją sze, opisane już poprzednio wykorzystujące sil-
przez nanoszenie kalkomanii lub przyklejanie uszkodzić). nik od magnetofonu kasetowego bez układu
Henryk Helmanowicz
smoprzylepnych nalepek, ale w niektórych za- Henryk Helmanowicz
Henryk Helmanowicz
Henryk Helmanowicz
Henryk Helmanowicz, Poznań regulatora obrotów i zasilanego napięciem
kładach ksero wykonują foliogramy. Najpierw około 9V tylko na czas wiercenia (czyli trzeba
rysuje się na białym papierze linie i opisy, A oto fragmenty kolejnego listu: zamontować najlepiej na samym silniczku mały
a w zakładzie kserograficznym przenoszą na Prowadzę w Harcerskim Klubie A
ączności wyłącznik).
folię. Daje to obudowie estetyczny wygląd, aby w Śremie pracownię politechniczną już ponad Po wywierceniu otworów w płytce propo-
jeszcze lepiej wyglądało należy pod foliogram dwadzieścia lat i to co niektórym sprawia kło- nuję przy skomplikowanym rysunku ścieżek
podłożyć biały papier. poty konstrukcyjne okazuje się często być rze- najpierw je wyrysować jako zwyczajne linie
Paweł Pietrzycki
Paweł Pietrzycki
Paweł Pietrzycki, Wałbrzych czą bardzo błahą. Tyle ogólnie, a teraz do ołówkiem, najlepiej HB o średnicy 0,5 pomię-
Paweł Pietrzycki
Paweł Pietrzycki
rzeczy, a raczej nieśmiertelnego tematu kon- dzy poszczególnymi punktami.
Najpierw robię projekt płytki za pomocą strukcji czyli płytki drukowane na plan pierw- Lakier
programu  Eagle , to samo można zrobić za szy... Proponuję rozpuszczenie w alkoholu (dena-
pomocą programu  Easy Trax . Jeszcze proś- Laminaty - spotykane są w kraju dwa rodza- turat) kalafonii używanej do lutowania w pro-
ciej jest odbić na ksero wkładkę z EdW. Wier- je laminatów, tzw. papierowo-fenolowy o kolo- porcji 1 gram kalafonii i 1cm sześcienny dena-
tarkę wykonałem ze zdemontowanego silnika, rze w różnych odcieniach brązu i czasami wi- turatu. Nie każda kalafonia jest podatna na cał-
na który umocowałem borkop z małej, ręcznej docznej, włóknistej strukturze papieru (można kowite rozpuszczenie się w alkoholu i mogę
wiertarki. Wcześniej w miejscu borkopu mia- trafić włóknistą strukturę tkaniny) oraz tzw. zaproponować dodanie niewielkiej ilości roz-
łem uchwyt na ołówek z cyrkla, który był przy- szkłoepoksydowy, gdzie prawie zawsze widać puszczalnika typu terpentyna lub terpin, ale
lutowany do ośki. Średnicę wiertła dopasowu- tkaninę z włókna szklanego nasyconą żywicą wówczas ścieżki naniesione tą miksturą nieco
ję do uchwytu za pomocą cienkiego drutu, któ- epoksydową. Laminat papierowy ma stosun- dłużej muszą schnąć. Z innych znanych mnie
ry owijam szczelnie na wiertełku, można też kowo niską odporność na zwęglenie i należy lakierów mogę polecić smołę np. zebraną z ba-
wiercić otwory igłami ze strzykawek, ale oso- pamiętać o tym, by rezystory o dużej mocy tra- teryjki i rozpuszczoną w niewielkiej ilości ben-
biście nie próbowałem. conej odsunąć od powierzchni laminatu. Nie zyny - uwaga na łatwopalność!
Do malowania ścieżek używam farby spiry- daje się ciąć nożycami do blachy czy gilotyną, Innych lakierów bym nie polecał, jako po-
tusowej, którą można zmywać i rozcieńczać a nawet przecinając go piłką do metalu należy krycie ochronne. Lakier do paznokci wysycha
spirytusem. Farbę rozprowadzam zwykłą sta- ciąć pod bardzo ostrym kątem prawie płasko. moim zdaniem zbyt szybko i dosyć uciążliwe
lówką, nie bardzo nadaje się do tego stalówka Stosunkowo łatwo można na nim wykonać jest jego nanoszenie. Mogę natomiast polecić
redis. Zauważyłem, że po spiłowaniu kulki zna- przecięcie ścieżki nożem lub nawet samą jako pokrycie ochronne i alternatywę wykony-
2 2 ELEKTRONIKA DLA WSZYSTKICH 11/96
Forum Czytelników
Forum Czytelników
Forum Czytelników
Forum Czytelników
Forum Czytelników
wania płytki zastosowanie parafiny ze świecy, mi dla elektroników. Pomimo, że nie jest on ktaka zeszlifowanego na dużo ostrzejszy kąt
przy czym nanosimy ją bardzo cienką warstwą, tak groz
ny dla zdrowia jak stosowany czasem i małego młoteczka. Następnie rysuję ścieżki
równomiernie rozprowadzamy podgrzewając 30 procentowy roztwór kwasu azotowego, to pisakiem.
tylko na tyle by się rozpłynęła nad płomieniem nie radziłbym nikomu lekceważyć jego szkodli- Kolejnym etapem jest trawienie. Stosuję al-
lub płytą kuchenki. Płytkę studzimy w pozycji wego działania, gdyż jest to tylko kwestia stę- bo standardowy FeCl3, albo roztwór  nadtlen-
poziomej, a następnie zatemperowaną koń- żenia, czasu działania, a czasem zwyczajnej kowo-siarczanowy , taki jaki stosują przemys-
cówką zapałki dosyć starannie dociskając usu- lekkomyślności. Po częściowym wyczerpaniu łowi producenci płytek. Zrobić go dość łatwo:
wamy ochronną warstwę parafiny z miejsc, zdolności trawiących możemy nieco roztwór do 60ml wody destylowanej dodaję 7ml stężo-
gdzie ma być folia wytrawiona. W zależności zregenerować poprzez dodanie perhydrolu nego kwasu siarkowego i po wymieszaniu
od zatemperowania zapałki wytrawieniu może (stężona woda utleniona - Żrące!). 40ml 30% perhydrolu. Roztwór ten jest dość
Zbigniew Rapp
ulec bardzo wąski lub szerszy pasek miedzi. Zbigniew Rapp agresywny, jony żelaza i manganu zawarte
Zbigniew Rapp
Zbigniew Rapp
Zbigniew Rapp, Śrem
Wszelkie nawet małe pozostałości parafiny na w znacznej ilości w  kranówce katalizują roz-
laminacie skutecznie chronią powierzchnię kład nadtlenku wodoru. Z tego samego wzglę-
miedzi i dlatego należy starannie usunąć  zdra- Na koniec zachowaliśmy dwa listy, które od du naczynia, w których trawiliśmy chlorkiem
pane resztki. Ewentualne niepowodzenia przy strony praktycznej przedstawiają jeszcze inne żelaza raczej nie przydadzą się. W trakcie przy-
zdrapywaniu zawsze możemy poprawić po- metody: gotowania roztwór ogrzewa się do ok.
Paweł Pawłowicz
przez naniesienie lutownicą pistoletową kropli Paweł Pawłowicz
Paweł Pawłowicz z Wrocławia pisze: 40oC i w tej temperaturze znakomicie pracuje.
Paweł Pawłowicz
Paweł Pawłowicz
parafiny i kolejną poprawkę. Zwykle do opracowania nowego projektu Trzeba jednak unikać przegrzewania roztworu,
Dla zwolenników przyborów kreślarskich in- używam komputera, a więc najpierw schemat, powoduje to bardzo znaczne przyspieszenie
formacja o możliwości użycia tuszu kreślars- potem kształty obudów, netlista, opracowanie szybkości reakcji trawienia miedzi, co prowadzi
kiego wodoodpornego FIOLETOWEGO (nie płytki. Pisaliście o tym sporo na łamach EdW do zniszczenia płytki i  wykpienia roztworu
wiem dlaczego tylko ten jest w miarę odporny i EP. Gdy mam już gotowy projekt druku stosu- z naczynia, w którym prowadzona jest reakcja.
na chlorek). ję jedną z dwu metod, albo jest to wydruk na Sama reakcja jest egzotermiczna, ciepło wy-
Nanoszenie ścieżek - można to zrobić za po- drukarce laserowej, i dalej identycznie jak dziela się podczas reakcji. Zaletą tej kąpieli jest
mocą małej strzykawki (2ml) z otworem i ucię- w sytuacji, gdy dysponuję planem druku (np. znakomita widoczność płytki podczas trawie-
tych igieł jednorazowych (0,6mm). Po zakoń- z wkładki z EP), albo generuję plik w formacie nia. Świeży roztwór jest trwały, używany za-
czeniu pracy wyciskamy resztę lakieru do po- HPGL i na innym komputerze kopiuję go na wierający jony miedzi rozkłada się powoli.
jemnika, a strzykawkę wraz z igłą czyścimy da- ploter rysując bezpośrednio na płytce. Jednak W przemyśle stosuje się stabilizatory, jednak
nym rozpuszczalnikiem. Ewentualne zatkanie znacznie łatwiej o tym pisać, niż to zrobić. ich skład jest tajemnicą firm produkujących
igły autor przepycha stalowym drutem z polo- W szczególności zamocowanie pisaków do roztwory do trawienia. Z moich eksperymen-
wego, wojskowego kabla telefonicznego. Sto- plotera (używam pisaków Pentel Paint Pen 0,5 tów wynika, że dość dobrym stabilizatorem
sując odpowiednio zeszlifowaną końcówkę ig- oraz do grubszych ścieżek Pentel Marker Fine jest kwas dipikolinowy (pirydynodikarboksylo-
ły można uzyskać inną szerokość ścieżki lub Point) wymaga współpracy zaprzyjaz
nionego wy), jednak trudno go zdobyć. Najlepszym roz-
ciągnąć ją kilkakrotnie. Duże powierzchnie naj- mechanika. Ploter, do którego w ogóle można wiązaniem jest używanie niewielkich porcji
lepiej wykonać poprzez zaznaczenie obrysu ig- je zamocować należy do rzadkości. Pisaki też czynnika trawiącego i wyrzucenie go po uży-
łą, a następnie zamalowanie lakierem za po- mają paskudny zwyczaj zasychania podczas ciu.
mocą pędzelka. pracy, należy więc używać w miarę nowych Po wytrawieniu zmywam tusz lub toner roz-
Płytkę suszymy, a następnie trawimy. Po i dobrze rozpisanych pisaków. puszczalnikiem. Toner dość z
le rozpuszcza się
wytrawieniu zmywamy płytkę rozpuszczalni- Jeśli mam plan druku, taki jak z EP czy EdW w popularnych rozpuszczalnikach, znakomicie
kiem w przypadku lakieru smołowego, usuwa- stosuję metodę termotransferu. Polega ona na rozpuszcza go tetrahydrofuran, ten jednak nie
my warstwę parafiny poprzez nagrzanie płytki wykonaniu kserokopii na folii (koniecznie do najpiękniej pachnie.
i starcie jej na gorąco lub staranne powtórne kserografów, najlepsze są folie cienkie, błysz- Potem już tylko pokrycie roztworem kalafo-
przetarcie drobnym papierem ściernym. czące i całkowicie przezroczyste), nagrzaniu nii i płytka gotowa.
W przypadku pokrycia płytki lakierem kalafo- płytki (robię to  na oko w elektrycznym piecy- Na koniec jeszcze dwie uwagi: w Internecie
niowym, jeśli nie zaniedbaliśmy jej przeszlifo- ku), trzeba uważać, żeby powierzchnia płytki spotkałem się kilkakrotnie z informację, że zna-
wania wcześniej, to nie wymaga ona żadnego nie utleniła się (nie można więc grzać zbyt komite są pisaki Staedtler Lumocolor 313 Per-
dodatkowego oczyszczenia przed lutowaniem, mocno) i przeniesieniu tonera z folii na płytkę. manent.
mało tego, możemy stosować cynę bez topni- Folię z rysunkiem należy położyć na gorącą Spróbowałem, efekt jest nie do przyjęcia.
ka! płytkę pewnym ruchem, nie można jej  popra- Spotkałem tam też informację o trawieniu
Alternatywa wiać po przyłożeniu każda próba przesunięcia roztworem nadsiarczanu amonu. Nie udało mi
Przy bardzo skomplikowanych rysunkach folii już po dotknięciu nią płytki prowadzi do jej się jednak namówić tego odczynnika do tra-
płytek idziemy do zakładu ksero, prosimy o wy- zniszczenia. Natychmiast po przyłożeniu folię wienia miedzi, na moje usilne próby odpowie-
konanie ksero na folii i w domu posługując się należy przywałkować gumowym wałkiem, ta- dział on w końcu wybuchem. Odradzam więc
żelazkiem oraz ochronną warstwą papieru, tak kim jakiego kiedyś używało się do wałkowania eksperymenty z nadsiarczanem.
aby wytworzyć na styku folii i miedzi tempera- odbitek fotograficznych przy ich suszeniu na I jeszcze jedno, oczywiście płytka musi być
turę około 140 stopni, powodujemy sklejenie szybie (ciekawe, kto pamięta te czasy) lub go- wyczyszczona przed naniesieniem tonera czy
się całości. Po ostudzeniu delikatnie odrywa- rącej płycie. tuszu. Środki typu  połysk bez zarysowań są
my folię, a cały (przynajmniej w założeniu) ry- Następnie płytkę z folią należy wystudzić tu w zupełności wystarczające.
Paweł Pawłowicz
sunek ścieżek przechodzi na laminat. Można i dopiero wtedy ostrożnie oderwać folię. Toner Paweł Pawłowicz
Paweł Pawłowicz, Wrocław
Paweł Pawłowicz
Paweł Pawłowicz
również użyć secjalnej folii TESS. powinien pozostać na płytce. Niestety, często I jeszcze list, którego autorem jest Sebas-
Wykonane tą drogą rysunki ścieżek mają małe fragmenty tonera pozostają na folii, re- tian Biały z Sosnowca:
tylko dwie (zdaniem autora) wady - stosunko- tusz pisakiem bywa więc konieczny. Na początku chciałbym się przedstawić. Na-
wo dużą cenę i stosunkowo dużą ilość popra- Najprostsze płytki projektuję na papierze. zywam się Sebastian Biały, mam 20 lat. Z wy-
wek po trawieniu: jednak znam osoby, które Używam do tego celu papieru z rastrem calo- kształcenia jestem technikiem elektrykiem.
tylko tej metody używają, a błędy wynikłe wym, praca na zwykłym papierze milimetro- Elektroniką interesuję się  od zawsze . Zaczy-
z niedoskonałości technologii po wytrawieniu wym często polecana w literaturze jest czys- nałem od prostych zestawów do samodzielne-
uzupełniają cienkim przewodem. tym horrorem, nic nie pasuje!. Papier zrobiłem go montażu, jednak od paru lat próbuję swoich
Przy stosowaniu fotochemicznej metody sam, polecając programowi do projektowania sił w realizacji własnych pomysłów. Przegląda-
produkcji płytek drukowanych zwracam uwagę płytek wypełnić obszar kartki A4 ścieżkami jąc różne czasopisma trafiłem jednak na opis
na częsty błąd przy naświetlaniu naniesionej o szerokości 3 mils w odstępie 100 mils. Nie metody fotochemicznej w jednym z numerów
emulsji poprzez szybę, gdyż zwykle szkło pra- ma sensu próba zdobycia papieru calowego EP. Po przeczytaniu artykułu teoretycznie każ-
wie nie przepuszcza promieniowania ultrafiole- z Anglii lub USA. Jest on co prawda produko- dy mógł wykonać sobie płytki tą metodą. Jed-
towego! wany, warto jednak pamiętać, że cal dzieli się nak w praktyce niewiele osób ma w domu
Trawienie na osiem, a nie na dziesięć części, znów więc możliwość dokładnego odmierzenia siedmiu
Do trawienia najlepiej jest stosować roz- nic nie będzie pasować. gram NaOH. Również lampy ultrafioletowe du-
twór chlorku żelazowego, który obecnie moż- Rysunek z takiego projektu  przeszpilko- żej mocy są raczej drogimi urządzeniami. Spra-
na uzyskać w większości sklepów z materiała- wuję na płytkę. Używam do tego małego pun- wa wydawała się beznadziejna. Postanowiłem
ELEKTRONIKA DLA WSZYSTKICH 11/96 23
Forum Czytelników
Forum Czytelników
Forum Czytelników
Forum Czytelników
Forum Czytelników
jednak spróbować skromniejszymi środkami, projektowanie komputerowe i następnie wy- wacza ze skórą. Jeśli tak się stanie należy na-
a efektem moich eksperymentów chciałbym druk na dobrej drukarce atramentowej lub lase- tychmiast spłukać to miejsce pod bieżącą wo-
podzielić się z Wami. rowej. Osobiście nie mam dostępu do takiej dą. Dobrym pomysłem jest założenie okularów
Do rozpoczęcia zabawy w  fotografa po- drukarki, więc stosuję metodę bardziej praco- ochronnych i rękawiczek. Po wywołaniu płytki
trzebne będą następujące rzeczy: chłonną, rysując ścieżki za pomocą tuszu na należy obejrzeć ją i wszelkie  nadplanowe
1. Emulsja światłoczuła kalce technicznej. Aby wykonać w ten sposób kropki i linie lub pozostałości emulsji w nie-
Opisana niżej metoda dotyczy emulsji PO- kliszę należy przygotować papier milimetrowy, właściwych miejscach należy usunąć ostrym
SITIV 20 (PLUS). Inne emulsje mogą być przy- a jeszcze lepiej podobny do milimetrowego, narzędziem. Jeśli wszystko się uda, na po-
stosowane do zupełnie innych czasów na- ale z rozstawem calowym, kalkę techniczną wierzchni płytki emulsja powinna pozostać tyl-
świetlania innego procesu technologicznego dobrej jakości (bez zabrudzeń), szablon z otwo- ko w miejscach, gdzie będą przebiegać ścieżki,
itd. rami o różnej średnicy, linijkę oraz przede czyli wszędzie tam, gdzie klisza miała kolor
2. y
ródło promieni ultrafioletowych wszystkim tzw. rapidograf o jak najmniejszej czarny.
Zamiast stosować drogie lampy kwarcowe średnicy (0,15-0,5mm) z metalową końcówką. Płytkę można teraz wytrawić w dowolnym
 do opalania polecam specjalne świetlówki Im cieńszy będzie rapidograf, tym dokładniej wytrawiaczu, np. w chlorku żelaza. Należy jed-
ultrafioletowe (mają kolor bardzo ciemnego fio- rysuje się ścieżki. Przygotowaną kalkę mocuje- nak pamiętać, że emulsja nie jest specjalnie
letu). Oczywiście świetlówki potrzebują spe- my do papieru milimetrowego za pomocą ka- odporna na wytrawiacz i większe jego stężenie
cjalnego osprzętu wspomagającego ich za- wałków taśmy samoprzylepnej. Kalka powinna może ją  przeżreć , a ścieżki będą wyglądać
płon. Zwykłe podłączenie do gniazda 220V nic być na tyle przezroczysta, aby było widać pod w powiększeniu jak sitko. Po wytrawieniu
nie spowoduje, a może skończyć się tragicz- nią papier milimetrowy. Można już zacząć ryso- emulsję można usunąć dowolnym rozpuszczal-
nie! Ja stosuję świetlówki o mocy 6W z  zim- wać ścieżki za pomocą rapidografu. Ważną rze- nikiem do lakierów, np. acetonem.
nym zapłonem . Za pomocą specjalnej latarki czą jest stosowanie specjalnych linijek do tu- Opisana wyżej metoda jest bardzo skutecz-
i zasilacza do niej. Można również wykorzystać szu. Mają one krawędz
 z wcięciem , co zapo- na, jeśli wykonuje się więcej płytek o takim sa-
dostępne w sklepach elektrycznych oprawy biega rozlewaniu się tuszu. mym rysunku ścieżek. Jednak sensowne jest
oświetleniowe do świetlówek. Po odczekaniu 24 godzin można przystąpić również wykorzystanie jej do wykonania tylko
3. Wywoływacz do naświetlania płytki. Należy położyć ją na jednego projektu płytki, ponieważ w wyniku
Drogie, specjalne wywoływacze dostępne płaskiej powierzchni i przykryć właściwą stro- wysokiej dokładności bardzo proste jest np.
w sklepach elektronicznych wcale nie są lep- ną kliszy. Najlepsze efekty otrzymamy przykła- prowadzenie ścieżek pomiędzy wyprowadze-
sze od zwykłego wodorotlenku sodu NaOH do dając kliszę stroną z rysunkiem bezpośrednio niami układu scalonego, czy wykonanie klisz
nabycia w każdym sklepie chemicznym pod do powierzchni emulsji, jednak wtedy rysunek do płytek dwustronnych.
nazwą  Soda Kaustyczna . Uwaga! Silnie żrą- ścieżek będzie odwrócony. Dlatego ścieżki na- PS. Do naświetlania można wykorzystać
cy! leży rysować na kliszy patrząc na płytkę od promienie słoneczne, jednak dobranie właści-
4. Kuweta fotograficzna (lub inny płaski pojem- strony elementów, kliszę dociskamy szybką wego czasu naświetlania przy zmiennej pogo-
nik odporny na roztwór zasady) oraz szczypce szklaną i umieszczamy nad tym wszystkim dzie graniczy z cudem.
Sebastian Biały, Sosnowiec
fotograficzne. z
ródło promieni ultrafioletowych. W przypadku Sebastian Biały, Sosnowiec
Sebastian Biały, Sosnowiec
Sebastian Biały, Sosnowiec
Sebastian Biały, Sosnowiec
5. Pudełko szczelnie zamykane, chroniące świetlówki 6W odległość od rury do szybki
przed dostępem światła. szklanej wynosi ok. 10cm. Czas naświetlania Był to jedyny list, dotyczący metody foto-
6. Szybka szklana o wielkości wykonywanej to ok. 1 godz. Dla innych mocy z
ródeł światła chemicznej. Inni Czytelnicy zgodnie zeznają, iż
płytki lub większa. i odległości czas ten należy dobrać indywidual- będą malować płytki ręcznie, dlatego wkładka
Pracę należy zacząć od przygotowania po- nie, przy czym lepiej jest płytkę naświetlać nie- w EdW przedstawia widok ścieżek od strony
wierzchni laminatu. Ja używam do tego celu co dłużej, niż zbyt krótko. Do pomieszczenia, druku (w odróżnieniu od EP, gdzie na wkładce
papieru ściernego tzw.  zerówki , jednak mo- w którym trwa naświetlanie nie wolno wcho- są rysunki ścieżek od strony elementów, po-
że być inny, możliwie delikatny. Tak oczyszczo- dzić, gdyż promieniowanie UV jest szkodliwe, trzebne przy metodzie fotochemicznej).
nego laminatu nie trzeba już odtłuszczać. Na- natomiast, gdy jest to konieczne należy założyć W praktyce papierowa wkładka nie zapew-
stępnie należy pokryć go emulsją światłoczułą. okulary przeciwsłoneczne z filtrem UV. Po na- nia dobrego kontrastu potrzebnego do profes-
Przygotowujemy więc kawałek grubej tektury świetleniu na powierzchni płytki powinien się jonalnego wykonania matryc sitodrukowych
oraz igłę. Ważną rzeczą jest, aby płytkę pokry- pojawić bardzo słaby rysunek ścieżek. Po na- czy naświetlenia emulsji. Do tego zazwyczaj
wać do pomieszczenia z jak najmniejszą ilością świetleniu płytkę można wywołać. wykorzystuje się klisze wykonane z pomocą
kurzu. Świetnie do tego celu nadaje się łazien- Jako roztwór wywoławcza najlepiej nadaje naświetlarki postscriptowej lub fotoplotera. Ta-
ka, przy czym jeśli znajduje się tam okno należy się wodorotlenek sodu. Do kuwety fotograficz- kie klisze moglibyśmy bez trudu wykonać, jeśli
je zasłonić i ponieważ emulsja reaguje na świa- nej wlewamy ok. pół litra wody i dodajemy 20- nasi Czytelnicy byliby nimi zainteresowani.
tło słoneczne. Całą operację można natomiast 25 granulek NaOH (w takiej formie jest on Mogłyby to być klisze pozytywowe lub negaty-
przeprowadzić przy zapalonym świetle żarów- sprzedawany jako soda kaustyczna). Następnie wowe.
ki. wkładamy naświetloną płytkę do tego roztwo- W zacytowanych listach zawarte jest wiele
Przygotowany laminat kładziemy na tektu- ru. Jeśli po ok. 20 sekundach roztwór wokół cennych, praktycznych rad. Nie zamykamy jed-
rze (dbając, by była ona ustawiona idealnie po- płytki nie zabarwi się na czerwono, co świad- nak jeszcze tematu płytek drukowanych. Goto-
ziomo) i wahadłowymi, szybkimi ruchami po- czy o rozpuszczaniu się emulsji, należy dołożyć wi jesteśmy przedstawić kolejne wskazówki.
krywamy go emulsją z wysokości ok. 10- jeszcze dwie granulki NaOH. Po dokładnym Jeśli więc macie jakieś ciekawe  patenty ,
15cm. Natychmiast po pokryciu płytki przyglą- wymieszaniu ponownie wkładamy płytkę do zgłoście je już jako agenci McGyvera. Czekamy
damy się powierzchni emulsji i jeśli znajdziemy roztworu. Należy powtarzać tę operację dotąd, na opinie dotyczące wykorzystania folii świat-
jakąś nitkę kurzu szybko usuwamy ją za pomo- aż pojawi się czerwone zabarwienie. Przestrze- łoczułej albo laminatu powlekanego emulsją
cą igły. Oczyszczanie emulsji należy przepro- gam przed wsypaniem połowy opakowania so- światłoczułą (popularny na Zachodzie). Czy po-
wadzić bardzo szybko, bo po ok. 10 sekundach dy  żeby było szybciej , bo spowoduje to błys- trzebne byłyby Wam klisze z rysunkiem ście-
emulsja nie jest już tak płynna i w miejscach kawiczne rozpuszczenie się całej emulsji. Jest żek?
naszej ingerencji igłą mogą pozostać obszary ona bardzo czuła i dobieranie stężenia wywoły- Zaprezentowane listy nie wyczerpały także
o zbyt cienkiej warstwie. Płytkę następnie wacza jest chyba najtrudniejszą częścią całego sprawy sensownej wiertarki, w szczególności
wkładamy do pudełka i szczelnie zamykamy procesu. Jednak raz wykonany wywołacz mo- dobrego uchwytu do wierteł o średnicy
pozostawiając do wyschnięcia. Również i tu że być wykorzystywany wielokrotnie - należy 0,7...1,5mm.
dbamy o to, aby pudełko było położone ideal- tylko co jakiś czas dodawać pojedyncze granul- Chcielibyśmy też doprowadzić temat do sa-
nie poziomo. W przeciwnym wypadku emulsja ki NaOH. Podczas wywoływania płytką należy mego końca, czyli przedstawić z
ródła zakupu
będzie mieć nierównomierną grubość. Płytka poruszać za pomocą szczypiec fotograficz- materiałów i chemikaliów. Czekamy zarówno
schnie w temperaturze pokojowej ok. 24 godz. nych. W momencie rozpuszczenia się resztek na informacje od Czytelników, jak i na zgłosze-
W międzyczasie można przygotować kliszę. emulsji płytkę należy dokładnie spłukać pod nia sklepów i hurtowni, zwłaszcza tych, które
Jako kliszy można użyć np. kartkę papieru bieżącą wodą. Nie wolno dotykać płytki palca- prowadzą sprzedaż wysyłkową.
z rysunkiem ścieżek. Niestety wkładka druko- mi, gdy są na niej jeszcze ślady NaOH. Ponie-
wana w Elektronice Praktycznej ma zbyt słaby waż jest to substancja bardzo żrąca, podczas
kontrast i może nadawać się tylko na wzór do całej operacji należy zachować szczególną ost-
wykonania kliszy. Najlepszym sposobem jest rożność, aby nie dopuścić do kontaktu wywoły-
2 4 ELEKTRONIKA DLA WSZYSTKICH 11/96