238
Jolanta MAĆKOWICZ
Akademia Pedagogiczna w Krakowie
KONSEKWENCJE PRZEMOCY W WYCHOWANIU
W ÅšWIETLE BADAC
WA
ASNYCH
Przemoc w rodzinie stosowana w celu wychowawczym jest zjawiskiem istnie-
jącym od zarania dziejów, a w wyniku utrwalonych przez wieki stereotypów - o
konieczności jej stosowania jako jedynej i niezastąpionej metody wychowawczej -
jest powielana z pokolenia na pokolenie. Przemoc w wychowaniu to wg Ireny Obu-
chowskiej  (& ) oddziaływanie na dziecko siłą psychiczną lub fizyczną w celu przy-
muszenia go do podporzÄ…dkowania siÄ™ woli wychowawcy .1
Naukowe zainteresowanie przemocą narodziło się w latach 60-tych XX wieku,
kiedy Henry Kempe na Zjez
dzie Amerykańskich Pediatrów w Los Angeles zdia-
gnozował zespół dziecka maltretowanego (ZDM) jako stan kliniczny małego dziec-
ka, u którego poważne obrażenia cielesne, spowodowały trwałe uszkodzenie ciała
lub śmierć. W Polsce i innych krajach Europy Środkowowschodniej przemoc w
rodzinie stosowana wobec dziecka skupiła uwagę badaczy po 1989 roku, wcze-
śniej sytuacja dziecka krzywdzonego pozostawała niedostrzegana.
Przemoc w wychowaniu przejawia się najczęściej poprzez fizyczne i psy-
chiczne krzywdzenie dziecka. Przemoc fizyczna dotyczy zachowań czynnych, któ-
re obejmujÄ… bicie dziecka poczÄ…wszy od klapsa poprzez szarpanie, kopanie, za-
dawanie ran, do zabójstwa; wszelkie zachowania wywołujące u dziecka ból, który
wcale nie musi skutkować obrażeniami cielesnymi.2 Z kolei przemoc psychiczna
zwana również krzywdzeniem emocjonalnym bądz
agresją słowną, polega na
niszczeniu słowem, wiąże się z różnego rodzaju degradacją werbalną. Susan For-
ward ten rodzaj przemocy określa jako obraz
liwe słowa, poniżające uwagi i upoka-
rzający krytycyzm, które mogą odnosić się do wyglądu dziecka, jego inteligencji,
umiejętności, a także jego wartości jako istoty ludzkiej.3
Z wypowiedzi uczniów wynika, że otrzymują oni kary fizyczne najczęściej za
nieposłuszeństwo, co także potwierdzają badania Ireny Jundziłł nad kulturą peda-
gogiczną rodziców, dla których bezwzględne posłuszeństwo jest najbardziej pożą-
daną cechą dziecka.4 Z badań prowadzonych przez Fundację  Dzieci Niczyje wy-
nika, że zwolennicy stosowania kar cielesnych stanowią 36% badanych, zaś co 4.
badany przyznaje, że surowe traktowanie hartuje dziecko i w przyszłości wyjdzie
mu to na dobre.5 Kary cielesne  jak zauważa Szyszko-Bohusz  mają znaczący
wpływ na kształtowanie osobowości dziecka  (& ) stanowiąc zaczątek kompleksów,
zahamowań, skłonności do brutalności, różnych rodzajów dewiacji i patologii .6
Mimo, iż w wielu publikacjach podkreśla się, że przemoc stosowana przez ro-
dziców wobec dzieci nie zawiera intencji szkodzenia dziecku, sprawiania bólu, czy
1
I. Obuchowska: Przemoc w wychowaniu.  Kwartalnik Pedagogiczny 1989, nr 4, s. 29
2
I. Pospiszyl: Przemoc w rodzinie. Warszawa 1994; J. Brągiel: Zrozumieć dziecko skrzywdzone. Opole
1996; S. Forward: Toksyczni rodzice. Warszawa 1994
3
S. Forward, op. cit.
4
I. Jundziłł: Dziecko-ofiara przemocy. Warszawa 1993, s. 36
5
www.fdn.pl
6
A. Szyszko Bohusz: Przemoc jako antynomia miłości. W: B. Hołyst (red.): Przemoc w życiu codzien-
nym. Warszawa 1997, s. 54
239
przykrości, że rodzice używają przemocy fizycznej bądz
psychicznej jako instru-
mentu, czy też pewnego narzędzia by zmusić dziecko do określonego zachowania,
to jednak dla dziecka doświadczanie przemocy ze strony najbliższych rodzi wiele
konsekwencji zarówno bezpośrednich, jak i odległych w czasie. Krystyna Marzec
Holka określiła w swojej pracy przemoc w rodzinie mianem patologii.7
W literaturze przedmiotu wyodrębnia się skutki przemocy w sferze fizycznej,
psychicznej i behawioralnej. Konsekwencje fizyczne dotyczą różnego rodzaju i
stopnia obrażeń ciała spowodowane np. biciem, kopaniem i innymi formami prze-
mocy fizycznej. Mogą to być siniaki, złamania, oparzenia, uszkodzenia narządów
wewnętrznych, a także trwałe kalectwo fizyczne oraz w wyniku maltretowania
śmierć. Skutki przemocy fizycznej w sferze psychicznej i behawioralnej opisane w
literaturze to: niska samoocena, uzależnienia, nerwice, duża potrzeba kontrolowa-
nia wszystkiego i stosowanie przemocy wobec innych.8
Przemoc psychiczna nie pozostawia śladów na ciele, ale wywołuje negatywne
przeżycia, bo chociaż upokorzenia można doznać od kolegów, nauczycieli, czy
rodzeństwa, to jednak najbardziej dotkliwie ranią słowa padające z ust rodziców,
którzy są dla dziecka pierwszym z
ródłem miłości i bezpieczeństwa. Następstwa
przemocy emocjonalnej, polegającej na poniżaniu dziecka, ośmieszaniu, wyzywa-
niu, jako bezpośrednie reakcje na doświadczaną krzywdę stanowią niejednokrotnie
charakterystyczne symptomy, po których można rozpoznać ofiarę. Należą do nich:
- zaburzenia mowy (wynikające z napięcia nerwowego);
- dolegliwości psychosomatyczne (bóle brzucha, mdłości);
- mimowolne moczenie i zanieczyszczanie bez powodów medycznych;
- brak pewności siebie, niska samoocena;
- wycofanie, depresja;
- nadmierne podporządkowanie się dorosłym i przesadna grzeczność  co
wg Judith Herman jest wynikiem nawyku automatycznego posłuszeństwa
wywołanego przez  brutalność, groz
by oraz chimeryczne wymagania ;9
- lęk przed porażką;
- częste kłamstwa, nieadekwatny lęk przed konsekwencjami różnych dzia-
łań;
- uzależnienia (alkoholizm, narkomania, lekomania);
- próby samobójcze i ich demonstrowanie.
Józefa Brągiel stwierdza, że sposoby reagowania dzieci krzywdzonych przez
swych rodziców, przybierają dwojaką formę: 1) dzieci walczą, uzewnętrzniają swo-
je emocje, sÄ… agresywne, gniewne i wykazujÄ… problemy w zachowaniu; 2) dzieci
kierujÄ… uczucia gniewu  do wewnÄ…trz stajÄ… siÄ™ samodestrukcyjne, wycofujÄ… siÄ™ i
mają skłonności samobójcze.10 Może być też trzecia możliwość - dzieci początko-
wo kierują swój gniew do środka, jednak wskutek dłuższego doświadczania złego,
poniżającego traktowania, ofiara nie będzie w stanie powstrzymać skumulowanych
negatywnych emocji i nastąpi eksplozja agresji na sprawcę. Nie można stale szy-
dzić, gnębić i poniżać ludzi i oczekiwać, że się z tym pogodzą, kiedy ofiara otrzyma
więcej niż jest w stanie znieść skieruje swoje silne emocje na agresora.
7
K. Marzec Holka: Nie będziesz bił dziecka swego. Bydgoszcz 1996, s. 53
8
K. Marzec Holka, op. cit., K. Kmiecik Baran: Młodzież i przemoc. Warszawa 1999; I. Pospiszyl: Ra-
zem przeciw przemocy. Warszawa 1999
9
J. Herman: Przemoc  uraz psychiczny i powrót do równowagi. Gdańsk 2000
10
J. BrÄ…giel, op. cit.
240
W badaniach własnych podjęłam próbę odpowiedzi na pytanie: Jakie emocje i
zachowania rodzą się u ofiar w wyniku doznawania przemocy ze strony rodziców?
Badaniami objęto 382 uczniów klas trzecich gimnazjalnych. Badania prowadzono
metodą sondażu diagnostycznego przy zastosowaniu różnorodnych technik ba-
dawczych: ilościowych, jakościowych oraz technik statystycznych (ankieta, wywiad,
analiza dokumentów, skala ZDK, technika swobodnych wypowiedzi). Celem badań
było poznanie zjawiska przemocy w rodzinie w swojej złożoności: uwarunkowań,
skutków, postrzegania przemocy w wychowaniu. Jednak w tym referacie  jak
wskazuje tytuł - ograniczę się do przedstawienia skutków przemocy, które są od-
zwierciedleniem emocji i zachowań towarzyszących ofierze w sytuacjach dozna-
wania krzywdy, zaś pozostałe obszary badań będą tematem odrębnych opraco-
wań. Uzyskane dane opierają się na anonimowych wypowiedziach samych ofiar.
Będę dążyć do ustalenia, jakie najczęściej występują negatywne skutki emocjonal-
ne i behawioralne, jak również odległe pod postacią stosunku do przemocy w wy-
chowaniu, a także do ustalenia ewentualnych statystycznych zależności pomiędzy
doświadczaniem przemocy przez badanych uczniów, a ich niektórymi negatywnymi
zachowaniami.
Negatywne przeżycia są często pierwszym symptomem doświadczania róż-
nego rodzaju przemocy. W danych uwzględniono przemoc fizyczną i psychiczną,
pod postacią, których występują rozmaite zachowania rodziców względem dzieci,
mające na celu wymuszanie zachowań pożądanych. Szczegółowe dane zawiera
tabela nr 1.
Tabela nr 1. Odczucia badanych uczniów wskutek doznawania przemocy.
Wyszczególnienie L %
gniew 135 61,1
poczucie winy 43 19,5
poczucie niskiej wartości 36 16,3
wstyd 33 14,9
poczucie krzywdy 29 13,1
upokorzenie 21 9,5
lęk 13 5,9
inne 7 3,2
Dane w tabeli nie sumują się do 100%, gdyż badani wybierali po kilka odpowiedzi (N=221).
Jak wskazują zebrane dane, badana młodzież odczuwa najczęściej wskutek
przemocy gniew (61,1%), następnie poczucie winy, które odczuwa blisko co piąty
krzywdzony, w dalszej kolejności: poczucie niskiej wartości, wstyd, krzywda i upo-
korzenie. Wśród odpowiedzi  inne badani wymienili nienawiść, co może świadczyć
o długotrwałym doświadczaniu złego traktowania lub też o dużym stopniu nasilenia
stosowanej wobec nich przemocy.
Kolejną kwestią, na którą zwrócono uwagę jest sposób reagowania na do-
znawaną przemoc. Jest on drugim bezpośrednim następstwem przemocy. Dane
na ten temat zawarto w tabeli nr 2.
Jak wynika z danych zawartych w tej tabeli, w zdecydowanej większości ba-
dana młodzież reaguje na przemoc postawą agresywną (70%), a co 3 krzywdzony
uczeń przejawia wrogą postawę wobec otoczenia. Z kolei co 3 uczeń usiłuje skie-
rować swoje emocje do wewnątrz przejawiając postawę depresyjną bądz
izolacjÄ™.
241
Tabela nr 2. Sposoby reagowania na przemoc.
Wyszczególnienie L %
postawa agresywna 155 70,1
wrogośc do otoczenia 74 33,5
postawa depresyjna 38 17,2
skłonność do izolacji 35 15,8
inne 8 3,6
Dane w tabeli nie sumują się do 100%, gdyż badani wybierali po kilka odpowiedzi (N=221)
Kolejnym analizowanym skutkiem doświadczania przemocy w sferze beha-
wioralnej jest analiza zachowań agresywnych. Dane przedstawia tabela nr 3.
Tabela nr 3. Doświadczanie przemocy a agresywne zachowania badanych uczniów.
Rodzaj doświadczanej przemocy ze strony rodziców
Agresywne
fizyczna i nie doświad- Razem
fizyczna psychiczna
zachowanie
psychiczna cza przemocy
L % L % L % L % L %
zachowuje siÄ™
10 90,9 105 82,7 72 86,7 46 28,6 233 61,0
agresywnie
nie zachowuje siÄ™
1 9,1 22 17,3 11 13,3 115 71,4 149 39,0
agresywnie
Ogółem 11 100,0 127 100,0 83 100,0 161 100,0 382 100,0
chi2 =123,512 Ä… < 0,01
Jak wskazujÄ… dane w tabeli nr 3, najrzadziej zachowania agresywne przeja-
wiają uczniowie, którzy doświadczeń przemocowych nie mają, natomiast zdecydo-
wanie wzrasta agresja w zachowaniu uczniów doświadczających przemocy.
Przeprowadzona analiza statystyczna potwierdza istnienie bardzo istotnych
zależności pomiędzy doświadczeniem przez dziecko przemocy a jego agresywnym
zachowaniem. Na związek pomiędzy doświadczeniem przemocy ze strony
rodziców, a agresywnymi zachowaniami młodzieży zwraca również uwagę w
swoich badaniach Krystyna Kmiecik-Baran.11 Także z badań Jadwigi Mazur
wynika, iż niemal 40% agresywnych zachowań dzieci było spowodowane
doświadczeniem przemocy w rodzinie.12 W związku z powyższą analizą nasuwa
siÄ™ kolejne pytanie  mianowicie: W jakim kierunku zostaje skierowana agresja
powstała pod wpływem doznawania przemocy od najbliższych?
Z badań wynika, iż osoby krzywdzone najczęściej skierowują agresję na ro-
dzeństwo (43%), a w dalszej kolejności na przedmioty (39,4%), kolegów (35,7%)
oraz blisko co 5 uczeń krzywdzony przejawia autoagresję. Jak widać, w większości
przypadków można tutaj mówić o przemieszczeniu agresji Należy również zauwa-
żyć, iż zachowania agresywne w stosunku do nauczycieli występują tylko w grupie
osób z doświadczeniem przemocy, natomiast skierowanie agresji do rodziców ma
miejsce wielokrotnie częściej w grupie osób z doświadczeniem przemocy. Wzrost
agresywnych zachowań należy do najbardziej charakterystycznych reakcji na do-
świadczanie przemocy, co wyjaśnia teoria społecznego uczenia się A. Bandury i
R.H. Waltersa, wedle której agresji uczymy się przez obserwację i naśladownic-
two.13 Z analiz przeprowadzonych przez Pawłowską wynika, że dzieci w zachowa-
11
K. Kmiecik Baran, op. cit.
12
J. Mazur: Przemoc w rodzinie. Teoria i rzeczywistość. Warszawa 2002
13
A. Bandura, R.H. Walters: Agresja w okresie dorastania. Warszawa 1968
242
niach agresywnych najczęściej stosowały te formy przemocy, jakich doświadczyły
ze strony własnych rodziców.14
Najrzadziej zachowania agresywne ofiar przemocy skierowane bywajÄ… do ro-
dziców i nauczycieli, a więc do osób, od których badani są zależni. Stąd wynika, że
powstała pod wpływem przemocy agresja skierowana zostaje przez ofiary częściej
na osoby słabsze od nich samych. Na naśladowanie przez dzieci okrutnych za-
chowań dorosłych i przenoszenie agresji na słabszych zwrócono uwagę we wcze-
śniejszych stuleciach, obserwując zachowania dzieci pod wpływem dotkliwych kar
cielesnych np. chłosty bite przez rodziców katowały z kolei zwierzęta lub słabszych
rówieśników.
Kolejnym skutkiem doświadczenia przemocy jest sięganie po różnego rodzaju
środki uzależniające. Szczegółowe dane zamieszczono w tabeli nr 4.
Tabela nr 4. Doświadczanie przemocy a ukierunkowanie zachowań agresywnych.
doświadcza przemocy nie doświadcza przemocy
Agresja w zachowaniu
(N=221) (N=161)
w stosunku do
L % L %
przedmiotów 87 39,4 12 7,5
kolegów, koleżanek 79 35,7 17 10,6
nauczycieli 36 16,3 - -
rodzeństwa 95 43,0 21 13,0
rodziców 35 15,8 2 1,2
siebie 42 19,0 6 3,7
nie zachowuje siÄ™ agresywnie 34 15,4 115 71,4
Dane w tabeli nie sumują się do 100%, gdyż badani wybierali po kilka odpowiedzi.
Dane zawarte w tabeli nr 5 świadczą o tym, iż wskutek doświadczenia prze-
mocy aż 36,2% osób przyznaje, że sięgało po tzw. używki w sytuacji poczucia
krzywdy, natomiast z grupy osób, które nie mają doświadczeń przemocowych do
takich zachowań posunęło się niespełna 6%. Zatem badani uczniowie krzywdzeni
we własnych domach sięgali po substancje uzależniające 6-ciokrotnie częściej niż
osoby, które takich doświadczeń nie miały.
Tabela nr 5. Doświadczanie przemocy a sięganie po środki uzależniające.
Rodzaj doświadczanej przemocy ze strony rodziców
Sięganie po
fizyczna i nie doświad- Razem
środki uzależ- fizyczna psychiczna
psychiczna cza przemocy
niajÄ…ce
L % L % L % L % L %
tak 5 45,5 37 29,1 38 45, 9 5,6 89 23,3
nie 6 54,5 90 70,9 45 54,2 152 94,4 293 76,7
Ogółem 11 100,0 127 100,0 83 100,0 161 100,0 382 100,0
chi2 = 57,175 Ä… < 0,01
Analiza statystyczna wykazała, że istnieje bardzo istotna zależność pomiędzy
doświadczaniem przez dziecko przemocy ze strony rodziców a sięganiem po środ-
ki uzależniające w sytuacji poczucia osamotnienia i skrzywdzenia. Rodzaje używa-
nych środków przez badanych uczniów przedstawia tabela nr 6.
14
R. Pawłowska: Dysfunkcje rodziny a przemoc. W: Przemoc dzieci i młodzieży w perspektywie polskiej
transformacji ustrojowej. Toruń 1998
243
Tabela nr 6. Doświadczanie przemocy a rodzaje środków uzależniających.
Osoby
Rodzaj środka uzależniającego
krzywdzone (n=221) niekrzywdzone (n=161)
L % L %
alkohol 59 26,7 7 4,3
narkotyki 15 6,8 1 0,6
inne: papierosy, leki, sterydy 24 10,8 2 1,2
nie sięgał po używki 141 63,8 152 94,4
Dane w tabeli nie sumują się do 100%, gdyż badani wybierali po kilka odpowiedzi.
Jak wynika z tabeli nr 6, badani najczęściej sięgali po alkohol. Zwraca uwagę
to, że z grupy osób krzywdzonych niemal 27% przyznaje się do sięgania po alko-
hol, natomiast podobnych zachowań wystąpiło niewiele ponad 4% w grupie osób,
które przemocy nie doświadczyły. W sumie spośród ofiar przemocy domowej aż
36% z nich przyznaje, że szukało ukojenia w środkach uzależniających. Najwięcej
ofiar przemocy sięgało po alkohol, a co 10 osoba z tej grupy próbowała innych
środków, wśród których wymienili: papierosy, sterydy i leki. Natomiast niemal 7%
ofiar przemocy w rodzinie szukało pocieszenia w narkotykach. Spośród tych osób
zdecydowana większość przyznaje, że działo się tak tylko czasami, ale blisko 8%
twierdzi, że sięga po tego rodzaju środki za każdym razem wskutek doznania
krzywdy.
Kolejnym analizowanym następstwem przemocy domowej są ucieczki dzieci.
Z raportu opracowanego przez Biuro Służby Prewencyjnej KGP dotyczącego roz-
poznanych zjawisk patologii społecznej wynika, iż w 2002 roku odnotowano 5625
nieletnich uciekinierów z domów rodzinnych, przy czym aż 1178 osób zbiegło z
domu z powodu nieporozumień (kłótnie, awantury powodowane nadużywaniem
alkoholu, lęk przed karą, przemoc), zaś najliczniejszą grupę stanowili nieletni w
wieku 14 15 lat. Szczegółowe dane na ten temat zawiera tabela nr 7.
Tabela nr 7. Doświadczanie przemocy ze strony rodziców a ucieczki z domu.
Rodzaj doświadczanej przemocy ze strony rodziców
Ucieczki
fizyczna nie doświad- Razem
fizyczna psychiczna
z domu
i psychiczna cza przemocy
L % L % L % L % L %
uciekał 2 18,2 9 7,1 15 18,1 1 0,6 27 7,1
nie uciekał 9 81,8 118 92,9 68 81,9 160 99,4 355 92,9
Ogółem 11 100,0 127 100,0 83 100,0 161 100,0 382 100,0
chi2 = 27,557 Ä… <0,01
Dane zawarte w tabeli nr 7 jasno wskazują, iż ucieczki z domu miały miejsce
głównie wśród uczniów doświadczających przemocy, co wystąpiło aż w 26 przy-
padkach (11,8%), natomiast w grupie uczniów, którzy przemocy domowej nie do-
świadczają ucieczka z domu wystąpiła w 1 przypadku. Potwierdza się, zatem ist-
nienie bardzo istotnych zależności pomiędzy doświadczeniem przez dziecko
przemocy ze strony rodziców a ucieczkami z domu.
Z badań E. Żabczyńskiej wynika, iż 70% ucieczek z domu w grupie nieletnich
przestępców spowodowane było lękiem przed karą.15
15
E. Żabczyńska: Przestępczość dzieci. Warszawa 1983
244
Do odległych w czasie konsekwencji doświadczania przemocy należy powie-
lanie zachowań przemocowych wobec własnych dzieci. Jak przedstawiają się
kwestie, podejścia do przemocy w wychowaniu badanej młodzieży w zależności od
doświadczeń pokazuje tabela nr 8.
Tabela nr 8. Doświadczanie przemocy ze strony rodziców a zamiar stosowania kar
cielesnych wobec własnych dzieci.
Czy ma zamiar w Rodzaj doświadczanej przemocy ze strony rodziców
Razem
przyszłości stosować fizyczna i nie doświadcza
fizyczna psychiczna
kary cielesne wobec psychiczna przemocy
własnych dzieci? L % L % L % L % L %
tak 2 18,2 2 1,6 16 19,3 2 1,2 22 5,8
nie 4 36,4 94 74,0 48 57,8 127 78,9 273 71,5
nie wiem 5 45,5 31 24,4 19 22,9 32 19,9 87 22,8
Ogółem 11 100,0 127 100,0 83 100,0 161 100,0 382 100,0
chi2 =47,486 Ä… < 0,01
Dane zawarte w tabeli nr 8 wyraz
nie wskazujÄ… na istnienie bardzo istotnych
zależności pomiędzy doświadczaniem przemocy a zamiarem stosowania kar ciele-
snych wobec własnych dzieci. W sumie aż 20 osób, które doznają przemocy, ma
zamiar stosować kary cielesne, czyli przemoc fizyczną wobec własnych dzieci,
podczas, gdy w grupie osób, które nie doświadczają przemocy podobne zamiary
mają 2 osoby. Tak, więc po raz kolejny potwierdza się teza, że przemoc rodzi
przemoc. Jest to  można powiedzieć  najbardziej znaczący i niebezpieczny sku-
tek tego zjawiska, powoduje bowiem  napędzanie błędnego koła przemocy, które
toczy się z pokolenia na pokolenie. W sumie spośród badanych, 22 osoby twier-
dzą, że w przyszłości zamierzają stosować kary cielesne wobec własnych dzieci,
co stanowi 5,7% ogółu badanych, a blisko 23% badanych obecnie jeszcze tego nie
wie. Zdecydowanie nie! powiedziało 71,5% badanej grupy młodzieży, zatem blisko
co 3 badany 15 - latek nie uważa, aby kary cielesne wobec dzieci były czymś nie-
właściwym lub nagannym.
Z akceptacją kar cielesnych w wychowaniu wiąże się kolejna sprawa, która
jest odzwierciedleniem ich osobistego stosunku do przemocy w wychowaniu. TÄ™
kwestię ilustruje także tabela nr 9, gdzie zestawiono dane dotyczące poglądów
badanych uczniów na temat dopuszczalności przemocy w wychowaniu w zależno-
ści od doświadczeń.
Tabela nr 9. Doświadczanie przemocy a dopuszczalność jej stosowania wobec dziec-
ka w sytuacjach wychowawczych.
Jeśli dziecko zachowu- Rodzaj doświadczanej przemocy ze strony rodziców
Razem
je się niewłaściwie czy fizyczna i nie doświadcza
fizyczna psychiczna
można stosować psychiczna przemocy
wobec niego przemoc? L % L % L % L % L %
tak 5 45,5 40 31,5 46 55,4 45 28,0 136 35,6
nie 6 54,5 87 68,5 37 44,6 116 72,0 246 64,4
Ogółem 11 100,0 127 100,0 83 100,0 161 100,0 382 100,0
chi2 =19,732 Ä… < 0,01
Przytoczone dane w tabeli nr 9 ujawniają istnienie bardzo istotnych zależności
pomiędzy doświadczeniem przemocy ze strony rodziców w okresie własnego dzie-
ciństwa, a dopuszczalnym stosowaniem przemocy w wychowaniu. W sumie aż 91
245
osób z doświadczeniem przemocy (41,2%) dopuszcza stosowanie przemocy w
sytuacjach wychowawczych, natomiast podobnie myślących badanych jest 45
(28%) w grupie osób, którzy doświadczeń przemocowych nie mieli. Biorąc, zatem
pod uwagę mechanizm  błędnego koła można przypuszczać, iż badani uczniowie,
którzy za kilka lat sami będą rodzicami, niestety przez kolejne pokolenie będą na-
śladować zachowania swoich rodziców stosując przemoc w wychowaniu własnych
dzieci. Mimo licznych badań naukowych, dowiedzionych negatywnych skutków
tego rodzaju praktyk, silniejsze okazują się jednak doświadczenia własne i utrwa-
lone stereotypy.
Podsumowanie
Na podstawie uzyskanych wyników badań można stwierdzić, iż w skutek sto-
sowania przez rodziców przemocy w wychowaniu badanym uczniom towarzyszyły
negatywne emocje najczęściej gniew, poczucie winy oraz poczucie niskiej warto-
ści. Najczęściej ofiary reagowały na krzywdzące ich zachowania agresją. Przemoc
stosowana w  celu wychowawczym stanowiła także przyczynę sięgania po alko-
hol, narkotyki, papierosy i sterydy, w których pokrzywdzeni młodzi ludzie próbowali
znalez
ć jakieś ukojenie. Także ucieczki z domu występowały wielokrotnie częściej
w grupie osób z doświadczeniami przemocy. Jednak najbardziej niebezpiecznym
skutkiem tych odwiecznych praktyk wychowawczych jest stosowanie przemocy
wobec innych, w tym wobec swoich dzieci w przyszłości i do takich zamiarów przy-
znaje się niemała grupa osób krzywdzonych.
Takie wyniki badań jasno wskazują, iż młodzież wzrastająca w atmosferze
przemocy odrzuca społeczne normy postępowania, poszukuje autorytetu poza
domem rodzinnym i skłonna jest do zachowań patologicznych. Niektórzy badacze
podkreślają, ze dzieci regularnie doznające kar cielesnych, częściej wyrastają na
osoby pełne nienawiści wobec innych.16 Na tę kwestię zwrócił również uwagę psy-
chiatra więzienny James Gilligan z USA, który podkreślił, iż nie spotkał w swej
praktyce więz
nia, który nie byłby bity w dzieciństwie.17 Stąd też zachodzi pilna po-
trzeba uświadamiania społeczeństwa o szkodliwości używania przemocy w wy-
chowaniu dzieci, poszukiwania alternatywnych rozwiązań, wskazywanie na inne
metody postępowania z dzieckiem niż użycie siły, bo przecież  jak twierdzi Jerzy
Mellibruda  najprościej jest użyć siły, znieważyć dziecko, poniżyć, oczywiście dla
jego własnego dobra.18
16
Ö. Bartholdson: Kary fizyczne w dzieciÅ„stwie - perspektywa kulturowa.  Dziecko Krzywdzone 2003,
nr 3
17
B. Pietkiewicz: Raport o skutkach bicia dzieci.  Polityka 22 stycznia 2005-02-09
18
J. Mellibruda: Przemoc domowa.  Charaktery 1997, nr 10