Słownik wyrazów gwarowych

okolic Brodnicy

Piotr Grążawski

Przedmowa do drugiego wydania

Przychylność i wielkie zainteresowanie, z jakim spotkała się moja książka „Gwara i
germanizmy powiatu brodnickiego”, a zwłaszcza spora popularność zamieszczonego w
niej „Słownika gwary powiatu brodnickiego” skłoniły mnie do ponownego wydania
zbioru słów gwarowych wychodzących już (niestety) z powszechnego użycia.

Zrezygnowałem z umieszczenia tu ogólnej charakterystyki gwary, bo tę każdy dość
łatwo odnajdzie w wielu innych pracach „popełnionych” na ten temat
(zainteresowanych zapraszam choćby do lektury wspomnianej książki, a wszystkich
mających zacięcie naukowe do przeczytania fachowych publikacji pana profesora A.
Wróbla z UMK w Toruniu, K. Nitscha, J. Maciejewskiego, W. Łęgi, A. Krasnowolskiego i
innych).

Ta edycja została znacznie wzbogacona o kolejne wyrazy oraz zwroty, które poprzednio
przeoczyłem, bądź które z żywych ludowych zasobów „wyciągnęli” czytelnicy, za co
jestem im bardzo wdzięczny. Tym bardziej, że czas to już ostatni. Umierają starzy, a wraz
z nimi znika bezpowrotnie spora część kultury, jaka wykształciła się i trwała na tej ziemi
przez wiele pokoleń.

Żałujmy, lecz nie patrzmy na to zjawisko bezczynnie! Ratujmy co tylko się da! Zapisujmy,
nagrywajmy, filmujmy, mówmy naszym dzieciom – małym Pomorzakom o Małej
Ojczyźnie ich ojców, dziadów, pradziadów. Niech patetyczne słowo PATRYIOTYZM – co
tu dużo gadać- mocno wytarte i poobijane, nabierze nowego blasku.

Wszyscy odniesiemy z tego korzyść.

Piotr Grążawski

SŁOWNIK GWARY POWIATU BRODNICKIEGO

Objaśnienia:

- wszystkie wyrazy słownika spisane są fonetycznie (zaznaczone grubą czcionką),

- przy niektórych wyrazach zostało podane miejsce ich spisania, ponieważ nie jest
pewne, czy są znane na terenie (były w użyciu) całego powiatu,

- większość objaśnień znaczenia słów została uzupełniona o oryginalne (spisane przez
autora lub jego korespondentów i współpracowników) zwroty, które w fonetycznej
formie wpisano pismem pochyłym..

A

a – spójnik wprowadzający zdanie współrzędnie złożone przeciwstawnie: Ja punde po
wode, a ty puć po futer.

Spójnik wprowadzający zdanie współrzędnie zlożone wynikowe: ino walnół go gatogem,
a zaraz poszed szybci.

abo – spójnik zespalający części zdania: współrżędne, wzajemnie się wyłączające,
wymienne dzięki równoznaczności: Można powiedać, że to jekubeł abo wiadro.

ajften - zaimek wskazujący: To je dom Zelka, ajften mój.

ajfto – w znaczeniu „to tamto”: Cięgiem klepali to ajfto.

ajnfach – proste, łatwe: Postawić chałupe to nie je tak ajnfach!

Amerykany – mieszkańcy Ameryki.

amerykany – płaskie, lukrowane ciastka w kształcie zbliżonym do koła: Dawni to buły
amerykany jak berety, a glanc tyż buł lepszy.

ancug – marynarka, żakiet, ubranie: Hyniek ubrał do koszcioła nowy ancug (niem.
Anzug).

angrest – krzak lub owoc agrestu (Ribes grossularia).

anker – stalowe spięcie konstrukcji muru: W to staro bude musielim wsadzić ankry, żeby
się nie zrujnowała.

Czasami wyrazem „anker” określano kotwicę lub spełniający jej rolę kamień w łodzi
rybackiej (słyszałem w okolicach Zbiczna i Cichego: łódke zaankrowalim na szrodku
jeziora).

antaba – zasuwa lub skobel: Dźwerki zrobił na antabe, a i tak go okradli.

Antki – tak określano ludzi z centralnej Polski: Na jarmarku było pełno Antków z Rypina.

antrejka – przedpokój, czasem weranda: W antrejce ma stać lustro z szafo na buty.

aperat – odbiornik radiowy, telewizyjny, niewielkie urządzenie albo maszyna
elektryczna: Weź i włuncz aperat, obaczym wiadomości (niem Apparat).

apfelza, apfelzyna – pomarańcza: Apfelzyny to my jedlim jeszcze za tamty Polski
(niem.Apfelsine).

apryl – kwiecień (niem. April).

arbata – herbata. Wymowa jednakowa niemal na całym Pomorzu.

asfal – asfalt.

asfalować – układać nawierzchnię asfaltową – asfaltować: Uni asfalowali cału ulice
Łaziennu.

august – sierpień (niem August)

B

baba – starsza kobieta, a czasem – nieco lekceważąco – kobieta, żona: Wylazła ta stara
baba... Moja baba się tak nie stroi.

babka – pięćżyłka (Plantago maior) – popularna łąkowa roślina uważana za leczniczą.

bapka – metalowa podstawa do wyklepywania kosy: Kose to trzeba fest umieć klepać na
bapce.

baczyć – pamiętać: Ja to bacze wszystko co było za Niemca, a nie bacze gdzie ostawiłem
czapke. Pozostaje w związku frazeologicznym ze zwrotem „dawać baczenie” – czyli
zwrócić uwagę na coś, na kogoś.

badziewie – śmieć, coś nieprzydatnego, zepsutego

bajać – opowiadać nieprawdopodobne historie: I tam cięgiem ino bajesz!

balanksować – utrzymywać równowagę.

balwierz – fryzjer: Dawni, najlepsze balwierze w Brodnicy to byli przy rynku.

balia, balija – najczęściej drewniana, wykonana z klepek wanna do prania i kąpieli: Tera
wezmo i wewalo w pralke, a dawni to rajbowali w balijach.

bamber – bogaty gospodarz: Tu ni ma bambrów, a ino same łapciuchy!

bana – kolej żelazna: Przecie, że pamiętom jak wąskotorowa bana jeździła do
Ostrowitego z burakami (niem. Bahn, Eisenbahn).

bania – dynia (Cucurbita maxima): Moja babka miała w ogrodzie wielkie banie.

baniaty – kulistego kształtu.

barenczyć – marudzić; dużo, nieskładnie mówić: Uni w tym Sejmie ino cięgem barenczo.

batóg, batoga – rzemienny bicz do poganiania zwierząt gospodarskich: Wzion batoga i
pognał kunie.

benedyja – liche mieszkanie, lichy dom: Tamoj pod lasem stojo dwa takie benedyje, że
ino pies by chciał tam mieszkać!

bystry – pstry, o ostrych, różnobarwnych kolorach: Tyn kogut to ale ma bystre pióra.

białocha – gleba bielca: Zara za wsiu, pod lasem to ziemia sama białocha.

bigel – wieszak ramiączowy do ubrań: Jak przyniesło tu tych repatriantów, to nawet
bigla nie mieli (niem. Bügel).

binduga – miejsce zbijania tratew przed spławieniem ich Drwęcą. Najważniejsze bindugi
znajdowały się w Radoszkach, Długim Moście, Tamie Brodzkiej i Mszanie: Na bindugach
było niebezpiecznie, bo jak skulgiwali pnie z górki do rzeki, to trzeba było fest uważać,
żeby nie zgnietło.

blachowy – w znaczeniu „blaszany”: U nas w Ciechem su sztyry blachowe dachy.

blat – ta część stołu, czy krzesła na której się stawia lub siada: Toten stołek ma ale fest
blat, bo je dymbowy (niem Blatt).

bodaj – a niech to: Bodaj was eno! Czasem dodatkowy składnik oceniający: Bednarzowa
to bodaj z innymi chłopami tyż robi co chce.

bolec –śruba lub metalowy pręt najczęściej pełniący rolę łącznika (niem. Bolz).

bombon – cukierek: Z odpustu przyszedł bez bombonów?! (niem. Bombom)

bormaszyna – wiertarka: Bormaszyno to nawet żelazo idzie przewiercić (niem.
Bormaschine).

bose Antki – podobnie jak „Antki”, pół żartobliwe, a pół lekceważące określenie
nadawane przybyszom z centralnej Polski.

brandka – skażony spirytus (denaturat): Brandku opala sie kaczke, a nie jo pije.

brecha – łom (niem. Breche)

breja – danie z kaszy jęczmiennej i mąki ale też błoto

brenga – ślad na ciele, np. po uderzeniu kijem: Tak się leli, że im brengi powyskawiwały
na plecach.

brukiew – roślina pastewna.

bryle – okulary.

buchta – przegroda w chlewie: W jedny buchcie świnie, a w drugi kozy (niem. Bucht).

buks – część piasty koła jezdnego wozu (niem. Büchse).

burg – swoisty kredyt, dług np. w sklepie. Brać towar na burg: Te co nie majo zasiłku, to
bioro u sklepowego na burg (wyraz spisany w Mileszewach, może pochodzić od niem.
Bürgen lub Bürge – poręczać, poręczyciel).

burgot – maruda, człowiek stale narzekający.

burgotać – marudzić: Przestańta burgotać, toć nie je tak źle.

byksa – puszka: Daj no to bykse z farbu.

C

cacka – sito do przecedzania mleka (spisane w Gorczenicy).

cal – miara długości = 2,63cm

calówka – składana (drewniana) miara calowa: Kiedyś ino calówko mierzyli.

cap – czop jednego elementu drewnianego do połączenia z wcięciem, otworem: Ten blat
je mocny, bo złonczony z rusztunkiem na capy.

capować – łączyć dwa elementy

cejk – dość mocny materiał na ubrania robocze: Jak bułem chlopakiem to murarze
chodzili w cejkowych portkach.

centerfuga, centyrfuga – wirówka do odtłuszczania mleka: Mleko przepuszczam przez
centerfuge (niem. Zentrifuge)

centner, cetner – jednostka wagi = 50 kg: Do tygo samochodu wsadzi nawet sztyry
cetnary (niem Zentner).

cep – dawne narzędzie do ręcznego młócenia, składające się z dwóch drewnianych
części połączonych rzemieniem. Dziś jedynie najstarsi twierdzą, że „robili cepem”: Jak
przyszło do młócenia, to w cały wsi cepy gadały póki widak.

cęgi – szczypcowe narzędzie do wyciągania gwoździ (niem. Zangen).

chałupa – budynek mieszkalny, dom.

chimerny – płaczliwy.

chlachrunić – mówić niewyraźnie: Jak se wypiju, to późni chlachrunio, że nic nie idzie
zrozumić.

chluba – giętki kij, czasami witka: Wzion i nakład mu chlubów.

choc – spójnik wprowadzający zdania podrzędne okolicznikowe przyzwolenia: Choc sam
nie zji, to drugiemu nie da... Choc wode leli, to sie paliło dali... Zatańcować choc raz.

chochla – duża łyżka wazowa: Chochlu zamieszał w zupie.

chodak – najczęściej w znaczeniu – codzienne obuwie: Łaził w podertych chodakach.

chrochać – pluć.

chto – kto (zaimek pytający): Chto tam przyszed?

chtóren – kto (zaimek pytający): Chtóren miglanc to zrobił? Chtóren chce w łeb?

chytro – sprytnie, przebiegle: Ta babka chytro handluje.

cieślica – ręczne narzędzie do wydłubywania otworów w drewnie.

cięgiem – stale, ciągle: Cięgiem eno buczy za tym chłopakiem.

cuda niewidy – niestworzone historie, rzeczy: Opowiedał cuda niewidy.

cug – przewiew, właściwy obieg powietrza np. w kominie: Postawił komin bez cugu.

cydel – kwit, urzędowy papier.

cynk, cynek, cynka – ząb brony, grabi, lub wideł: Brona z wyłamanymi cynkami je do
niczego (niem. Zinken).

cyferblat – tarcza zegara: Na cyferblacie już je ósmowa (niem. Zifferblatt).

cytrona – cytryna (niem. Zitrone).

D

dać się – w znaczeniu podjąć jakąś czynność: Dał sie w droge... Dał sie do roboty... Dał sie
sztygować na polu.

dech – oddech: Leciał aż brakło mu dechu.

deka – narzuta, kapa na łóżko, czasem obrus (niem. Decke).

dekel – pokrywa: garnaka, beczki, słoika itp.: Załóż dekel na tu grape (niem. Deckel).

denko – deska do krojenia jarzyn, mięsa.

deputat – danina w naturze, najczęściej zagwarantowana umową: Chałupe sprzedalim,
babka została, ale ma u tych co kupili pokój i deputat.

derka –narzuta okrywająca konia(najczęściej).

dorn, dornik – wybijak do metalu, szpikulec.

dorzeniaty – dojrzały: Tygo roku zboże wcześnie dorzeniate (spisane w Karbowie Wsi).

drabka – drabina szczeblowa.

drabnik – wóz drabiniasty, czyli wóz przystosowany do przewozu siana: Drabnik, to je
drabnik dlatygo, że zamiast burtów na drabiny (ha!)

drajfus, drejfus – trójnóg szewski: Blaszki najlepi przybija się na drejfusie (spisane w
Brodnicy; niem Dreifuβ).

drapaka – miotła z chrustu: Weź drapake i pozamietaj ganek.

drapichrust – przezwisko: Te cholery drapichrusty znów oberwali jabłka!

dratwa – mocna nić konopna lub lniana; mocna nić (niem. Draht).

drejszmel – część przednia wozu konnego (wyraz, który usłyszałem i zanotowałem
jedynie w Jabłonowie, choć prawdopodobnie ma lub miał szersze występowanie).

drewko – kawałek drewna na opał.

durknop, knop – zatrzask używany w krawiectwie: Guziki to sie stale obrywajo, a
durknopy to trzymajo długo (spisany w Brodnicy, ale spotykany szerzej;
prawdopodobnie pochodzi od niemieckiego Durcknoppf).

drybus – duże naczynie z drewnianych klepek, służące do moczenia bielizny: Dawni
pralim w drybusie na terkach.

drygawka – długie, nawet 7 metrowe wiosło, zrobione z twardego drewna, służące do
kierowania tratwami. Drygawek używano podczas spławu drewna wodami Drwęcy:
Jedno drygawke ustawialim na głowie tablicy, a drugo na cole. Czasym na cole musiały
być dwa drygawki.

dryl – siewnik rolniczy.

dubelt – podwójnie: Tymu kuniowi trzeba sypać żercie dubeltowo.

durch – ciągle: Durch eno sie jadowi.

durszlak – cedzak, duże naczynie kuchenne, które w dnie ma dziurki lub sitko (niem.
Durchschlag).

dwasta – dwieście: W jedyn dzionek zarobiół dwasta złotych!

dybel – klin (niem. Dübel).

dycht – całkowicie, zupełnie: Dycht ogłupiał od tygo picia!

dychrać – kaszleć: Przeziębił sie i tera dychra.

dymak – miech kowalski.

dynks – jakiś znany, choć do końca nie określony, nie nazwany wprost przedmiot: Jak
złapiesz za ten wystający dynks, to sie otworzy.

dyszel, dyszołek – drąg umocowany do przedniej części wozu. Do niego przypięta jest
część uprzęży konia: U nas kuń chodzi przy dwóch dyszołkach.

dziakać – siekać, np. dziakać ziemniaki.

dziarny – zdrowy, żwawy, pełen życia: Nasze dzieciaki su dziarne.

dzieża – duże drewniane naczynie do rozczyniania ciasta.

dźwerki – drzwiczki np. do komórki lub pieca, czy mebla: Zamknij dźwerki od szafy, bo
wlezo mole.

E

eno - tylko: Zara przyjde eno posypie bydlakom!

einfach – proste. Uzywane najczęściej w zwrocie – To nie je takie eifach (niemal
dokładna kalka niemieckiego powiedzenia – es ist nicht so einfach).

F

fach – specjalność zawodowa, umiejętność: Za tamty Polski jak kto miał fach, to był fest
gość.

fafermyca – mięta pieprzowa: Jak sie rano licho czuje, to se robie arbate z fafermycy
(spisane w Jabłonowie, odnotowane w Brodnicy i Gorczenicy).

fajera – jeden z kilku krążków nad paleniskiem pieca, którego zadaniem jest utrzymanie
garnka: Jak się dobrze napali, to aż fajery su czerwone (niem. Feuer).

fajrabent – koniec dniówki, koniec pracy na dzisiaj (niem.Feierabend).

falga, felga – część koła wozu.

farfocle – frędzle, względnie dużo luźnych nitek: Weno, z bluzki wiszu ci farfocle.

faryna – cukier: Faryno to sze słodzi arbate.

Fejn – dobry, ładny: W tamty wsi to majo fejn dziewczyny.

fejn – dobrze, ładnie: To fejn wygląda.

felować – napełniać po brzegi (spisany w Bartniczce, potwierdzony w Grążawach i
Szczuce, może pochodzić od niemieckiego Füllen).

fereta – okrycie, kurtka.

fertyk – koniec, i koniec, skończone, i tyle: Na ostatku dał mu w łeb i fertyk... Nie chciał
dać, to sami wzielim i fertyk (niem. fertig).

fest, feste - mocno: Jak je wiency cymentu w klajstrze, to późni wszystko feste trzyma.

filung – wypusty w otworze muru do oparcia na nich okna, drzwi.

fiurgać – latać, fruwać jak ptak.

flaszka – butelka (niem. Flasche).

flek – łata na dziurze: Babko poflekujcie mi portki, bo je dziura (niem. Fleck).

flis – w znaczeniu spław drewna Drwęcą. Bardziej prawidłowa nazwa „orylka” (od oryli
– ludzi zajmujących się spławem drewna) jest już niemal nie spotykana. Zanikła, wraz z
odejściem najstarszych ludzi tego zawodu.

flisak – człowiek zajmujący się spławem drewna – oryl. Jeszcze w XIX wieku termin „flis”
był zwyczajowo zastrzeżony dla określenia transportu rzecznego towarów.

flisak – bardzo długi gwóźdź. Nazwa nadana przez cieśli stawiających drewniane domy.
W rzeczywistości flisacy – oryle bardzo rzadko używali jakichkolwiek gwoździ,
ponieważ swoje tratwy- tablice budowali przy pomocy tzw. śrykówek (rodzaj liny
uplecionej z cienkich, giętkich gałęzi), a w ostateczności – drutu.

fliza – kafelka, płyta chodnika.

frechowny – zlośliwy, bezczelny: Frechowna baba, narowisty kuń i ciepła gorzała, to
chłopa ni ma – usłyszane w kolejce przed skupem zboża.

frugać – fiurgać, latać.

frysztyk – śniadanie: Najlepsze na śniadanie su haferlfloki na mlyku (niem. Frühstück).

fuchtel – rolnicze narzędzie do czyszczenia ziarna siewnego.

fuga – szczelina między cegłami lub kaflami. Fuga mogła być pełna (wypełniona
zaprawą), albo pusta (bez wyciśniętej zaprawy): Tera patrzta jak paprzo, a dawni to
murarze robili takie prościutkie fugi jak w niemieckim wojsku (niem Fuge).

fukszwanc – rodzaj małej piły do drewna tzw. „lisica” (spisane w Brodnicy).

funt – jednostka wagi równa 0,5 kg.

funsztyk – ciężarek, odważnik wykonany z żelaza lub porcelany. Funsztyk służył do
odważania na wadze szalkowej (niem. Pfundstück).

fura – konny wóz wyładowany sianem.

furman – powożący, kierujący wozem konnym: Jak furmany jechali koło ty gospody to
strzelali z batogów aż pannom kiece podskakiwali.

furmanka – wóz konny.

furt – ciągle: Dzieciaki latajo po dworzu i furt się dro jak oparzone.

fuszer – niedokładny wykonawca pracy, psujący robotę: Fuszerów powinni wywalać z
roboty, ale zara (niem. Pfuscher).

futer – żywność, pasza dla zwierząt (niem. Futter).

futro – drewniana belka nakładana na oś (spisane w Gortatowie przez Zenona
Matuszewskiego).

futrować – karmić zwierzęta (czasownik niedokonany): Zanim pojadziesz na goszcine, to
najpierw nafutruj bydlaki.

fuzel – najgorszy gatunek wódki (niem. Fusel)

fymel – głupek. Mieć fymla – być niespełna rozumu.

fyrtel – okolica: Oni majo dom gdzieś w tym fyrtlu.

G

gable – rodzaj wideł.

gacopyrz – nietoperz

gafle – widły, których cynki mają na końcach kulki, albo – dwuzębowe - najczęściej
drewniane widły.

gamgać się – wykonywać nieskoordynowane ruchy, kręcić się, nieporadnie ubierać się:
Zamiast bystro założyć jakoś ferete, to sie gamga mi gamga.

ganc egal – wszystko jedno: Jemu to je ganc egal jaka baba, byle baba.

gardyna – firana: U mnie gardyny zawsze czyste (niem.Gardine)

gbur – przestarzała nazwa średniorolnego chłopa. Obecnie wyraz używany raczej w
określaniu kogoś niemiłego, nieokrzesanego, niegrzecznego.

gira – noga zwierzęcia lub człowieka.

giwera – karabin, strzelba (niem. Gewher).

glajcha – warstwa wyrównawcza np. tynku na ścianie (niem. gleich).

glanc – połysk, a także lukier na ciastku: Proszę szneka z glancem.

glancpapier – papier ścierny: Deski musim jeszcze przelecieć glancpapierem.

gleglija – świerk, gałązki świerku uzywane do świątecznych ozdób.

gleń, glonek – kawałek chleba ukrojony nożem: Przyjdo chłopy z roboty, to trzeba
gleniów nakroić.

gliniocha – ziemia o dużej zawartości gliny.

glizda – robak, dżdżownica: Najpierw nakopiem glizdów, a potem pójdziem na ryby.

glumza – twaróg. Obecnie raczej jako określenie kogoś flegmatycznego, ślamazarnego.

głupiomundry – przemądrzały: Te posły takie głupiomądre eno jak do nas przyjado, bo
w Warszawie to so istne glumzy – autentyczne zdanie z dyskusji przy ognisku w
Zbicznie.

gnat – kość.

gomółka – twaróg zbity w owalną bryłkę: Jak glumze ukulać na desce, to wyńdzie
gomółka.

góźdź – gwóźdź.

grapa – garnek do gotowania: Grapy muszo być zawsze czyste.

grobiarz – grabarz: Grobiarz kopie dołki i gemba mu sie śmieje, bo robote ma
zapewniono.

gromnicznik – miesiąc luty. Nazwa od święta Matki Boskiej Grominicznej 2 lutego.

gryf – trzonek (niem. Griff)

gryfny – prosty w postawie, wyprostowany, elegancki: W naszy wiosce gryfne chłopaki.

gryfel – ołówek: Leśny wypisał kwity gryflem i sie sterło (niem. Griffel).

grys – kasza: Dzieci lubio grys na mlyku (niem. Grütze).

gulaja – kulka: “Zgniótł kartkę w gulaję i rzucił nią innego ucznia” – autentyczna uwaga
wpisana przez nauczyciela jednej z podbrodnickich szkół do dzienniczka ucznia.

gulun, gulon – indyk. Znaczenie drugie – człowiek nieudaczny: Te guluny, jak sie za co
wezmo, to zara popsujo.

guła – indyczka.

gumak – but gumowy.

gysz – gęś. Zniekształcenie typowe dla gwary lubawskiej: Daligo, zbieraj sze zagnać
gyszy do zagrody.

H

Hacel – hak u każdego z dwóch końców podkowy.

Haferfloki – płatki owsiane (niem. Haferflocken).

Hajcować – palić w piecu lub ogólnie – hajcuje się – pali się.

Hajmat – dzielnica Brodnicy (koło fabryki POLMO) wybudowana przez Niemców wna
początku lat czterdziestych XX wieku.

Haka – rodzaj gracy używanej do pracy w ogrodzie.

Hakować – pielić przy pomocy gracy ogrodniczej.

Halba – półlitrowa butelka wódki: Za komuny wszystko szło za halbe załatwić.

Handlager – pomocnik: Do murarza potrzeba dwóch handlagrów (niem. Handlanger).

Handlagrować – pomagać.

Harfa, arfa – sito do przesiewania żwiru: Piach do zaprawy na tynk trzeba fest przesiać
harfo.

Harmonija, armonija – harmonia, czyli muzyczny instrument rozciagany.

Hebel – narzędzie stolarskie, strug (niem. Hoebel).

Hekelka – szydełko.

Heklować – szydełkować: Babka hekluje dla ciebie fejn czapke (niem. häkeln).

Hercklekot – łomotanie serca: Toć od ich gupiego szwargotania to aż hercklekot sie robi.

Hufnal – gwóźdź, którym do kopyta przybijano podkowę (niem. Hufnagel).

I

inakszy – inny, zmieniony: Z wojska wrócił jakiś inakszy.

ino – tylko (partykuła ograniczająca): Zara wyńdziem, ino przestanie padać.

inszy – inny, nie ten sam: Jak nie potrafiu, to niech sze insze wezmu za rzundzenie.

iść z portkami – oddalenie się w celu załatwienia potrzeby fizjologicznej: Poczekajta,
Janek zara przyjdzie, bo tera poszed z portkami.

izba – pokój, pomieszczenie mieszkalne: Jak syn postawił dom, to tera ma tam sześć
izbów.

J

jadowić się – denerwować się, złościć, irytować (czasownik niedokonany): Przez
sąszadów to ino cięgiem sie jadowim.

jasnomodry – jasnoniebieski.

jejich – ich, nie nasze: To su jejich kłopoty.

jo – tak, zgadza się, potwierdzam: Jo, jo starymu, samemu to je wej licho (niem. ja).

jopek – walet w kartach: Sztyry jopki to kareta.

jubel – huczna zabawa: Taki buł jubel, że cała wioska słyszała

jupka – lekka kurtka: Na wieczór to już bez jupki nie wyjdziesz.

K

kabat – gruba bluzka.

kabza – portfel, sakiewka.

kachel – kafel: Kachlowe piece byli lepsze od tych westwalków (niem. Kachel).

kachlowy, kachlak – zbudowany z kafli.

kalapata – kij, kijanka do prania bielizny: Kalapata miała troche szyrszy koniec. Temi
kalapatami to pralim z mamo na pomoście jeziora (wyraz zapisany w Górznie).

kałabuch – ktoś nieprzyjazny, zarozumiały, złośliwy.

kamla – narzędzie do czesania wełny, o zębach z cienkiego drutu (wyraz został
prawdopodobnie utworzony z niemieckiego Kammlade lub Kamm – grzebień).

kamlot – kamień: Stajnia ma fundament z fest kamlotów.

kana – duże, walcowate naczynie do przechowywania i przewożenia mleka: Mleko do
mleczarni można dawać ino w kanach (niem. Kanne).

kapa – narzuta (np. na łóżko). Drugie znaczenie – nazwa skórzanego, szerokiego
rzemienia na bijaku cepa: Sąszadka kupiła w mieszcie szykownu kape na łóżko.

kapsel – osłona osi koła wozu: Kapsel chruni od kużu.

kara – taczka, mały wózek: Ojciec to gadał, że jak nie byne sze uczył to trafie do kary z
kwadratowym kółkem (niem. Karre).

karbowiak – mieszkaniec Karbowa (wieś przy granicy Brodnicy, której część stanowi
dzielnicę miasta).

kardecza – szczotka do czyszczenia sierści konia.

kardejcza – długa paca murarska, służąca do pierwszego ściągnięcia narzuconego
tynku.: Jak sie zarzuci, to trzeba zara ściągać kardejczo.

karpa – to co pozostaje w ziemi po ścięciu drzewa: Przed wojnu, to często chodzilim z
ojcem kopać karpy na opał.

kartofel – ziemniak (solanum tuberosum).

kasta – pudlo wozu, a także skrzynia na zaprawę murarską: Jak walo w skrzynie klajster,
to trzeba fest uważać na oczy, żeby nie prysnęło (niem Kaste).

kastrolka – mały rondel (spisane w Jajkowie).

kaszuwa – kaszanka: Pyntko kaszuwy i buła, wej ma być za cały obiad.

kejter – rubaszny, wesoły człowiek: Te chłopaki to su ale kejtry!

kejtrować – brać udział w wesołej zabawie: W Sylwestra można kejtrować do rana.

kidłać się – iść, jechać bez pośpiechu.

kele, kiele – koło czegoś, przy czymś, w sąsiedztwie: Kele mostka je droga. Dali
przejdziesz kele kościoła, a on stoi kele studni (przyimek łączący się z rzeczownikami
lub ich równoważnikami).

kerzanka, kierzanaka – najczęściej drewniane naczynie w kształcie ściętego stożka z
tłokiem. W kierzance wyrabiano masło.

kereja – zbyt duża spódnica: Młoda dziewczyna to w taki kereji nie chodzi.

keta – stalowy łańcuch (niem. Kette)

kipa – duży okrągły kosz do przenoszenia ziemniaków lub węgla. Coraz częściej wyraz
jest używany w drugim znaczeniu jako skrzynia ładunkowa samochodu: Przywieź dwa
kipy kisu.

kis – żwir budowlany (niem. Kies)

kista – skrzynia z desek lub samochodowa (niem. Kiste).

klała – przegub w kieracie.

klamot – coś zepsutego: Tyn samochód to istny klamot... Moje serce to już je klamot.

klapcęgi – cęgi.

kląkry, klunkry – odpadki powstające podczas czesania lnu. Drugie znaczenie – ledwie
działający mechanizm: Z mojego fiacika zrobił sie klunker.

klema – zacisk (niem. Klemme)

klepisko – centralne miejsce stodoły: Klepisko to je od tego, że tam sie cepami klepie
(młóci).

klępa, klympa – stara krowa.

klępi, klympi – coś co ma klępa: Ty klympi ogonie!

klistr, klister – poprzeczny drąg spajający tablicę, czyli 8 do 12 pni drewna, z których
utworzona była jedna tablica tratwy spławianej Drwęcą: Klistry przybijało się po dwa na
wirzch tablicy. Jedyn buł na poczatku, a drugi na końcu.

kluk – nos: Tyn ma kluka jak papuga.

kluka – żerdź z hakiem, mogąca służyć np. do wyciągania wiadra ze studni (spisane w
Jaguszewicach koło Jabłonowa).

klumpy – ciężkie buty robocze z drewniana podeszwą: W klumpach nie idzie sze do
koszcioła (niem. Klumpen).

kłonica – drążek przytrzymujący boczne ściany pudła wozu: Przy wozie su sztyry
kłonice.

knebel, knybel – kij. Wyraz ma też drugie znaczenie – licha klamra: Zamkniente ino na
knybel.... Uni żyjo bez szlubu na knybel.

knyk – stawy przy palcach dłoni: Narobilim sie, aż nam paluchy w knykach przestali
chodzić!

knykuty – palce rąk: Przy raszplowaniu można se zedrzyć knykuty.

kojtnąć – umrzeć, zdechnąć (określenie raczej humorystyczne).

kongresiaki – określenie ludzi pochodzących z centralnej Polski, dawnego Królestwa
Kongresowego: Za Pisiakiem mieszkajo kongresiaki.

kopanka – podłużne naczynie wydrążone z jednego kawałka drewna, służące do
wyrabiania (ugniatania ciasta).

koprowy – miedziany: W Brodnicy, przed wojnu wszystkie przewody na liniach były
koprowe i Ruski je ukradli (autentyczna wypowiedź byłego elektryka, spisana przy
okazji opracowywania historii brodnickiej elektrowni; po wkroczeniu do Brodnicy w
1945 roku Rosjanie rzeczywiście zdemontowali ponad 8 ton elektrycznych linii
napowietrznych z miedzi).

kopyść, kopyścia – duża drewniana łyżka do mieszania w garnku.

kopyto – drewniana lub metalowa forma na której szewc robił buty.

kosisko – trzonek kosy.

kragel – kultywator: Zanim posiejem, napszód fest skraglujem kraglem.

kranc – część okrągła przy przodku wozu służąca do skretu tego przodka (spisane w
Gortatowie przez Zenona Matuszewskiego – dyrektora tamtejszej Szkoły Podstawowej).

kropaki – buty z cholewą (spisane w Górznie).

kruż – garnek z gliny np. do kiszenia ogórków.

krympolec – rodzaj stalowego wieszaka, na którym wieszano za łapy zabitego prosiaka.

krypa – koryto lub licha łódka (niem. Krippe).

krzyżaki – określenie rdzennych Pomorzaków, nadawane im przez przybyszy z
centralnej Polski: Te krzyżaki to nie maju żadny fantazji.

kubeł – wiadro.

kuch – placek, ciasto, baba świąteczna: U nas zawsze na niedziele kręcim kuchy (może
pochodzić od niemieckiego Kuchen).

kufaja – gruba, watowana kurtka.

kukełka, kukiełka – mały chlebek, bułka upieczony z resztek ciasta po wyrobieniu
chleba: Jak babka piekła chlyb, to my zawsze polowalim na kukełki, a potym nurzalem je
w miodzie i maku.

kulas – noga lub laska do podpierania się, a czasem pogrzebacz do paleniska: Daligo, weź
kulasa i przegarnij w piecu!

kulfon – wielki nos.

kupać – kupować: To nie je mundre nakupać byle czego!

kurak – kogut.

kurmuny – ciepłe ubrania: Naubierał tych kurmunów, a to przecie ciepło.

kurpie – buty z cholewą.

kurza dupa – kurzajka: Mum na rynkach dwa kurze dupki.

kwękać – stękać, narzekać, marudzić: Niektóre ludzie to przy robocie cięgiem ino
kwękajo.

L

lacze, laczki – pantofle domowe bez pięty: Dawni, to ino miastowe w laczach chodzili
(niem. Latschen)

ladong, ladung – bicie lub silna ulewa: Poszli na drugo wioske i tam na zabawie dostali
taki ladong, że byndo pamientać długo.

laga – gruby kij: Weźta na nich lagi i dajta im ladong!

lamsza – lemiesz pługa.

landara – coś wielkiego, grubego: Tyn ma babe istno landare!

latoś – w tym roku: Latoś je pogoda na żyto.

Lebera – wątrobianka.

lecki, lycki – lejce do kierowania koniem w zaprzęgu (niem Leitseil).

litkup – poczęstunek (najczęściej wódką) fundowany przez sprzedającego kupującemu.
Litkup stosowany jest przy kupnie-sprzedaży nieruchomości lub droższych
przedmiotów, albo zwierząt, np.: koni, krów itp. W Brodnicy, podobnie jak na całym
Pomorzu ten zwyczaj był stosowany dość oszczędnie (najstarsi autochtoni twierdzą, że
był mało rozpowszechniony), a „rozkwitł” dopiero po 1945 roku, gdy na nasze ziemie
napłynęli przybysze z innych stron Polski.

lofer – lekkoduch, ktoś lekkomyślny, nie myślący o pracy, a jedynie o rozrywkach i
towarzystwie innych.

lofrować – często chodzić do znajomych: Te lubio lofrować.

lontrus – niegrzeczny chłopak, łobuz.

luft, lufcik – małe okno.

lufka – najczęściej szklana rurka w której zatykało się papierosa – stąd powiedzenie –
palić w lufce.

lump – stare, zniszczone ubranie lub bezużyteczne szmaty: Do koszcioła to nie chodzi sie
w byle lumpach (niem. Lumpen).

luter – ewangelik: Najwięcy lutrów mieszkało w Michałkach, zara za Szwiedziebnio i w
Jeziorkach... Jak sze u nich, u lutrów robiło, to płacili uczciwie, a my, co tam! Luter nie
luter, byle buł futer!

lutlampa – lampa do opalania, opalarka: Lutlampu można opalić staro farbe.

Ł

łacha – mielizna.

łachudra – ktoś niedobry dla innych.

łajdus – ktoś zły, niedobry, łajdak.

łapka – metalowy przyrząd do wyciągania gwoździ z desek.

łapica – pułapka na myszy, szczury: W Mileszewach mieli takie wielkie szczury, że z
łapicami na ogunach latały.

łata – ścierka, szmata.

łęty – nać ziemniaków.

ług – dawny środek do prania, którego podstawowymi składnikami były ług sodowy i
sól.

łuński rok – poprzedni rok, rok, który minął: Łuńskiego roku to były fejn żniwa.

łupa – kawałek czegoś: Dostalim talyż zupy i łupe miensa.

łyska się – błyska się: Jak widze, że się łyska, to zara się żegnam.

M

madrować – kręcić, kombinować, majsterkować: Zaczym otworzysz tyn zamek, to
najpszód trzeba godzine madrować kluczym!

mantel – płaszcz

machacz – torf gorszego gatunku (spisane w Gorczenicy).

macoszki – kwiaty ogrodowe – bratki (Viola hortensis).

Maćki, Maciony – żartobliwe określenie przybyszów z centralnej Polski, byłego
Królestwa kongresowego.

makera, makiera – narzędzie do znaczenia linii prostych np. bruzd ziemniaczanych.

małowiele – niedużo, trochę: Tak małowiele mnie choroba wziena.

manszester – sztruks: Kiedyś ino kominarz łaziół w manszestrowych portkach, a tera
patrzta eno!

mejster – mistrz w swoim fachu: Dawni to mejstra na budowie słuchali jak kszendza
(niem. Meister).

mejstrować – majstrować, budować, konstruować, czasem –kombinować: Ni ma co przy
tym majstrować, bo sze nie naprawi.

meser, majsel – przecinak, rodzaj dłuta do wycinania otworów w murze: Zanim położym
kable, to musim mesrem porobić otwory.

meter – miara długości jednego metra.

metrówka – składana miara metrowa, używana zwłaszcza w budownictwie.

miałko – płytko: Poorał za miałko.

miastowy – miejski, z miasta: Te stare łunki kele jeziora su kupione przez miastowych i
tera stawiajo na nich budki.

mietła – miotła.

miglanc – cwaniak, bystry człowiek, obrotny, ale nie do końca uczciwy.

mlycz - kręgosłup

modry – niebieski.

motorek – motorower.

murłat – położona najwyżej belka, idąca przez całą długość ściany.

mutra – nakretka: Nie dokręcioł mutry i wej kółko mu spadło.

mycka – czapka (niem. Mütze).

N

na – wykrzyknik stosowany przy podawaniu komuś czegoś, często zastępujący – weź,
proszę, daję ci, poczęstuj się: Tu su pajdki i wurszta, to na, se pojydz.

na dniu – dzisiaj: Na dniu musim zorać pole.

na dniach – w najbliższym czasie: Na dniach przyńdzie listowy z rentu.

na poprzyk – na przekór: Te szomsiady to ino cięgem gadaju na poprzyk.

na rozkusz – w nadmiarze, a nawet na przewidywane straty: Wsypał kisu pełen wóz i
troche na rozkusz.

nabarzyć się – siedzieć obrażonym na wszystkich. Drugie znaczenie – nastroszyć się: O,
weno koguty sze nabarzyły.

naddać się – poprawić swoje złe postępowanie: Buł od chmur nawracania, nu ale się tera
naddał.

nadegnać – nadrobić opóźnienie. Tyn sznelcug miał godzine opóźnienia, równak się
naddał.

nafutrować – nakarmić (zwierzęta): Zara wyńde, ino nafutruje kunia.

naderszały – napuszony, złośliwie małomówny.

nakichać – nic nie robić, nic nie dać: Jak ni ma piniędzy, to se można najwyży nakichać...
Mogę mu nakichać jak chce!

nakupać – zrobić zakupy, kupić coś: Nakupalim wurszty, że przez tydzień nie pójdziem
do rzeźnika.

nałożny – przyzwyczajony: O, ja tam jestem nałożny dźwigać!

naperty – uparty.

na przyboś – chodzenie w butach, bez zakładania na stopy skarpet. Buty na gołe stopy
(spisane w Gorczeniczce).

naraić – namówić, skojarzyć: Chcielim mu naraić wdowę, to wej nie chciał.

narządzić – zacerować dziurę: Zebuj te portki, bo trzeba je narządzić!

nasad – belka w wozie, na której są osadzone kłonice (spisane w Gortatowie przez
Zenona Matuszewskiego)

natrun – soda oczyszczona: Zrób wode z natrunem, to sie napijem.

nazad – do tyłu, cofnij się: Do knajpy szli dziesińć minut, ale nazad leźli godzine.

nicht – nikt, żaden: Jak wpadniesz w biede, to nicht ci nie pomoże.

niewieda – nie wiadomo: Niewieda jak on skończuł szkoły.

niemirny – niespokojny, nie mogący usiedzieć w miejscu: Co eś taki niemirny?

niewód – duża sieć rybacka.

nudle – makaron, kluski: W piuntek zawsze gotuje kartoflane nudle i późni trzeba do
nich dać twarogu, a jak je, to i kapusty kwaszony.

nygus – leń.

O

oba – jeden i drugi, „we dwóch”: Oba tam poszlim... Oba go wyciagalim.

obalić – przewrócić.

obrzutka – tynk na ścianie.

obza – łańcuch z metalowym palikiem (lub tylko kółkiem) do uwiązania krowy na
pastwisku.

obzować – przywiązywać (np.) krowę przy pomocy obzy: Krowy przeobzujem i mamy
fajrant.

obladra – pierwsza deska z kloca: Uni gadaju, że obladry nadaju się ino do palenia.

obuć się – ubrać buty.

obuty – w butach: Patrzta go, dawni ino do kościoła chodził obuty, a tera ma samochód.

odeprzeć, odeprzyć – otworzyć (drzwi).

odperte – otwarte: Nie pukajta, ino wejdźta, bo je odperte.

odfolga – ulga (np.) od ciężkiej pracy (może pochodzić od niem. Folge).

okrasa – słonina.

okrasić – dodać tłuszczu (do zupy, do klusek).

okryjbida – jedyne lepsze ubranie.

onegdaj – kiedyś, niedawno (zależy od kontekstu): Onegdaj w zime sie schodzili jedyn do
drugiego i wej gadali całe wieczory.

orylka – spław drewna rzeką (Drwęcą): Jak oryle płyneli, to czasym utknęli na zkrentach
w Brodnicy.

oryl – czlowiek zajmujący się spławianiem drewna. Dla określenia tego zawodu
używano drugiej – bardziej popularnej nazwy, choć nieadekwatnej do jej pierwotnego
znaczenia – flisak: Flisaki jeszcze w latach szjdziesiuntych spuszczali drewno rzeko.

osełka – kamień szlifierski do ostrzenia ręcznych narzędzi (noża, kosy itp.).

ostrugać – obrać z łupiny, gałęzie z kory.

P

paprać – wykonywać jakąś czynność nieumiejętnie, niezgrabnie.

papraki – ci, którzy wykonują swoja pracę byle jak.

parcela – działka z podziału większego majątku ziemskiego.

parsk – ziemianka, piwnica wykopana poza domem do przechowywania kartofli i
warzyw.

pasowny – pasujący, odmierzony: Niech pan mi da pasowne pieniądze, bo nie mam
drobnych (w brodnickim sklepie).

patrzyć na Sądowo – spodziewać się śmierci (powiedzenie z Brodnicy, gdzie stary
cmentarz znajduje się przy ul. Sądowej).

pępki – grzyby maślaki (okreslenie znane co najmniej w południowej części powiatu
brodnickiego).

pierw – kiedyś, dawno temu, przedtem: Pierw była tu łąka, a tera wykopali staw.

pięćżyłka – Plantago maior babka – roślina o dużych liściach, w medycynie ludowej
używana m.in. do tamowania krwi.

pilutki – młode gęsi (przysłane z Gorczenicy).

pioter – rama okienna w kształcie krzyża: Zamówił wszystkie okna z piotrami.

plachyndry – plotki. Iść na plachyndry – iść pogadać.

plata – wierzchnia płyta pieca kuchennego: Jak przyszli te z za Buga, to na placie placki
piekli.

platforma – rodzaj wozu konnego o większej niż zazwyczaj skrzyni (przeważnie
dwukonny).

podług – według czego, w zależności od czego: Oni nie modlu sie po naszymu, ino podług
żydowskich pacierzy.

podsztycować – podeprzeć sztycą, podpórką: Musze podsztycować pranie, bo się lumpy
po ziemi walajo.

polera – połysk.

posłać po śmierć – powiedzenie odnoszące się do tych, którzy wysłani w celu
załatwienia czegoś, długo nie wracają: Ciebie to ino po śmierć posłać, to człowiek by se
pożył!

postronek – mocny sznur, powróz.

powiedać – mówić, opowiadać: Powiedali, że przyjadu, to tera nie powiedaj, że nie
przyjadu!

prrr! – zawołanie na konia, gdy woźnica chce go zatrzymać.

propek – korek.

prympel – bąbel: Od tych pokrzyw mam same prymple na rękach.

przednówek – przedwiośnie: Kiedyś na przednówku była bieda.

przenosiny – uroczyste przejście panny młodej do domu pana młodego.

przetak – sito do ręcznego czyszczenia ziarna.

przeżagować – przepiłować.

psiuny – małe, drobne: Latoś te gruszki to same psiuny.

pućka – sowa.

pumelki – pączki. Pumelki z galncem – pączki z lukrem.

pusta noc, pustanoc – modły w domu nieboszczyka, odprawiane w pierwszą noc po jego
zgonie.

puszorek – uprząż na jednego konia: Puszorek tyż trzeba czasem smarować, żeby buł
miękki.

Pyndel, pendel – pakunek, tobołek, zawiniatko: Dali go, zabieraj swoje pyndle i wynocha!

R

raba – świnia (karmiąca młode).

rajby, rajbki – milosne zaloty. Pójśc w rajbki – zalecać się, czynić starania o pozyskanie
milości (dziewczyny, chłopaka): Trzy lata po różnych w rajby chodził, aż raz jak sie
ożeniuł.

rajek – swat, pośrednik kojarzący parę.

rajbletka – paca tynkarska służąca do zatarcia, wyrównania nałożonego tynku.

rajpeczka – mała paca tynkarska: Najpierw ściągało sie kardejczo, a potym rajpeczko raz
przy raz i było ekstra.

rajzefiber – podniecenie przed podróżą. Ostatnio nieco zmienia znaczenie, występując
jako określenie zakłopotania, niemożności zebrania myśli.

rajzentasza – torba podróżna, walizka.

rant – kant: Chałupa musi mieć równe ranty.

rantmeser – nóż szewski do obcinania brzegów wyprofilowanego buta.

raszpel – grubościerny pilnik do metalu.

rebeszka – tarka do ziemniaków (spisane w Jajkowie).

recha – świnia (pogardliwie).

rechać się – śmiać się „świńskim głosem”: Nie chodzo do roboty, ino całe dnie orcujo po
wsi. Czekajta, jak nie bendo mieli z czego żyć, to dopiero bendo sie rechać!

refa, ryfa – żelazna obręcz na drewnianym kole wozu konnego. Obecnie wyraz „ryfa”
używany jest także w drugim znaczeniu – surowa, a nawet złośliwa kobieta.

rejwach – ogólny bałagan, nieskładne okrzyki: Jak się okazało, że przegrali, to od razu
podnieśli rejwach.

rejba – tarka do prania (spisane w Jajkowie).

rejbować – trzeć o rejbę, prać.

robaki – drobne zwierzęta domowe: Mam krowe, konia i trochę robaków.

robotny – pracowity: To je robotny chłop!

rojber – mały łobuziak.

ronkel – burak pastewny (spisane w Brzoziu i Mileszewach).

rozgart – pastwisko (spisane w Brzoziu)

rozszudrany – niestarannie ubrany, rozpięty, nieuczesany: Ten pijak, to nawet do
koszcioła przylezie rozszudrany.

rozwerk – kierat (niem. Rosswerk).

rozwora – gruby drąg łączący przednią i tylnią część wozu konnego: Rozwora je bodaj
najważniejsza w wozie, bo jak je za cienka, to nie można za dużo ładować.

równak – a jednak, tak czy owak, no przecież (przysłówek): Nie szanujo tych
robotników, a równak to człowiek, a nie bydle.

ruchelka – jedwabna wstążka (biała) przypinana do marynarki pana młodego (wg.
informatora z Cichego, czasem dodawano do niej gałązkę mirty).

rupa – stary koń, stara kobyła (raczej pogardliwie).

rychtyk – prawdziwie, właściwie: Tak to wej rychtyk jest z tym życiem.

ryczek – płaczliwe dziecko: Tyn nasz Maciuś je prawdziwym ryczkiem.

rynek – targowisko w mieście (niekoniecznie na faktycznym rynku).

rypać – drapać: Nie ryp sie po łbie, bo ludzie bendo myśleli, że masz wszy.

ryrać – głośno grać: Nie możeta tego radia ściszyć, ino musita tak ryrać!?

rzeszoto – ręczne sito używane podczas czyszczenia ziarna, a także część wialni.

rzempolić, rzępolić – byle jak grać na instrumentach.

rzempolenie – nieskładna, nieczysta gra orkiestry lub zespołu muzycznego.

rzniochy, rżniuchy – bicie, lanie: Jak bendziesz broił, to dostaniesz od ojca rzniochy!

S

sagan – duży garnek kuchenny: W saganie zmieści się bigosu dla całej rodziny.

siara – mleko, które daje krowa po ocieleniu się.

sień – przedpokój.

skarupa – twarda warstwa wierzchnia, skorupa, a żartobliwie – naczynie z porcelany:
Latoś orzechy majo twardo skarupe.

sklep – murowana piwnica pod domem, której wejście znajdowało się w środku, np.
poprzez unoszoną klapę w kuchni. W sklepie najczęściej przechowywano ziemniaki.

skład – lokal sklepowy: Na tu dwa złote i leć do składu po szneka z glancem.

sknerczyć – marudzić, przesadnie okazywać niezadowolenie.

skobel – stalowy pręt wygięty w ucho i wbity dwoma końcami w futrynę drzwi. Na
skobel najczęściej zakładano kłódkę.

skrzydlak – miotełka z gęsiego skrzydła.

spalonki – pogorzelisko po spalonym domu, zabudowaniach.

sprawunki – ogół zakupów: Trzeba jechać do Brodnicy po sprawunki.

statki – naczynia kuchenne.

stecka, steczka – ścieżka między polami.

stuf – litrowy kubek, nalewak z uchem.

suszka – suche drzewo.

szachraj – oszust.

szachrować – oszukiwać: Cięgiem szachrujo z tymi cenami.

szajbka – podkładka.

szajer, szałer – budowla gospodarcza, najczęściej z desek, do przechowywania drewna,
podręcznych narzędzi, czasem służąca jako garaż np. dla rowerów.

szczeżule – wąsy w kłosie (spisane w Mileszewach).

szczyt – krótsza ściana domu z dwuspadowym dachem. Taki dom ma dwa szczyty.

szkity – nogi: Trzeba fest szkity wyciągać, żeby zdążyć na czas.

szkudnik – ktoś czyniący szkody.

szlaban – ławka z oparciem: W ogródku mam stać szlaban, to se po południu na nim
sieńdziem (spisane w Gorczenicy).

szlabank, ślaban – dość duża drewniana skrzynia służąca za ławę, a po rozłożeniu za
miejsce do spania: Jak kto przyjechał na gościne, a się nie zapowiedział, to późni spał na
szlabanku (możliwe, że pochodzi od niemieckiego Schlafbank). Wyraz spisany w
Gortatowie przez Zenona Matuszewskiego.

szlachtować – zabijać, mordować (zapewne od niemieckiego Schlacht).

szlag – niespodziewany cios. Określenie, że coś szlag trafił, znaczy, iż owo „coś”
przepadło, nie istnieje, rozleciał się: Źle podszytcowali strop i cału robote szlag trafił.

szleja – rodzaj uprzęży lub rzemienne pasy z postronkami, zakładane koniowi na kark i
piersi (spisane w Gortatowie przez Zenona Matuszewskiego, może pochodzić od niem.
Siele).

szlichtfajla, szlichtfaj – pilnik gładzik: Na ostatek ostrze trzeba przelecieć szlichtfajo
(niem. Schlichtfeile).

szlichtlaga – narzędzie kowalskie, specjalna podkładka wygładzająca kute żelazo
(zapewne pochodzi od niem Slichtlage).

szlory – stare, zniszczone buty: Szlory nie nadaju się do koszczoła (niem. Schlore).

szlófy – rodzaj sań z jedną parą płóz. Używano je do przewożenia znacznych ciężarów,
np. zbiorników z wodą lub pociętych kloców drewna.

szlauch, szlouch – ogrodniczy wąż gumowy (niem. Schlauch).

szmaguster – śmingus-dyngus, smaganie witkami: Tera co to za szmaguster, że ino wodo
lejo? Bo kiedyś to można było w szmaguster niezły ladong dostać (spisane w Brodnicy-
Michałowie).

szmergać – rzucać czymś: Ledwo przyjdzie ze szkoły, to zara szmyrgnie tornister byle
gdzie.

szmergel – kamień do ostrzenia noży: Na szmerglu tyż trzeba umieć ostrzyć.

sznaps – niewielka (ok.100g) ilość wódki. Iść na sznapsa – iść pić wódkę.

sznek – rodzaj pieczywa z pszennej mąki. Sznek z glancem – sznek z polewą lukrową:
Dawni to szneki były wielkie jak berety, a tera jak ten piniądz, co trzeba za niego dać
(niem. Schnecke).

sznelcug – pociąg pośpieszny.

szneptuch – ścierka, czasem – chustka do nosa: Idź od tych nudli, bo cie walne
szneptuchem.

sznytka chleba – kromka chleba: Jak dzieciaki głodne, to dostanu w ręke po sznytce i
fertyk.

sznytle – resztki buraków (spisane w Kominach).

szołki – szelki do spodni.

szondy, szundy – drewniane nosidła do wiader. Miały dwa końce z hakami na pałąki
wiader. Szondy zakładano na plecy: Wode na budowe tyż nosilim w szondach.

szpada – narzędzie do przekopywania ogrodu lub kopania dołów (niem. Spaten).

szpernal, szpyrnal – gwóźdź, wystający ostry drut ale także przednia część wozu
konnego z rozwórką.

szpetny – brzydki: Mówie, że nie ma szpetnych kobitek, ino czasem wódki mało.

szpidron – przebijak kowalski.

szpilorek – ostry drut, szpikulec.

szpionek, spionek – drut do robienia swetrów z wełny.

szpryca – sikawka, np. strażacka. Ostatnio także – strzykawka. „Dostać szpryce” – dostać
zastrzyk (niem. Spritze).

szpycka – cygarniczka, właściwie szklany lub drewniany ustnik do papierosa.

szraubcengi – ścisk stolarski, rodzaj imadła.

szrober, szruber – szczotka ryżowa z krótkim włosem, przeznaczona do szorowania
podłogi.

szróbstak – imadło: Jak tygo żelaza nie wkręcisz w szróbstak, to się byndzie krynciło i
wej nic nie zrobisz (niem. Sraubstock).

szrótak – młynek do mielenia śrutu zbożowego, a czasami (żartobliwie) zwykły młynek
do kawy: Tera to sprzedaju kawe pomielono, a kiedyś to trzeba było jo najpierw pogryźć
w szrutaku.

szrykówka, śrykówka, śszrykówka – młode drzewka brzozowe i dębowe skręcone jak
powróz, używane do łączenia pni tratew spławianych Drwęcą: Jeszcze i po wojnie
skręcalim szrykówkami, bo drut sze nie nadawał, bo pynkał, a łańcuchy za mocno
sztramowały.

sztacheta – deska w płocie (niem. Stachete).

sztakować – iść miarowym, szybkim krokiem.

sztaplować – układać jedno na drugim w ustalonym porządku (niem. Stapeln).

sztram – sztywno: Rusztowanie musi stać sztram, a nie bujać sie jak karuzel.

sztramować – napinać, rozciągać.

sztrejować – ścielić, podkładać, np. słomę krowom.

sztrekować, sztrykować – robić na drutach: Moja żona umni wszystko fejn usztrykować
(niem. striken).

sztrum – prąd (kalka z języka niemieckiego): Nie ma sztrumu, to maszyny stojo.

sztrumel – niedopałek papierosa (niem. Strummel).

sztrycholec, sztrykołek – przyrząd do ostrzenia kosy (niem. Streicholz). Najczęściej tym
mianem określa się płaski kawałek drewna polany specjalna zaprawą cementową: W
sierpniu to po polach niesło głaskanie sztrykołkami.

szturać – rozdrabniać, rozbijać kartofle (najlepiej przy pomocy szturaka).

szturak – drewniany, czasem z metalową końcówką przyrząd do rozdrabniania
(rozgniatania ziemniaków).

sztyca – podpórka: Pranie wisi na rozwieszonym sznurku, a sznurek je podperty
sztycami.

sztych – dół na głębokość metalowej części łopaty. Sztych to także pchnięcie nożem (w
gardło zabijanego świniaka): Jak się walnie świniaka obuchem w łeb, to zara trzeba mu
dac sztycha i pompować jego gyro, żeby wyszła krew.

sztyga – kopka zboża.

sztyft – uczeń: Dał sie do szewca za sztyfta.

szuber – mały, niegrzeczny chłopak.

szufla – łopata (dawniej drewniana) do przesypywania ziarna.

szurek – mały łobuz (niem. Schurke).

szurgać – ciągnąc po ziemi. Można szurgać butami, można szurgać krzesło po podłodze.

szwejsować – spawać.

szwela – pierwsza belka na fundamencie domu, albo podkład kolejowy (spisane w
Jabłonowie Pomorskim, może pochodzić od niem. Schwelle): Jak wymieniali szwele, to
se troche nazorgowałem do palenia w piecu.

szwung – idealnie prosto: Murujem przy sznurku, żeby buł szwung.

szyber – drzwiczki lub zasuwka komina. Po ich otwarciu można było wybrać sadze
zalegające przewód kominowy.

szymel – proste krzesło, taboret (spisane w Gorczenicy).

szyna – metalowa obręcz drewnianego koła wozu konnego.

szynal – gwóźdź do przybijania metalowej obręczy do drewnianego koła wozu konnego
(prawdopodobnie pochodzi od niem Schiennagel): Szynale trzeba sprawdzać czy su, bo
inaczy szyna może spadnuńć z koła.

szypa – duża metalowa łopata, o zagiętych bokach (niem. Schippe).

szyszchel – sierść zwierzęcia, szczecina świni: Pies się wystraszuł, aż mu szyszchel
stanął dymba.

T

tablica, tafla, tapla – warstwa zbitych razem 8- 12 pni, stanowiąca na rzece Drwęcy
przeciętną, podstawową jednostkę spławną. Ponieważ Drwęca silnie meandruje, oraz ze
względu na dawne filary mostowe, manewrowanie szerszymi tablicami było
niemożliwe, a w każdym razie bardzo trudne i niebezpieczne. Dodatkowe ograniczenie
stanowiła szerokość śluzy na Drwęcy w Lubiczu – 4,2 metra.

tamój – tam: Ta chałupa je tamój pod lasym.

taska – filiżanka (niem. Tasse): Niech pan wejdzie choc na taske kawy.

tasza – torba (niem. Tasche).

taszlampka – ręczna lampka, latarka.

teptuch – ścierka do zmywania podłogi.

terka, tarka – przyrząd do prania wykonany z falistej blachy: Terko to sie ciżko prało.

termedie – awantury, paniczne odruchy: U dentysty zawsze robi takie termedie, że
szwiat nie widział.

tomata, tomat – pomidor (niem. Tomate).

topek – metalowe naczynie, a często nocnik (niem. Topf): Nasz wnuczek już sam siada na
topek.

toten – ten (zaimek wskazujący): To nie toten chłop dla naszy Agnieszki!

tracz – ten kto piłuje kłody drewna na deski, za pomocą piły ręcznej: Te wszystkie belki
to tracze robili żagami.

traczyny – trociny.

traczyska – miejsca, gdzie pracowali tracze (niedaleko Brodnicy jest miejscowość
Traczyska, swą nazwą ewidentnie nawiązująca do wygasłego już zawodu).

tradynki – żelazne obręcze na piastach kół wozu konnego.

treger, tregel – dwuteownik, szyna: Tregre po kolejce wąskotorowy już wzieni i
poszabrowali.

trycka – małe kółko kołowrotka (niem. Tritze).

tryfta – wąskie przejście między zabudowaniami, albo w terenie – prześwit między
trzcinami: Ide se tryftu przy jeziorze, a tu naraz wylazł wielki jeleń...

tutka – papierowa torebka: Wsyp mu troche cukierków w tutke.

tylbąt – przegroda z desek oddzielająca w stodole sąsiek od klepiska (spisane w
Gortatowie przez Zenona Matuszewskiego).

U

uchremptolić – obciąć coś niezbyt równo i dokładnie: Aleś uchremptolił, aż farfocle z
tygo wiszo.

udry – ostra kłótnia. Iść na udry – doprowadzić do ostrej kłótni.

ufefrać się – ubrudzic się, ochlapać: Jego krowy cięgiem chodzu ufefrane.

ugnietać – ugniatać (ciasto na placek).

umerty – nieżywy, zmarły człowiek. On umer, oni su umerte.

unterlaga – deska stanowiąca spód wozu konnego (możliwe, że pochodzi od niem.
Unterlage): Za dużo naprykowałem wyngla i unterlaga pynkła (spisane w Karbowie).

uskromić – posprzątać: Trzeba szybko uskromić chałupe, bo zara byndo goście.

uskrzybać – uskrobać.

ustoić się – wyklarować. Gdy osad w zawiesinie cieczy opadnie na dno: Wino w baniaku
już sie ustojało.

W

Waga – rama umieszczona u nasady dyszla (przy wozie konnym), do której
przyczepione są orczyki.

Waga – poziomnica murarska.

Wajcha – dźwignia: W starych samochodach były długie wajchy od biegów.

Wara (od tego) – nie ruszać: Dzieciaki, kłade tu czapke, a wom od ni wara!

Waserwaga – poziomnica murarska (niem. Wasserwage): Chałupa je krzywa jakby robili
jo bez waserwagi.

Wcapować – połączyć dwa elementy za pomocą czopów. Ostatnio wyraz nabrał nowego
znaczenia – włożyć, nakłaść, wcisnąć siłą.

Wej – wykrzyknik mający na celu zwrócenie uwagi, a czasem występuje jako
przerywnik: To wej się napili! Powiedasz, że su trzeźwe? Wej jo!

Welować – głosować, wybierać (pochodzi od niemieckiego wählen): My bylim welować
na prezydenta.

Wenowej, wenowejta – wykrzyknik mający na celu skierowanie uwagi: Wenowejta!
Przylaz tu nazad!

Westka – kamizelka (niem. Weste).

Wentrobianka – wędlina sporządzona z wątroby.

Wialnia – maszyna do oddzielania plew i zanieczyszczeń od ziarna, często zwana
fuchtlem.

Wichajster – bliżej nie określona końcówka: Tu przy zegarze był jeszcze taki fejn
wichajster.

Widny – jasny. Może być widny pokój.

Wierzch – dach domu. Wciągnąć wierzch – wykonać dach (domu, stodoły), lub tylko jego
konstrukcję szkieletową (a potem trzeba przykryć wierzch – czyli obić deskami , papą,
położyć dachówkę...).

Winkel – kąt prosty (niem. Winkel): Jak sie stawia dom, to stale trzeba uważać, żeby
ściany nie wyszły z winkla.

Włok – duża sieć rybacka.

Worszta, wórszta – kiełbasa (niem Worscht).

Wpadło w niemiecką dziurkę – wpadło do tchawicy, zakrztusiło: Tyn kawałek szneka
wpadł mi w niemiecka dziurkę i małom nie wykitował.

Wtrynić – wmusić: No patrzta, wtrynił mu tego grata!

Wychodek – ubikacja usytuowana poza domem: Wychodek u nas je za chałupo, bo tak
się należy. Widział kto , żeby w domu, gdzie się je i śpi wychodek urzadzać?! Toć nawet
pies w budzie nie wali!

Wycugować – uciec, wybiec: Jak go zobaczył, to zara wycugował w pole.

Wygurdulony, wygurdulony – pomięty, nie prasowany: Przylaz w wygurdulony koszuli.

Wykipować – wyrzucić: Wykipuj ten kis przed domem.

Wynurać się – wybrudzić: Ubrałam cie w czyste, a ty eś sie zara wynurał jak świnka!

Wyportkować – oszukać, wystawić do wiatru: Robilim całe dwa dni, a ten nas potem
wyportkował i zapłacił aby za jeden.

Wyrkmeser – nóż, którym kowal czyści końskie kopyto przed przybiciem podkowy:
Wyrkmeser to jesta nóż, co nim kowal obrzyna z kopyta.

Wysmekotać się – wybrudzić: Te wszystkie dzieciaki chodzu stale wysmekotane.

Wysztuderowany – wyuczony.

Wywyrkować – wyciąć w końskim kopycie strzałkę na podkowę. Wywyrkowania
dokonuje się wyrkmesrem.

Wziąć w rypy – zdyscyplinować: Tych miglanców trzeba ostro wziąć w rypy, bo rozwalo
wioske.

Z

Zabaczyć – zapomnieć: O, ja bym jeszcze wiele powiedziała, alem już zabaczyła.

Zadać (komuś, coś) – zaczarować, rzucić klątwę, zaszkodzić zaklęciem: Cyganka zadała
krowie i zabrała ji mlyko.

Zaga, żaga – ręczna piła do drewna: W zadze trzeba rozgunć zymby, to wtedy dobrze
zaguje.

Zagować, żagować – przecinać (drewno) piłą.

Zagraj – rodzaj zupy z ziemniaków, klusek i wytopionej słoniny (szpyrek): Zagrajem, to
sie cała rodzina najy.

Zakietować – zakluczyć, zamknąć drzwi na klucz: Tera muszu koszcioły zakietować, bo
różne antychrysty kradnu nawet szwiętości.

Zdechlun, zdechlak – ktoś słaby, ledwo żywy.

Zebuć, zebuwać – zdjąć (buty), zdejmować: Jak wchodzisz do dom, to wiprw zebuj buty.

Zelować – przybijać do butów nowe podeszwy. Szewc zeluje buty (niem. sohlen).

Zicher – pewne. „Przyjdę na zicher” – przyjdę na pewno.

Zlejdować – wytrzymać, przetrzymać: Jak w tym Sejmie pieprzo, to ciężko zlejdować.

Znowój – znowu, ponownie.

Zompa – pryzma kiszonki (z buraczanych liści).

Zorgować – zbierać coś, starać się (niem. sorgen), np. można uzorgować drewna na zimę.

Zorgowny – zapobiegliwy, dający sobie radę w każdych okolicznościach: Zorgowna żona
– rodziny korona.

Zwroszyć się – przestraszyć się: Jechalim ze Zbiczna i koń się zwroszuł luźnych psów.

Zylc – galaretka mięsna (niem Sülze).

Zymshebel – strug stolarski z wąskim ostrzem: Jak okno nie chodzi, to trzeba je
połaskotać zymsheblem.

Ż

Żaga – piła ręczna do drewna.

Żagować – ciąć piłą.

Żarna – dawne urządzenie do mielenia ziarna. Ze wspomnień strszych mieszkańców
powiatu brodnickiego wynika że używano je jeszcze sporadycznie do lat
sześćdziesiątych XX wieku.

Żelaźniak – wóz konny, na którego drewnianych kołach była nałożona żelazna obręcz –
ryfa (pod koniec lat sześćdziesiątych XX w wiele wozów konnych miało już koła „na
gumach”, czyli podobne jak w przyczepach ciągników).

Żełundek – żołądek.

Żerty – chętny do jedzenia: Tyn chłopak to je żerty.