rodu polskiego. Akcja objęła wszystkich Polaków, bez
względu na przynależność klasowo-społeczną, decydo-
wała narodowość. Wśród zamordowanych i deportowa-
nych ze względu na narodowość polską byli:

• Polacy,

mieszkańcy

dawnego

terytorium

Rzeczypospolitej

na wschód od granicy pań-

stwowej

II RP

, ustalonej w 1921

traktatem ryskim

(od grudnia 1922

granica pomiędzy Polską a

ZSRR

• Członkowie

Polskiej Organizacji Wojskowej

aresz-

towani według specjalnej listy. Wielu z nich przy-
pisano przynależność do organizacji, chociaż nigdy
nie byli członkami POW,

• Wszyscy polscy

znajdujący się jeszcze w ZSRR,

• Wszyscy imigranci z Polski,

• Uchodźcy polityczni z Polski (głównie członkowie

KPP

• Członkowie i założyciele

PPS

oraz innych niekomu-

nistycznych partii,

• Działacze narodowi

mniejszości polskiej w ZSRR

(w praktyce każdy Polak),

• Rodziny tych osób

[3]

Eksterminacja zdziesiątkowała także polskie duchowień-
stwo

katolickie

, które zostało przeznaczone do całkowitej

likwidacji

[4]

. Spośród 470 duchownych świadczących po-

sługę w sowieckiej Rosji po zakończeniu

czystki etnicz-

nej

pozostało zaledwie 10 kapłanów, oraz dwa czynne ko-

ścioły katolickie – w

Moskwie

Leningradzie

UPAMIĘTNIENIE

Miejsca zbrodni w granicach
współczesnych państw

2.1

Białoruś

Wiele z pomordowanych osób narodowości polskiej spo-
częło w zbiorowych mogiłach w

Kuropatach

na peryfe-

riach stolicy Białorusi –

Mińska

2.2

Ukraina

Oﬁary tej operacji stanowią prawdopodobnie znaczną
część osób pochowanych przed rokiem 1939 w

Bykowni

pod

Kijowem

. Po

agresji na Polskę

dołączyli do nich tak-

że polscy oﬁcerowie.

Zasięg operacji był tak powszechny, że np. w

Berdyczowie

do czerwca 1938 aresztowano do 60%

zamieszkujących miasto Polaków. Ważną jej częścią
był także

mord

Winnicy

, gdzie oprócz

Ukraińców

mordowano także Polaków. Mord w polskiej dzielnicy

Płoskirowa

Greczanach

, znamy dzięki świadectwu Zoﬁi

Pawłowskiej

[5]

2.3

Rosja

2.4

Azja Środkowa i Syberia

Masowe deportacje bardzo często miały charakter świa-
domego ludobójstwa. Oﬁary pozostawiano samym so-
bie w miejscach pozbawionych jakiejkolwiek możliwości
wyżywienia. Osoby, którym udało się przetrwać, założy-
ły sporą liczbę miejscowości, np.

Tajynszę

oraz

Żanaszar

;

potomkami tych osób jest znaczna część

Polaków w Ka-

zachstanie

Jak obliczył historyk

Uniwersytetu Harvarda

, profesor

Terry Martin

, w czasie „Wielkiego terroru” Polak miesz-

kający w ZSRR miał 31 razy większą szansę być rozstrze-
lanym, niż wynosiła średnia dla innych grup narodowo-
ściowych w tym okresie. Polaków w tym okresie zabi-
jano tylko dlatego, że byli Polakami. Ocenia się, że we
wszystkich operacjach w czasie Wielkiej Czystki zginęło
nie mniej niż 200 tysięcy Polaków. Jest to dziesięć razy
więcej niż w

zbrodni katyńskiej

Wykonawcy

Głównymi wykonawcami „operacji polskiej NKWD” by-
li:

•

Michaił Frinowski

– I zastępca ludowego komisarza

spraw wewnętrznych ZSRR, szef

Głównego Zarzą-

du Bezpieczeństwa Państwowego NKWD ZSRR

;

•

Leonid Zakowski

– szef Zarządu NKWD

obwodu

leningradzkiego

, następnie szef Zarządu NKWD

obwodu moskiewskiego

i zastępca ludowego komi-

sarza spraw wewnętrznych NKWD;

•

Boris Berman

– ludowy komisarz spraw wewnętrz-

nych Białoruskiej SRR;

•

Aleksiej Nasiedkin

– ludowy komisarz spraw we-

wnętrznych Białoruskiej SRR;

•

Wasilij Karucki

– szef Zarządu NKWD obwodu

moskiewskiego;

•

Władimir Cesarski

– szef Zarządu NKWD obwodu

moskiewskiego;

•

Izrail Leplewski

– ludowy komisarz spraw we-

wnętrznych Ukraińskiej SRR;

•

Aleksandr Uspienski

– ludowy komisarz spraw we-

wnętrznych Ukraińskiej SRR;

•

Michaił Stiepanow

– zastępca ludowego komisarza

spraw wewnętrznych Ukraińskiej SRR;

•

Nikołaj Szarow

– szef Zarządu NKWD

obwodu ki-

jowskiego

;

Wszystkich zamordowano w okresie „Wielkiego terroru”.

4 Klasyﬁkacja „operacji polskiej”

jako zbrodni ludobójstwa w ba-
daniach naukowych

W świetle badań czołowych znawców i autorów pierw-
szych monograﬁi naukowych „operacji polskiej” history-
ka z

Uniwersytetu Opolskiego

prof.

oraz socjologa dr.

zbrodnie na Pola-

kach w Związku Sowieckim w latach 1937–1938 są kla-
syﬁkowane jako

ludobójstwo

5 Upamiętnienie

Sejm Rzeczypospolitej Polskiej

dwukrotnie przyjmował

uchwały upamiętniające oﬁary operacji polskiej NKWD,
w których wyrażono także wdzięczność historykom i
działaczom rosyjskiego

stowarzyszenia Memoriał

pod-

trzymującym pamięć o dokonanym ludobójstwie:

• uchwała Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 14

lipca 2009 upamiętniająca oﬁary zbrodni dokona-
nych w latach 1937–1939 na Polakach zamieszka-
łych w ZSRR (M.P. 2009, poz. 675)

[8]

• uchwała Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 31

sierpnia 2012 w sprawie hołdu wszystkim zamor-
dowanym i represjonowanym na terenach Związku
Radzieckiego w ramach tzw. Operacji Polskiej w la-
tach 1937–1938 (M.P. 2012, poz. 676)

[9]

Z treści wyżej wymienionych uchwał sejmowych RP wy-
nika, że eksterminacja dokonana na Polakach w Związku
Sowieckim w latach 1937–1938 została oﬁcjalnie nazwa-
na zbrodnią ludobójstwa.

Zobacz też

•

Sandarmoch

•

Wyspy Sołowieckie

•

Kanał Białomorsko-Bałtycki

•

Konferencje Gestapo-NKWD

•

Represje ZSRR wobec Polaków i obywateli polskich
1939-1946

Przypisy

[1] Pełny tekst rozkazu przetłumaczony na język polski w pi-

śmie: „Karta”. 11, s. 27–29, 1993. Warszawa.

[2]

Robert Conquest

, Great Terror (1968), wydanie uzupeł-

nione: The Great Terror: A Reassessment (1990)

ISBN

0-19-505580-2

; wydanie polskie: Wielki Terror (1997),

ISBN 83-902063-9-0

[3] Tomasz Sommer, Rozstrzelać Polaków!, Najwyższy

CZAS!, nr 23, rok XXI.

[4] Tomasz Sommer, „Rozstrzelać Polaków. Ludobójstwo

Polaków w Związku Sowieckim – dokumenty z centrali”,
3SMedia, Warszawa 2010.

[5]

Wspomnienia Zoﬁi Pawłowskiej

[6]

Mikołaj Iwanow

, Zapomniane Ludobójstwo. Polacy w

państwie Stalina. „Operacja polska” 1937–1938, Kraków
2015, s. 480.

[7]

Tomasz Sommer

, Operacja Antypolska NKWD 1937-

1938. Geneza i przebieg ludobójstwa popełnionego na Po-
lakach w Związku Sowieckim, Warszawa 2014, s. 415.

[8]

M.P. z 2009 r. Nr 46, poz. 675

[9]

M.P. z 2012 r. poz. 676

8 Bibliograﬁa

• Wielki terror: operacja polska 1937–1938, t. 1–2,

Warszawa 2010, wyd.

Instytut Pamięci Narodowej

ISBN 978-83-7629-146-8

• Rozkaz НКВД СССР № 00485 w skróconej posta-

ci został opublikowany w książce: Ленинградский
мартиролог, 1937–1938. Т. 2. СПб., 1996. С.
454–456. Po polsku opublikowany w całości w
czasopiśmie historycznym «Karta», wydawanym w
Warszawie (1993. N 11. S. 27–29). Tajne pismo
ГУГБ НКВД z 11 sierpnia 1937, patrz: ЦХСД. Ф.
6. Оп. 13. Т. 6. Л. 8–51.

• Rozkaz НКВД СССР № 00447 patrz: Книга

памяти

жертв

политических

репрессий.

Ульяновск, 1996. С. 766–780. Po raz pierw-
szy opublikowany ze znacznymi skrótami w: Труд.
1992. 4 июня; Московские новости. 1992. 21
июня.

• Archiwum УФСБ Moskwy i obwodu moskiewskie-

go. Praca śledczego А.О. Postiela № 52668. Prze-
słuchanie z 11 października 1939.

• Dane o wymianach więźniów polskich i radziec-

kich są niejednoznaczne. W materiałach

Polskiego

Czerwonego Krzyża

(ГАРФ. Ф. 8406) można zna-

leźć informacje o sześciu takich akcjach w latach
1923–1932, w rezultacie których radzieckiej stronie
przekazano 425 osób, a stronie polskiej dwukrotnie
mniej.

• Wszechzwiązkowy spis osiedlenia z 1937: Краткие

итоги. М., 1991. С.83, 85, 94.

• Postanowienie СНК СССР z 28 kwietnia 1936

w książce: Бугай Н.Ф. Л.Берия – И.Сталину:
«Согласно Вашему указанию...». М., 1995. С. 9–
11. Oprócz Polaków wysiedlenie powinno obejmo-
wać również Niemców.

• Rozkaz НКВД СССР № 00486 patrz: Сборник

законодательных

нормативных

актов

репрессиях и реабилитации жертв политических
репрессий / Сост. Е.А.Зайцев. М., 1993. С. 86–
93. Po raz pierwszy opublikowano w: Мемориал-
Аспект. 1993. № 2/3 / Публ. Н. Г. Охотина.

• «Operacja Harbińska» (czasem nazywano ją

«harbińsko-japońską») była skierowana w pierw-
szym rzędzie przeciwko wracającym do ZSRR
byłym

urzędnikom

wschodniochińskiej

kolei

żelaznej. Oskarżano ich głównie o szpiegostwo
na rzecz Japonii. «Харбинский приказ» НКВД
СССР № 00593 от 20 сентября 1937 г. см.:
Мемориал-аспект. 1993. № 1(3) / Публ. Н. Г.
Охотина.

9 LINKI ZEWNĘTRZNE

• Dyrektywa A. J. Wyszyńskiego № 1/001532 z 17

kwietnia 1938 // ГАРФ. Ф. 8131. Оп. 28. Д. 33. Л.
2.

• АПРФ. Ф. 3. Оп. 58. Д. 254. Л. 156–157.

• Решение Политбюро от 15 сентября 1938

г.

впервые

опубликовано

в «Московских

новостях» (1992. 21 июня).

• Постановление от 17 ноября 1938 г. см. в кн.:

Органы государственной безопасности СССР в
Великой Отечественной войне: Сб. документов.
Т. 1. Кн. 1. М., 1995. С. 3–8. Там же на с.
16–20 опубликован с небольшими купюрами
приказ НКВД СССР № 00762 от 26 ноября 1938
г. «О порядке осуществления Постановления
СНК СССР и ЦК ВКП(б) от 17 ноября 1938
года».

• О ликвидации «пятой колонны» как о цели

массовых репрессий 1937–1938 гг. подробно и
обоснованно говорится в кн.: Хлевнюк О. В.
Политбюро: Механизмы политической власти в
1930-е гг. М., 1996. С. 196–198.

• Ср. сталинские рассуждения 3 марта 1937

г. на Пленуме ЦК ВКП(б) о «буржуазных
странах»,

«которые

окружают

Советский

Союз, выжидая случая для того, чтобы напасть
на него, разбить его или, во всяком случае,
подорвать его мощь и ослабить его», а также
о «буржуазных государствах», непрерывно
засылающих «друг к другу в тыл своих шпионов,
вредителей, диверсантов, а иногда и убийц»
с целью «создать там свою сеть и „в случае
необходимости” взорвать их тылы, чтобы
ослабить их и подорвать их мощь» («таков
закон взаимоотношений между буржуазными
государствами»), и его вывод, что, «с точки
зрения марксизма», «в тылы Советского Союза
буржуазные

государства

должны

засылать

вдвое и втрое больше вредителей, шпионов,
диверсантов и убийц» (Вопросы истории. 1995.
№ 3. С. 5–6).

• АПРФ. Ф. 3. Оп. 58. Д. 6. Л. 53.

• Формально немецкая операция началась

раньше польской. По сути же это не так. Приказ
НКВД СССР № 00439 от 25 июля 1937 г.
(опубликован в кн.: Ленинградский мартиролог.
Т. 2. С. 452–453) касался лишь «германских
подданных»,

работающих

или

работавших

на определенных оборонных заводах или на
транспорте. Осуждать по нему предлагалось
через Военную коллегию Верховного суда или
ОСО. Расширение категорий, подлежащих
аресту, до рамок национальной операции и
установление «альбомного порядка» осуждения
произошли в октябре 1937 г.

• Разъясняющее

указание

Отдела

актов

гражданского

состояния

НКВД

СССР

№

1486178 от 29 апреля 1938 г. см.: Мемориал-
аспект. 1994. № 10.

•

Andrzej Nowak

, Zgoda, prawda i szyderstwo,

Rzeczpospolita

Plus Minus z 30 kwietnia/1 maja

2011.

•

Timothy Snyder

, Skrwawione ziemie,

Świat Książki

2011,

ISBN 9788324722785

•

Tomasz Sommer

, Operacja antypolska NKWD,

Warszawa 2014.

9 Linki zewnętrzne

•

„Memoriał” o polskiej operacji NKWD

(

ros.

)

Źródła, autorzy i licencje treści i zdjęć

10.1 Tekst

• Operacja polska NKWD (1937–1938) Źródło:

https://pl.wikipedia.org/wiki/Operacja_polska_NKWD_(1937%E2%80%931938)

?oldid=47733679

Autorzy: Beno, Halibutt, Kggucwa, Flamenco108, Belissarius, Bocianski, Wames, Ales sandro, Mix321, Krzysieg, Ja-

nuszkaja, Xx236, Masur, Mathiasrex, Grzegorz Petka, MalarzBOT, Raz1el, PG, Krzysiek10, Adamt, Birczanin, Andros64, Gbylski, Gytha,
Nolik, Kerim44, Masti, Ravpawlisz, Piotr967, Pernambuko, Aibot, Poznaniak1975, Cichonh, Rembecki, Loraine, KamikazeBot, Dream-
catcher25, Albin Czarny, Dodsosk, Gungir1983, Kojoto, Xqbot, Pawski, ToBot, RedBot, Dama Pikowa, Pit rock, Tar Lócesilion, Emaus-
Bot, ZéroBot, Mrnr84201, Freedon Nadd, NarodowyKonserwatysta, Kwerendzista, Magyar062, Addbot, BlackBot, Braniewiak, Paweł
Ziemian BOT oraz Anonimowy: 10

10.2 Zdjęcia

• Plik:NKVD_Order_No._00485_-_Kharkov_copy_(2).jpg Źródło:

https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/c/c5/NKVD_

Order_No._00485_-_Kharkov_copy_%282%29.jpg

Licencja: Public domain Autorzy: Syg. Wydzielone Państwowe Archiwum SBU F.

16, Op. 23-sp, S. 20-24. Artysta:

NKVD

, scanned by Tomasz Sommer

• Plik:REF_orange.svg Źródło:

https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/d/d2/REF_orange.svg

Licencja: CC0 Autorzy:

File: