Kant Immanuel Prolegomena

Immanuel KANT
PROLEGOMENA
do wszelkiej przyszłej metafizyki, która b

dzie mogła wyst

jako nauka

przeło

ył Benadykt Bornstein, opracowała Janina Suchorzowska

Biblioteka Klasyków Filozofii, PWN 1960
Prolegomena niniejsze s

przeznaczone do u

ytku nie uczniów, lecz przyszłych

nauczycieli, a i tym słu

powinny nie do tego, by uporz

dkowa

wykład pewnej nauki

istniej

cej, lecz przede wszystkim, by sam

nauk

wynale

źć

(...)
Zamiarem moim jest przekona

wszystkich, którzy uwa

, i

warto si

zajmowa

metafizyk

e musz

koniecznie odło

na czas jaki

prac

, wszystko, co było

dotychczas, uzna

za niebyłe, a przede wszystkim postawi

pytanie: "Czy te

takiego jak metafizyka jest w ogóle mo

liwe?"

eli metafizyka jest nauk

, to dlaczego nic mo

e uzyska

, jak inne nauki,

powszechnego i trwałego uznania? Je

eli ni

nie jest, to jak

e si

dzieje,

e pod

pozorem nauki panoszy si

nieustannie i uwodzi rozum ludzki nigdy nie wygasaj

cymi,

ale i nigdy nie spełniaj

cymi si

nadziejami? Przeto czy przedstawimy dowód naszej

wiedzy, czy te

niewiedzy, to w ka

dym razie trzeba raz wreszcie co

pewnego

rozstrzygn

ąć

o naturze tej zamierzonej nauki, nie sposób bowiem, by taki stan rzeczy

trwał dłu

ej. Wydaje si

prawie

miechu warte,

e gdy ka

da inna nauka nieustannie

posuwa si

naprzód, w tej oto, która chce by

dro

sam

, któr

dy zapytuje

jak wyroczni

, kr

cimy si

wci

ąż

w kółko na tym samym miejscu, nie posuwaj

c si

ani o krok naprzód. A ubyło jej równie

wielu zwolenników i nie wida

eby ci,

co maj

za do

ść

silnych, by ja

nie

w innych naukach, chcieli sw

sław

nara

tutaj, gdzie ka

dy, kto zreszt

we wszelkich innych sprawach jest nieukiem, ro

sobie prawo do wydawania rozstrzygaj

cego s

du; albowiem w tej dziedzinie istotnie

nie ma jeszcze pewnej miary i wagi, które by pozwalały odró

gruntowno

ść

płytkiej gadaniny.
(...)
Mimo to jednak odwa

am si

przepowiedzie

e samodzielnie my

cy czytelnik tych

Prolegomenów nie tylko zw

tpi o swej dotychczasowej nauce, lecz w nast

pstwie tego

całkowicie si

przekona,

e nauka taka wcale istnie

nie mo

e, o ile nie stanie

zado

ść

wyra

onym tu

żą

daniom, na których opiera si

jej mo

liwo

ść

; a poniewa

to si

jeszcze nigdy nie stało -

e nie ma jeszcze wcale metafizyki. Ale,

e zarazem

popyt na ni

wszak nigdy usta

nie mo

e [Rusticus exspectat, dum defluat amnis,

at ille Labetur et labetur in omtie volubilis aevum. Horacy (Wie

niak czeka, a

potok przepłynie, lecz on toczy i toczy

dzie wiecznie swe skł

bione wody.) Epist.

2, 42 n.)], gdy

interes powszechnego rozumu ludzkiego zbyt

le jest z ni

zwi

zany, wi

c przyzna,

e jej całkowita reforma lub raczej nowe jej narodziny,

według planu dotychczas zupełnie nieznanego, zbli

niechybnie, cho

by przez

pewien czas opierano si

temu ze wszech sił. Od czasu prób Locke'a i Leibniza, a

raczej od powstania metafizyki, jak daleko si

ga jej historia, nie było zdarzenia,

które by mogło by

bardziej rozstrzygaj

ce dla losu tej nauki ni

atak, z którym

przeciw niej wyst

pił Dawid Hume. Nie wniósł on

wiatła do tego rodzaju poznania,

wykrzesał jednak

e iskr

, od której mo

na by było zapali

wiatło, gdyby natrafiła

na wra

liwy lont, którego zarzewie podtrzymywano by troskliwie i podsycano.

Głównym punktem wyj

cia Hume'a było jedno jedyne, lecz wa

ne poj

cie metafizyki,

mianowicie poj

cie zwi

zku przyczyny i skutku (a tak

e jego poj

cia pochodne: siły,

działania itd.). Zawezwał on rozum, który udaje,

e poj

cie to spłodził, a

eby zdał

mu spraw

z tego, jakim prawem my

li on sobie, i

mogłoby by

tak uposa

one,

e je

eli zostaje przyj

te, to przez to i co

innego koniecznie musi by

przyj

- to bowiem głosi poj

cie przyczyny. Dowiódł w sposób nie daj

cy si

zaprzeczy

e jest rzecz

dla rozumu zupełnie niemo

liw

pomy

takie poł

czenie a priori

i na podstawie poj

ęć

, zawiera ono bowiem konieczno

ść

; tymczasem nie da si

wcale

zrozumie

, dlaczego z tego powodu,

e co

istnieje, co

innego musiałoby równie

z konieczno

istnie

i w jaki przeto sposób dałoby si

a priori wprowadzi

poj

cie takiego poł

czenia. St

d wywnioskował,

e rozum oszukuje si

tym poj

ciem

całkowicie,

e bł

dnie uwa

a je za swe własne dziecko, gdy tymczasem jest ono tylko

kartem wyobra

ni, która, zapłodniona przez do

wiadczenie, podci

ła pewne

przedstawienia pod prawo kojarzenia i wypływaj

d podmiotow

konieczno

ść

, tj.

nawyknienie, podaje za konieczno

ść

przedmiotow

, uznawan

na podstawie zrozumienia

(Einsicht). St

d za

wysnuł wniosek,

e rozum nie posiada

adnej władzy pomy

lenia

takich poł

cze

, cho

by tylko w ogólnej postaci, gdy

wszystkie jego poj

cia byłyby

wtedy jedynie zmy

leniami i wszelkie jego rzekomo a priori istniej

ce poznania

byłyby tylko pospolitymi do

wiadczeniami, opatrzonymi fałszyw

etykiet

. To za

jest równoznaczne z tym,

e metafizyki w ogóle nie ma i by

nie mo

e. [Mimo

to Hume t

oto burz

filozofi

nazywał wła

nie metafizyk

i przypisywał jej wysok

warto

ść

. "Metafizyka i etyka - mówi on (Szkice, cz

ęść

IV, str. 214 przekładu

niemieckiego) - s

najpowa

niejszymi gał

ziami nauki; matematyka i

przyrodoznawstwo nie posiadaj

nawet połowy tej warto

ci". Ten przenikliwy

człowiek zwraca tu jednak uwag

tylko na negatywny po

ytek, jaki umiarkowanie

przesadnych roszcze

spekulatywnego rozumu przedstawiałoby dla całkowitego

usuni

cia tylu niesko

czonych a zaci

tych sporów, bałamuc

cych ród ludzki, stracił

przy tym jednak z oczu pozytywn

szkod

wynikaj

z tego,

e rozumowi odebrane

zostaj

najwa

niejsze perspektywy, według których jedynie mo

e on wytyczy

woli

najwy

szy cel wszelkich jej d

ąż

ci.]

Cho

wniosek Hume'a był zbyt pospieszny i niesłuszny, to był on jednak przynajmniej

oparty na badaniu, a badanie to zaiste było warte tego,

eby dobre głowy jego czasów

zjednoczyły si

, by to zadanie w tym rozumieniu, w jakim on je przedstawił,

rozwi

w sposób, o ile mo

ci, bardziej szcz

ęś

liwy, z czego rychło wynikn

ąć

by musiała całkowita reforma nauki.
(...) Nie na tym polegało zagadnienie, czy poj

cie przyczyny jest słuszne,

przydatne i niezb

dne dla całego poznania przyrody, tego bowiem Hume nigdy nie

podawał w w

tpliwo

ść

, lecz tylko, czy jest ono a priori pomy

lane przez rozum i

czy przez to posiada niezale

od wszelkiego do

wiadczenia wewn

trzn

prawdziwo

ść

i ma dlatego tak

e bardziej rozległ

przydatno

ść

, nie ograniczon

wył

cznie do

przedmiotów do

wiadczenia. W tej to sprawie Hume oczekiwał wyja

nienia (Eröffnung).

Wszak chodziło tylko o pochodzenie tego poj

cia, nie za

o jego niezb

dno

ść

w u

yciu.

Gdyby tylko pochodzenie zostało wykryte, to ju

same przez si

dane byłyby warunki

i zakres u

ywalno

ci tego poj

cia.

(...)
Przyznaj

szczerze: napomnienie Dawida Hume'a było wła

nie tym pierwszym sygnałem,

który przed wielu laty przerwał moj

drzemk

dogmatyczn

i nadał całkowicie inny

kierunek moim badaniom w dziedzinie filozofii spekulatywnej. Byłem daleki od
dawania posłuchu jego konkluzjom, które st

d tylko pochodziły,

e nie u

wiadomił

sobie swego zadania w cało

ci, lecz wpadł tylko na pewn

jego cz

ęść

, która bez

uwzgl

dnienia cało

ci nie mo

e sprawy wyja

. Je

eli wychodzimy z my

li, któr

nam kto

inny pozostawił, z my

li dobrze uzasadnionej, aczkolwiek jeszcze nie

przeprowadzonej całkowicie, mo

emy spodziewa

e przy dalszym przemy

leniu

posuniemy si

dalej, ni

to uczynił ów bystry człowiek, któremu zawdzi

czamy

pierwsz

iskr

tego

wiatła.

Starałem si

c najpierw zbada

, czy zarzutu Hume'a nie da si

przedstawi

ogólnie,

i wkrótce odkryłem,

e poj

cie zwi

zku przyczyny i skutku nie jest bynajmniej

jedynym poj

ciem, dzi

ki któremu intelekt my

li sobie a priori o zwi

zkach mi

dzy

rzeczami, co wi

cej,

e wła

nie metafizyka całkowicie z takich poj

ęć

składa.

Starałem si

nawet upewni

co do ich liczby, a

e to mi si

udało według

yczenia,

mianowicie wywie

ść

z jednej jedynej naczelnej zasady, wi

c wzi

łem si

dedukcji tych poj

ęć

, co do których byłem ju

pewien,

e nie pochodz

z do

wiadczenia,

jak to załatwił Hume, lecz wypływaj

z czystego intelektu. Dedukcja ta, która mojemu

bystremu poprzednikowi wydawała si

niemo

liwa, a która nikomu poza nim nawet na

l nie przyszła, cho

wszyscy bez obawy posługiwali si

tymi poj

ciami, nie

pytaj

c, na czym si

opiera ich przedmiotowa wa

ść

- ta dedukcja, powiadam, była

najtrudniejszym zadaniem, jakie kiedykolwiek mo

na było przedsi

wzi

ąć

na rzecz

metafizyki. I co przy tym najgorsze, to to,

e metafizyka, o ile tylko gdziekolwiek

z niej istnieje - nie mogła mi tu w najmniejszym stopniu pomóc, poniewa

owa

dedukcja musi dopiero rozstrzygn

ąć

liwo

ść

metafizyki. Poniewa

udało mi si

rozwi

zagadnienie Hume'a nie tylko w pewnym poszczególnym przypadku, lecz w

odniesieniu do władzy czystego rozumu, przeto mogłem stawia

kroki pewne, cho

wci

ąż

jeszcze powolne, by w ko

cu okre

zupełnie i według ogólnych zasad cały

zakres czystego rozumu, zarówno co do jego granic, jak i tre

ci - a to było tym

wła

nie, czego potrzeba metafizyce, by mogła zbudowa

swój system według

bezpiecznego planu.
(...) to jest całkowicie nowa nauka, której nikt przedtem nawet pomysłu nie uchwycił,
której sama nawet idea była nieznana i dla której z jej całkowitego dotychczasowego
dorobku nie mo

na było u

nic wi

cej prócz jednej jedynej wskazówki zawartej w

tpliwo

ciach Hume'a. Hume jednak równie

nie przeczuwał mo

liwo

ci tego rodzaju

formalnej nauki i chc

c swojemu okr

towi zapewni

bezpiecze

stwo, osadził go na

mieli

nie (sceptycyzmu), gdzie mo

e sobie le

i gni

; mnie za

, przeciwnie,

chodzi o danie mu sternika, który by według niezawodnych zasad sztuki sterowania,
opartych na znajomo

ci globu - zaopatrzony w dokładn

map

morza i kompas - mógł

go pewnie poprowadzi

tam, dok

d mu si

wydaje wła

ciwe.

(...) Jednak

e czysty rozum jest dziedzin

tak wyodr

bnion

, tak w samej sobie

wsz

dzie zwart

e nie mo

na dotkn

ąć

adnej jego cz

ęś

ci, nie poruszaj

c przy tym

wszystkich pozostałych, i nie mo

na nic osi

ąć

, nie wyznaczywszy uprzednio ka

dej

ęś

ci jej miejsca i jej wpływu na inne, albowiem - poniewa

nic nie ma poza rozumem,

co by sprostowa

mogło nasz s

d w jego obr

bie - wa

ść

i u

ywanie ka

dej jego

ęś

ci zale

y od stosunku, w jakim si

ona znajduje do pozostałych cz

ęś

ci rozumu

i poniewa

- jak w uczłonowanej budowie ciała pewnego organizmu - przeznaczenie

dego członka da si

wyprowadzi

tylko z zupełnego poj

cia cało

ci. Dlatego o

krytyce takiej mo

na powiedzie

e nie jest nigdy niezawodna, je

eli nie jest

wyko

czona całkowicie i a

do najdrobniejszych elementów czystego rozumu, i

e o

dziedzinie tej władzy trzeba rozstrzygn

ąć

i okre

wszystko albo nic.

(...) Kto za

sam ten plan, którym w postaci Prolegomenów poprzedzam wszelk

przyszł

metafizyk

, znów uzna za niejasny, niechaj zwa

e przecie

nie jest

potrzebne, by ka

dy studiował metafizyk

e zdarza si

nierzadko talent, który

czyni dobre post

py w gruntownych, a nawet gł

bokich naukach bardziej zbli

cych

do naoczno

ci (Anschauung), któremu jednak nie powodzi si

w badaniach

prowadzonych przy pomocy samych tylko poj

ęć

abstrakcyjnych, i

e w takim przypadku

nale

y swoje zdolno

ci umysłowe skierowa

na inny przedmiot;

e wszelako ten, kto

zamierza s

d wyda

o metafizyce, a nawet j

napisa

, musi koniecznie uczyni

zado

ść

wymaganiom tutaj postawionym, wszystko jedno, czy odb

dzie si

to w ten sposób,

e przyjmie on moje rozwi

zanie, czy te

je gruntownie obali i inne na jego miejsce

poda - pomin

ąć

go bowiem nie mo

e, i

e w ko

cu ta tak okrzyczana niejasno

ść

(zwykła

pokrywka własnej wygody i głupoty) równie

przynosi korzy

ść

, poniewa

ludzie,

którzy wobec wszystkich innych nauk zachowuj

ostro

ne milczenie, w kwestiach

metafizyki przemawiaj

po mistrzowsku i zuchwale wyrokuj

, niewiedza ich bowiem

nie odbija tutaj tak wyra

nie od uczono

ci innych - ale za to jak

e si

ró

ni od

prawdziwych zasad krytycznych, które przeto mo

na wychwala

za to,

e Ignavum,

fucos, pecus a praesepibus arcent (Plemi

leniwe trutniów z dala od ulów trzymaj

;

Wergiliusz, Georgica IV, 168).
UWAGI WST

PNE

O SWOISTYM CHARAKTERZE WSZELKIEGO POZNANIA METAFIZYCZNEGO
§ 1
O

RÓDŁACH METAFIZYKI

eli chcemy pewne poznanie przedstawi

jako nauk

, to musimy przede wszystkim

móc dokładnie okre

to, co ró

ni t

nauk

od wszystkich innych, a wi

c co jej

tylko jest wła

ciwe; w przeciwnym bowiem razie granice wszystkich nauk zlewaj

z sob

adna z nich nie mo

e by

gruntownie traktowana zgodnie ze sw

natur

Bez wzgl

du na to, czy ta swoista wła

ciwo

ść

polega na ró

nicy przedmiotu, czy

ródeł poznania, czy rodzaju poznania, czy te

paru, je

eli nie wszystkich tych

czynników razem wzi

tych, w ka

dym razie na tym dopiero opiera si

idea mo

liwej

nauki i jej wła

ciwej dziedziny.

Przede wszystkim, co si

tyczy

ródeł poznania metafizycznego, to ju

w jego poj

ciu

zawiera si

to,

e nie mog

one by

empiryczne. Zasady tego poznania (a do nich

nale

żą

nie tylko jego zasadnicze twierdzenia, lecz i zasadnicze poj

cia) nigdy

przeto nie mog

zaczerpni

te z do

wiadczenia, bo poznanie to ma by

nie fizyczne,

lecz metafizyczne, tj. le

żą

ce poza granic

wiadczenia. A wi

c podstaw

tego

poznania nie b

dzie ani do

wiadczenie zewn

trzne, które stanowi

ródło wła

ciwej

fizyki, ani wewn

trzne, które stanowi podstaw

psychologii empirycznej. Jest wi

ono poznaniem a priori, czyli poznaniem [płyn

cym] z czystego intelektu i z czystego

rozumu.
W tym jednak nie ró

niłoby si

ono niczym od czystej matematyki; musi wi

c nosi

nazw

czystego poznania filozoficznego. Co si

tyczy jednak znaczenia tego

wyró

nienia, to odwołuj

do Krytyki czystego rozumu ([A]. str. 712 i nast.),

gdzie ró

nica mi

dzy tymi dwoma sposobami u

ywania rozumu wyło

ona została jasno

i zadowalaj

co. - Tyle o

ródłach poznania metafizycznego.

§ 2
O RODZAJU POZNANIA, KTÓRE JEDYNIE MO

E BY

NAZWANE "METAFIZYCZNYM"

a) O RÓ

NICY MI

DZY SYNTETYCZNYMI A ANALITYCZNYMI S

DAMI W OGÓLE

Poznanie metafizyczne musi zawiera

same s

dy a priori - tego wymaga wła

ciwo

ść

jego

ródeł. Lecz niezale

nie od tego, czy s

dy posiadaj

takie czy inne pochodzenie,

czy równie

co do swej formy logicznej przedstawiaj

tak czy inaczej, istnieje

jednak mi

dzy nimi ró

nica pod wzgl

dem tre

ci, na skutek której s

one albo tylko

wyja

niaj

ce i nic nie dodaj

do tre

ci poznania, albo te

rozszerzaj

ce i dane

poznanie powi

kszaj

; pierwsze b

dziemy mogli nazwa

dami analitycznymi, drugie

- syntetycznymi.
S

dy analityczne wypowiadaj

w orzeczeniu tylko to, co w poj

ciu podmiotu było ju

rzeczywi

cie pomy

lane, cho

nie tak jasno i nie z tak

sam

wiadomo

. Je

eli

powiadam: "Wszystkie ciała s

rozci

głe" - to w najmniejszym nawet stopniu nie

rozszerzyłem przez to swego poj

cia ciała, lecz tylko poj

cie to rozło

yłem, gdy

przed wydaniem s

du rozci

gło

ść

o owym poj

ciu rzeczywi

cie pomy

lałem, cho

jej o nim wyra

nie nie orzekłem; s

d ten jest wi

c analityczny. Natomiast zdanie:

"Niektóre ciała s

ęż

kie" - zawiera w orzeczeniu co

, co nie jest rzeczywi

cie

pomy

lane w ogólnym poj

ciu ciała: powi

ksza wi

c ono moje poznanie, doł

czaj

do mego poj

cia, i musi si

przeto nazywa

dem syntetycznym.

b) WSPÓLN

NACZELN

ZASAD

WSZYSTKICH S

DÓW ANALITYCZNYCH JEST ZASADA SPRZECZNO

Wszystkie s

dy analityczne opieraj

całkowicie na zasadzie sprzeczno

ci i s

co do swej natury poznaniami a priori, niezale

nie od tego, czy poj

cia stanowi

ich materi

empiryczne, czy te

nie. Poniewa

bowiem orzeczenie twierdz

cego

du analitycznego jest ju

przedtem pomy

lane w poj

ciu podmiotu, przeto nie mo

go bez sprzeczno

ci o podmiocie zaprzeczy

; tak samo jego przeciwie

stwo w s

dzie

analitycznym, lecz przecz

cym, trzeba z konieczno

o podmiocie zaprzeczy

, i

to tak

e na zasadzie sprzeczno

ci. Tak si

rzecz ma ze zdaniami: "Ka

de ciało jest

rozci

głe" i "

adne ciało nie jest nierozci

głe (proste)".

Z tego to wła

nie powodu wszystkie zdania analityczne s

dami a priori, nawet

wtedy, gdy ich poj

cia s

empiryczne, np. "Złoto jest

ółtym metalem"; a

eby to

wiedzie

, nie potrzeba mi bowiem

adnego dalszego do

wiadczenia poza moim poj

ciem

złota, które zawiera w sobie to,

e ciało to jest

ółte i

e jest metalem; gdy

to wła

nie stanowiło moje poj

cie i nie musiałem nic innego zrobi

, jak je rozło

nie ogl

daj

c si

za niczym innym poza nim.

c) S

DY SYNTETYCZNE WYMAGAJ

INNEJ ZASADY NACZELNEJ NI

ZASADA SPRZECZNO

Istniej

dy syntetyczne a posteriori, których pochodzenie jest empiryczne; ale

równie

takie, które s

pewne a priori i wypływaj

z czystego intelektu i rozumu.

Lecz jedne i drugie w tym si

z sob

zgadzaj

e nigdy nie mog

powsta

na podstawie

samej tylko zasady analizy, mianowicie zasady sprzeczno

ci; wymagaj

one jeszcze

innej zupełnie zasady naczelnej, chocia

z ka

dej zasady, jak

kolwiek by ona była,

musz

zawsze wyprowadzane zgodnie z zasad

sprzeczno

ci. Albowiem nic nie mo

sprzeciwia

tej zasadzie - mimo

e nie wszystko da si

z niej wyprowadzi

. Przede

wszystkim s

dy syntetyczne podziel

na klasy.

1. S

dy do

wiadczalne s

zawsze syntetyczne. Byłoby bowiem niedorzeczno

opiera

dy analityczne na do

wiadczeniu, skoro nie mog

wykroczy

poza moje

poj

cie, by s

d taki utworzy

, i zb

dne jest mi przeto do tego wszelkie

wiadectwo

wiadczenia.

e ciało jest rozci

głe - jest to zdanie pewne a priori, nie za

d do

wiadczalny. Zanim bowiem przyst

puj

do do

wiadczenia, posiadam ju

wszelkie warunki swego s

du w poj

ciu, z którego pozostaje mi tylko wydoby

orzeczenie zgodnie z zasad

sprzeczno

ci i przez to równocze

nie u

wiadomi

sobie

konieczno

ść

tego s

du, o której do

wiadczenie nigdy by mnie nie pouczyło.

2. S

dy matematyczne s

wszystkie syntetyczne. Zdanie to dotychczas, jak si

zdaje,

uszło całkowicie uwagi analityków rozumu ludzkiego, a nawet wydaje si

wprost

przeciwne wszelkim ich przypuszczeniom, cho

jest niezaprzeczenie pewne, a w

skutkach swych nader wa

ne. Widz

c bowiem,

e wszystkie wnioski matematyków

rozwijaj

wedle zasady sprzeczno

ci (czego wymaga natura wszelkiej pewno

apodyktycznej), wmówiono w siebie,

e i odno

ne zasady dałyby si

pozna

podstawie zasady sprzeczno

ci - w czym si

bardzo pomylono. Zdanie syntetyczne

bowiem mo

na wprawdzie poj

ąć

zgodnie z zasad

sprzeczno

ci, lecz tylko w ten sposób,

e zakładamy inne zdanie syntetyczne, z którego tamto da si

wywie

ść

, a nigdy samo

w sobie.
Przede wszystkim nale

y zauwa

e wła

ciwe twierdzenia matematyczne zawsze s

dami a priori, a nie s

empiryczne, albowiem towarzyszy im konieczno

ść

, która

nie mo

e by

zaczerpni

ta z do

wiadczenia. Gdyby jednak nic chciano si

ze mn

to zgodzi

, to dobrze. Ogranicz

w takim razie swoje twierdzenie do czystej

matematyki, której poj

cie ju

zawiera w sobie to,

e obejmuje ona poznanie nie

empiryczne, lecz tylko czyste poznanie a priori.
Pocz

tkowo mo

na byłoby sobie my

e zdanie: "7 + 5 = 12" jest jedynie zdaniem

analitycznym, które według zasady sprzeczno

ci wynika z poj

cia sumy siedmiu i

ciu. Jednak

e, je

eli rozpatrujemy rzecz bli

ej, to si

przekonujemy,

e poj

cie

sumy siedmiu i pi

ciu nic wi

cej w sobie nie zawiera nad poł

czenie obu liczb w

jedn

jedyn

, przez co wcale jeszcze nie pomy

lało si

o tym, jaka jest ta jedyna

liczba, ł

ca w sobie tamte dwie. Poj

cia dwunastu wcale jeszcze nie pomy

lałem

przez to,

e mam na my

li tylko owo poł

czenie siedmiu i pi

ciu; i cho

bym nie wiem

jak długo rozkładał swe poj

cie takiej mo

liwej sumy, to jednak dwunastki tam nie

znajd

. Musi si

wyj

ść

poza te poj

cia, przywołuj

c na pomoc naoczno

ść

odpowiadaj

jednemu z nich, np. swoje pi

ęć

palców lub (jak to czyni Segner w swej

Arytmetyce) pi

ęć

punktów i doł

czaj

c do poj

cia siedmiu kolejno po sobie dane w

naoczno

ci jednostki pi

tki. Dzi

ki wi

c zdaniu "7 + 5 = 12" rozszerzamy

rzeczywi

cie swoje poj

cie i doł

czamy do pierwszego poj

cia nowe, które w tamtym

wcale nic było pomy

lane. Znaczy to,

e zdanie arytmetyczne jest zawsze syntetyczne,

o czym przekonujemy si

jeszcze wyra

niej bior

c nieco wi

ksze liczby; jasne jest

bowiem zupełnie,

e mo

emy wtedy poj

cie nasze kr

i obraca

, ile chcemy, mimo

to jednak bez przywołania na pomoc naoczno

ci, przez sam tylko rozbiór naszych poj

ęć

nigdy sumy nie znajdziemy.

Równie

adna zasada czystej geometrii nie jest analityczna.

e linia prosta jest

najkrótszym poł

czeniem mi

dzy dwoma punktami, jest to zdanie syntetyczne.

Albowiem moje poj

cie czego

prostego nie zawiera nic z wielko

ci, lecz tylko jako

ść

Poj

cie przeto czego

najkrótszego zostaje tutaj całkowicie doł

czone i przez

aden

rozbiór nie mo

na go wydoby

z poj

cia linii prostej. Musi si

c przywoła

pomoc naoczno

ść

, dzi

ki której jedynie synteza staje si

liwa.

Niektóre inne zasady, które geometrzy zakładaj

, s

wprawdzie rzeczywi

cie

analityczne i opieraj

na zasadzie sprzeczno

ci; słu

żą

one jednak, jako zdania

identyczne, tylko za ogniwa w ła

cuchu metody, nie za

za zasady naczelne, np.:

a = a, cało

ść

równa jest samej sobie, lub (a + b) > a - tj. cało

ść

jest wi

ksza

od swej cz

ęś

ci. Lecz nawet i te zasady, cho

one wa

ne na podstawie samych tylko

poj

ęć

, dopuszcza si

w matematyce tylko dlatego,

e mo

na je przedstawi

naoczno

ci. Tym, co zazwyczaj skłania nas tu do przekonania,

e orzeczenie takich

apodyktycznych s

dów tkwi ju

w naszym poj

ciu i

e przeto s

d jest analityczny,

jest jedynie dwuznaczno

ść

wyra

enia. Powinni

my mianowicie do pewnego danego

poj

cia doł

czy

w my

li orzeczenie i ta konieczno

ść

zwi

zana jest ju

z tymi

poj

ciami. Lecz kwestia polega tu nie na tym, co powinni

my doł

czy

w my

li do

danego poj

cia, lecz co w poj

ciu tym rzeczywi

cie, chocia

niejasno, my

limy -

a wtedy si

okazuje,

e orzeczenie zwi

zane jest wprawdzie z tamtym poj

ciem w

sposób konieczny, wszelako nie bezpo

rednio, lecz za po

rednictwem naoczno

ci,

która musi si

do niego doł

czy

Tym, co jest istotne i co odró

nia czyste poznanie matematyczne od wszelkiego innego

poznania a priori, jest to,

e musi si

ono odbywa

w ten sposób,

e nie wychodzi

z poj

ęć

, lecz zawsze tylko z konstrukcji poj

ęć

(Krytyka [A], str. 713). Poniewa

przeto w twierdzeniach swych poznanie to musi wychodzi

poza poj

cie ku temu, co

jest zawarte w danych naocznych odpowiadaj

cych temu poj

ciu, wi

c jego twierdzenia

nigdy nic mog

i nie powinny powstawa

przez rozbiór poj

ęć

, tj. analitycznie, i

przeto wszystkie syntetyczne.

(...)
3. Wła

ciwe s

dy metafizyczne s

wszystkie syntetyczne. Nale

y odró

nale

żą

ce do metafizyki od s

dów metafizycznych we wła

ciwym sensie. W

ród tych

pierwszych jest bardzo wiele s

dów analitycznych, lecz s

one tylko

rodkiem do

uzyskania s

dów metafizycznych, które stanowi

wył

czny cel tej nauki i które

zawsze s

syntetyczne. Je

eli bowiem do metafizyki nale

żą

poj

cia takie, jak np.

poj

cie substancji, to i s

dy, które powstaj

przez sam tylko rozbiór tych poj

ęć

nale

żą

z konieczno

ci równie

do metafizyki, np. "Substancj

jest to, co istnieje

tylko jako podmiot" itd. - i za pomoc

szeregu takich s

dów analitycznych staramy

zbli

do definicji poj

ęć

. Poniewa

jednak analiza czystego poj

cia intelektu

(a takie poj

cia zawiera metafizyka) odbywa si

w ten sam sposób, co i rozbiór

dego innego poj

cia, cho

by i empirycznego, które do metafizyki nie nale

y (np.

"powietrze jest ciecz

spr

ęż

yst

, której spr

ęż

ysto

ci nie usuwa

aden znany nam

stopie

zimna"), wi

c swoi

cie metafizycznym jest tu wprawdzie poj

cie, lecz nie

d analityczny. Albowiem nauka ta posiada co

odr

bnego i jej tylko swoistego w

sposobie wytwarzania swych pozna

a priori, który trzeba przeto odró

od tego,

co posiada ona wspólnego z wszelkimi innymi poznaniami intelektualnymi; tak np.
zdanie: "Wszystko, co jest w rzeczach substancj

, jest trwałe" - jest zdaniem

syntetycznym i swoi

cie metafizycznym.

Gdy poj

cia a priori, stanowi

ce materi

i narz

dzia do budowy metafizyki, zostały

według pewnych zasad zebrane, wtedy rozbiór tych poj

ęć

nabiera wysokiej

warto

ci; mo

na go równie

wyło

jako osobn

ęść

(jak gdyby philosophia

definitiva), zawieraj

same tylko zdania analityczne nale

żą

ce do metafizyki, w

wyodr

bnieniu od wszystkich s

dów syntetycznych, stanowi

cych sam

metafizyk

Albowiem w istocie owe rozbiory [poj

ęć

] nigdzie indziej, jak tylko w metafizyce

przynosz

znaczniejszy po

ytek, tzn. w zamiarze uzyskania twierdze

syntetycznych,

które ma si

utworzy

z owych uprzednio zanalizowanych poj

ęć

Zako

czenie wi

c niniejszego paragrafu brzmi: metafizyka ma w sposób wła

ciwy do

czynienia z syntetycznymi zdaniami a priori, i one to jedynie stanowi

jej cel;

do osi

gni

cia tego celu potrzebuje wprawdzie pewnego rozbioru jej poj

ęć

, a tym

samym i s

dów analitycznych, lecz post

powanie to nie jest przez to inne ni

w ka

dym

innym rodzaju poznania, gdzie przez rozbiór naszych poj

ęć

staramy si

jedynie o

to, by si

stały one wyra

ne. Jedynie wytwarzanie poznania a priori, zarówno za

pomoc

naoczno

ci, jak i poj

ęć

, wreszcie [tworzenie] tak

e syntetycznych zda

priori, i to w poznaniu filozoficznym, stanowi istotn

tre

ść

metafizyki.

§ 3
UWAGA DOTYCZ

CA OGÓLNEGO PODZIAŁU S

DÓW NA ANALITYCZNE I SYNTETYCZNE

Podział ten jest niezb

dny, gdy chodzi o krytyk

intelektu ludzkiego, i zasługuje

dlatego na to, by sta

w niej klasycznym; poza tym nie wiedziałbym, gdzie mógłby

on przynie

ść

jaki

znaczniejszy po

ytek. I w tym te

widz

przyczyn

, dlaczego

filozofowie dogmatyczni, którzy poszukiwali

ródeł s

dów metafizycznych zawsze

tylko w samej metafizyce, nie za

poza ni

w czystych prawach rozumu w ogóle,

zaniedbali przeprowadzenia tego podziału (...).
PROLEGOMENÓW PYTANIE OGÓLNE:
CZY METAFIZYKA JEST W OGÓLE MO

LIWA?

§ 4
Gdyby rzeczywi

cie istniała metafizyka, która mogłaby si

utrzyma

jako nauka,

gdyby mo

na było powiedzie

: "oto tu jest metafizyka, tej macie si

tylko nauczy

a ona was nieodparcie i niezmiennie przekona o swej prawdzie", wtedy pytanie to
byłoby niepotrzebne i pozostawałoby jedynie pytanie, które dotyczy raczej
wypróbowania naszej bystro

ci ni

dowodu istnienia samej rzeczy, mianowicie: w jaki

sposób jest ona mo

liwa i w jaki sposób rozum poczyna sobie, by doj

ść

do niej? Ale

w tym przypadku rozumowi ludzkiemu nie poszło tak gładko. Nie mo

na wskaza

ani

jednej ksi

ąż

ki, jak pokazuje si

np. Euklidesa, i powiedzie

: "Oto metafizyka, tu

znajdziecie najwa

niejszy cel tej nauki, poznanie najwy

szej istoty i przyszłego

wiata, dowiedzione na podstawie zasad czystego rozumu". Mo

na wprawdzie wskaza

wiele zda

, które s

apodyktycznie pewne i nie były nigdy podawane w w

tpliwo

ść

lecz s

one wszystkie analityczne i dotycz

raczej materiałów i narz

dzi do

zbudowania metafizyki, ani

eli rozszerzenia poznania, co w niej powinno by

wła

ciwym naszym celem (por. wy

ej § 2, sub c). I cho

pokazujecie równie

zdania

syntetyczne (np. zasad

racji dostatecznej), których - jak to było przecie

waszym

obowi

zkiem - nie dowiedli

cie nigdy za pomoc

samego tylko rozumu, a wi

c a priori,

a co do których mimo to ch

tnie przyznamy wam racj

, to jednak, gdy chcecie

posługiwa

nimi dla osi

gni

cia głównego waszego celu, wpadacie w twierdzenia

tak niedopuszczalne i tak niepewne,

e zawsze jedna metafizyka przeczyła drugiej

w wygłaszanych twierdzeniach, b

w ich uzasadnieniu, i tym sposobem sama

niweczyła swe roszczenia do trwałego uznania. Próby stworzenia takiej nauki bez
w

tpienia stanowiły nawet pierwsz

przyczyn

tak wcze

nie powstałego sceptycyzmu,

sposobu my

lenia, w którym rozum wyst

puje tak gwałtownie przeciwko samemu sobie,

e mógł on powsta

tylko przy całkowitym zw

tpieniu w zaspokojenie

najpowa

niejszych zada

rozumu. Ludzie bowiem pocz

tkowo, znacznie dawniej, zanim

w sposób metodyczny zacz

li przyrodzie zadawa

pytania, wysuwali pytania jedynie

pod adresem swego odosobnionego rozumu, wy

wiczonego ju

do pewnego stopnia przez

pospolite do

wiadczenie; rozum bowiem jest nam wszak zawsze obecny, praw za

przyrody trzeba zazwyczaj mozolnie poszukiwa

. W ten oto sposób metafizyka płyn

ła

po wierzchu jak piana, przy czym skoro tylko jedna piana została zebrana i znikła,
zaraz na powierzchni zjawiała si

nowa, któr

jedni zawsze po

żą

dliwie zbierali,

gdy inni, zamiast w gł

bi szuka

przyczyny tego zjawiska, uwa

ali si

za m

drych

dlatego,

e wy

miewali pró

prac

tamtych.

Przesyceni wi

c dogmatyzmem, który nas niczego nie uczy, a równocze

nie i

sceptycyzmem, który nam w ogóle nic nie obiecuje, nawet stanu spoczynku w dozwolonej
niewiedzy, wzywani do działania doniosło

poznania, którego nam potrzeba, a

dzi

ki długiemu do

wiadczeniu nieufni wobec wszelkiego poznania, które w naszym

mniemaniu posiadamy lub które nam si

narzuca pod tytułem, czystego rozumu, mamy

jeszcze tylko jedno krytyczne pytanie, po którego rozwi

zaniu musimy urz

dzi

nasze

przyszłe post

powanie: Gzy metafizyka jest w ogóle mo

liwa? Lecz na pytanie to

musimy odpowiedzie

nie za pomoc

sceptycznych zarzutów skierowanych przeciw

pewnym twierdzeniom jakiej

rzeczywistej metafizyki (gdy

teraz

adnej jeszcze nie

uznajemy), lecz wychodz

c z tylko problematycznego jeszcze dotychczas poj

cia

takiej nauki.
(...)
Szcz

ęś

liwie jednak si

zdarza,

e cho

nie mo

emy uzna

rzeczywisto

ci metafizyki

jako nauki, mo

emy jednak z ufno

powiedzie

e pewne czyste syntetyczne

poznanie a priori istnieje rzeczywi

cie i

e jest dane, mianowicie czysta

matematyka i czyste przyrodoznawstwo; obie te nauki zawieraj

bowiem twierdzenia,

które zawsze uznawane s

za apodyktycznie pewne, po cz

ęś

ci przez sam tylko rozum,

po cz

ęś

ci przez powszechn

zgod

[płyn

] z do

wiadczenia, i pomimo to uznawane

zawsze za niezale

ne od do

wiadczenia. Jeste

my wi

c w posiadaniu pewnego

przynajmniej niezaprzeczonego syntetycznego poznania a priori i nie potrzebujemy
si

pyta

, czy jest ono mo

liwe (bo jest rzeczywiste), tylko: Jak jest ono mo

liwe?

- [mianowicie w tym celu], aby z zasady mo

liwo

ci danego nam poznania móc

wyprowadzi

równie

liwo

ść

wszelkiego innego poznania.

PYTANIE OGÓLNE:
W JAKI SPOSÓB MO

LIWE JEST POZNANIE [PŁYN

CE] Z CZYSTEGO ROZUMU?

§ 5
Widzieli

my powy

ej ogromn

ró

nic

dzy s

dami analitycznymi i syntetycznymi.

liwo

ść

analitycznych s

dów mo

na było poj

ąć

bardzo łatwo; opiera si

ona bowiem

na zasadzie sprzeczno

ci. Mo

liwo

ść

zda

syntetycznych a posteriori, tj. takich,

które czerpie si

z do

wiadczenia, równie

nie wymaga

adnego specjalnego

obja

nienia, samo bowiem do

wiadczenie nie jest niczym innym, jak ci

głym

zespalaniem (syntez

) spostrze

. Pozostaj

c nam tylko zdania syntetyczne a

priori, których mo

liwo

ść

trzeba koniecznie wyszuka

i zbada

, gdy

musi ona

opiera

na innych zasadach naczelnych ni

zasada sprzeczno

ci.

Nie powinni

my jednak dopiero szuka

liwo

ci takich zda

, tj. pyta

, czy s

one

liwe. Albowiem do

ść

ich jest danych rzeczywi

cie, i to z niezaprzeczon

pewno

- a

e metoda, której si

teraz trzymamy, ma by

analityczna, wi

zaczniemy od tego,

e takie syntetyczne, lecz czyste poznanie rozumowe istnieje

rzeczywi

cie. Ale potem musimy jednak zbada

podstaw

tej mo

liwo

ci i zapyta

w jaki sposób poznanie to jest mo

liwe, aby na podstawie zasad mo

liwo

ci tego

poznania móc nast

pnie okre

warunki, zakres i granice jego u

ycia. Wła

ciwe

przeto, ze szkoln

precyzj

okre

lone zadanie, od którego wszystko zale

y, brzmi:

W jaki sposób mo

liwe s

zdania syntetyczne a priori?

Gwoli popularno

ci wyraziłem je powy

ej nieco inaczej - mianowicie jako pytanie

o mo

liwo

ść

poznania [płyn

cego] z czystego rozumu. (...) mówi

c tu o poznaniu

[płyn

cym] z czystego rozumu, mamy na my

li jedynie poznanie syntetyczne, nigdy

analityczne. (...)

Otó

od rozwi

zania tego zadania zale

y całkowicie powodzenie lub upadek metafizyki,

a wi

c cała jej egzystencja. Mo

e kto

swe twierdzenia metafizyczne wykłada

z nie

wiem jakimi pozorami [prawdy], mo

e gromadzi

w sposób przytłaczaj

cy wnioski na

wnioskach - je

eli jednak nie mógłby przedtem da

zadowalaj

cej odpowiedzi na to

pytanie, to mam prawo powiedzie

: wszystko to jest czcza, bezpodstawna filozofia

i m

dro

ść

fałszywa. (...)

[Dawid Hume] pytanie to przedstawiał sobie o wiele mniej ogólnie, ni

to tutaj

zachodzi i zachodzi

musi, je

eli odpowied

na nie ma by

rozstrzygaj

ca dla całej

metafizyki. Jak

e bowiem jest mo

liwe - mówił ów człowiek bystry -

e je

eli dane

mi jest pewne poj

cie, to mog

wyj

ść

poza nie i powi

z nim inne, nie zawarte

zupełnie w tamtym, i to w taki sposób, jak gdyby to poj

cie koniecznie do tamtego

nale

ało. Tylko do

wiadczenie mo

e nam dostarczy

tego rodzaju powi

(taki

wyprowadzał on wniosek z tamtej trudno

ci, któr

uznał za niemo

liwo

ść

) i wszelka

owa rzekoma konieczno

ść

lub - co na jedno wychodzi - uznawane za ni

poznanie a

priori nie jest niczym innym, jak tylko długotrwałym przyzwyczajeniem uznawania
czego

za prawdziwe i uwa

ania z tego powodu podmiotowej konieczno

ci za

przedmiotow

(...)
Tak wi

c wszyscy metafizycy s

w czynno

ciach swych uroczy

cie i zgodnie z prawem

zawieszeni tak długo, dopóki nie dadz

zadowalaj

cej odpowiedzi na pytanie: W jaki

sposób s

liwe syntetyczne pognania a priori? Albowiem tylko na tej odpowiedzi

polega uwierzytelnienie, którym musz

wykaza

, je

eli maj

przedło

nam co

w imieniu czystego rozumu; bez takiego za

uwierzytelnienia mog

tylko tego

spodziewa

e ludzie rozumni, których ju

tylekro

oszukano, odprawi

ich bez

dalszego rozpatrywania ich przedło

(...) Mo

na powiedzie

e cała filozofia transcendentalna, która z konieczno

poprzedza wszelk

metafizyk

, nie jest niczym innym, jak całkowitym rozwi

zaniem

postawionego tutaj pytania, tylko

e w systematycznym porz

dku i we wszystkich

szczegółach, i

e przeto nie mamy dotychczas wcale filozofii transcendentalnej.

To bowiem, co nosi takie miano, jest wła

ciwie cz

ęś

metafizyki; owa za

nauka

ma dopiero rozstrzygn

ąć

o mo

liwo

ci metafizyki i musi przeto wszelk

metafizyk

poprzedza

. Nie nale

y si

równie

dziwi

e potrzeba tu całej nauki, i to

pozbawionej wszelkich pomocy ze strony innych nauk, a wi

c całkiem nowej nauki,

by da

dostateczn

odpowied

na jedno tylko jedyne pytanie, je

eli jego rozwi

zanie

poł

czone jest z mozołem i trudno

ciami, a nawet z pewn

niejasno

Przyst

puj

c teraz do rozwi

zania tego pytania, i to według metody analitycznej,

w której zakładamy,

e takie poznania z czystego rozumu istniej

rzeczywi

cie,

emy si

powoła

tylko na dwie nauki poznania teoretycznego (a tylko o takim

poznaniu tu mówimy), mianowicie na czyst

matematyk

i czyste przyrodoznawstwo.

Tylko one bowiem zdolne s

przedstawi

nam przedmioty w danych naocznych (in der

Anschauung). Je

eliby przeto w tych naukach wyst

powało poznanie a priori, tylko

one mogłyby pokaza

in concreto jego prawdziwo

ść

, czyli jego zgodno

ść

z przedmiotem,

tj. jego rzeczywisto

ść

, z której wychodz

c mo

na by nast

pnie posun

ąć

na drodze

analitycznej do podstawy jego mo

liwo

ci. Ułatwia to bardzo post

powanie, w którym

rozwa

ania nie tylko zostaj

zastosowane do faktów, lecz nawet od nich wychodz

zamiast

eby w syntetycznym post

powaniu trzeba było je całkowicie wyprowadza

poj

ęć

(...) główne pytanie transcendentalne dzieli si

na cztery inne pytania i zgodnie

z tym stopniowo b

dzie rozwi

zywane:

1. W jaki sposób jest mo

liwa czysta matematyka?

2. W jaki sposób jest mo

liwe czyste przyrodoznawstwo?

3. W jaki sposób jest mo

liwa metafizyka w ogóle?

4. W jaki sposób jest mo

liwa metafizyka jako nauka?

Jakkolwiek rozwi

zanie tych zada

ma zasadniczo przedstawi

istotn

tre

ść

Krytyki,

to jednak jest widoczne,

e posiada ono co

swoistego, co ju

i samo przez si

jest

godne uwagi, mianowicie wyszukanie dla istniej

cych nauk

ródeł w samym, rozumie,

eby w ten sposób czynem samym zbada

i wymierzy

jego zdolno

ść

poznania czego

a priori. Przez to za

zyskuj

same te nauki, wprawdzie nie w swej tre

ci, lecz

w ich trafnym u

yciu, a dzi

ki swemu wspólnemu pochodzeniu rzucaj

c pewne

wiatło

na pytanie wy

sze, daj

zarazem sposobno

ść

do lepszego wyja

nienia ich własnej

natury.
GŁÓWNEGO PYTANIA TRANSCENDENTALNEGO CZ

ĘŚĆ

PIERWSZA

W JAKI SPOSÓB JEST MO

LIWA CZYSTA MATEMATYKA?

§ 6
Mamy tu oto wielkie i wypróbowane poznanie, które ju

teraz posiada podziwu godn

obj

ść

i obiecuje nieograniczone jej rozszerzenie. Wiedzie ono z sob

pewno

ść

na wskro

apodyktyczn

, tj. bezwzgl

konieczno

ść

, a wi

c nie opiera si

podstawach do

wiadczalnych; jest wi

c czystym wytworem rozumu; ponadto za

jest

poznaniem całkowicie syntetycznym. "Jak

tedy jest dla rozumu ludzkiego mo

liwe

osi

ąć

takie poznanie całkowicie a priori?" Czy wobec tego,

e zdolno

ść

ta nie

opiera si

i nie mo

e si

opiera

na do

wiadczeniu, nie zakłada ona jakiej

gł

boko

ukrytej podstawy poznawczej a priori, która jednak mogłaby ujawni

w tych swych

działaniach, je

eliby

my tylko pilnie prze

ledzili ich pierwsze pocz

tki?

§ 7

Przekonujemy si

jednak,

e wszelkie poznanie matematyczne posiada t

swoist

cech

e poj

cie swoje musi wpierw przedstawi

w naoczno

ci, i to a priori, a wi

c w takiej

naoczno

ci, która nie jest empiryczna, lecz czysta. Bez tego

rodka nie mo

matematyka uczyni

ani jednego kroku. St

d s

dy jej s

zawsze intuicyjne, gdy

tymczasem filozofia musi si

zadowoli

dami dyskursywnymi, [płyn

cymi] z samych

tylko poj

ęć

; swe apodyktyczne teorie mo

e wprawdzie obja

nia

za pomoc

danych

naocznych, lecz nigdy nie mo

e ich wyprowadzi

z tego

ródła. Spostrze

enie to,

dotycz

ce natury matematyki, ju

nam daje oto wskazówk

co do pierwszego i

naczelnego warunku jej mo

liwo

ci: mianowicie podstaw

matematyki musi stanowi

jaka

czysta naoczno

ść

, w której mo

e ona wszystkie swe poj

cia przedstawia

concreto, a jednak a priori, czyli, jak si

mówi, mo

e je konstruowa

. Gdyby si

nam udało odnale

źć

czyst

naoczno

ść

i jej mo

liwo

ść

, to łatwo ju

dałoby si

obja

, w jaki sposób w czystej matematyce s

liwe zdania syntetyczne a priori,

a wi

c i w jaki sposób jest mo

liwa sama ta nauka. Albowiem podobnie jak naoczno

ść

empiryczna bez trudno

ci umo

liwia to,

e za pomoc

nowych przez sam

naoczno

ść

nasuwanych orzecze

syntetycznie rozszerzamy w do

wiadczeniu nasze poj

cie, które

sobie tworzymy o jakim

przedmiocie naocznie danym, to to

samo czyni

dzie

równie

i naoczno

ść

czysta, z t

tylko ró

nic

e w drugim przypadku s

syntetyczny b

dzie a priori pewny oraz apodyktyczny, w pierwszym za

pewny tylko

a posteriori i empirycznie. Ta bowiem zawiera to tylko, co napotyka si

przypadkowej naoczno

ci empirycznej, tamta natomiast zawiera to, co w czystej

naoczno

ci z konieczno

ci musi si

znale

źć

, gdy

jako naoczno

ść

a priori jest

nierozł

cznie poł

czona z poj

ciem przed wszelkim do

wiadczeniem lub poszczególnym

spostrze

eniem.

§ 8
Je

li uczynimy ten krok, to trudno

ci, jak si

wydaje, nie malej

, lecz wzrastaj

Teraz bowiem pytanie brzmi: W jaki sposób jest mo

liwe, by co

a priori naocznie

ogl

(anzuschauen) ? Ogl

danie (Anschauung) jest to wyobra

enie (Vorstellung)

takie, jakie by bezpo

rednio zale

ało od obecno

ci przedmiotu. Dlatego te

wydaje

rzecz

niemo

liw

a priori w sposób pierwotny ogl

: wtedy bowiem

ogl

danie musiałoby si

dokonywa

bez przedmiotu wcze

niej danego lub teraz

obecnego, do którego by si

odnosiło, nie mogłoby wi

c by

ogl

daniem. Poj

cia

wprawdzie posiadaj

tak

natur

e niektóre z nich, te mianowicie, które zawieraj

tylko my

lenie jakiego

przedmiotu w ogóle, mo

emy sobie zupełnie dobrze utworzy

a priori, nie pozostaj

c sami w bezpo

rednim stosunku do przedmiotu, jak np. poj

cie

wielko

ci, przyczyny itd., lecz nawet i te poj

cia, aby posi

ąść

znaczenie i sens,

wymagaj

pewnego u

ycia in concreto, tj. zastosowania do jakiejkolwiek naoczno

ci,

dzi

ki której zostaje nam dany ich przedmiot. Ale w jaki sposób ogl

danie

(Anschauung) przedmiotu mo

e wyprzedza

sam przedmiot?

§ 9
Gdyby ogl

danie nasze musiało by

tego rodzaju,

e przedstawiałoby rzeczy tak, jak

one s

same w sobie, to ogl

danie nie mogłoby si

nigdy dokona

a priori, lecz byłoby

zawsze empiryczne. Albowiem o tym, co jest zawarte w przedmiocie samym w sobie,
mog

wiedzie

tylko wtedy, gdy mi jest obecny i dany. Zapewne, i wtedy równie

jest

rzecz

niepoj

, w jaki sposób ogl

danie rzeczy obecnej mogłoby mi pozwoli

pozna

tak

, jak

ona jest sama w sobie, skoro jej własno

ci nie mog

przew

drowa

mojej władzy wyobra

enia (Vorstellungskraft). Ale gdy zgodzimy si

nawet na tak

liwo

ść

, to przecie

tego rodzaju ogl

danie nie zachodziłoby a priori, tj. zanim

przedmiot byłby mi przedstawiony, bez tego bowiem nie mo

na by było wymy

adnej

podstawy odnoszenia si

mego wyobra

enia do przedmiotu, chyba

e polegałoby ono

na natchnieniu. A wi

c tylko w jeden jedyny sposób jest mo

liwe,

eby ogl

danie

moje wyprzedzało rzeczywisto

ść

przedmiotu i było poznaniem a priori: mianowicie,

eli nie zawiera ono w sobie nic innego, jak tylko form

zmysłowo

ci wyprzedzaj

we mnie, podmiocie, wszelkie rzeczywiste podniety (Eindrücke), którymi zostaj

pobudzony przez przedmioty. Albowiem to,

e przedmioty zmysłowe mog

ogl

dane

jedynie zgodnie z t

form

zmysłowo

ci, to mog

wiedzie

a priori. St

d wniosek,

e zdania, które dotycz

jedynie tej formy ogl

dania zmysłowego, b

liwe i

ne dla przedmiotów zmysłowych: jak równie

i odwrotnie,

e dane naoczne

(Anschauungen), które s

liwe a priori, nie mog

dotyczy

nigdy innych rzeczy,

jak tylko przedmiotów naszych zmysłów.
§ 10
A wi

c tylko przez form

zmysłowej naoczno

ci mo

emy rzeczy ogl

a priori, przez

co jednak te

przedmioty poznajemy tylko tak, jak one dla nas (dla naszych zmysłów)

mog

przejawia

(erscheinen), nie za

takimi, jakimi one mog

same w sobie.

I to zało

enie jest bezwarunkowo konieczne, je

eli zdania syntetyczne a priori maj

uznane za mo

liwe, albo, w przypadku gdy je rzeczywi

cie znajdujemy, je

eli

ich mo

liwo

ść

ma by

zrozumiana i z góry okre

lona.

Otó

przestrze

i czas s

tymi danymi naocznymi (Anschauungen), które czysta

matematyka kładzie u podstaw wszystkich swych pozna

i s

dów, wyst

puj

cych zarazem

jako apodyktyczne i konieczne. Matematyka bowiem musi wszystkie swe poj

cia

przedstawi

najpierw w naoczno

ci, czysta za

matematyka - w czystej naoczno

ci,

tj. musi je konstruowa

. Bez takiej naoczno

ci nie mo

e ona ani kroku uczyni

(nie

e bowiem post

powa

analitycznie, to znaczy przez rozbiór poj

ęć

, lecz tylko

syntetycznie), dopóki mianowicie brak jej czystej naoczno

ci, w której jedynie mo

dany materiał do s

dów syntetycznych a priori. Geometria kładzie u [swych]

podstaw czyst

naoczno

ść

przestrzeni. Arytmetyka nawet swoje poj

cia liczb

wytwarza przez kolejne doł

czanie jednostek w czasie; zwłaszcza jednak czysta

mechanika mo

e wytworzy

swe poj

cia ruchu tylko za pomoc

wyobra

enia czasu. Oba

te przedstawienia s

tylko danymi naocznymi; je

eli bowiem z empirycznych

danych naocznych ciał i ich zmian (ruchu) usuniemy wszelki pierwiastek empiryczny,
mianowicie to, co nale

y do wra

enia (Empfindung), to pozostanie jeszcze przestrze

i czas. S

one przeto czystymi danymi naocznymi, które stanowi

a priori podstaw

ogl

dów empirycznych i dlatego same nigdy nie mog

usuni

te. Przez to jednak

wła

nie,

e s

one czystymi danymi naocznymi, wykazuj

e s

tylko formami naszej

zmysłowo

ci, które musz

wyprzedza

wszelkie ogl

danie empiryczne, tj.

spostrze

enie rzeczywistych przedmiotów, i zgodnie z którymi mo

na przedmioty

poznawa

a priori, lecz co prawda tylko tak, jak si

nam one przejawiaj

§ 11
A wi

c zadanie niniejszego rozdziału jest rozwi

zane. Czysta matematyka jako

poznanie syntetyczne a priori jest tylko dzi

ki temu mo

liwa,

e nie odnosi si

adnych innych przedmiotów, lecz jedynie do samych tylko przedmiotów zmysłów,

których naoczno

ci empirycznej za podstaw

słu

y a priori czysta naoczno

ść

(przestrzeni i czasu). Ta za

e by

tak

podstaw

dlatego,

e nie jest niczym

innym, jak sam

tylko form

zmysłowo

ci, która poprzedza rzeczywiste przejawianie

(Erscheinung) przedmiotów, umo

liwiaj

c je dopiero rzeczywi

cie. Jednak

e ta

władza ogl

dania a priori dotyczy nie materii zjawiska (Erscheinung), tj. tego,

co w nim jest wra

eniem, ta bowiem stanowi czynnik empiryczny, lecz tylko formy

zjawiska: przestrzeni i czasu. Gdyby kto miał cho

by najmniejsze w

tpliwo

ci co

do tego,

e przestrze

i czas s

okre

leniami przysługuj

cymi nie rzeczom samym

w sobie, lecz samemu tylko ich stosunkowi do zmysłowo

ci, to rad bym wiedzie

, w

jaki sposób mo

na uzna

e jest mo

liwe wiedzie

a priori, a wi

c przed wszelkim

zaznajomieniem si

z rzeczami, mianowicie, zanim jeszcze s

one nam dane, jak

musi

ich naoczno

ść

- a to wszak wła

nie zachodzi tutaj z przestrzeni

i czasem. Jest

to jednak zupełnie zrozumiałe, skoro si

uzna je tylko za formalne warunki naszej

zmysłowo

ci, przedmioty za

jedynie za zjawiska; wtedy bowiem form

zjawiska, tj.

czyst

naoczno

ść

, mo

emy istotnie przedstawi

sobie z nas samych, tj. a priori.

§ 12

eby dla wyja

nienia i potwierdzenia doda

jeszcze, trzeba tylko przyjrze

zwykłemu a niezb

dnie koniecznemu post

powaniu geometrów. Wszelkie dowody

całkowitej równo

ci dwóch danych figur sprowadzaj

ostatecznie do tego,

przystaj

one do siebie (jedna bowiem mo

e by

we wszystkich swych cz

ęś

ciach

przeniesiona na miejsce drugiej) - co oczywi

cie nie jest niczym innym, jak zdaniem

syntetycznym, opartym na bezpo

redniej naoczno

ci, a naoczno

ść

ta musi by

czysta

i dana a priori, gdy

w przeciwnym razie nie mogłoby zdanie to uchodzi

apodyktycznie pewne, lecz posiadałoby tylko pewno

ść

empiryczn

. Znaczyłoby to

tylko: zawsze spostrzegamy to w ten sposób, i zdanie to posiada wa

ść

tylko w

tych granicach, jakie osi

ło dotychczas nasze spostrze

enie.

e przestrze

zupełna (która ju

nie jest sama granic

innej przestrzeni) posiada trzy wymiary

e przestrze

w ogóle nie mo

e ich posiada

cej, to opiera si

na twierdzeniu,

e w jednym punkcie nie mo

e si

pod prostym k

tem przeci

ąć

cej nad trzy linie;

twierdzenia tego jednak nie mo

na zupełnie dowie

ść

[przez wywód] z poj

ęć

, lecz

opiera si

ono bezpo

rednio na danych naocznych, i to na czystych danych naocznych

a priori, gdy

jest apodyktycznie pewne. To,

e mo

na wymaga

prowadzenia linii

w niesko

czono

ść

(in indefinitum) lub przedłu

enia szeregu zmian do

niesko

czono

ci (np. przestrzeni przebytych przez ruch) - to wszak zakłada

wyobra

enie (Vorstellung) przestrzeni i czasu, które mo

e si

opiera

jedynie na

naoczno

ci, mianowicie, o ile nie jest niczym ograniczone; z poj

ęć

bowiem takiego

wyobra

enia nie mogliby

my nigdy wywnioskowa

. A wi

c przecie

rzeczywi

cie u

podstaw matematyki znajduj

czyste dane naoczne a priori, które umo

liwiaj

jej syntetyczne i apodyktycznie wa

ne twierdzenia, i dlatego te

nasza

transcendentalna dedukcja poj

ęć

przestrzeni i czasu wyja

nia równocze

nie

liwo

ść

czystej matematyki. Bez takiej dedukcji i bez przyj

cia,

e wszystko,

cokolwiek by było dane zmysłom (zewn

trznym - w przestrzeni, wewn

trznym - w czasie)

ogl

damy jedynie tak, jak si

komu przejawia, ale nie tak, jakim jest samo w sobie,

na by było t

matematyk

wprawdzie uzna

(einrdumen), ale nigdy poj

ąć

(einseken).
§ 13
Ci, którzy nie mog

jeszcze wyzwoli

od my

li, jakoby przestrze

i czas były

rzeczywistymi własno

ciami zwi

zanymi z rzeczami samymi w sobie, mog

wiczy

bystro

ść

na ni

ej podanym paradoksie. A gdy po daremnych próbach jego rozwi

zania

przynajmniej na chwil kilka wyzb

przes

dów, dojd

zapewne do przekonania,

e jednak to zredukowanie przestrzeni i czasu do samych tylko form naszego

zmysłowego ogl

dania jest, by

e, uzasadnione.

eli dwie rzeczy s

całkowicie jednakowe pod ka

dym wzgl

dem, jaki tylko w ka

dej

z nich z osobna mo

na pozna

(we wszystkich własno

ciach nale

żą

cych do wielko

i jako

ci), to musi wszak z tego wynika

e jedn

z nich we wszystkich przypadkach

i stosunkach mo

na postawi

na miejscu drugiej, przy czyni zamiana ta nie spowoduje

najmniejszej nawet dostrzegalnej ró

nicy. I w rzeczywisto

ci tak si

ma rzecz

w geometrii z figurami płaskimi; natomiast rozmaite figury sferyczne wykazuj

pomimo owej całkowitej zgodno

ci wewn

trznej, jednak tak

ró

nic

w zewn

trznym

stosunku,

e jednej nie mo

na wcale przenie

ść

na miejsce drugiej; tak np. dwa

trójk

ty sferyczne dwóch półkul, maj

ce za wspóln

podstaw

pewien łuk równika,

mog

zupełnie równe co do boków i k

tów, tak

e w

adnym z nich, je

eli go

opiszemy, i to kompletnie, nie znajdziemy nic, czego by równocze

nie nie było i

w opisie drugiego (mianowicie na przeciwległej półkuli) - a jednak, nie mo

jednego z nich przenie

ść

na miejsce drugiego (mianowicie na przeciwległ

półkul

Mamy tu wi

c przecie

pewn

ró

nice wewn

trzn

, której

aden intelekt nie mo

e poda

jako wewn

trznej i która si

przejawia tylko przez zewn

trzny stosunek w

przestrzeni. Lecz przytocz

tu wypadki bardziej pospolite, które mog

zaczerpni

te z potocznego

ycia.

Co te

e by

do mej r

ki lub ucha bardziej podobne i we wszystkich szczegółach

bardziej im równe ni

obraz w zwierciadle? A jednak nie mog

ki takiej, jak

widz

w zwierciadle, przenie

ść

na miejsce jej oryginału; je

eli bowiem oryginał ten był

praw

, to tamta w zwierciadle jest lew

, i obraz prawego ucha jest lewym uchem,

które nigdy nie mo

e zaj

ąć

miejsca pierwszego. Otó

nie mamy tu

adnych ró

nic

wewn

trznych, które by jakikolwiek intelekt mógł pomy

, a przecie

ró

nice te

wewn

trzne, jak o tym zmysły ucz

, lewa bowiem r

ka, pomimo wszelkiej wzajemnej

równo

ci i podobie

stwa z r

praw

, nie mo

e si

zawrze

w tych samych co ona

granicach (nie mog

przystawa

do siebie); r

kawiczka jednej r

ki nie mo

e by

wło

ona na drug

. Jakie

jest wi

c rozwi

zanie? Oto przedmioty te nie s

- jakby

kto

lał - przedstawieniami rzeczy, jakimi one s

same w sobie i jakimi by je

poznał czysty intelekt, lecz s

to naoczne dane zmysłowe, tj. zjawiska, których

liwo

ść

polega na stosunku pewnych nieznanych rzeczy samych w sobie do czego

innego, mianowicie do naszej zmysłowo

ci. Tej to [zmysłowo

ci] przestrze

jest

form

zewn

trznej naoczno

ci, a wewn

trzne okre

lenie ka

dej przestrzeni jest

liwe tylko przez okre

lenie jej zewn

trznego stosunku do całej przestrzeni,

której cz

ęść

ona stanowi (stosunku do zmysłu zewn

trznego), tj. cz

ęść

liwa tu

jest tylko dzi

ki cało

ci, co nigdy nie zachodzi w wypadku rzeczy samych w sobie

jako przedmiotów samego tylko intelektu, zachodzi natomiast w przypadku samych
tylko zjawisk. Dlatego te

ró

nicy rzeczy podobnych i równych, a jednak nie

przystaj

cych do siebie (np. w odwrotnym kierunku skr

conych

limaków) nie mo

emy

uczyni

zrozumiał

za pomoc

adnego poj

cia, lecz tylko przez stosunek do prawej

i lewej r

ki, który dotyczy bezpo

rednio naoczno

ci.

UWAGA I
Czysta matematyka, a w szczególno

ci czysta geometria, mo

e tylko pod tym warunkiem

posiada

realno

ść

przedmiotow

e dotyczy jedynie przedmiotów zmysłów, co do

których jednak jest niewzruszon

zasad

e nasze zmysłowe przedstawienie nie jest

wcale przedstawieniem rzeczy samych w sobie, lecz tylko sposobu, w jaki nam si

one przejawiaj

. St

d wynika,

e twierdzenia geometrii nie s

, jak by kto mo

przypuszczał, okre

leniami samego tylko tworu naszej poetyckiej fantazji i

e nie

mogłyby wi

c by

z cał

pewno

odniesione do przedmiotów rzeczywistych, lecz

e s

z konieczno

ne dla przestrzeni, a przeto te

i dla wszystkiego, co

e w przestrzeni trafi

; przestrze

bowiem nie jest niczym innym, jak form

wszystkich zjawisk zewn

trznych, w której jedynie mog

nam by

dane przedmioty

zmysłów. Zmysłowo

ść

, której form

geometria przyjmuje za podstaw

, jest tym, na

czym polega mo

liwo

ść

zjawisk zewn

trznych; nie mog

c one nigdy zawiera

niczego innego ni

to, co geometria im przepisuje. Zupełnie inaczej byłoby, gdyby

zmysły musiały przedstawia

sobie przedmioty takimi, jakimi one s

same w sobie.

Wtedy bowiem z przedstawienia przestrzeni, które geometra wraz z wszelkiego rodzaju
jej własno

ciami przyjmuje a priori za podstaw

, wcale jeszcze nie wynikałoby,

to wszystko wraz z tym, co z tego wywnioskujemy, musiałoby w ten wła

nie sposób

mie

w przyrodzie. Uwa

ano by wtedy przestrze

geometry za czyste zmy

lenie

i nie uznawano by jej wa

ci przedmiotowej; nie mo

na bowiem wcale zrozumie

w jaki sposób rzeczy musiałyby si

koniecznie zgadza

z obrazem, który sobie o nich

sami z siebie i z góry tworzymy. Je

eli jednak obraz ten, lub raczej ta naoczno

ść

formalna, jest istotn

własno

naszej zmysłowo

ci, za pomoc

której jedynie

bywaj

nam dane przedmioty, ta za

zmysłowo

ść

przedstawia nie rzeczy same w sobie,

lecz tylko ich zjawiska, to ju

bardzo łatwo daje si

poj

ąć

i jest zarazem

nieodparcie dowiedzione,

e wszystkie zewn

trzne przedmioty naszego

wiata

zmysłowego musz

koniecznie z zupełn

dokładno

zgadza

z twierdzeniami

geometrii; zmysłowo

ść

bowiem dzi

ki swej formie naoczno

ci zewn

trznej

(przestrzeni), któr

zajmuje si

geometria, sprawia dopiero,

e owe przedmioty jako

same tylko zjawiska staj

liwe. Pozostanie na zawsze w historii filozofii

zjawiskiem godnym uwagi,

e istniał okres czasu, kiedy nawet matematycy b

zarazem filozofami pocz

li w

tpi

, wprawdzie nie o słuszno

ci swych twierdze

geometrycznych, o ile one dotyczyły tylko przestrzeni, lecz o przedmiotowej
wa

ci i zastosowaniu do przyrody samego tego poj

cia i wszystkich jego

geometrycznych okre

. Obawiali si

bowiem,

e linia w przyrodzie mogłaby si

przecie

składa

z punktów fizycznych, a zatem prawdziwa przestrze

w przedmiocie

mogłaby si

składa

z cz

ęś

ci prostych, chocia

przestrze

, któr

geometra ma na

li, nie mogłaby si

wcale z nich składa

. Nie doszli oni do poznania tego,

ta przestrze

w my

li sama umo

liwia dopiero przestrze

fizyczn

, tj. rozci

gło

ść

materii,

e nie jest ona ani troch

własno

rzeczy samych w sobie, lecz tylko

form

naszej zmysłowej władzy przedstawiania sobie,

e wszystkie przedmioty w

przestrzeni to tylko same zjawiska, tj. nie rzeczy same w sobie, lecz przedstawienia
naszej zmysłowej naoczno

ci. Nie zrozumieli te

e poniewa

przestrze

, jak j

sobie my

li geometra, jest całkiem dokładnie form

zmysłowej naoczno

ci, któr

znajdujemy w nas samych a priori i która zawiera w sobie podstaw

liwo

wszystkich zjawisk zewn

trznych (co do ich formy), przeto zjawiska musz

koniecznie

i jak naj

lej zgadza

z twierdzeniami geometry, które on wyprowadza nie z

jakiego

zmy

lonego poj

cia, lecz z podmiotowej podstawy wszystkich zjawisk

zewn

trznych, mianowicie z samej zmysłowo

ci. W ten tylko, a nie w

aden inny sposób

e si

zabezpieczy

geometra przeciw wszelkim szykanom płytkiej metafizyki co

do niew

tpliwej przedmiotowej realno

ci swych twierdze

, bez wzgl

du na to, jak

bardzo dziwnymi musz

one wydawa

tej metafizyce wobec tego,

e ta nie cofa

ródeł swych poj

ęć

UWAGA II
Wszystko, co ma by

nam dane jako przedmiot, musi nam by

dane naocznie. Do wszelkiej

naszej naoczno

ci dochodzi tylko za po

rednictwem zmysłów; intelekt nic nie

ogl

da, lecz tylko rozwa

a. Poniewa

jednak zmysły na zasadzie tego, co

my obecnie

wykazali, nie pozwalaj

nam nigdy i pod

adnym wzgl

dem pozna

rzeczy samych w sobie,

lecz tylko ich zjawiska, te za

tylko przedstawieniami zmysłowo

ci, "wi

wszystkie ciała wraz z przestrzeni

, w której si

znajduj

, trzeba uwa

jedynie

za przedstawienia w nas samych, nie istniej

ce nigdzie, jak tylko w naszych my

lach".

Nie jest

e to oczywisty idealizm?

Idealizm polega na twierdzeniu,

e nie ma innych istot poza istotami my

cymi;

pozostałe rzeczy, co do których przypuszczamy,

e je w danych naocznych

spostrzegamy, byłyby to tylko przedstawienia w istotach my

cych, którym w

rzeczywisto

ci nie odpowiadałby

aden przedmiot znajduj

cy si

zewn

trz nich. Ja

natomiast powiadam: Dane nam s

rzeczy jako na zewn

trz nas znajduj

ce si

przedmioty naszych zmysłów, tylko

e o tym, czym one mog

same w sobie, nic

nie wiemy, a znamy tylko ich zjawiska, tj. wyobra

enia, które w nas wywołuj

pobudzaj

c nasze zmysły. W ten sposób przyznaj

w istocie,

e istniej

poza nami

ciała, tj. rzeczy, które, cho

ich zupełnie nie znamy ze wzgl

du na to, czym mog

same w sobie, poznajemy jednak dzi

ki wyobra

eniom otrzymanym przez ich wpływ

na nasz

zmysłowo

ść

i którym nadajemy nazw

ciała, tak

e ten wyraz oznacza tylko

zjawisko owego nam nie znanego, a mimo to rzeczywistego przedmiotu. Czy

na to

nazwa

idealizmem? Wszak to jest wprost jego przeciwie

stwo.

e bez ujmy dla rzeczywistego istnienia rzeczy zewn

trznych mo

na o szeregu ich

okre

(Praedicate) powiedzie

, i

nale

żą

nie do tych rzeczy samych w sobie, lecz

do ich zjawisk, i

e nie posiadaj

poza naszym przedstawieniem własnego istnienia

- to rzecz powszechnie przyjmowana i przyznawana ju

dawno przed Locke'em, przede

wszystkim jednak po nim. Do tych okre

nale

żą

: ciepło, barwa, smak itd.

e jednak

oprócz nich dla wa

kich przyczyn do samych tylko zjawisk zaliczam równie

pozostałe jako

ci ciał, tak zwane primariae: rozci

gło

ść

, poło

enie i w ogóle

przestrze

ze wszystkim, co jest z ni

zwi

zane (nieprzenikliwo

ść

, czyli

materialno

ść

, kształt itd.) - to nie mo

na przeciw temu przytoczy

adnej racji.

I w tym samym stopniu, jak nie mo

na nazwa

idealist

tego, kto chce barwy uwa

nie za własno

ci zwi

zane z przedmiotem samym w sobie, lecz tylko za własno

zwi

zane ze zmysłem wzroku jako jego modyfikacje, tak te

nie mo

na systemu mego

nazwa

idealistycznym z tego tylko powodu, i

uwa

am,

e jeszcze wi

cej własno

ci,

ba, wszystkie nawet własno

ci, składaj

ce si

na naoczn

posta

ciała, nale

żą

tylko

do jego zjawiska. Albowiem nie usuwa si

przez to istnienia rzeczy, która si

przejawia, jak to zachodzi w rzeczywistym idealizmie, lecz tylko pokazuje si

za pomoc

zmysłów nie mo

emy tej rzeczy wcale pozna

tak

, jak

ona jest sama w

sobie.
Pragn

łbym bardzo wiedzie

, jakimi musiałyby by

moje twierdzenia,

eby nie

zawierały w sobie idealizmu. Bez w

tpienia musiałbym powiedzie

e przedstawienie

przestrzeni nie tylko zupełnie odpowiada stosunkowi, o w jakim znajduje si

nasza

zmysłowo

ść

do przedmiotów, to bowiem powiedziałem, lecz

e jest ono nawet zupełnie

podobne do przedmiotu - twierdzenie, w którym tak samo nie mog

dopatrzy

adnego sensu, jak w tym,

e wra

enie barwy czerwonej jest podobne do własno

cynobru, który wywołuje we mnie to wra

enie.

UWAGA III
Na tej podstawie mo

na bez trudu odeprze

pewien łatwy do przewidzenia, lecz błahy

zarzut: "

e mianowicie na skutek idealno

ci przestrzeni i czasu cały

wiat zmysłowy

zamieniłby si

w sam

tylko złud

". A mianowicie, najpierw wypaczono wszelki

filozoficzny pogl

d na natur

poznania zmysłowego przez to,

e uznano zmysłowo

ść

jedynie za m

tny sposób przedstawiania sobie, za pomoc

którego [jednak] wci

ąż

jeszcze poznawaliby

my rzeczy takimi, jakimi one s

, tylko bez mo

doprowadzenia wszystkiego w takim naszym przedstawieniu do jasnej

wiadomo

ci;

my natomiast dowiedli,

e zmysłowo

ść

polega nie na tej logicznej ró

nicy

jasno

ci czy niejasno

ci, lecz na genetycznej ró

nicy pochodzenia samego poznania,

gdy

poznanie zmysłowe zupełnie nie przedstawia rzeczy takimi, jakimi one s

, lecz

tylko sposób, w jaki pobudzaj

one nasze zmysły, i

e zmysłowo

ść

daje intelektowi

do rozwa

ania tylko zjawiska, a nie same rzeczy. Otó

po tym niezb

dnym sprostowaniu

budzi si

zarzut, pochodz

cy z nie daj

cego si

wybaczy

i prawie rozmy

lnego

bł

dnego rozumienia, jakoby mój system zamieniał wszystkie rzeczy

wiata zmysłów

w sam

tylko złud

(in laufer Schein).

Gdy jest nam dane zjawisko, to mamy jeszcze zupełn

swobod

, jak na tej podstawie

chcemy rzecz os

dzi

. Mianowicie zjawisko polegało na zmysłach, os

dzenie za

intelekcie, i powstaje jedynie pytanie, czy w okre

leniu przedmiotu zawarta jest

prawda, czy te

nie. Ró

nica za

miedzy prawd

a marzeniem sennym polega nie na

własno

ci przedstawie

odnosz

cych si

do przedmiotów, te bowiem w obydwóch

przypadkach s

jednakowe, lecz tylko na powi

zaniu tych przedstawie

według

prawideł okre

laj

cych zwi

zek ich w poj

ciu przedmiotu oraz na mo

liwo

ci lub

niemo

liwo

ci ich współistnienia w jednym do

wiadczeniu. I nie zjawiska to

sprawiaj

, je

li poznanie nasze złud

bierze za prawd

, tj. je

eli naoczno

ść

, przez

któr

dany jest nam przedmiot, uwa

a si

za poj

cie przedmiotu lub te

za poj

cie

jego istnienia, które intelekt mo

e tylko pomy

. Zmysły przedstawiaj

nam bieg

planet ju

to jako post

powy, ju

to jako wsteczny, i nie ma w tym ani bł

du, ani

prawdy; dopóki bowiem poprzestajemy na tym,

e na razie jest to tylko zjawisko,

to nie wydajemy jeszcze wcale s

du o przedmiotowej naturze ich ruchu. Poniewa

jednak łatwo powsta

e bł

dny s

d, je

eli intelekt nie stara si

temu zapobiec,

by ten podmiotowy sposób przedstawiania sobie [rzeczy] nie był uwa

any za

przedmiotowy, przeto powiada si

: wydaje si

e planety cofaj

; ta ułuda jednak

nie idzie na rachunek zmysłów, lecz intelektu, gdy

jemu jedynie przystoi na

podstawie zjawiska wydawa

d obiektywny.

W ten sposób, gdyby

my nawet wcale nie zastanawiali si

nad pochodzeniem naszych

przedstawie

i gdyby

my nasze naoczne dane zmysłowe, bez wzgl

du na to, co w sobie

zawieraj

, wi

zali w jednym do

wiadczeniu w przestrzeni i czasie, według prawideł

zwi

zku wszelkiego poznania, to ju

wtedy w zale

ci od tego, czy byliby

nieostro

ni, czy te

przezorni, mogłaby powsta

albo złuda zwodnicza, albo te

prawda. Dotyczy to jedynie u

ycia przedstawie

zmysłowych przez intelekt, nie za

ich pochodzenia. Podobnie gdy uwa

am wszystkie przedstawienia zmysłów wraz z ich

form

, mianowicie z przestrzeni

i czasem, tylko za zjawiska, przestrze

i czas

za sam

jedynie form

zmysłowo

ci, której poza zmysłowo

wcale nie spotyka si

w przedmiotach, i gdy posługuj

tymi przedstawieniami tylko w zwi

zku z mo

liwym

wiadczeniem, wtedy to,

e uwa

am je za same tylko zjawiska, nie skłania wcale

do bł

du ani nie zawiera złudy; mog

one bowiem pomimo to trafnie wi

z sob

w do

wiadczeniu według prawideł prawdy. W ten sposób wszystkie twierdzenia

geometrii, dotycz

ce przestrzeni, s

ne równie

dla wszystkich przedmiotów

zmysłów, a wi

c ze wzgl

du na wszelkie mo

liwe do

wiadczenie, niezale

nie od tego,

czy przestrze

uwa

am za sam

jedynie form

zmysłowo

ci, czy te

za co

, co tkwi

w samych rzeczach - cho

tylko w pierwszym przypadku poj

ąć

mog

, w jaki sposób jest

liwe głosi

a priori owe twierdzenia o wszystkich przedmiotach zewn

trznego

ogl

dania. Poza tym pozostaje wszystko ze wzgl

du na wszelkie mo

liwe do

wiadczenie

w tym samym stanie, jak gdybym zupełnie nie był dokonał owego odst

pstwa od

pospolitego mniemania.
Je

eli jednak o

miel

wyj

ść

z moimi poj

ciami przestrzeni i czasu poza wszelkie

liwe do

wiadczenie - czego nie mo

na unikn

ąć

, je

eli podam je za własno

przywi

zane do rzeczy samych w sobie (có

bowiem mogłoby mi wtedy przeszkodzi

dzeniu,

e przecie

przysługuj

one tym

e rzeczom, nawet gdyby zmysły nasze były

inaczej urz

dzone i odpowiadały im lub te

nie odpowiadały), wówczas powsta

powa

ny bł

d polegaj

cy na złudzeniu, w którym za powszechnie wa

ne podałbym to,

co stanowiło zwi

zany jedynie z tym podmiotem, którym ja jestem, warunek ogl

dania

rzeczy i obowi

zywało z pewno

[tylko] wszystkie przedmioty zmysłów, a wi

wszelkie mo

liwe do

wiadczenie - poniewa

odniosłem poj

cia przestrzeni i czasu

do rzeczy samych w sobie, a nie ograniczyłem ich do warunków do

wiadczenia.

Jest wi

c tym wi

kszym bł

dem [przypuszcza

e nauka moja o idealno

przestrzeni i czasu czyni z całego

wiata zmysłowego złud

, i

nauka ta, przeciwnie,

stanowi jedyny

rodek, aby jednemu z najwa

niejszych pozna

, temu mianowicie, które

wygłasza a priori matematyka, zabezpieczy

zastosowanie do rzeczywistych

przedmiotów i zapobiec temu, by nie uwa

ano go jedynie za złudzenie. Bez poczynienia

tego spostrze

enia byłoby bowiem rzecz

niemo

liw

rozstrzygn

ąć

, czy dane naoczne

przestrzeni i czasu, których nie zaczerpn

my z

adnego do

wiadczenia, a które

przecie

a priori tkwi

w naszym przedstawieniu, nie s

jedynie stworzonymi przez

nas samych urojeniami, którym

aden przedmiot, przynajmniej w sposób im dorównuj

cy,

nie odpowiada, czy wi

c sama geometria nie jest jedynie złud

; gdy tymczasem jej

bezsporn

ść

w odniesieniu do wszystkich przedmiotów

wiata zmysłowego

mogli

my wykaza

dlatego wła

nie,

e te przedmioty s

tylko zjawiskami.

(...) to,

e ja sam tej swojej teorii nadałem nazw

idealizmu transcendentalnego,

nie mo

e nikogo upowa

nia

do mieszania tego idealizmu z empirycznym idealizmem

Descartes'a (chocia

ten idealizm był tylko zagadnieniem, którego nierozwi

zalno

ść

- według mniemania Descartes'a - dawała ka

demu swobod

odrzucenia istnienia

wiata

cielesnego, jako

e nie mo

e ono - jak mniemał - zosta

rozstrzygni

te w sposób

zadowalaj

cy) lub z mistycznym i marzycielskim idealizmem Berkeleya (przeciwko

któremu, jak i przeciwko innym podobnym urojeniom, Krytyka nasza zawiera raczej
wła

ciwy

rodek zaradczy). Albowiem mój tak przeze mnie nazwany idealizm nie

dotyczył istnienia rzeczy (a pow

tpiewanie o ich istnieniu stanowi wła

ciwie

idealizm w przyj

tym znaczeniu), gdy

tpi

o tym nigdy mi na my

l nie przyszło,

lecz dotyczył tylko zmysłowego przedstawienia rzeczy, do czego przede wszystkim
nale

y przestrze

i czas; i o nich to, a wi

c w ogóle o wszystkich zjawiskach

wykazałem jedynie,

e nie s

one rzeczami (lecz tylko sposobami przedstawiania

[sobie rzeczy]), ani te

własno

ciami (Bestimmungen) nale

żą

cymi do rzeczy samych

w sobie. Takiemu bł

dnemu rozumieniu powinno było zapobiec słowo

"transcendentalny", które u mnie nigdy nie oznacza odnoszenia si

naszego poznania

do rzeczy, lecz tylko do władcy poznawczej (Erkenntnisvermögen). Póki jednak ta
nazwa powodowa

e i nadal bł

dne rozumienie, wol

raczej wycofa

i nazw

swój

idealizm krytycznym. Je

eli jednak istotnie godny jest odrzucenia idealizm, który

rzeczywiste rzeczy (nie zjawiska) zamienia w same przedstawienia, to jak

e nazwa

taki idealizm, który odwrotnie, same tylko przedstawienia czyni rzeczami? My

e mo

na go nazwa

idealizmem marz

cym (träumend) w odró

nieniu od poprzedniego,

który niechaj nosi nazw

marzycielskiego (schwärmend); obydwa miał pohamowa

mój

idealizm, zwany gdzie indziej transcendentalnym, a lepiej: krytycznym.
GŁÓWNEGO PYTANIA TRANSCENDENTALNEGO CZ

ĘŚĆ

DRUGA

W JAKI SPOSÓB JEST MO

LIWE CZYSTE PRZYRODOZNAWSTWO?

Przyroda jest to istnienie (Dasein) rzeczy, o ile ono jest okre

lone według praw

ogólnych. Je

eliby przyroda miała oznacza

istnienie rzeczy samych w sobie, to

nigdy nie mogliby

my jej pozna

, ani a priori, ani a posteriori. (...)

Wyszukiwarka

Podobne podstrony:
Kant Immanuel Prolegomena (fragmenty)(1) 2
Historia, Immanuel Kant, Immanuel Kant
Historia, Immanuel Kant, Immanuel Kant
Wprowadzenie do Filozofii, Kant Immanuel, BIOGRAFIA
Historia filozofii nowożytnej, 22. Immanuel Kant, Immanuel Kant (1724-1804)
Portrety filozofów, Immanuel Kant, Immanuel Kant
Kant Immanuel O potędze ducha
Kant Immanuel Co to jest Oswiecenie (oprac i streszcz)
Kant Immanuel Uzasadnienie metafizyki moralności (przedmowa)(1)
Kant, Immanuel Sobre la paz perpetua (Colección Clásicos del Pensamiento, tecnos)
Kant, Immanuel Logica
Kant, Immanuel Kritik der praktischen Vernunft
Kant Immanuel
Kant Immanuel Uzasadnienie Metafizyki Moralności(1)
Kant Immanuel
Kant Immanuel Uzasadnienie Metafizyki Moralności

więcej podobnych podstron