Friedrich

Aygust

von Hayek

Zgubna pycha

rozumu.

O błędach

socjalizmu

Tłumaczenie

Miłowit i Tomasz
Kunińscy

V

TRADYCYJNEJ M O R A L N O Ś C I NIE M O Ż N A P O G O D Z I Ć
Z POSTULATAMI R O Z U M U

Cztery, dopiero co wymienione, kryteria - ustalające, iż nie­

racjonalne jest to, co nie zostało naukowo dowiedzione, co nie

jest w pełni zrozumiale, czemu brakuje dokładnie określonego

celu lub co może wywołać nieznane skutki - szczególnie dobrze
współgrają z konstruktywistycznym racjonalizmem i z myślą
socjalistyczną. Obie te koncepcje wypływają z mechanistycznej
czy też fizykalistycznej interpretacji ładu rozszerzonego ludz­
kiej kooperacji, to znaczy oparte są na ujęciu ładu jako pewnego
rodzaju uporządkowania i kontroli grupy, jakie można uzyskać,

jeśli tylko ma się dostęp do wszystkich faktów znanych jej człon­

kom. Jednakże ład rozszerzony nie jest i nie może być porząd­
kiem tego rodzaju.

Dlatego też chciałbym od razu zaznaczyć, że większość za­

sad, instytucji oraz praktyk tradycyjnej moralności i kapitalizmu
nie

daje się pogodzić z podanymi wymogami czy kryteriami, i są

one - z punktu widzenia tej teorii umysłu i koncepcji nauki - „niera­
cjonalne" i „nienaukowe"'. Co więcej, jak już stwierdziliśmy, skoro
ci, którzy ciągle kierują się tradycyjnymi praktykami, zwykle nie
rozumieją jak owe praktyki powstały i dlaczego są zdolne do
przetrwania, to trudno się dziwić, iż odmienne, tak zwane, „wy­

jaśnienia", jakie tradycjonaliści czasami stosują wobec nich czę­

sto są dość naiwne (z tego też powodu stały się przedmiotem
drwin ze strony naszych intelektualistów) i nie mają żadnego
związku z prawdziwymi przyczynami ich sukcesu. Wielu tra­
dycjonalistów nawet nie dba o to, by cokolwiek wyjaśniać, co

powoduje, iż intelektualiści oskarżają ich o ignorancję i dogma-
tyzm, ci zaś w dalszym ciągu postępują zgodnie z przyjętymi
praktykami, kierując się zwyczajem lub wiarą religijną. Nie jest

ZGUBNA PYCHA ROZUMU

104

ZGUBNA PYCHA ROZUMU. O BŁĘDACH SOCJALIZMU

to zresztą nic nowego. W końcu ponad 250 lat temu Hume za­
obserwował, że „reguły moralności nie są konkluzjami wysnu­
tymi przez nasz rozum". Jednak stanowisko Hume'a nie wy­
starczyło, by odwieść całkiem współczesnych racjonalistów - co
dziwne, powołujących się na Hume'a dla wsparcia swego sta­
nowiska - od przekonania, że coś, co nie zostało wydedukowa-
ne przez rozum musi być albo czystym nonsensem, albo sprawą
arbitralnego wyboru, a co za tym idzie, nie powstrzymało ich
także prged dalszym domaganiem się racjonalnych uzasadnień.

Nie tylko tradycyjne zasady religii, takie jak wiara w Boga, i

bardzo tradycyjna moralność w sferze seksualnej czy w odnie­

sieniu do rodziny (kwestie, którymi w tej książce się nie zajmuję)

nie dają się pogodzić z tymi postulatami. Dotyczy to także kon­
kretnych tradyqi moralnych, które mnie tu interesują, a miano­
wicie własności prywatnej, oszczędzania, wymiany handlowej,
uczciwości, prawdziwości oraz umów.

Sytuacja może wydawać się nawet gorsza, jeżeli weźmie się

pod uwagę fakt, iż wspomniane tradycje oraz instytucje i wie­
rzenia nie tylko nie dają się pogodzić z podanymi kryteriami lo­
gicznymi, metodologicznymi i epistemologicznymi, ałe są także
odrzucane przez socjalistów z innych względów. Chisholm oraz
Keynes postrzegają je na przykład jako „obezwładniające brze­
mię", a Wells i Forster jako blisko związane z godnymi pogardy

handlem i wymianą (patrz rozdział VI). Można w nich także
widzieć - co jest wyjątkowo dziś modne - źródło alienacji i uci­
sku oraz „społecznej niesprawiedliwości".

W świetle takich zastrzeżeń, nasuwa się wniosek, iż powstała

nagląca potrzeba stworzenia nowej, w racjonalny sposób udo­
skonalonej i uzasadnionej moralności, która spełni wymienione
kryteria, i dlatego nie będzie obezwładniającym brzemieniem,

źródłem alienacji oraz ucisku, nie będzie „niesprawiedliwa" i
kojarzona z handlem. Co więcej, jest to tylko część wielkiego
zadania, jakie postawili przed sobą nowi socjalistyczni prawo­
dawcy tacy jak Einstein, Monod i Russell, oraz samozwańczy
„immoraliści" jak Keynes. Niezbędne jest także stworzenie no­
wego raq'onalnego języka oraz prawa, ponieważ istniejące nie
spełniają owych kryteriów z tych samych powodów. (Jeśli o to

V. ZGUBNA PYCHA ROZUMU

105

idzie, to nawet prawa nauki ich nie spełniają

1

). To budzące ięk

zadanie może im się wydawać tym bardziej palące, ponieważ nie
wierzą oni w jakiekolwiek nadprzyrodzone usankcjonowanie
moralności (nie mówiąc już o języku, prawie i nauce), a są prze­

konani, że jakieś jej uprawomocnienie jest konieczne.

Ludzkość dumna ze stworzenia swego świata, jakby był on

przez nią samą zaprojektowany, winiąc siebie za to, że nie osią­
gnęła lepszych rezultatów, powinna teraz przystąpić do realiza­
cji owego zadania. Celem socjalizmu jest zaś po prostu podda­
nie całkowitej rewizji naszej tradycyjnej moralności, prawa oraz
języka, a przez to unicestwienie starego ładu i rzekomo nieprze-
zwyciężalnych, a nie mających uzasadnienia warunków, które
stoją na drodze ustanowieniu rządów rozumu, osiągnięciu peł­
ni, wprowadzeniu prawdziwej wolności i sprawiedliwości.

U Z A S A D N I E N I E I REWIZJA TRADYCYJNEJ M O R A L N O Ś C I

Standardy racjonalistów, na których opiera się cala argu-

mentaq'a, a właściwie cały ten program, są jednak w najlepszym
razie zaleceniami dążenia do doskonałości, a w najgorszym -
skompromitowanymi regułami starej metodologii, którą można
by było uznać, za część tego, co uchodzi za naukę, lecz co nie ma
nic wspólnego z prawdziwymi badaniami naukowymi. Wysoce
rozwinięty i dość skomplikowany system moralny współistnieje
w naszym ładzie rozszerzonym z prymitywną teorią racjonal­

ności i nauki, wspieraną przez konstruktywizm, scjentyzm, po­

zytywizm, hedonizm oraz socjalizm. Nie przemawia to prze­
ciwko rozumowi i nauce w ogóle, ale przeciw tym szczególnym
teoriom racjonalności i nauki oraz pewnym ich zastosowaniom

w praktyce. Wszystko to staje się oczywiste, gdy uświadomimy
sobie, iż nic nie może zostać uzasadnione w wymagany sposób.
Nie dotyczy to tylko moralności, ale także języka i prawa, a na­
wet samej nauki.

1

D. Hume, Traktat o naturze ludzkiej, przel. Cz. Znamierowski, Kraków:

Nakładem Polskiej Akademii Umiejętności, 1952, oraz patrz: K. Popper,
Logika odkrycia naukoiuego, przeł. U.Niklas, Warszawa: Państwowe Wydaw­
nictwo Naukowe, 1977.

106

ZGUBNA PYCHA ROZUMU. O BtĘDACH SOCJALIZMU

To, co zostało właśnie powiedziane, odnosi się również do nauki, i

może być nieznane tym, którzy nie wiedzą o bieżących postępach i spo­
rach w filozofii nauki. Prawdą jest nie tylko to, że obecne prawa nauki
nie są uzasadniane lub, że nie nadają się do uzasadnienia w takim stop­
niu, jakiego domaga się metodologia konstruktywistyczna, ale także i

to, iż mamy podstawy, by sądzić, że wiele z naszych dzisiejszych hipotez

naukowych okaże się błędnych. Jakakolwiek koncepcja, która stanowi
dla nas lepszą wytyczną niż jakaś dotychczasowa, do której byliśmy
przekonani, może być - mimo iż stanowi wielki krok naprzód - zasad­
niczo tak samo błędna, jak jej-poprzedniczka. Nauczyliśmy się od Karla
Pojjpera

2

, że naszym celem jest jak najszybsze popełnianie kolejnych

błędów. Gdybyśmy tymczasem mieli porzucić wszystkie hipotezy, któ­
rych prawdziwości nie możemy udowodnić, wrócilibyśmy wkrótce do
poziomu dzikusów, którzy ufają wyłącznie swoim instynktom. To wła­
śnie zalecały wszystkie wersje scjentyzmu: od kartezjańskiego racjonali­
zmu do współczesnego pozytywizmu.

Co więcej, o ile prawdą jest, iż tradycyjna moralność, itp. nie

daje się uzasadnić rozumowo, jest to również prawdziwe w
odniesieniu do jakiegokolwiek kodeksu moralnego, nawet i do wszyst­
kich tych, które byliby w stanie kiedykolwiek zaproponować socjaliści.
Dlatego też, niezależnie od tego, jakimi zasadami będziemy się
kierować, nie zdołamy ich uzasadnić w wymagany sposób. Ża­
den argument dotyczący moralności, nauki, prawa lub języka
nie może być powiązany z kwestią uzasadnienia

3

. Jeżeli zanie­

chalibyśmy dokonywania wszystkiego, czego racja nie jest nam
znana, lub dla czego nie możemy znaleźć uzasadnienia, praw­
dopodobnie w krótkim czasie bylibyśmy martwi.

Problem uzasadnienia jest tak naprawdę tematem zastęp­

czym, a bierze się częściowo z błędnych oraz sprzecznych zało­
żeń wywodzących się z naszej dominującej epistemologicznej

oraz metodologicznej tradycji, która w pewnych wypadkach się­
ga swymi korzeniami starożytności. Zamieszanie związane z

zagadnieniem uzasadnienia, szczególnie jeśli idzie o problemy,

2

K. Popper, Logika odkrycia naukowego, op. cii.

1

Patrz: W.W. Bartley, Ul, Tlie Retreat to Commitment, New York: Alfred A.

Knopf, Inc., 1962,2nd, revised and enlarged edition, La Salle: Open Court,
1984; tegoż „Rationality versus the Theory of Rationality", [w:] M. Bunge,
ed., The Critical Approach to Science and Philosophy/, New York The Free Press,
1964; tegoż „Rationality, Criticism and Logic", Pliilosophia, 1982, s. 121-221.

107

które nas tu interesują, ma swój związek z Augustem Comte'em,
który uważał, że jesteśmy zdolni do zmiany naszego systemu
moralnego jako całości i zastąpienia go w pełni skonstruowa­
nym oraz uzasadnionym (lub jak sam Comte mówił: „demon-
stratywnie wywiedzionym") korpusem zasad.

Nie będę tu wymieniał wszystkich powodów, dla których

tradycyjne żądania dostarczania uzasadnienia są bezprzedmio­
towe. Rozważmy choćby jeden przykład (odnoszący się także
do argumentacji następnej części rozdziału) rozpowszechnione­
go sposobu uzasadniania moralności. Należy zwrócić uwagę, iż

nie ma powodu, by zakładać - tak jak czynią to racjonalistyczne

i hedonistyczne teorie moralności - iż nasze zasady moralne są
uzasadnione o tyle, o ile na przykład służą osiągnięciu lub dąże­

niu do pewnego określonego celu, jakim jest szczęście. Nie ma
powodu, by sądzić, że ewolucyjna selekcja takich zwyczajowych
praktyk, które umożliwiły człowiekowi zapewnienie pożywie­
nia wielkim liczbom osobników, miała znaczący lub jakikolwiek
związek z osiągnięciem szczęścia, lub, że kierowało nią dążenie
do niego. Wręcz przeciwnie, wiele wskazuje na to, iż ci, którzy
skoncentrowaliby się wyłącznie na osiąganiu szczęścia, zostali­

by pokonani przez tych, którzy pragnęli tylko zachować życie.

O ile naszych tradycji moralnych nie można skonstruować,

uzasadnić czy udowodnić w wymagany sposób, to jednak pro­
ces ich powstawania może być częściowo zrekonstruowany. Przy
tej okazji jesteśmy w stanie w pewnym stopniu zrozumieć po­
trzeby, jakim one służą. To, w jakiej mierze zabieg ten się powie­
dzie, sprawi, iż będziemy rzeczywiście zmuszeni do poprawie­
nia i rewizji naszych tradycji moralnych, korygując widoczne
wady metodą cząstkowego ulepszania, opartą na immanenmym
krytycyzmie

4

, to znaczy w wyniku analizy zgodności i spójności

4

Patrz K. Popper, Spotcczaistwo otwarte i jego wrogowie, przel. H. Krahel-

ska, oprać. A. Chmielewski, t. 1 „Urok Platona", t. 2 „Wysoka fala pro­
roctw: Hegel, Marks i następstwa", Warszawa: Wydawnictwo Naukowe
PWN, 1993, oraz tegoż Realism and the Aim of Science, vol. I of the Postscript

to the Logic of Scientific Discovery, ed. W. W. Bartley, III, London: Hutchison,
1983, s. 29-30.

108

ZGUBNA PYCHA ROZUMU. O BŁĘDACH SOCJALIZMU

ich elementów, uzyskując w ten sposób odpowiednią korektę
całości systemu.

Jako przykład takiego stopniowego ulepszania wymieniliśmy nowe,

współczesne badania nad prawami autorskimi oraz patentami. Można

też wskazać przykład kolejny. Aczkolwiek wiele zawdzięczamy kla­
sycznej (wywodzącej się z prawa rzymskiego) koncepcji własności pry­
watnej, rozumianej jako szczególne prawo do używania i zużycia przed­

miotu materialnego wedle naszego uznania, to jednak zbytnio upraszcza
ona zasady niezbędne dla utrzymania wydajnej gospodarki rynkowej.
Rozwija się więc nowa dyscyplina w ramach ekonomii, która zajmuje

-się ustalaniem, jak tradycyjne instytucje własności mogą zostać ulepszo­

ne, by rynek lepiej funkq'onowal.

Przy podejmowaniu takich analiz to, co jest potrzebne na

wstępie obejmuje tak zwaną niekiedy „racjonalną rekonstruk­
cję" (słowo „konstrukqa" użyte w zupełnie innym sensie niż w
przypadku „konstruktywizmu") sposobu, w jaki dany system
mógł powstać. Jest to w rezultacie badanie historyczne, nawet z
zakresu historii naturalnej, a nie próba konstrukq'i, uzasadnie-

-nia czy dedukcyjnego wywnioskowania samego systemu. Przy­

pominałoby to „hipotetyczną historię", jak ją nazywali zwolen­
nicy Hume'a, która próbowała wyjaśnić, dlaczego te a nie inne
zasady przeważyły (ale nigdy nie przeoczyła podstawowego ar­
gumentu Hume'a, iż „reguły moralności nie są konkluzjami wyn-
sutymi przez nasz rozum"). Tą drogą poszli nie tylko szkoccy
filozofowie, ale także wielu badaczy ewoluqi kulturowej: od kla­
sycznych rzymskich gramatyków i lingwistów, przez Bernarda
Mandeville'a, Herdera, Giambattiste Vico (który z głęboką wni­
kliwością stwierdził, iż homo non intelligendo fit omnia [„człowiek
dokonuje wszystkiego, nie rozumiejąc co czyni"

5

]) oraz niemiec­

kich historyków prawa, o których wspominaliśmy, takich jak von
Savigny, aż po Carla Mengera. Menger jako jedyny spośród nich
działał po Darwinie, lecz wszyscy wymienieni próbowali doko­
nać racjonalnej rekonstrukcji, odtworzyć hipotetyczną historię lub
wyjaśnić w sposób ewolucyjny powstanie instytuq'i kulturowych.

W tym momencie odczuwam pewną niezręczność sytuaqi,

twierdzę bowiem, że to właśnie przedstawiciele mojego zawo-

5

G. Vico, Opere, wyd. 2.., pod red. G. Ferrari, Milano, 1854, t. V, s. 183.

V. Z G U B N A PYCHA ROZUMU

109

du - ekonomiści, czyli specjaliści, którzy rozumieją proces for­
mowania się ładów rozszerzonych, najprawdopodobniej będą
w stanie dokonać wyjaśnienia moralnych tradycji, które umożli­
wiły rozwój cywilizacji. Jedynie ten, kto potrafi wyjaśnić na przy­
kład skutki istnienia prywatnej własności, będzie w stanie wy­
tłumaczyć, dlaczego ten rodzaj praktyki umożliwił grupom, które
się nią kierowały, wziąć górę nad tymi, których moralność była
lepiej dostosowana do osiągania innych celów. Chęć występo­

wania w roli rzecznika moich kolegów ekonomistów, choć po
części usprawiedliwiona, byłaby może bardziej na miejscu, gdy­

by tak wielu z nich nie było zainfekowanych konstruktywizmem.

Jak zatem powstaje moralność? Jaka jest nasza „racjonalna

rekonstrukq'a"? Zarysowaliśmy już odpowiedzi na te pytania w
poprzednich rozdziałach. Niezależnie od stanowiska konstruk-
tywistycznego, które głosi, iż właściwy system moralny może być
zaprojektowany i zbudowany od nowa przez rozum, można

jeszcze wskazać przynajmniej dwa źródła moralności.

Po pierwsze, istnieje - jak już widzieliśmy - tak zwana wro­

dzona moralność, związana z naszymi instynktami (solidarność,
altruizm, grupowe podejmowanie decyzji i tym podobne). Prak­
tyki płynące z nich są niewystarczające do utrzymania obecne­
go ładu rozszerzonego oraz jego ludności.

Po drugie, istnieje rozwinięta moralność (oszczędzanie, wła­

sność prywatna, uczciwość i tak dalej), która stworzyła i pod­
trzymuje lad rozszerzony. Jak widzieliśmy, moralność ta sytuuje
się pomiędzy instynktem a rozumem, w położeniu przesłoniętym
przez błędnie rozumianą opozycję instynktu wobec rozumu.

Ład rozszerzony zależy od tej moralności w tym sensie, iż

powstał wskutek wzrostu - w porównaniu z innymi grupami -
bogactwa i liczebności grup ludzkich postępujących zgodnie z

jej podstawowymi zasadami. Paradoks naszego ładu rozszerzo­

nego i rynku - co stanowi przeszkodę dla socjalistów oraz kon-
struktywistów - polega na tym, iż w tym procesie [postępowa­
nia według zasad moralnych] jesteśmy w stanie więcej dokonać
dzięki odkrywalnym zasobom (a możemy znajdować ich więcej
właśnie dzięki temu procesowi), niż byłoby to możliwe w ra­
mach procesu kierowanego przez konkretne osoby. I chociaż

1 1 0

ZGUBNA PYCHA ROZUMU. O BŁĘDACH SOCJALIZMU

moralność ta nie jest „uzasadniona" przez fakt, iż umożliwia
nam osiąganie tego wszystkiego, a dzięki temu także przeżycie,
rzeczywiście pozwala nam ona przetrwać i coś jeszcze dałoby się na
ten temat powiedzieć.

G R A N I C E KIEROWANIA SIĘ W I E D Z Ą O FAKTACH.
N I E M O Ż N O Ś Ć P O Z N A N I A S K U T K Ó W D Z I A Ł A N I A

NASZEJ M O R A L N O Ś C I

Jak się wydaje, u podstaw sq'entyzmu leżą fałszywe założe­

nia dt)tyczące możliwości uzasadnienia, konstrukcji czy prze­
prowadzenia dowodu. Lecz nawet gdyby zwolennicy tego kie­
runku zdali sobie z tego sprawę, to i tak woleliby odwołać się do
wymagań ich starej metodologii, które są związane z kryterium
uzasadniania, choć nie są w pełni od niego zależne. Na przykład

(by wrócić do naszej listy wymagań) zarzucono by, iż nie można

w pełni zrozumieć

tradycyjnej moralności oraz jej działania, że

stosowanie się do jej zasad nie służy jakiemukolwiek celowi, który

mógłby zostać z góry określony,

a postępowanie zgodne z nią nie

wywołuje skutków bezpośrednio obserwowalnych,

a więc nie można

z góry ustalić, czy są one korzystne, a

w każdym razie, nie można

ich do końca poznać lub przewidzieć.

Innymi słowy, tradycyjna moralność nie spełnia drugiego,

trzeciego i czwartego postulatu. Jak już zauważyliśmy, są one
tak blisko z sobą powiązane, że - pamiętając o różnicach uwy­

puklonych przez nie aspektów - można traktować je jako ca­
łość. Dlatego też, aby zwięźle ukazać ich wzajemne związki,
można by powiedzieć, iż ktoś nie rozumie tego, co robi, lub jaki

jest cel jego postępowania, jeśli nie zna i nie potrafi z góry w

pełni określić obserwowalnych skutków własnego działania.
Twierdzi się zatem, że jeśli działanie ma być racjonalne, musi
mieć charakter zamierzony i przewidywany.

Jeśliby rozumieć te postulaty w tak szeroki i trywialny spo­

sób, iż straciłyby one swoje wszelkie konkretne i praktyczne zna­
czenie, stwierdzając na przykład, iż rozpoznany cel ładu rynko­
wego polega na uzyskiwaniu korzystnego rezultatu w postaci
„wytwarzania bogactwa", to wówczas postępowanie oparte na

V. ZGUBNA PYCHA ROZUMU

111

tradycyjnych zasadach, jak te, które wytwarzają ład rynkowy,
w sposób oczywisty nie będzie ich spełniać. Nie wierzę, by jaka­
kolwiek ze stron uczestnicząca w naszej dyskusji pragnęłaby in­
terpretować te postulaty w tak uproszczony sposób; z pewno­

ścią nie tak są one rozumiane przez ich zwolenników czy
przeciwników. Zatem, możemy otrzymać jaśniejszy obraz sytu­

acji, w której się znajdujemy uznając, iż rzeczywiście nasze tra­
dycyjne instytucje nie są dla nas zrozumiałe i nie mają z góry
określonych, korzystnych czy niekorzystnych, celów ani skut­
ków. I tym lepiej dla nich.

Na rynku (jak i w innych instytucjach naszego ładu rozsze­

rzonego) niezamierzone skutki mają fundamentalne znaczenie:
dystrybucja zasobów jest efektem bezosobowego procesu, w któ­
rym jednostki, działając na rzecz własnych celów (także często

niedookreślonych) naprawdę nie wiedzą i nie mogą wiedzieć,

jaki będzie skutek ich wzajemnych interakcji.

Weźmy na przykład postulaty, które głoszą, iż nieracjonalne

jest postępowanie i dokonywanie czegokolwiek na ślepo (tzn.
bez zrozumienia), oraz że cele i skutki zakładanego działania

muszą nie tylko być znane z góry, ale powinny także być obser-
wowalne i przynosić jak największą korzyść. Załóżmy teraz, iż
postulaty te mają być zastosowane do pojęcia ładu rozszerzone­
go. Jeśli rozpatrujemy go w rozleglej, ewolucjonistycznej struk­
turze, w jakiej się rozwinął, to absurdalność wymienionych po­
stulatów staje się oczywista. Przełomowe działania, które
doprowadziły do powstania ładu rozszerzonego i do wytwo­
rzenia się praktyk górujących nad innymi, były niezmiernie od­

ległymi skutkami wcześniejszych dokonań jednostek. Miały
one wpływ również na grupy, czego ich członkowie nie byli
wcześniej świadomi. Nawet gdyby byli w stanie poznać owe
skutki wcześniej, to nie musieliby ich uznać za korzystne, nieza­
leżnie od tego, co potem sądziliby na ten temat ich następcy.

Choć bez wątpienia istnieją osoby biegłe w uzasadnianiu

aktualnych bądź lokalnych praktyk, nie ma powodu, by wspo­
mniani następcy (lub niektórzy z nich) posiadali pełną wiedzę w
zakresie historii, nie mówiąc już o teorii ewolucji, o ekonomii/lub
o czymkolwiek koniecznym do zrozumienia, dlaczego grupa,

112

ZGUBNA PYCHA ROZUMU. O BŁĘDACH SOCJALIZMU

której praktykom się podporządkowali, miałaby rozwinąć się
lepiej od pozostałych. Wiele z wypracowanych zasad, jakie za­
pewniły lepszą kooperację oraz sukces ładu rozszerzonego, mo­
gło całkowicie różnić się od tego, co można było przewidzieć, a

nawet mogło wydawać się komuś odpychające we wcześniej­
szym lub późniejszym etapie rozwoju tego ładu. W ładzie roz­
szerzonym okoliczności determinujące to, co każdy musi uczy­
nić, aby osiągnąć swoje cele, obejmują w oczywisty sposób
nieznane decyzje wielu innych, anonimowych ludzi, dotyczące

użycia środków potrzebnych do zrealizowania ich własnych

planów. Dlatego też w żadnym momencie procesu [powstawa­
nia ładu rozszerzonego] poszczególne jednostki nie były w sta­
nie świadomie określić - stosownie do swoich celów - funkcji
zasad, które stopniowo wytworzyły ład. Dopiero później, w spo­
sób niepełny i retrospektywny mogliśmy rozpocząć wyjaśnianie
zasady procesu formowania się ładu

6

.

Nie istnieje ani angielski, ani nawet niemiecki termin, który

dokładnie charakteryzowałby ład rozszerzony lub opisywałby

jak sposób jego funkcjonowania kontrastuje z postulatami racjo­

nalistów. Jedyny właściwy termin „transcendentny", był tak
nadużywany, że waham się go użyć. Jednak w dosłownym sen­
sie odnosi się on do tego, co dalece przekracza zakres naszego poj­
mowania, naszych pragnień i celów, oraz postrzegania zmysłowego,
a także stosuje się do tego, co zawiera oraz generuje wiedzę,

jakiej żaden jednostkowy umysł, ani żadna pojedyncza organi­

zacja nie byłyby w stanie posiąść, bądź wytworzyć. Uwidacznia
się to wyraźnie w religijnym znaczeniu tego słowa, ponieważ,
na przykład, w modlitwie Pańskiej prosi się, „niech Twoja wola
(tj. nie moja - F. A. H.) spełnia się na ziemi, tak jak i w niebie"

7

, a

także w Ewangelii według św. Jana Chrystus mówi: „Nie wyście

6

Patrz RA. Hayek, Studies in Philosophy, Politics and Economics, London:

Routledge & Kegan Paul, Ltd., 1967, r. 1 i 2. [„Wyjaśnianie zasady" lub
„wyjaśnianie w zasadzie" (określenie używane przez K. Poppera) ozna­

cza wyjaśnianie rodzajów zdarzeń, przy braku znajomości prawa ogólne­
go (przyp. - M. i T. K.)].

7

Ewangelia wg św. Mateusza, Mt 6,10.

V. ZGUBNA PYCHA ROZUMU

113

Mnie wybrali, ale Ja was wybrałem i przeznaczyłem was na to,
abyście szli i owoc przynosili, i by owoc wasz trwał"

8

.

Ale bardziej jednoznacznie transcendentny porządek, któ­

ry czasem bywa także porządkiem czysto naturalistycznym (nie
pochodzącym od jakiejkolwiek nadprzyrodzonej siły), jak na

przykład w procesie ewolucji, pozbawiony jest animizmu wciąż

obecnego w religii: poglądu głoszącego, iż pojedynczy umysł lub

wola (na przykład wszechwiedzącego Boga) może sprawować
kontrolę i rządzić.

Odrzucenie racjonalistycznych postulatów z tych powodów

niesie z sobą ważne konsekwencje dla każdego rodzaju antro-
pomorfizmu i animizmu, a co za tym idzie, dla socjalizmu. Jeżeli
rynkowa koordynacja różnych działań jednostkowych, jak rów­
nież inne moralne tradyqe i instytucje są wynikiem naturalnych,
samorzutnych i samoporządkujących procesów dostosowywa­
nia się do większej liczby konkretnych faktów od tej, którą jeden
umysł mógłby pojąć czy nawet sobie wyobrazić, to jest oczywi­
ste, iż żądanie, by te procesy były sprawiedliwe, lub posiadały
inne moralne atrybuty (patrz rozdział VII), bierze się z naiwne­
go antropomorfizmu. Takie żądania mogą oczywiście być kiero­

wane w sposób uzasadniony do kierujących procesem znajdu­

jącym się pod racjonalną kontrolą lub do jakiegoś boga
wysłuchującego modlitw, ale w żaden sposób nie mogą one do­

tyczyć bezosobowego samoporządkującego się procesu, który
właśnie się toczy.

W ładzie tak rozszerzonym, iż przekracza on możliwości

pojmowania i kierowania przez jakikolwiek pojedynczy umysł,

jednolita wola nie jest w stanie określić dobrobytu jego poszcze­

gólnych członków na podstawie jakiejś koncepcji sprawiedliwo­
ści lub zgodnie z ustanowionym wzorem. Nie bierze się to wy­
łącznie z problemów, jakie niesie z sobą antropomorfizm. Jest
tak dlatego, iż „dobrobyt nie rządzi się żadną zasadą, ani gdy
chodzi o tego, kto go otrzymuje, ani tego kto nim dzieli (przecież

jeden znajduje go tu, drugi gdzie indziej), jest on bowiem zależ-

8

Ezvangclia wg śiv. fana, ] 15,16.

114

ZGUBNA PYCHA ROZUMU. O BŁĘDACH SOCJALIZMU

ny od empirycznego materiału woli nie nadającego się do upo­
wszechnienia w regule"

9

.

Wnikliwe spostrzeżenie, iż ogólne zasady muszą przetrwać,

by samorzutność mogła się rozwijać, do którego doszli Kant i

Hume, nigdy nie zostało zakwestionowane, lecz raczej zlekce­
ważone lub zapomniane.

Chociaż „dobrobyt nie rządzi się żadną zasadą", i dlatego

też nie może wytworzyć ładu samorzutnego, to sprzeciw wobec
tych zasad sprawiedliwości, które umożliwiły powstanie ładu
rozszerzonego i uznanie ich za niemoralne biorą się z przekona­
nia, iż bogactwo musi mieć swoją zasadę, a także wynika z nie­
zgody (i tu właśnie powraca antropomorfizm) na przyznanie, iż
ład samorzutny wyrasta z procesu konkurencji, w którym rolę
decydującą ^odgrywa sukces, a nie akceptacja wielkiego umysłu,
stowarzyszenia, boga czy spójność z jakąś zrozumiałą zasadą
określającą jednostkowe zasługi. W tym ładzie postęp jednych
odbywa się kosztem niepowodzenia równie szczerych i nawet
godnych pochwały wysiłków innych. Nagroda nie jest związa­
na z zasługą (np. za posłuszeństwo wobec zasad moralnych)

10

.

Możemy na przykład zaspokoić potrzeby innych, niezależnie od
ich zasług czy powodów, ze względu na które jesteśmy w stanie
to uczynić. Jak zauważył Kant, żaden, ogólny wzorzec zasług
nie może rozstrzygać o różnych możliwościach, jakie otwierają
się przed różnymi jednostkami posiadającymi różne informacje,
zdolności oraz pragnienia. I ta druga sytuacja ma charakter
zwyczajny. Odkrycia pozwalające jednym przewyższyć innych
są najczęściej niezamierzone i niemożliwe do przewidzenia za­
równo przez tych, którzy przetrwali, jak i przez tych, którym się
to nie udało. Wartość rezultatów koniecznych zmian w działa­
niu jednostek rzadko będzie wydawać się sprawiedliwa, skoro

9

Spór fakultetów, Wznowione pytanie czy rodzaj ludzki stale zmierza ku temu,

co lepsze?, „Fragment krakowski", „Fragment królewiecki") przekł. wstęp,
oprać. M. Żelazny; wstęp do „Fragmentu krakowskiego" W. Stark, Nowa
Wieś: Rolewski, 2003, r. II, 6, s. 138, przypis.

10

Porównaj: F. A. Hayek, Vie Cmistitution of Liberty, London: Routledge

& Kegan Paul, Ltd., 1960, s. 94.

V. ZGUBNA PYCHA ROZUMU

115

ich źródłem są nieprzewidziane zdarzenia. Tak samo kolejne eta­
py procesu ewolucji zmierzającego ku temu, co wcześniej nie
było znane, nie mogą być pojmowane jako sprawiedliwe, to zna­
czy zgodne z przyjętym wcześniej rozumieniem słuszności i nie­
słuszności, „dobrobytu" lub wiedzą o możliwościach dostępnych

w istniejących poprzednio warunkach.

Zrozumiała niechęć wobec tak moralnie obojętnych skutków,

które są nieodłącznie związane z procesem opartym na zasa­
dzie prób i błędów, wzbudza w ludziach chęć osiągnięcia czegoś
co jest wewnętrznie sprzeczne: do uzyskania kontroli nad ewo­
lucją, czyli procesem przebiegającym wedle reguły prób i błę­
dów i ukształtowania go zgodnie z ich obecnymi pragnieniami.
Ale wykreowane na skutek takiej reakcji systemy moralne dają
początek nieprzejednanym żądaniom, których żaden system nie

jest w stanie zaspokoić, stając się źródłem nieustannych konflik­

tów. Bezowocne usiłowanie nadania jakiejś sytuacji sprawiedli­

wego charakteru, której skutki, ze względu na swoją naturę, nie
mogą być zdeterminowane przez jakiekolwiek działania czy
wiedzę, jedynie narusza przebieg samego procesu [ewolucji].

Takie żądania sprawiedliwości są po prostu niedostosowa­

ne do przyrodniczego procesu, jakim jest ewoluq'a, i to nie tylko

do tego, co zdarzyło się w przeszłości, lecz także do tego, co dzieje
się teraz, bo przecież proces ewolucji cały czas się dokonuje.

Cywilizacja nie jest jedynie wytworem ewoluqi, sama też jest
procesem. Ustanawiając strukturę ogólnych zasad i wolność oso­
bistą, przyczynia się do własnego rozwoju. Proces ten nie może
być sterowany, a jego skutki nierzadko będą różne od wymagań
stawianych przez ludzi. Część z ich wcześniej niespełnionych

pragnień może zostać zrealizowana, ale tylko koszem innych
oczekiwań. Wprawdzie dzięki moralnemu postępowaniu jed­
nostka może zwiększyć swoje szanse, to ewolucja nie zaspokoi
wszystkich jego moralnie słusznych potrzeb. Ewolucja nie może
być sprawiedliwa.

Uporczywe żądanie, by każda przyszła zmiana była spra­

wiedliwa, byłoby równoznaczne z domaganiem się wstrzyma­
nia procesu ewolucji. Ewolucja prowadzi nas przed siebie wy­
twarzając wiele z tego, co nie mogło być naszym zamiarem, ani

116 - ZGUBNA PYCHA ROZUMU. O BŁĘDACH SOCJALIZMU ;

" J. Rawls, Teoria sprawiedliwości, przel. M. Panufnik, J. Pasek, A. Roma­

niuk, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 1994.

nie było przez nas przewidywane, nie mówiąc już o ocenianiu z '
góry jej rezultatów ze względu na wartość moralną. Trzeba je- ~\
dynie zapytać (szczególnie w świetle uwag o charakterze histo- \
rycznym w rozdziałach II i III), jaki byłby skutek, gdyby wcze- \
śniej jakaś magiczną siła została obdarzona władzą zdolną

1

narzucić jakieś egalitarystyczne i merytokratyczne credo. Wkrótce 1
dostrzeżono by, iż taki bieg wydarzeń sprawiłby, iż rozwój cywi- j
lizacji stałby się niemożliwy. Świat Rawlsa nigdy nie byłby z tego
powodu światem cywilizowanym: wstrzymanie przypadkowe- ;
gt> procesu różnicowania, zahamowałoby proces odkrywania
większości nowych możliwości

11

. W świecie tym bylibyśmy po­

zbawieni jedynych sygnałów, które informują każdego, co trze- ]
ba robić, ze względu na tysiące zmian warunków, by podtrzy- J
mać proces produkcji, i - jeśli to możliwe - zwiększyć ją. \

Intelektualiści mogą oczywiście uważać, iż wymyślili nową ;

i lepszą „społeczną" moralność, która tego dokona, ale te „nowe" \
zasady oznaczają powrót do moralności ładu na poziomie mi­
kro i z trudem są w stanie podtrzymać życie i zdrowie miliar­
dów ludzi wspieranych przez lad na poziomie makro.

Zrozumienie antropomorfizmu nie przysparza trudności, ale

musimy go odrzucić ze względu na jego błędy. To zaś pozwala
nam powrócić do pozytywnego i budzącego życzliwość aspektu \
stanowiska intelektualistów, których poglądy właśnie zakwestio­
nowaliśmy. Ludzka pomysłowość tak bardzo przyczyniła się do
wytworzenia ponadjednostkowej struktury, w której jednostki
znalazły ogromne możliwości, iż ludzie zaczęli sobie wyobra­
żać, iż mogą celowo zaplanować ją w całości lub niektóre z jej
części. Nabrali także przekonania, że sam fakt, iż takie rozsze­
rzone struktury istnieją, dowodzi, że można je w taki sposób
zaprojektować. Jest to błąd, lecz błąd szlachetny, lub - ujmując
to słowami Misesa - „wspaniały (...), ambitny (...), prześwietny

(...), śmiały".

V. ZGUBNA PYCHA ROZUMU 117

12

J. M. Keynes, Collected Works, t. IV, London: MacMillan, 1972, s. 65.

NIEOKREŚLONE CELE: W ŁADZIE ROZSZERZONYM
WIĘKSZOŚĆ C E L Ó W JEST PRZYJMOWANA
NIEŚWIADOMIE I BEZ NAMYSŁU

Jest kilka punktów i kwestii, w większości bardziej szczegó­

łowo ujętych, tego, co zostało już stwierdzone, które pomagają
lepiej zrozumieć, jak to wszystko z sobą współgra.

Po pierwsze, rodzi się pytanie: jak naprawdę powstaje nasza

wiedza? Większa część naszej wiedzy - a muszę przyznać, iż zaję­

ło mi trochę czasu dojście do takiego wniosku - nie bierze się z bez­
pośredniego doświadczenia czy obserwacji, ale powstaje w ciągłym
procesie selekqi wyuczonej tradycji, co wymaga indywidualnego

rozpoznania tradyqi moralnych oraz postępowania zgodnego z
nimi, tradycji, których nie można uzasadnić zgodnie z kanonami
utrwalonych od dawna teorii racjonalności. Tradyqa jest wytwo­
rem procesu selekcji spośród nieracjonalnych czy raczej „nieuza­
sadnionych" przekonań, które - bez czyjejkolwiek wiedzy i jakie­
gokolwiek celowego działania - przyczyniły się do wzrostu
liczebnego tych, którzy się nimi kierowali (niekoniecznie w
związku z motywami, na przykład religijnymi, z powodu któ­

rych postępowano zgodnie z tymi tradyqami). Proces selekcji,
jaki uformował obyczaje oraz moralność, mógł uwzględnić wię­
cej rzeczywistych okoliczności, niż poszczególne jednostki mo­
głyby świadomie rozpoznać. W rezultacie tradycja pod pewny­
mi względami przewyższa ludzki umysł lub jest od niego

„mądrzejsza" (patrz rozdział wyżej). To wnikliwe wyjaśnienie o

kluczowym znaczeniu może być docenione tylko przez bardzo kry­
tycznego raq'onalistę.

Po drugie - co się ściśle wiąże z powyższym - pojawia się

postawione już wcześniej pytanie o to, co w ewolucyjnej selekcji
zasad postępowania ma rzeczywiście zasadnicze znaczenie. Bez­
pośrednio postrzegane efekty działań, na których ludzie na ogół
się skupiają nie mają tutaj żadnego znaczenia. Jest raczej tak, iż
selekcja dokonuje się ze względu na dalszą perspektywę skut­

ków podejmowanych decyzji, ukierunkowanych przez zasady

118

ZGUBNA PYCHA ROZUMU. O BŁĘDACH SOCJALIZMU

postępowania. Tę samą dalszą perspektywę wyśmiewa Keynes

12

.

Skutki zależą - jak to wcześniej zostało przedstawione i po­
nownie zostanie przeanalizowanie poniżej- głównie od reguł
odnoszących się do własności i umów, które chronią prywatną
sferę jednostki. Zauważył to już Hume, pisząc, iż te zasady „nie
wywodzą się z użyteczności czy korzyści, jaką może osiągnąć z
korzystania z danych dóbr czy to poszczególna osoba, czy ogół".

13

Ludzie nie byli w stanie przewidzieć korzyści płynących z

reguł zanim ich nie przyjęli, choć niektórzy z nich z wolna zaczęli

-sobie zdawać sprawę z tego, co zawdzięczają całemu systemowi.

Nasze wcześniej sformułowane stanowisko, które traktowało

tradycję jako „przystosowanie do tego, co nieznane", musi być
rozumiane dosłownie. Proces przystosowania jest podstawą każ­
dej ewolucji, a całość okoliczności, do których współczesny ry­
nek się sam dostosowuje jest rzeczywiście nikomu nie znana.
Informacje wykorzystywane przez jednostki lub instytuqe w pro­

cesie przystosowania są z konieczności częściowe. Są one prze­

kazywane jako sygnały (np. ceny) przez długie łańcuchy jedno­
stek, z których każda przekazuje dalej w zmodyfikowanej formie
kombinację strumieni abstrakcyjnych sygnałów rynkowych. Jed­

nakże cała struktura działań próbuje się przystosować dzięki tym czę­
ściowym i fragmentarycznym sygnałom do luarunkóiu przez nikogo

nieprzewidzianych i nieznanych nikomu,

nawet jeśli adaptacja ta

nigdy nie jest pełna. Dlatego struktura ta może przetrwać; ci,
którzy się nią posługują mogą także przetrwać i bogacić się.

Samoporządkujący proces dostosowywania się do niezna­

nego, nie może być zastąpiony przez jakiekolwiek celowo zapla­
nowane substytuty. Ani rozumność, ani wrodzona „naturalna

dobroć" człowieka nie kierują nim w ten sposób, tylko przykra
konieczność podporządkowania się regułom, których nie lubi.
Zapewnia mu to przeżycie w konfrontacji z konkurencyjnymi
grupami, które już zaczęły się rozwijać, ponieważ wcześniej na­
tknęły się na takie zasady.

Gdybyśmy celowo zbudowali, lub świadomie modelowali

strukturę ludzkiego działania, musielibyśmy tylko zapytać po-

13

D. Hume, Traktat o naturze ludzkiej, op. cit., s. 227.

V. Z G U B N A PYCHA ROZUMU

119

szczególne osoby, dlaczego weszły w interakcje z jakąkolwiek
strukturą. A tak naprawdę wyspecjalizowani badacze, nawet
po latach wysiłków, uważają wyjaśnienie tych zagadnień za
wyjątkowo trudne i nie mogą dojść do porozumienia, jakie są
przyczyny lub jakie będą skutki określonych zdarzeń. Ciekawym
zadaniem ekonomii jest pokazanie ludziom, jak niewiele wiedzą
o tym, co, jak im się wydaje, są w stanie zaplanować.

Naiwnemu umysłowi, który ład pojmuje tylko jako wytwór

celowego uporządkowania, może wydawać się absurdalne, że
w złożonych warunkach ład i proces dostosowywania się do
nieznanych warunków, mogą zostać osiągnięte w sposób bar­
dziej skuteczny poprzez decentralizację decyzji, i że podział wła­
dzy poszerzy zakres możliwości całego ładu. Decentralizacja pro­
wadzi także do tego, iż większa liczba informaqi jest brana pod
uwagę. Jest to główny powód odrzucenia postulatów konstruk-
tywistycznego racjonalizmu. Z tego samego powodu tylko zmien­
ny podział władzy dysponowania określonymi zasobami pośród
wielu jednostkami, które są w stanie decydować o ich użyciu -

podział uzyskany dzięki wolności jednostkowej oraz własności
prywatnej - umożliwia najpełniejsze wykorzystanie rozproszo­
nej wiedzy.

Znaczna część określonych informacji, jakie posiada każda

jednostka, może zostać wykorzystana wyłącznie w takim stop­
niu, w jakim jednostka może tego dokonać w ramach własnych

decyzji. Nikt nie jest w stanie przekazać komuś innemu wszyst­
kiego, co wie, ponieważ większa część informacji, które mogą

przez niego zostać wykorzystane, zostanie uzyskana wyłącznie
w procesie tworzenia planu działań, zdobyta w trakcie pracy
nad konkretnym zadaniem, jakiego się podjął w określonych
warunkach, np. gdy występują względne niedostatki różnego
rodzaju materiałów, do których ma dostęp. Tylko w ten sposób

jednostka może odnaleźć to, czego szuka. A w warunkach rynko­

wych pomagają jej w tym reakcje innych na to, co znajdują oni w
swoim otoczeniu. Ogólnego problemu nie stanowi jedynie wy­

korzystanie danej wiedzy, lecz odkrycie tak wielu informaq'i, ja­
kich warto poszukiwać w najczęściej występujących warunkach.

Wysuwany jest często zarzut, iż instytuq'a własności jest ego-

120

ZGUBNA PYCHA ROZUMU. O BŁĘDACH SOCJALIZMU

istyczna, ponieważ przynosi korzyść wyłącznie tym, którzy coś
posiadają, i została „wynaleziona" przez ludzi, którzy - zdo­

bywszy jakieś własne mienie - pragnęli chronić je przed innymi

dla swej wyłącznej korzyści. Przekonania te, leżące u podstaw
niechęci Rousseau do własności oraz jego zarzutu, iż „okowy"
zostały nam narzucone przez samolubne oraz nastawione na
wyzysk interesy innych, nie biorą pod uwagę faktu, iż wielkość
ogólnego produktu jest tylko dlatego tak znacząca, ponieważ
umiemy - poprzez wymianę rynkową oraz własność prywatną

- wykorzystywać szeroko rozproszoną wiedzę o poszczególnych

faktach w celu alokacji indywidualnie posiadanych zasobów. Ry­
nek jest jedynym znanym sposobem dostarczania informacji po­
zwalającej jednostkom oceniać porównywalne korzyści płynące
z różnych możliwości wykorzystania zasobów, o których mają
bezpośrednią wiedzę. A wykorzystując je służą - czy do tego
dążą czy nie - potrzebom nie znanych sobie ludzi. Wiedza roz­
proszona jest istotnie rozproszona i nie może być zebrana w ca­
łość i przekazana władzy, której powierzono zadanie celowego
utworzenia ładu.

Dlatego też instytucja własności prywatnej nie jest egoistycz­

na, ani nigdy taką nie była i nie mogła być. Nie została także

„wynaleziona", by ci, którzy posiadają własność, mogli narzu­
cić wolę innym. Właściwie, ogólnie rzecz biorąc, jest ona korzyst­

na, ponieważ przenosi ona kierowanie produkcją z rąk małej
liczby jednostek posiadającej — niezależnie od tego, za kogo chcą
uchodzić - ograniczoną wiedzę, na grunt procesu - ładu rozsze­
rzonego, który wykorzystuje wiedzę w najwyższym stopniu,
przynosząc niemal taką samą korzyść nie posiadającym własno­
ści, jak tym, którzy ją mają.

Wolność wszystkich w ramach prawa nie oznacza, że wszy­

scy

będą posiadaczami własności prywatnej, ale że będzie to udzia­

łem wielu ludzi. Ja sam wolałbym żyć w kraju, w którym wielu coś
posiada, nawet gdybym nie miał własności, niż gdybym miał żyć
tam, gdzie własność pozostaje w „kolektywnym" posiadaniu i jest
wykorzystywana przez władzę do określonych celów.

Ale powyższy argument jest także kwestionowany, a nawet

wyśmiewany jako egoistyczne usprawiedliwienie uprzywilejo-

V. ZGUBNA PYCHA ROZUMU

121

wanych warstw społeczeństwa. Intelektualiści, myślący według
zasad ograniczonych procesów kauzalnych, jakie przyswoili sobie
w celu interpretowania badań z zakresu na przykład fizyki, w
łatwy sposób przekonują robotników fizycznych, iż to raczej
egoistyczne decyzje poszczególnych właścicieli kapitału, niż sam
proces rynkowy, spożytkowały szeroko rozproszone możliwości
oraz ciągle zmieniające się istotne fakty. Cały proces kalkulacji
za pomocą cen rynkowych był nawet czasem przedstawiany jako
zwodniczy manewr części właścicieli kapitału, którzy chcieli
ukryć to, jak wykorzystują robotników. Ale podobna retoryka

nie radzi sobie z argumentami oraz faktami już przedstawiony­
mi: jakiś hipotetyczny zbiór obiektywnych faktów nie jest bardziej
dostępny dla kapitalistów pragnących manipulować ich całością, niż
dla zarządzających kierowników (managers), którymi socjaliści chcie­
liby tych pierwszych zastąpić.

Takie obiektywne fakty pó prostu

nie istnieją i nikt nie ma do nich dostępu.

Po trzecie, istnieje z jednej strony, różnica pomiędzy postępowa­

niem wedle reguł, a z drugiej strony wiedzą o czymś

(różnica, na

którą zwracali uwagę różni autorzy na różne sposoby, na przy­
kład Gilbert Ryle, dokonując rozróżnienia na „wiedzę, jak", oraz
na „wiedzę, że"

1 4

). Nawyk kierowania się w postępowaniu re­

gułami jest zdolnością zupełnie inną niż dysponowanie wiedzą
o skutkach, do jakich pewne działanie doprowadzi. Postępowa­
nie takie powinno być rozumiane jako zdolność dostosowania
(dopasowania) się do wzoru, o którego istnieniu i jego wewnętrz­

nej strukturze właściwie nic się nie wie. Większość ludzi jednak
potrafi rozpoznać i przystosować się do kilku różnych wzorców
postępowania, pomimo iż nie potrafią ich wyjaśnić czy opisać.
Dlatego też sposób, w jaki ktoś reaguje na postrzegane zdarze­
nia, nie musi być zdeterminowany przez wiedzę o skutkach wła­
snych działań, ponieważ często nie dysponujemy lub nie może­
my dysponować taką wiedzą. Jeśli nie jesteśmy w stanie jej
uzyskać, to stawianie żądania, by koniecznie nią dysponować,

jest nieracjonalne. W gruncie rzeczy powinniśmy zubożeć, gdy-

14

G. Ryle, Czym jest umysł? przekl. i wstęp W. Marciszewski, Warsza­

wa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1970.

122

ZGUBNA PYCHA ROZUMU. O BtĘDACH SOCJALIZMU

byśmy kierowali się w naszym działaniu wyłącznie ograniczoną
wiedzą o takich skutkach.

Wcześniejsze ukształtowanie ładu lub wzorca w mózgu czy w umyśle

nie tylko nie jest lepszym sposobem zachowania ładu, ale po prostu
gorszym. Musi bowiem istnieć zawsze jakaś niewielka część całego sys­
temu, w której niektóre jego cechy mogą się same uwidaczniać. Jest
równie mało prawdopodobne, by umysł ludzki mógł kiedykolwiek w
pełni wyjaśnić siebie samego, jak to, iż może wyjaśnić lub przewidzieć
skutej^interakcji dużej liczby ludzkich umysłów

15

.

Po czwarte, istnieje istotny problem, że ład powstający w ivy-

niku oddzielnych decyzji wielu jednostek, podjętych na podstawie róż­
nego rodzaju informacji, nie może być zdeterminowany przez wspól­
ną skalę względnej ważności różnych celów.

To zbliża nas do

ważnego zagadnienia krańcowej użyteczności, którego omówie­
nie odłożymy do rozdziału VI. Tutaj jednak wypada zastanowić
się ogólnie nad korzyściami różnicowania, jakie umożliwia ład
rozszerzony. Wolność zakłada wolność różnienia się, określania
celów we własnym zakresie. Ład wszędzie zakłada zróżnico­
wanie elementów, nie tylko w sprawach dotyczących ludzi. Zróż­

nicowanie takie może być ograniczone zaledwie do lokalnego,
chwilowego położenia jego elementów, ale wtedy taki ład nie
byłby przedmiotem żadnego zainteresowania, dopóki różnice nie
stałyby się większe. Ład jest pożądany nie dlatego, by wszystko
znalazło się na swoim miejscu, ale by wytwarzał nowe zdolno­
ści i moce {powers), który nie istniałby bez niego. Stopień upo­
rządkowania - nowe zdolności i moce {powers), które ład two­
rzy oraz narzuca - bardziej zależy od zróżnicowania elementów
składowych, niż od ich chwilowego czy lokalnego położenia.

Przykłady można znaleźć wszędzie. Weźmy pod uwagę, jak

ewolucja genetyczna sprzyjała wyjątkowemu przedłużeniu okre­
su niemowlęcego oraz dzieciństwa ludzi, ponieważ umożliwiło
to ogromne zróżnicowanie, a przez to bardzo duże przyspiesze­
nie ewolucji kulturowej oraz zwiększenie tempa wzrostu gatun­
ku homo. Pomimo iż biologicznie zdeterminowane różnice mię-

15

F. A. Hayek, The Sensory Order, Chicago: University of Chicago Press,

1952, §§ 8.66-8.86, s. 184-190.

V. Z G U B N A PYCHA ROZUMU

123

dzy poszczególnymi ludźmi są prawdopodobnie mniejsze, niż
występujące pośród udomowionych zwierząt (zwłaszcza psów),
to długi okres uczenia się po narodzinach daje osobnikom więcej
czasu na przystosowanie się do danego środowiska i do przy­
swojenia sobie różnych wątków tradycji, w których się urodzili.
Rozmaitość umiejętności, która umożliwiła powstanie podziału
pracy, a wraz z nim ładu rozszerzonego, są wynikiem istnienia
odmiennych tendencji w ramach tradycji. Czynnikiem wzmac­
niającym odmienność tradycji jest leżące u ich podstaw zróżni­
cowanie pod względem uzdolnień i preferencji. Co więcej, ca­
łość tradycji jest nieporównywalnie bardziej złożona, niż
cokolwiek, nad czym pojedynczy ludzki umysł jest w stanie pa­
nować i może być w ogóle przekazywana jedynie wtedy, gdy
istnieje wiele różnych jednostek mogących przyswoić sobie roż­

ne jej części. Korzyść, jaka płynie ze zróżnicowania pomiędzy

jednostkami, jest najważniejszym czynnikiem, który sprawia, iż

duże grupy są bardziej efektywne.

W ten sposób różnice pomiędzy jednostkami zwiększają siłę

współpracującej grupy, tak, iż przekracza ona sumę jednostko­
wych wysiłków. Współpraca grupowa umożliwia włączenie do
gry i spożytkowanie różnych talentów, które nie zostałyby wy­
korzystane, gdyby ludzie nimi obdarzeni zostali zmuszeni do

samodzielnego utrzymania się. Specjalizacja umożliwia i stymu­
luje rozwój kilku jednostek, których szczególny wkład w życie
grupy, może im zapewnić utrzymanie, a nawet przekroczyć
wkład innych do całości życia. Cywilizacja jest - jak mówi słyn­
na myśl Wilhelma von Humboldta, którą Qolin] Stuart Mili umie­
ścił jako motto na stronie tytułowej swego eseju O wolności - oparta
na „[rozwoju ludzkim] w całym bogactwie jego różnorodności."

Wiedza, która odgrywa prawdopodobnie główną rolę w tym

zróżnicowaniu - nie będąc w posiadaniu żadnego człowieka,
nie mówiąc już o jakimś kierującym superumyśle - rodzi się w
procesie eksperymentujących i sprawdzających oddziaływań
pomiędzy przekonaniami - szeroko rozproszonymi, różniącymi
się między sobą, a nawet sprzecznymi - żywionymi przez milio­

ny komunikujących się z sobą ludzi. Wobec tego wzrastająca
inteligencja człowieka nie zależy tak bardzo od rozwoju indywi-

124

ZGUBNA PYCHA ROZUMU. O BIEDACH SOCJALIZMU

dualnej wiedzy poszczególnych jednostek, ale raczej od sposo­
bów łączenia różnych, rozproszonych informacji, które z kolei
wytwarzają ład i zwiększają produktywność.

Dlatego też wzrost różnorodności stanowi istotną część

ewolucji kulturowej, a znacząca część wartości jednostki dla in­
nych zależy od różnic pomiędzy nimi. Waga oraz wartość ładu
rośnie wraz ze zróżnicowaniem jego elementów, natomiast po­
większony ład zwiększa z kolei wartość zróżnicowania, i w ten
sposóLrlad ludzkiej kooperacji rozszerza się w sposób nieograni­
czony. Gdyby było na odwrót, gdyby na przykład wszyscy lu­

dzie byli tacy sami i nie mogliby się różnić między sobą, podział
pracy nie miałby właściwie sensu (może wyłącznie pośród ludzi
mieszkających na różnych terenach), koordynacja wysiłków
przynosiłaby nieznaczne korzyści, i szanse na zbudowanie ładu
0 jakiejkolwiek znaczącej sile czy wielkości byłyby znikome.

Właśnie dlatego najpierw musiało dojść do zróżnicowania

jednostek między sobą, zanim mogły się połączyć w złożone

struktury kooperacji. Co więcej, musiały się połączyć w twory o
określonym charakterze, nie będące wyłącznie sumą jednostek,
lecz strukturami w pewnym sensie podobnymi do organizmu,
choć pod wieloma względami różniącymi się od niego.

Po piąte, pojawia się pytanie, z jakiego powodu rodzi się - w

obliczu tych wszystkich trudności oraz przeszkód - potrzeba ograni­
czenia czyichś działań do planowego dążenia do znanych i poddają­
cych się obserwacji korzystnych celów.

Jest to po części pozostałość

po instynktownej, ostrożnej i o znikomym zakresie etyce małej
grupy (micro-ethic), w której wspólnie postrzegane cele zależały

od potrzeb osobiście znanych współtowarzyszy (np. solidarność
1 altruizm). Wcześniej argumentowałem, iż w obrębie ładu roz­
szerzonego, solidarność oraz altruizm są możliwe tylko w ogra­

niczonej formie pośród niektórych pod-grup, a ograniczenie za­
chowania grupy jako całości do tych form obróciłoby się
przeciwko koordynacji wysiłków jej członków. Z chwilą, gdy
najbardziej produktywne działania członków współpracującej
grupy przekroczą zasięg jednostkowej percepcji, stara skłonność
do kierowania się wrodzonym, altruistycznym instynktem w rze­
czywistości przeszkadza powstaniu bardziej rozszerzonych ładów.

V. Z G U B N A PYCHA ROZUMU

125

Jeśli idzie o wpajanie zachowań korzystnych dla innych,

wszystkie systemy moralne zalecają oczywiście działania altru-
istyczne, ale rodzi się pytanie, jak to osiągnąć. Szlachetne inten­
cje nie wystarczą: dobrze wiemy, co jest nimi wybrukowane. Kie­
rowanie się wyłącznie działaniami przynoszącymi innym
konkretnym osobom dostrzegalne i korzystne dla nich skutki nie
wystarczy do powstania ładu rozszerzonego, ani nawet nie daje
się z nim pogodzić. Moralność rynkowa prowadzi nas do dzia­
łań korzystnych dla innych nie dlatego, że tego chcemy, ale dlate­
go, że skłania nas ona do postępowania, w taki właśnie sposób.
Lad rozszerzony przechytrza jednostkową niewiedzę (dostosowu­

jąc nas tą metodą do czegoś, czego nie znamy, jak to zostało omó­
wione wcześniej) w sposób, w jaki same dobre intencje nie są w

stanie tego dokonać i tym samym sprawia, iż nasze starania przy­
noszą altruistyczne skutki.

W ładzie korzystającym z większej produktywności rozwi­

niętego podziału pracy, jednostka nie może wiedzieć, czyim po­
trzebom będą służyć lub służyć powinny jej działania ani także,

jakie przyniosą one rezultaty nieznanym jej ludziom, którzy kon­

sumują jej produkt lub produkty, do których wytworzenia jed­
nostka ta się przyczyniła. Podporządkowanie działań produk­
cyjnych pobudkom altruistycznym jest po prostu niemożliwe.
Możemy motywy jednostki uważać za altruistyczne tylko w tym

sensie, iż w końcu przyczyniają się one do wzrostu korzyści ogó­
łu. Ale nie dzieje się tak dlatego, że celem czy zamiarem jednost­
ki jest służyć określonym potrzebom innych, lecz dlatego, iż prze­
strzega ona abstrakcyjnych reguł postępowania. Nasz
„altruizm", w tym nowym znaczeniu, jest czymś zupełnie in­
nym od altruizmu instynktownego. Działanie staje się dobre lub

złe już nie ze względu na cel, do którego się dąży, ale wskutek
podporządkowania się przestrzeganym regułom. Chociaż ich
przestrzeganie skierowuje większość naszych działań na zdo­
bywanie środków do życia, to przy tym umożliwia nam prze­
niesienie pewnych korzyści poza zasięg naszej konkretnej, bez­
pośredniej wiedzy (lecz zarazem rzadko kiedy jest w stanie

powstrzymać nas przed wykorzystaniem tego, co zarobimy do­
datkowo, do zaspokojenia naszego instynktownego pragnienia,

126

ZGUBNA PYCHA ROZUMU. O BŁĘDACH SOCJALIZMU

by uczynić jakieś widoczne dobro). Wszystko to staje się niejasne

wskutek systematycznego nadużywania słowa „altruistyczny"
przez socjobiologów.

Można także wziąć pod uwagę inne wyjaśnienie postulatu,

by działania jednostek zostały ograniczone do świadomego dą­

żenia do znanego i korzystnego celu. Postulat ten nie ma swego
źródła wyłącznie w archaicznym i nie wspartym żadną wiedzą
instynkcie, ale wiąże się także ze specyficzną cechą tych intelek­
tualistów, którzy występują w jego obronie; właściwość ta jest w
pełni zrozumiała, lecz prowadzi do skutków odwrotnych do
zamierzonych. Intelektualiści są szczególnie owładnięci pragnie­
niem uzyskania wiedzy o ostatecznym celu, do którego zostanie
wykorzystane to, co nazywają „dziećmi własnego intelektu". Stąd

też namiętnie interesują się losem swoich idei i bardziej wahają
się uwolnić myśli spod własnej kontroli, niż robotnicy fizyczni

wytworzone przez siebie materialne produkty. Reakcja ta spra­

nia często, iż owi znakomicie wykształceni ludzie niechętnie

angażują się w procesy wymiany, które zakładają pracę na rzecz
celów, wymykających się bezpośredniemu postrzeganiu, w sytu­
acji, gdy jedynym możliwym do rozpoznania rezultatem ich wysił­
ków może być - jeśli w ogóle - zysk przypadający komuś innemu.

Robotnik fizyczny bez wahania przyjmuje, iż obowiązkiem

jego pracodawcy - jeśli w ogóle jest to czyjekolwiek zadanie -
jest wiedzieć, jakie potrzeby ostatecznie zaspokaja praca jego rąk.

Lecz wkład indywidualnej pracy intelektualnej w wytworze wie­
lu oddziałujących na siebie intelektualistów w ramach łańcucha
wzajemnych usług i pojawiających się idei będzie trudniejszy do
określenia. Należy oczekiwać, że wykształceni ludzie będą nie­
chętnie podporządkowywali się niezrozumiałym formom ukie­

runkowywania działań, takim jak rynek (mimo iż sami mówią o
„rynku idei"), to zaś niesie z sobą określony skutek (również nie­
zamierzony): wykazują oni skłonność do przeciwstawiania

się temu, co (bez zrozumienia z ich strony) zwiększyłoby ich przy­
datność dla kolegów.

Niechęć ta pozwala lepiej wyjaśnić wrogość, jaką żywią in­

telektualiści wobec ładu rynkowego, a po części także ich podat­
ność na wpływy socjalizmu. Być może owa wrogość i podatność

V. ZGUBNA PYCHA ROZUMU

127

zostałyby ograniczone, gdyby rozumieli oni lepiej rolę, jaką w
całym życiu pełnią abstrakcyjne i samorzutnie porządkujące
wzorce. Stałoby się tak wówczas, gdyby posiedli rozleglejszą
wiedzę o ewolucji, biologii i ekonomii. Gdy jednak mają do czy­
nienia z wiedzą z tych dziedzin, często nie kwapią się, by po­
święcić jej uwagę, ani by rozważyć możliwość przyznania, iż
istnieją złożone twory {enłiłies), o których działaniu nasze umy­
sły mogą mieć wyłącznie wiedzę abstrakcyjną. Jednak abstrak­
cyjna wiedza o ogólnej strukturze takich tworów nie wystarczy
do tego, byśmy mogli je rzeczywiście „budować" (to znaczy zło­
żyć je ze znanych nam części) czy przewidzieć konkretny kształt,

jaki przybiorą. W najlepszym razie wiedza może określić ogólne

warunki, w których wiele takich ładów czy systemów może się
samodzielnie uformować; warunki te jesteśmy czasem w stanie
wytworzyć. Ten rodzaj problemów jest znany chemikom, zaj­
mującym się podobnie złożonymi zjawiskami, lecz zazwyczaj
obcy badaczom przyzwyczajonym do wyjaśniania wszystkiego
za pomocą prostych powiązań pomiędzy kilkoma wydarzenia­
mi poddającymi się obserwaqi. Skutek jest taki, iż ludzie ci skła­

niają się do wyjaśniania bardziej złożonych struktur na sposób
animistyczny, jako rezultat planu. Podejrzewają przy tym istnie­
nie jakiejś ukrytej i nieuczciwej manipulacji - konspiracji „kla­
sy" panującej - kryjącej się za „planami", których projektodaw­
ców nigdzie nie można znaleźć. Wzmacnia to z kolei ich początkową
niechęć do rezygnacji z kontroli nad ich własnymi wytworami w
obrębie ładu rynkowego. Generalnie dla intelektualistów poczucie,
iż są oni jedynie narzędziami ukrytych, nawet jeśli bezosobowych,
sił rynkowych, jawi się jako prawie osobiste poniżenie.

Bez wątpienia nie przyszło im na myśl, że kapitaliści podej­

rzewani o kierowanie tym wszystkim, sami także są narzędzia­
mi bezosobowego procesu i tak samo nie zdają sobie sprawy z
końcowych rezultatów oraz celów swoich działań, lecz tylko
interesują się wyższym poziomem struktury, a co za tym idzie

szerszym zasięgiem wydarzeń występujących w obrębie jej ca­
łości. Ponadto myśl, iż kwestia realizacji celów intelektualistów
zależy od działań takich ludzi - dbających wyłącznie o środki -

jest sama w sobie dla nich odrażająca.

128

Z G U B N A PYCHA ROZUMU. O

BŁĘDACH SOCJALIZMU

P O R Z Ą D K U J Ą C E O D D Z I A Ł Y W A N I E
N A N I E Z N A N E W A R U N K I

Niestety w angielskim nie ma odpowiednika popularnego

słowa występującego w języku niemieckim: Machbarkeit (pol.
wykonalność, możność wytworzenia, zrobienia). Czasami za­
stanawiam się, czy nie można byłoby pomóc słusznej sprawie i
ukuć jego angielskiego odpowiednika „makeability" (wykonal­
ność). „Manufacturability" (możność wytworzenia, wyprodu­
kowania) nie w pełni się do tego nadaje, a mój „konstruktywizm"
(constructivism)

z trudem można oddać jako „konstruowalny"

(constructible)

- dla opisania stanowiska, któremu przeciwstawia­

liśmy się, analizowaliśmy i zakwestionowaliśmy je w całym tym
i poprzednim rozdziale: że mianowicie cokolwiek, co jest wyni­
kiem procesu ewoluq'i mogłoby zostać lepiej wytworzone dzięki
ludzkiej pomysłowości.

Pogląd ten jest nie do utrzymania, ponieważ w rzeczywi­

stości możemy doprowadzić do uporządkowania tego, co nie­
znane wyłącznie loywohtjąc proces jego samoporządkowania się.

Mając do czynienia z naszym przyrodniczym otoczeniem, mo­
żemy czasami rzeczywiście osiągnąć nasze cele polegając na sa-
moporządkujących się silach natury, ale nie poprzez zamierzo­
ne ułożenie elementów w takim porządku, jaki chcemy, by
osiągnęły. Postępujemy tak na przykład wówczas, kiedy inicju­

jemy procesy tworzenia się kryształów lub nowych substancji

chemicznych (patrz poprzedni podrozdział oraz Dodatek C). W
chemii, a jeszcze wyraźniej ną gruncie biologii, musimy posługi­
wać się samoporządkującymi się procesami na większą skalę.
Możemy stworzyć warunki, w których będą one działały, ale nie
możemy z góry określić co stanie się z każdym poszczególnym
elementem. Większość syntetycznych związków chemicznych
„nie daje się skonstruować" w tym znaczeniu, że moglibyśmy je
wytworzyć poprzez umiejscowienie poszczególnych elementów

składowych w odpowiednich miejscach. Wszystko co możemy
zrobić, to pobudzić proces ich formowania się.

Należy postępować zgodnie z podobną procedurą przy ini­

cjowaniu procesów koordynujących jednostkowe działania wy-

V. Z G U B N A PYCHA ROZUMU

kraczające poza nasze możliwości obserwacji. Aby pobudzić
samodzielne powstawanie określonych abstrakcyjnych struktur
międzyosobowych relacji, musimy zapewnić wsparcie w posta­
ci jakichś bardzo ogólnych warunków, a potem pozwolić, aby
każdy poszczególny element odnalazł własne miejsce w ramach
większego porządku. Najwięcej możemy uczynić dla wspomo­

żenia tego procesu pozwalając działać tylko tym elementom, które
podporządkowują się wymaganym regułom. Ograniczenie na­
szego wpływu wzrasta z konieczności wraz ze złożonością struk­

tury, jaką chcemy wytworzyć.

Jednostka znajdująca się w jakimś miejscu ładu rozszerzo­

nego, gdzie zna wyłącznie swoje najbliższe otoczenie, może za­
stosować tę radę do swojej sytuacji. Być może będzie musiała
zacząć od ciągłych prób sondowania tego, co jest poza zasię­
giem jej wzroku, aby ustanowić oraz podtrzymać komunikację,
która tworzy i podtrzymuje cały lad. Utrzymywanie komunika­
cji w ramach ładu wymaga, by rozproszone informacje były

wykorzystywane przez wiele różnych jednostek nieznających
się nawzajem w taki sposób, by zróżnicowana wiedza, jaka jest
w posiadaniu milionów ludzi, wytworzyła egzosomatyczną czy
materialną strukturę. Każda jednostka staje się ogniwem w wie­
lu łańcuchach przekazów, poprzez które otrzymuje ona sygnały
pozwalające jej dostosować własne plany do nieznanych oko­
liczności. Całościowy ład staje się w ten sposób zdolny do nie­

skończonego rozszerzania się, samorzutnie dostarczając infor­
macji o zwiększającym się zakresie środków, nie służąc przy tym
wyłącznie partykularnym celom.

Wcześniej rozpatrywaliśmy niektóre z ważnych aspektów

takich procesów komunikacji, łącznie z rynkiem i jego koniecz­
nymi i ciągłymi zmianami cen. Należy tu jeszcze tylko dodać i

podkreślić, że poza funkcją regulowania obecnej produkcji to­
warów i usług, działanie tych samych tradyq"i i praktyk obejmu­

je również przyszłość. Ich skutki ujawnią się nie tylko w postaci

ładu łączącego różne poszczególne miejsca, ale także poszcze­
gólne momenty czasowe. Działania zostaną dostosowane nie
tylko do innych działań, oddalonych w przestrzeni, ale także do

wydarzeń przekraczających przeciętne trwanie życia działają-

130

ZGUBNA PYCHA ROZUMU. O BŁĘDACH SOCIALIZMU

cych jednostek. Tylko jawny immoralista może naprawdę bro­
nić stanowiska głoszącego, że „w dalszej perspektywie i tak wszy­
scy umrzemy". Dlatego też jedynymi grupami jednostek, które
się rozprzestrzeniły i rozwinęły są te, gdzie zwyczajowo zabez­
pieczano na przyszłość dzieci i kolejnych potomków, których na­
wet nie można było nigdy zobaczyć na własne oczy.

Część ludzi jest tak zatroskana niektórymi skutkami działa­

nia ładu rynkowego, iż nie dostrzega, jak nieprawdopodobne, a
nawet wspaniałe jest to, że możemy przekonać się, iż panuje on
w większej części współczesnego świata. W świecie tym żyją

miliardy ludzi pracujących w ciągle zmieniającym się otoczeniu,
zapewniając środki do życia innym ludziom, których w więk­
szości przypadków w ogóle nie znają, a jednocześnie zaspokaja­

ją własne oczekiwania, gdyż sami otrzymują jakieś dobra oraz

usługi wyprodukowane przez równie nieznanych im ludzi. Na­
wet w najgorszych czasach jakieś dziewięć na dziesięć osób uzna,

jiż ich oczekiwania zostały spełnione.

Ład, choć daleki od ideału i często niewystarczający, może

rozszerzyć się bardziej, niż jakikolwiek ład stworzony przez czło­
wieka w rezultacie celowego umieszczenia niezliczonych elemen­
tów w określonych „właściwych" miejscach. Większość wad oraz
niepowodzeń ładów samorzutnych jest rezultatem prób ingero­
wania w normalne funkcjonowanie ich mechanizmów, bądź ich
blokowania; powodowana jest również próbami korygowania
szczegółów skutków ich działania. Owe próby ingerowania w
ład spontaniczny rzadko przynoszą efekty, choćby w części zbli­
żone do ludzkich zamiarów, ponieważ łady te są zdetermino­
wane przez bardziej szczegółowe fakty, niż jakikolwiek czynnik
ingerujący jest w stanie to rozpoznać. Jednak, podczas gdy celo­
wa interwencja mająca na celu - powiedzmy - zniwelowanie
nierówności w interesie losowo określonych członków ładu po­
ciąga za sobą ryzyko zakłócenia funkcjonowania całości, to sa-

moporządkujący się proces zapewnia przypadkowo wybrane­
mu członkowi takiej grupy lepszą szansę wyboru spośród
szerszego zakresu dostępnych wszystkim możliwości, niż jaki­
kolwiek inny konkurencyjny system.

V. ZGUBNA PYCHA ROZUMU

131

D L A C Z E G O TO, C Z E G O NIE M O Ż N A P O Z N A Ć ,
NIE M O Ż E BYĆ Z A P L A N O W A N E

Dokąd zaprowadziła nas dyskusja przeprowadzona w

dwóch poprzednich rozdziałach? Wątpliwości, jakie Rousseau
sformułował wobec instytuq'i własności prywatnej, stały się pod­

stawą socjalizmu i wywierały wpływ na niektórych spośród naj­
większych myślicieli naszego stulecia. Nawet tak wielka postać

jak Bertrand Russell określił wolność jako „brak przeszkód w

realizacji naszych pragnień".

16

Przynajmniej jeszcze przed oczy­

wistym gospodarczym upadkiem socjalizmu wschodnioeuropej­
skiego podobni mu racjonaliści byli głęboko przekonani, że cen­

tralnie planowana gospodarka zapewni nie tylko „społeczną

sprawiedliwość" (patrz rozdział VII poniżej), ale także bardziej
efektywne wykorzystanie ekonomicznych zasobów. Stanowisko
takie na pierwszy rzut oka wydaje się wyjątkowo rozsądne. Ale

świadczy ono o pomijaniu przedstawionych tu wcześniej fak­

tów: że ogół zasobów, które można by wykorzystać w takim pla­
nie, jest po prostu nikomu nieznani/, i z tego powodu tylko w zni­

komym zakresie może być centralnie kontrolowany.

Jednak socjaliści wciąż nie są w stanie uświadomić sobie prze­

szkód, jakie stwarza dostosowanie odrębnych, indywidualnych
decyzji, tak by utworzyły wspólną strukturę pojmowaną jako
„plan". Konflikt pomiędzy naszymi instynktami, które od cza­
sów Rousseau zaczęły być utożsamiane z „moralnością", a mo­

ralnymi tradycjami, jakie przetrwały ewolucję kulturową i słu­
żyły opanowywaniu tych instynktów, uwidacznia się w często
teraz dokonywanym rozdziale na niektóre rodzaje etyki i filozo­
fii politycznej z jednej strony oraz ekonomii z drugiej strony. Spra­
wa nie polega na tym, że to, co ekonomiści określają jako skutecz­
ne jest z tej racji „właściwe", lecz na tym, że analiza ekonomiczna

może ukazać użyteczność praktyk dotychczas uznawanych za
słuszne - użyteczność z punktu widzenia jakiejkolwiek filozofii,
która nie aprobuje ludzkiego cierpienia i śmierci, do czego musiał-

"• B. Russell, „Freedom and Government", [w:] R. N. Anshen, ed., Fre­

edom, Its Meaning, New York: Harcourt, Brace & Co., 1940, s. 251.

132

.ZGUBNA PYCHA ROZUMU. O BŁĘDACH SOCJALIZMU

by doprowadzić upadek naszej cywilizacji. Teoretyzowanie o

„sprawiedliwym społeczeństwie" bez uważnego rozważenia kon­
sekwencji gospodarczych wprowadzenia w życie tego rodzaju
poglądów jest perfidną rezygnacją z troski o innych. Jednak po
siedemdziesięciu latach doświadczeń z socjalizmem można bez
obawy stwierdzić, iż większość intelektualistów spoza terenów
Wschodniej Europy i Trzeciego Świata, gdzie socjalizm był pod­
dawany praktycznemu sprawdzianowi, zadowala się lekcewa­
żeniem nauk, jakich może dostarczyć ekonomia i nie pragnie
dociekać, czy istnieje jakaś przyczyna, która powoduje, iż socja­
lizm, mimo tak licznych prób wprowadzenia w życie, nigdy nie
wydaje się funkcjonować w sposób zgodny z zamierzeniami jego

intelektualnych przywódców. Daremne poszukiwanie przez in­
telektualistów prawdziwie socjalistycznej wspólnoty, owocują­
ce najpierw idealizacją, a następnie rozczarowaniem niekończą­
cym się szeregiem „utopii" - Związkiem Sowieckim, następnie
Kubą, Chinami, Jugosławią, Wietnamem, Tanzanią czy Nikara­
guą - powinny wskazywać, że w socjalizmie jest coś, co nie zga­
dza z pewnymi faktami. Lecz fakty te, najpierw wyjaśnione przez
ekonomistów ponad wiek temu, nie zostały przeanalizowane

przez tych, którzy szczycą się, iż w sposób racjonalnie uzasadnio­
ny odrzucili pogląd o możliwym istnieniu jakichkolwiek faktów
wykraczających poza kontekst historyczny czy stanowiących
nieprzezwyciężoną barierę dla ludzkich pragnień.

Tymczasem pośród tych, którzy zajmowali się ekonomią w

duchu tradycji Mandeville'a, Hume'a i Smitha, stopniowo poja­
wiło się nie tylko zrozumienie procesów rynkowych, ale także
poddano ostrej krytyce [rzekomą] możliwość zastąpienia tych pro­
cesów przez socjalizm. Korzyści płynące z rynkowych procedur
były tak sprzeczne z oczekiwaniami, że można było je tłumaczyć
wyłącznie w sposób retrospektywny, analizując sam ów samo­
rzutny twór. Kiedy to się dokonało, odkryto, że zdecentralizowa­
na kontrola nad zasobami i nad własnością prywatną umożli­
wia wytwarzanie oraz wykorzystywanie większej liczby
informacji, niż jest to możliwe w warunkach centralnego zarzą­
dzania. Ład i kontrolę wykraczające poza bezpośredni zakres

jakiejkolwiek centralnej władzy można osiągnąć w wyniku cen-

V. ZGUBNA PYCHA ROZUMU

133

tralnego kierowania jedynie wtedy, gdy - niezgodnie ze stanem
faktycznym - lokalni kierownicy {local managers), mogący osza­

cować osiągalne i potencjalne zasoby, byliby także na bieżąco in­

formowani o ciągle zmieniającym się względnym znaczeniu tych
zasobów. Mogliby wówczas podawać na czas pełne i dokładne
informacje o szczegółach jakiemuś centralnemu organowi pla­
nowania tak, by organ ten mógł im polecić, jakie należy podej­
mować decyzje w świetle pozostałych różnych konkretnych in­
formacji, docierających do niego od różnych regionalnych czy
lokalnych kierowników, którzy z kolei oczywiście napotykają na
podobne trudności w uzyskaniu czy przekazaniu informacji tego

typu.

Kiedy już zdamy sobie sprawę z tego, jaka byłaby rola cen­

tralnego organu planowania, staje się jasne, że zarządzenia, które

musiałby on wydawać, nie mogłyby pochodzić z informaqi uzna­
nych przez lokalnych kierowników za istotne, ale mogłyby być

określone przez bezpośrednie transakcje zawierane pomiędzy jed­
nostkami lub grupami kontrolującymi ściśle określone zespoły środ­
ków. Hipotetyczne założenie, zwyczajowo stosowane w teoretycz­

nych opisach procesu rynkowego (opisach tworzonych przez
ludzi, których intenq'ą zazwyczaj nie jest wspieranie socjalizmu),
że wszystkie te fakty (lub „parametry") są znane badaczowi dą­
żącemu do osiągnięcia wyjaśnienia, zaciemnia wszystko, o czym
była mowa, i w konsekwencji wytwarza niezwykłą iluzję, utrwa­
lającą różne formy socjalistycznego myślenia.

Ład rozszerzonej gospodarki jest i może być wytworzony

jedynie w wyniku zupełnie innego procesu: dzięki rozwiniętej

metodzie komunikacji umożliwiającej przekazywanie jedynie
informacji o niektórych abstrakcyjnych własnościach pewnych
konkretnych warunków (jak na przykład o konkurencyjnych
cenach, które muszą zostać wzajemnie dostosowane dla uzy­
skania ogólnego ładu), a nie na podstawie nieskończonej wielo­
ści komunikatów o poszczególnych faktach. Ceny informują o
różnych stopach substytucyjności czy równoważności, jakie
według kilku zainteresowanych przeważają między różnymi
towarami i usługami, których wykorzystanie kontrolują. Okre­

ślone ilości którychkolwiek z tych obiektów mogą okazać się

134

ZGUBNA PYCHA ROZUMU. O BŁĘDACH SOCJALIZMU

wzajemnymi równoważnikami lub potencjalnymi substytutami,
albo ze względu na zaspokojenie określonych ludzkich potrzeb,
albo w związku z wytwarzaniem w sposób bezpośredni lub po­
średni środków niezbędnych do ich zaspokojenia. Chociaż zaska­
kujące może być w ogóle istnienie samego tego procesu, nie mó­
wiąc już o tym, iż równie zdumiewające może zdać się, iż jest on
niezaplanowanym rezultatem ewolucyjnej selekcji, to nic mi nie
wiadomo o żadnych próbach odparcia tego stanowiska lub zdys­
kredytowania samego procesu, chyba że ktoś podobnie traktuje
proste stwierdzenia, że wszystkie tego typu fakty mogą być w
pewien sposób poznane przez jakiś centralny organ planowania

17

.

Prawdę mówiąc cala idea „centralnej kontroli" jest nieja­

sna. Nie istnieje i nigdy nie może powstać jeden kierujący umysł.
Zawsze będzie to jakaś rada lub zarząd odpowiedzialny za plan
działania jakiegoś przedsiębiorstwa. Chociaż poszczególni człon­
kowie mogą czasami dla przekonania innych powoływać się na
informaq'e, które wpłynęły na ich stanowisko, to jednak wnioski
całego ciała nie będą zazwyczaj oparte na wspólnej wiedzy, ale
na uzgodnieniu kilku punktów widzenia związanych z różny­
mi źródłami. Każda cząstka wiedzy dostarczona przez jednost­
kę będzie skłaniać inne osoby do przywołania tych faktów, o któ­
rych ważności zdały one sobie sprawę wyłącznie dlatego, iż
poznały jeszcze inne okoliczności, o których wcześniej nie wie-

17

Porównaj także w związku z tym dyskusję o ekonomicznych pro­

gnozach w: Ch. Babbage, On the Economy of Machinery and Manufacture,
London: C. Knight, 1832; H. H. Gossen, Entwicklung der Gesetze des men­
schlichen Verkehrs und der daraus fließenden Regeln für mensdüiches Handeln

Braunschweig: Vieweg, 1854 (Berlin: R. L. Prager, 1889, 3. wyd. z wprowa­
dzeniem F. A. Hayeka: Berlin: R. L. Prager, 1927), przekład angielski: The
Laws of Human Relations and Hie Rules of Human Action Derived Tliercfrom, przeł.
Rudolph C. Blitz, Cambridge: MIT Press, 1983; N. G. Pierson, Principles of
Economics, przekład z duńskiego przez A. A. Wotzela, London, New York:

Macmillan and Co., Ltd., 1902/1912; L. von Mises, Socialism, Indianapolis:
Liberty Classics, 1981 (1. wyd. niemieckie 1921); FA. Hayek (ed.), Collectivist
Economic Planning: Critical Studies on tlie Possibilities of Socialism, London: Geo­
rge Routledge & Sons, 1935; P. Rutland, Tiie Myth of the Plan: Lessons of Soviet
Planning Experience, London: Hutchinson, 1985; P. C. Roberts, Alienation in
tlie Soviet Economy, Albuquerque: University of New Mexico Press, 1971.

V. Z G U B N A PYCHA ROZUMU

135

działy. Proces ten polega zatem na wykorzystywaniu rozpro­
szonej wiedzy (w ten sposób naśladuje on handel, choć w bardzo
nieudolny sposób, ponieważ zazwyczaj nie występuje w nim kon­
kurencja i charakteryzuje go niższy poziom odpowiedzialności),
a nie na połączeniu wiedzy będącej w posiadaniu wielu ludzi.
Członkowie grupy będą w stanie komunikować sobie nieliczne
ze swoich najważniejszych racji, ale przede wszystkim wnioski
wyprowadzone z odpowiedniej osobistej wiedzy o rozpatrywa­
nym problemie. Ponadto, tylko z rzadka okoliczności będą na­
prawdę te same dla różnych ludzi rozpatrujących tę samą sytu­
ację, przynajmniej wtedy, gdy dotyczy to jakiejś części ładu

rozszerzonego, a nie zaledwie mniej lub bardziej zamkniętej grupy.

Być może najlepszym przykładem tego, iż celowa, „racjo­

nalna" alokacja zasobów w rozszerzonym ładzie jest niemożli­
wa bez odwoływania się do cen powstałych na konkurencyj­

nych rynkach, jest problem alokaq'i obecnej podaży płynnego
kapitału tam, gdzie mógłby on zwiększyć końcowy produkt. Istotę
problemu stanowi to, jak wiele z obecnie przyrastających zaso­
bów produkcyjnych można zaoszczędzić na bardziej odległą
przyszłość w porównaniu z dzisiejszymi potrzebami. Adam
Smith był świadom, iż kwestia ta ma typowy charakter, kiedy
odnosił się do problemu, przed jakim stanął prywatny właściciel
takiego kapitału. Napisał: „Jest rzeczą oczywistą, że każdy czło­
wiek może w konkretnej sytuacji znacznie lepiej ocenić, w jakiej

gałęzi gospodarki krajowej może umieścić swe kapitały i w jakiej
gałęzi produkt osiągnie największą wartość, niżby to mógł zań
zrobić mąż stanu czy prawodawca."

18

Kiedy rozważamy problem wykorzystania wszystkich środków do­

stępnych do inwestowania w rozszerzonym ladzie ekonomicznym rzą­
dzonym przez jeden organ kierowniczy, stajemy przed pierwszą trud­
nością, jaką jest fakt, iż nikomu nie może być znana określona

zagregowana ilość kapitału nadająca się do aktualnego wykorzystania.
Wielkość tego kapitału jest jednak ograniczona w tym sensie, że skutek
większych lub mniejszych od niego inwestycji musi prowadzić do roz­
bieżności pomiędzy popytem na różnego rodzaju towary oraz usługi.

A. Smith, Badania nad naturą i przyczynami bogactwa narodów, t. II, przeł.

A. Prejbisz, B. Jasińska, Warszawa: PWN, 1954, ks. IV, r. II, s. 46.

136

ZGUBNA PYCHA ROZUMU. O BtĘDACH SOCJALIZMU

Rozbieżności nie zostaną skorygowane samorzutnie, lecz będą się ujaw­
niać w niektórych poleceniach pochodzących od organu kierowniczego,
niemożliwych do wypełnienia albo z powodu braku wymaganych to­
warów, albo dlatego, iż niektóre dostępne materiały oraz narzędzia nie
będą mogły być wykorzystane ze względu na brak uzupełniających je
środków (narzędzi, materiałów lub siły roboczej). Żadna z wielkości,

jaka musiałyby być wzięta pod uwagę, nie może zostać określona przez

badanie lub pomiar jakichkolwiek „danych" przedmiotów, lecz będzie
zależeć od możliwości, spośród których inne osoby będą musiały wy­
bierać w świetle posiadanej przez nie w tym czasie wiedzy. Przybliżone

^^rozwiązanie tego zadania stanie się możliwe tylko przez wzajemne od­

działywanie tych, którzy mogą uznać za istotne pewne okoliczności, na

jakie wskazują aktualne warunki, na podstawie ich oddziaływania na

ceny rynkowe. Dostępna „ilość kapitału" pokazuje na przykład, co dzie­
je się, kiedy udział obecnych zasobów wykorzystywanych do zaspoko­

jenia potrzeb w bardziej odległej przyszłości jest większy niż to, co lu­

dzie są w stanie zaoszczędzić z bieżącej konsumpcji, aby zwiększyć
zapasy na tę przyszłość, tj. jaka jest ich skłonność do oszczędzania.

Uświadomienie sobie roli, jaką spełnia przekazywanie infor­

macji (lub wiedzy o faktach), otwiera drogę do zrozumienia ładu
rozszerzonego. Jednakże te zagadnienia mają wysoce abstrakcyj­
ny charakter i są szczególnie trudne do uchwycenia przez ludzi
wykształconych według mechanicystycznych, scjentystycznych
i konstruktywistycznych kanonów racjonalizmu, jakie dominu­

ją w naszym systemie edukacyjnym, a którzy wciąż pozostają igno­

rantami w dziedzinie biologii, ekonomii i ewolucji. Przyznaję, że i
mnie zajęło dużo czasu, jaki upłynął od mojego pierwszego przeło­
mowego artykułu „Ekonomia a wiedza"

19

, przez rozpoznanie kon­

kurencji jako procedury odkrywania w „Competition as a Discove­
ry Procedurę"

20

, i artykuł „The Pretence of Knowledge"

21

, bym

mógł dojść do sformułowania mojej teorii o rozproszeniu informa­
cji, z której wynikają wnioski o wyższości samorzutnych struktur
nad centralnym zarządzaniem.

19

F. A. Hayek „Ekonomia a wiedza", [w:] Indywidualizm i porządek ekono­

miczny, przeł. G. Łuczkiewicz, Kraków: Wydawnictwo Znak, Kraków 1998.

20

F. A. Hayek, Nov Studies in Philosophy, Politics, Economics and the Histo­

ry of Ideas, London: Routledge & Kegan Paul, Ltd., 1978, s. 179-190.

21

Tamże, s. 23-34.