1. Fridrich August von Hayek - charakterystyka

Fredrich August von Hayek urodził się 8 maja 1899 roku w Wiedniu, a zmarł 23 marca 1992 we Fryburgu Bryzgowskim. Był synem doktora oraz publicysty naukowego z zakresu botaniki. Fredrich był spokrewniony, od strony matki, z filozofem Ludwigiem Wittgensteinem. Służył na froncie francuskim, nad rzeką Piawą w armii austro-węgierskiej w trakcie I Wojny Światowej. Po wojnie odznaczony za odwagę. Po zwolnieniu ze służby postanowił rozpocząć karierę akademicką.

Hayek studiował prawo, ekonomię, psychologię i politologię na Uniwersytecie Wiedeńskim. W 1921 roku obronił doktorat z prawa, a dwa lata później z politologii. W 1929 roku uzyskał habilitację z dziedziny ekonimii.

W latach 1923-1924 pracował jako asystent naukowy profesora Jeremiaha Jenksa na Uniwersytecie Nowojorskim. Doradzał również rządowi austriackiemu w kwestiach prawnych i ekonomicznych dotyczących Traktatu Wersalskiego. W latach późniejszych pracował jako dyrektor w Austriackim Instytucie Badań Nad Cyklami Koniunkturalnymi. Od 1931 nauczał w London School of Economics. Od 1944 był członkiem Akademii Brytejskiej. W 1947 założył Towarzystwo Monto Pelerin, gdzie pełnił funkcję przewodniczącego. Od 1950 roku był wykładowca na Uniwersytecie w Chicago, a w późniejszych latach wykładał na uniwersytetach w Fryburgu Bryzgowskim, Salzburgu.

W 1974 roku, wraz z Gunnarem Myrdalem, uhonorowany został Nagrodą Nobla w dziedzinie ekonomii m.in. za "pionierskie badania w dziedzinie teorii pieniądza i cyklów koniunkturalnych".

1. Tezy F. A. von Hayeka

   1. Wolność w ujęciu F. A. von Hayeka

Hayek rozgraniczył dwa rodzaje wolności: indywidualno-osobistą oraz społeczno-polityczną. Ponad to wyodrębnił dwie formy wolności: pozytywna i negatywną. Wolność pozytywna to wolność od czegoś, natomiast negatywna to wolność od czegoś. Wolność negatywna jest koniecznym warunkiem wolności pozytywnej. Według Hayeka przeszkody zewnętrzne ograniczają wolność jednostki tylko wtedy, gdy maja charakter społeczny i formę arbitralnego przymusu.

Wolność negatywna oznacza brak przymusu ze strony innych ludzi społeczno-ekonomicznych instytucji. Wolność pozytywna oznacza sposobność wyboru jednej z możliwości. Chociaż sformułowanie takiej wolności jest "negatywne", to jej rola społeczna uznana została za pozytywną

1. Rola państwa w gospodarce w świetle hayekowskiej koncepcji wolności i prawa

Zdaniem Hayeka instytucje takie jak: państwo, rynek oraz cała rzeczywistość społeczna powstały jako wyniki żywiołowych procesów, w długim ewolucyjnym cyklu, stanowiąc rezultat doświadczeń wielu pokoleń. Istotną rolę odgrywał system prawny zapewniając aktywną działalność zarówno Państwu, jak i obywatelom. Prowadzenie gospodarki zależy od ram instytucjonalno-prawnych tworzonych przez Państwo, a obywatele muszą ich przestrzegać. Jedyną równość jaką akceptuję Hayek to równość wszystkich wobec prawa.

Zdaniem Hayeka Państwo powinno pełnić następujące funkcję:

• udostępniać informacje niezbędne dla jednostek gospodarujących,

• regulować kwestie związane z istnieniem kosztów zewnętrznych,

• zapewniać społeczeństwu możliwość korzystania z dóbr publicznych. Państwo nie może wszak zastąpić konkurencji rynkowej.

W sferze ekonomicznej Państwo jest jednym z podmiotów gospodarczych i nie ma uprzywilejowanej pozycji. Powinno ono podlegać takim samym zasadom jak pozostali uczestnicy gry rynkowej. Hayek odrzuca wszelkie działania rządu sprzeczne z systemem wolności. Państwo powinno wykonywać zadania czysto usługowe tam, gdzie mechanizmy rynkowe zawodzą. Nie może jednak zmierzać do monopolu, podatki nie mogą spełniać funkcji redystrybucji dochodów, muszą natomiast zaspokajać potrzeby ogółu, a nie poszczególnych grup.

1. Konkurencja jako podstawa systemu gospodarczego a idea sprawiedliwości społecznej

Sprawiedliwość, jak uważał Hayek jest cechą ludzkiego działania, tylko ludzkie działanie można opisać jako sprawiedliwe, bądź niesprawiedliwe. Jest to pojęcie, które należałoby ograniczyć do opisu świadomego, wzajemnego postępowania wobec siebie ludzi.

Hayek był zwolennikiem tzw "sprawiedliwości komutatywnej", dokonującej się na rynku w sposób spontaniczny, bez politycznych uwarunkowań. Uważał, iż wolny rynek kształtuje ceny, które motywują ludzi do robienia rzeczy pożądanych społecznie, bez nacisku ze strony władzy. Broniąc zasady swobodnej gry sił rynkowych, nie uważał, iż to, że konkurencja na rynku jest ślepa świadczy o jego ułomności. Wręcz przeciwnie, uważał to za zaletę rynku. To państwo poprzez redystrybucję dochodów działa niesprawiedliwie. Całkowicie więc odrzucał taką metodę poprawy rynku. Dowodził, że całe społeczeństwo tworzy rynek i zasady jego funkcjonowania. Nie może więc krytykować rynku skoro jest jego częścią.

Hayek nie wierzył w możliwość realizacji sprawiedliwości dystrybutywnej, zmierzającej do materialnej równości społeczeństwa. Według niego koncepcja sprawiedliwości społecznej mogłaby być realizowana tylko w systemie centralnie kierowanym. Hayek akceptował jednak pewne założenia polityki socjalnej. Państwo miało obowiązek chronić ludzi słabszych i chorych, jednak nie mogło mieć monopolu w rozwiązywaniu problemów socjalnych. Jego zdaniem w rozwiniętym społeczeństwie musi istnieć przymusowy system zabezpieczenia jednostki przed groźbą nędzy, jednak nie może występować tu jedna firma kontrolowana przez państwo. Państwo ma zapewnić najuboższym minimalny poziom dobrobytu.

1. Krytyka Keynesa

Konfrontacja między Hayekiem i Keynesem jest jedną z najbardziej znanych konfrontacji w historii współczesnej myśli ekonomicznej. Ich debata miała miejsce w latach 1931-1932 i dotyczyła książki napisanej przez Keynesa pt. "Treatise on Money". Podczas tego okresu Hayek napisał recenzję publikacji Keynesa, składającą się z trzech artykułów.

Cztery lata później Keynes wydał kolejną publikację o tytule "Ogólna teoria zatrudnienia procentu i pieniądza", w której przedstawił nowe opracowanie swojego modelu. Publikacja ta stała sie niezwykle popularna, jednocześnie stając się jedną z najbardziej wpływowych publikacji w dziedzinie ekonomii. Publikacja nie spotkała się z bezpośrednią odpowiedzią ze strony Hayeka, jednakże w jego późniejszych publikacjach dostrzec można krytykę teorii Keynesa ( "Monetary Nationalism and International Stability" -1937, "Protest, Interest and Investment" - 1939, "The Pure Theory of Capital" - 1941, "The Campaign against Keynesian Inflation" - 1947). Z rozważań Hayeka można wywnioskować 4 fundamentalne błędy rozumowania Keynesa:

• brak oparcia Keynesa na teorii kapitału. Hayek zakłada, że rynek jest siecią milionów firm, które koordynują się wzajemnie i uzupełniają, tworząc niezwykle złożoną strukturę produkcji. Aby zrozumieć skoordynowanie struktury, należy zastosować teorię pozwalającą na zbadanie jej. Keynes natomiast struktury w ogóle pomijał. Według Hayeka brak teorii kapitału w Ogólnej teorii czas nie jest uznawany za istotną zmienną.

• kolejnym zarzutem skierowanym w stronę Keynesa przez Hayeka jest pominięcie rzeczywistego procesu, a skupienie się na powierzchni monetarnej procesu rynkowego. Według Hayeka, Keynes traktuje rynek wyłącznie jako zestaw przepływów pieniężnych, a więc wyjaśnia wszystko poprzez pryzmat zmienności wydatków pieniężnych. To, według Hayeka, uniemożliwia zrozumienie procesów rynkowych.

• według Hayeka kolejnym błędem popełnianym przez Keynesa jest podejście do problemu z punktu makroekonomicznego. Tym samym ukrywa on przed ekonomistą podstawowe mechanizmy rynku. Model ten zakłada analizę gospodarki z punktu widzenia zaangażowanych w nią przedmiotów, pomijając istotę cen względnych oraz strukturę inwestycji.

• kolejnym zarzutem skierowanym w stronę Keynesa było pominięcie analizy długookresowej. Zdaniem Hayeka tylko przedsiębiorcy skupiają się na analizie krótkookresowej, natomiast ekonomiści mają przywilej oraz obowiązek, by analizować średnio i długookresowe skutki polityki ekonomicznej.

  1. Tezy F. A. Hayeka o gospodarce socjalistycznej

Hayek uważał, że gospodarka socjalistyczna jest niemożliwa w sensie technicznym, tzn. proponuje ona rozwiązanie, które nie są rozwiązaniem. Socjalizm zakłada, że cała dostępna wiedza ma być użyta przez jedną władzę centralną. Wychodzi więc na to, że nowoczesne społeczeństwo (nazywane, przez Hayeka "nowoczesnym organem"), które przewyższa percepcję każdej jednostki, bazuje na użytkowaniu szeroko dysponowanej wiedzy. Hayek zauważa, że możemy uzyskać tą wielką eksploatację dostępnych źródeł tylko dlatego, że użytkujemy wiedzę milionów ludzi. Dlatego też założenia socjalizmu mówiące, że władza centralna może rozporządzać całą tą wiedzą, jest nieprawdziwe. Hayek dostrzega, że poziom skomplikowania problemów gospodarki jest tak wysoki, że nie jest możliwe planowanie. Twierdzi on, że socjalizm protestując przeciwko produkcji dla zysku, nie dla użytkowania, sprzeciwia się temu co czyni nowoczesne społeczeństwo możliwym. Produkcja dla użytkowania jest możliwa tylko w społeczeństwie, w którym znamy wszystkie fakty, ale osiągnięcie sytuacji, w której wszyscy pracujemy dla ludzi których nie znamy i jesteśmy wspierani przez ludzi których nie znamy, jest możliwe dzięki zyskowi. Hayek uważa, że zysk to sygnał, który mówi nam co musimy zrobić, by służyć ludziom, których nie znamy.

1. Spór Misesa z Oskarem Lange

Austriacki ekonomista Ludwig von Mises (1881-1973) opublikował w 1920 roku pracę, w której zaprzeczył możliwości efektywnego funkcjonowania gospodarki socjalistycznej. Uzasadnił on to brakiem swobodnego rynku czynników produkcji, co uniemożliwia ustalenie ich obiektywnych cen i w konsekwencji wybór optymalnych technik produkcji. Musi to zatem prowadzić do arbitralnych decyzji centralnego planisty i w konsekwencji marnotrawstwa środków na ogromną skalę.

Słynną polemikę z fundamentalnym zarzutem Miesesa podjął w latach trzydziestych polski ekonomista Oskar Lange (1904-1964), którą - opierając się na narzędziach ekonomii neoklasycznej, w tym przede wszystkim teoretycznym dorobku ekonomii dobrobytu - starał się wykazać, że istnieje teoretyczna możliwość w gospodarce centralnie planowanej spełnienia wszystkich warunków umożliwiających stosowanie rachunku ekonomicznego i dokonywania na tej podstawie efektywnej alokacji zasobów produkcyjnych. Usiłował udowodnić, że gospodarka socjalistyczna jest w stanie nawet lepiej realizować warunki sprawnego funkcjonowania centralnego mechanizmu alokacji zasobów niż możliwe jest to w gospodarce czysto rynkowej. W warunkach centralnego planowania zostaną bowiem wyeliminowane negatywne zjawiska powodującego rozbieżności między kosztami i korzyściami społecznymi oraz prywatnymi. Centralny planista jest bowiem w stanie metodą prób i błędów, czyli stopniowych przybliżeń, dochodzić do zobiektywizowania cen i zapewnić sprawiedliwy podział dochodu narodowego pomiędzy różne grupy społeczne. W ten sposób centralna alokacja zasobów, w miejsce zdecentralizowanej alokacji rynkowej, może zapewnić rozwój gospodarczy odpowiadający społecznym potrzebom przy równoczesnym wyborze najoszczędniejszych technik wytwarzania i pełnym zatrudnieniu siły roboczej.

W okresie dominacji marksistowskiej ekonomii politycznej w Polsce, argumentacja Langego była oficjalnie uznawana za zwycięstwo myśli socjalistycznej nad burżuazyjną krytyką immanentnej nieefektywności gospodarki centralnie planowanej. Polemika ta znalazła szeroki oddźwięk w literaturze anglosaskiej i sposularyzowała nazwisko polskiego ekonomisty na śmiecie. Z perspektywy historycznych doświadczeń gospodarki centralnie planowanej i jej ostatecznych losów argumentacja Langego w polemice z Misesem okazała się o wiele mniej przekonująca niż sie to pierwotnie wydawało.

1. Teoria wyboru publicznego

   1. Charakterystyka teorii wyboru publicznego

Teoria wyboru publicznego bada metody zbiorowego podejmowania decyzji w wyniku głosowania członków grupy (lub wybranych przez nich reprezentantów) oraz sposoby dokonywania społecznego wyboru lub społecznej oceny rozwiązań, których konsekwencje są różne dla poszczególnych głosujących. Ponadto zajmuje się również regułami głosowań prowadzących do agregacji indywidualnych preferencji w preferencji zbiorowej.

Teoria wyboru publicznego dzieli się na trzy zasadnicze odmiany:

• szkoła Virginii, badająca proces tworzenia grup interesu oraz efektywności władzy i systemu pranego. Podstawą jej poglądów jest przekonanie, że wyborcy i wybrani przez nich piastuni władzy maksymalizują indywidualną użyteczność i dążą do redystrybucji dochodów. Najistotniejszym elementem dorobku omawianej szkoły jest jednak teoria kontaktu konstrukcyjnego, zgodnie z założeniami której istnieją dwa rodzaje decyzji politycznych (bieżąca, stabilizująca gospodarkę oraz decyzja z zakresu tzw. polityki konsytytucjonalnej, zakreślające granice dla decyzji bieżących. Głównymi przedstawicielami szkoły byli James McGill Buchanan oraz Gordon Tullock.

• szkoła Chicago, według poglądów jej przedstawicieli decyzje polityczne są podejmowane na takiej samej zasadzie, jak decyzji ekonomiczne. Decydent jest w ogóle pozbawiony ideologii. Uczestnicy rynku są odbiorcami cen, a równowaga ustala się natychmiast i jest trwała. Głównymi przedstawicielami są: George J. Stigler (laureat nagrody Nobla), Gary Becker, Sam Peltzman, Richard A. Posner i William M. Landes.

• szkoła Rochester, badająca teorię wyboru wzbogaconą o elementy konfliktu i sposobu jego rozwiązania. Przedstawiciele to William H. Riker oraz Peter C. Ordeshook.

5. 2. Główne tezy

      1. Indywidualizm metodologiczny

Zgodnie z tą koncepcją, sposób i efekt działania grup społecznych i organizacji należy rozpatrywać przez pryzmat preferencji i działań jednostek wchodzących w skład tych grup czy organizacji. Analiza złożonych organizmów ekonomicznych czy społecznych powinna przyjąć za punkt wyjścia zachowanie jednostek, traktowanie jako "jednostki ekonomiczne" (homo economicus). To podejście wyraziście przedstawia j. Buchanan: Wynik zbiorowy wyłania się poprzez maksymalizację użyteczności zachowania wielu osób działających w różnorodnych rolach. Wyniki te nie są niezależne ani nawet rozłączne od indywidualnej działalności, nawet jeśli poszczególne osoby w niewielkim stopniu - poza jakimiś rzadkimi przypadkami - zdają sobie sprawę z tego, że swoim zachowaniem wpływają na wyboru dla społeczności".

To przekonanie, że analiza zjawiska społecznych powinna rozpoczynać się od badania zachowań jednostek. Większość analiz XX wiecznych przeprowadzonych na gruncie ekonomii klasycznych dotyczyło wyborów indywidualnych, co w sposób istotny różni rynki dobór prywatnych od dóbr publicznych. Decyzje podejmowane na rynku dóbr publicznych mają charakter "kolektywistyczny" i trudno w tym zakresie dokonywać porównań do zachowań konsumenta na rynku dóbr prywatnych decyzji w oparciu o zależność pomiędzy prywatnym kosztem a zyskiem. Podjęcie przez ekonomistów prób analizy kolektywnych decyzji umożliwiło rozwiązanie problemu przejścia od jednostkowego wyboru do zbiorowości, oraz jak uzasadniać na gruncie indywidualizmu metodologicznego prawomocność decyzji zbiorowych. Indywidualizm metodologiczny zakłada, że wpływ na wyniki w skali makro mają decyzje i wybory pojedynczych członków danej grupy. Podejście takie oznacza, że wynik zbiorowy wyłania się maksymalizację użyteczności zachowania wielu osób działających w różnych rolach.

5. 2. 2. Koncepcja optimum społecznego

Koncepcja ta zakłada, że optymalny stan to taki, w którym niemożliwe jest poprawienie sytuacji jednostki bez jednoczesnego pogorszenia sytuacji drugiej jednostki. Koncepcja optimum społecznego oparta została na znanej w ekonomii koncepcji wyboru publicznego.

5. 2. 4. Koncepcja równowagi systemu

Koncepcja równowagi systemu zakłada, że równowaga jest realizowana, kiedy nikt nie może jednostronnie poprawić swojej sytuacji ze względu na brak bodźców do zmiany działania. Sytuacja taka występuje nawet wtedy, kiedy dany stan nie jest optymalny. Taki stan nazywany jest również równowagą Nasha. W stanie równowagi systemu żadna jednostka działająca indywidualanie nie jest w stanie poprawić swojej sytuacji. W stanie równowagi "wygaszane" są bodźce do zmiany. Stan równowagi systemu nie musi pokrywać sie ze stanem optimum społecznego. Wyjście z tego stanu wymaga na ogół skoordynowanej współpracy.

1. Koncepcja kapitału społecznego

Kapitał społeczny w ramach public choice rozumiany jest jako zasoby będące wynikiem ukształtowania się nieformalnych organizacji oraz wzajemnych powiązań i relacji pomiędzy nimi. Kapitał społeczny można definiować także jako ogół norm, sieci wzajemnego zaufania, lojalności, poziomych sieci zależności w danej grupie. Kapitał społeczny oznaczać może również umiejętność współpracy międzyludzkich w odrębnie grup i organizacji w celu realizacji własnych interesów. Nie można go przypisać jednostce jako właścicielowi czy dysponentowi kapitału. Jest on wynikiem współdziałania i wzajemnego oddziaływania w ramach jakiejś grupy społecznej oraz tworzenia różnego rodzaju sieci współpracy. To oddziaływanie kształtuje postawy jednostek, ale uwidacznia się dopiero w relacjach z innymi członkami grupy.