1 Teorie finans%c3%b3w publicznych FiR

mgr Małgorzata Mazurek-Chwiejczak
Katedra Finansów Publicznych
UMCS w Lublinie



XVII-XVIII wiek; głównie w Niemczech i w Austrii;



przedstawieciele: Johann Heinrich Gottlob von Justi, Johann Friedrich von Pfeiffer;

w Polsce – Jan Ferdynand Nax;



dostrzegali związek między fiskalną aktywnością państwa a dobrobytem

społecznym;



INTERWENCJONIZM i PROTEKCJONIZM GOPODARCZY – aktywna ingerencja państwa

w procesy gospodarcze za pomocą instrumentów finansowych;



podatkom przypisywano nie tylko funkcję fiskalną (dostarczanie dochodów

publicznych), ale również funkcję interwencyjną (aktywne wpływanie na

gospodarkę);



kameraliści sformułowali wydatkową metodę sporządzania budżetu państwa –

punktem wyjścia są potrzeby państwa (wydatki), do których następnie należy

dostosować dochody budżetowe;



Johann Heinrich Gottlob von Justi jest stworzył zasadę rocznego sporządzania

budżetu.



XVIII wiek, głównie we Francji;



główny przedstawiciel: FranÇois Qesnay;



LIBERALIZM GOSPODARCZY, LASEFERYZM (

laissez faire

)–

gospodarka powinna opierać się na wolnej konkurencji i

swobodzie gospodarczej, której istnienie warunkuje działanie

praw natury;



jedynym źródłem bogactwa jest praca w rolnictwie, bo tylko tam

powstaje tzw. dochód czysty, czyli nadwyżka wytworzonej

wartości ponad koszty produkcji;



proponowano obciążenie bezpośrednim, łatwym i tanim

„podatkiem jedynym” wytwórcę-rolnika (koncepcja podatku

jedynego);



nie zabraniano wywozu towarów, lecz postulowano dodatni

bilans handlowy.



XVIII wiek, Anglia;



przedstawiciele: Adam Smith, David Ricardo, Jean Baptiste Say;



założenia:

◦

wolność gospodarcza,

◦

wolna konkurencja,

◦

indywidualizm gospodarczy (homo oeconomicus),

◦

własność prywatna;



LIBERALIZM GOSPODARCZY – rynek jest doskonałym regulatorem procesów gospodarczych;

państwo nie powinno ingerować w gospodarkę;



ograniczenie do minimum działalności gospodarczej państwa, a także wydatków publicznych;



koncepcja „państwa-stróża nocnego” – jego zadaniem są następujące obszary działalności:

◦

ochrona zewnętrzna i wewnętrzna,

◦

wymiar sprawiedliwości;



najlepszy plan finansowy to wydawać mało, a najlepszy podatek to ten, który jest najmniejszy;



ciężary podatkowe powinny być jak najniższe, aby nie hamować aktywności gospodarczej, ani

ograniczać zdolności gospodarstw domowych do gromadzenia oszczędności;



polityka podatkowa powinna być neutralna (w jej wyniku nie mogą następować zmiany w

podziale dochodów w społeczeństwie);



ciężary podatkowe powinny obciążać także pracowników najemnych (w formie podatków

pośrednich); pozwoli to zwiększać możliwości inwestowania i oszczędzania przedsiębiorców;



A. Smith autorem 4 zasad racjonalnego systemu podatkowego (zasada równości podatników

wobec prawa, pewności, taniości podatków i dogodności ich poboru) .



XIX wiek; Niemcy;



przedstawiciele: Adolf Wagner, Franciszek List;



INERWENCJONIZM I PROTEKCJONIZM GOSPODARCZY – dostrzegano konieczność szerszej

ingerencji państwa w gospodarkę, aby zapewnić warunki do akumulacji kapitału i do osiągania

zysków;



PRAWO WZRASTAJĄCYCH WYDATKÓW PUBLICZNYCH (PRAWO WAGNERA) – wraz z rozwojem

społecznym rosną potrzeby zbiorowe; wzrost ten ma charakter intensywny (wynika z rozwoju

cywilizacyjnego) oraz ekstensywny (rośnie presja społeczeństwa na podejmowanie przez

państwo nowych funkcji i obowiązków wobec zbiorowości); wzrost potrzeb zbiorowych

powoduje konieczność wzrostu wydatków publicznych przeznaczonych na zaspokojenie tych

potrzeb; to z kolei skutkuje zgłaszaniem przez władze publiczne coraz większego

zapotrzebowania na dochody;



koncepcja państwa dobrobytu (

welfare state

)– zaspokajanie przez państwo potrzeb

społecznych; rola podatków nie tylko fiskalna lecz również redystrybucyjna; państwo obrońcą

najuboższych warstw społecznych;



koncepcja ta była realizowana w Niemczech za czasów Kanclerza Otto von Bismarcka (II połowa

XIX wieku) m. in. poprzez organizację robót publicznych oraz wprowadzenie pakietu

obowiązkowych ubezpieczeń społecznych; podobne decyzje podjęto także na początku XX

wieku w Wielkiej Brytanii, we Włoszech i w Japonii.



teoria ta powstała na gruncie Wielkiego Kryzysu Gospodarczego (1929-1933), który podważył

podwaliny klasycznej teorii ekonomii – obalił przekonanie, że rynek jest doskonałym regulatorem

procesów gospodarczych i w automatyczny sposób prowadzi do równowagi;



Keynes postulował INTERWENCJONIZM GOSPODARCZY – politykę aktywnego oddziaływania państwa na

procesy gospodarcze i społeczne, której podstawowym celem jest:

◦

przyspieszenie tempa wzrostu gospodarczego;

◦

zapewnienie pełnego zatrudnienia;



Keynes twierdził, że w warunkach niedostatecznego popytu, gdy w gospodarce dochodzi do braku

równowagi, niepełnego wykorzystania zdolności wytwórczych i bezrobocia, państwo powinno przejść

do roli aktywnej - przy wykorzystaniu dostępnych środków tworzyć siłę nabywczą (kreować popyt),

pobudzając tym samym koniunkturę i wzmagając ekspansję gospodarczą;



głównym narzędziem interwencji państwa w gospodarce powinny stać się finanse publiczne – zarówno

instrumenty dochodowe (podatki, pożyczki), jak i wydatkowe;



celem ingerencji państwa w gospodarkę jest:

◦

pobudzenie efektywnego popytu w gospodarce – poprzez wzrost wydatków publicznych;

◦

łagodzenie wahań cyklu koniunkturalnego – poprzez progresywne podatki oraz zasiłki dla

bezrobotnych;



Keynes jest twórcą koncepcji DEFICIT SPENDING :

◦

w okresach kryzysów gospodarczych i recesji dochodzi do:



spadku dochodów publicznych:(spadek produkcji => spadek dochodów przedsiębiorców i gospodarstw

domowych => spadek dochodów państwa z tytułu podatków);



oraz jednoczesnego wzrostu wydatków publicznych (wzrost wydatków państwa na zasiłki dla bezrobotnych

oraz na pomoc społeczną);

◦

skutkiem tego jest wystąpienie deficytu budżetowego oraz, w jego następstwie, długu publicznego;

◦

w okresach kryzysów gospodarczych, paradoksalnie, państwo powinno zwiększać wydatki publiczne, co

doprowadzi do wzrostu deficytu budżetowego i długu publicznego.;

◦

zwiększone wydatki publiczne stworzą efektywny popyt w gospodarce, co doprowadzi do wzrostu

produkcji i umożliwi szybsze wyjście z kryzysu;

◦

powiększający się deficyt budżetowy jest zatem uzasadniony, jeżeli finansuje on wydatki publiczne (np.

wydatki na prowadzenie robót publicznych), mające na celu zmniejszenie bezrobocia i zwiększenie

globalnego popytu, oddziałującego z kolei na wzrost produkcji;



poglądy Keynesa dały teoretyczne podstawy antydepresyjnej polityce Nowego Ładu (

New Deal), prowadzonej

w Stanach Zjednoczonych w latach 1933-1940 przez prezydenta Roosevelta; był to program reform

społeczno-ekonomicznych, opartych na interwencjonizmie państwowym, których celem było

przeciwdziałanie skutkom Wielkiego Kryzysu (wprowadzono m. in. program robót publicznych, zasiłki dla

bezrobotnych, dofinansowanie z funduszy federalnych wielu przedsięwzięć mających na celu wyjście z

kryzysu i likwidację bezrobocia).



w sposób definitywny odrzucił równowagę budżetową, twierdząc że nie powinna być ona celem

samym w sobie;



w okresie kryzysu i recesji gospodarczej postulował wzrost wydatków budżetowych, który

doprowadzi do pełnego wykorzystania zdolności wytwórczych i likwidacji bezrobocia;



państwo w okresie kryzysu powinno postępować według następującego scenariusza:

wydatki publiczne finansowane z kredytów bankowych (kredyty najbardziej ekspansywnie oddziałują na

gospodarkę);

zaciągnięte kredyty dają gospodarce silny impuls rozwojowy, co prowadzi do wzrostu dochodów oraz

wzrostu oszczędności, ciągle jednak przy niepełnym zatrudnieniu; wydatki powinny być finansowane z

oszczędności;

likwidacja bezrobocia; wydatki publiczne finansowane z progresywnych podatków dochodowych (w

okresie pełnego zatrudnienia wpływy z podatków dochodowych stosunkowo wysokie);

warunkach pełnego zatrudnienia i wzrostu płac pojawia się silna presja inflacyjna; inflacja jest hamowana

poprzez stosowanie podatków konsumpcyjnych; wydatki publiczne finansowane z podatków

konsumpcyjnych;



krytykował porównywanie prywatnej gospodarki finansowej z gospodarką publiczną, gdyż

celem państwa nie jest osiąganie zysków, lecz zaspokajanie potrzeb obywateli;



zaciąganie zobowiązań w okresie kryzysu jest nie tylko nieszkodliwe, lecz przynosi korzyści

gospodarce oraz społeczeństwu i może przyczynić się do poprawy sytuacji finansowej

państwa;



celem polityki fiskalnej powinno być ograniczenie wahań cyklu koniunkturalnego;



stworzył koncepcję sporządzania dwóch odrębnych, choć powiązanych ze sobą, budżetów:

◦

budżet operacyjny – przeznaczony na realizację bieżących zadań publicznych, poddany silnym wahaniom

cyklu koniunkturalnego; nie musi być zrównoważony; dopuszcza się występowanie deficytu w tym

budżecie, jednak powstałe zadłużenie powinno być spłacone w okresach lepszej koniunktury

gospodarczej;

◦

budżet kapitałowy – długoterminowy plan wydatków przeznaczonych na finansowanie inwestycji.

a) ALVIN HARVEY HANSEN



KONCEPCJE ORGANICZNE:

◦

państwo działa w imieniu i na rzecz całego społeczeństwa;

◦

podstawowym kryterium wydatków publicznych powinno być maksymalizowanie społecznej

użyteczności (

social utility

) lub ogólnego dobrobytu (

general welfare);

◦

władze publiczne powinny w taki sposób kształtować dochody i wydatki budżetowe, aby

korzyści odniesione przez społeczeństwo z wydatkowania publicznego były większe niż

negatywne skutki ciężarów podatkowych =>większy efekt dla społeczeństwa niż poniesione

przez nie ciężary podatkowe;



KONCEPCJE INDYWIDUALISTYCZNE:

◦

państwo i obywatele są stronami antagonistycznymi;

◦

w wyniku porównania ciężarów, jakie ponosi obywatel na rzecz państwa oraz świadczeń

otrzymanych od państwa przez obywatela możemy wyróżnić 3 systemu fiskalne:



system pogłębiający nierównomierny podział dochodów w społeczeństwie (

aggregative system

) –

osoby o niskich dochodach wpłacają do budżetu więcej niż otrzymują w postaci świadczeń (saldo

dodatnie), osoby o wysokich dochodach – otrzymują od państwa więcej w postaci świadczeń niż

wpłacają w postaci podatków (saldo ujemne); system ten funkcjonował od XVI do XVIII wieku,

kiedy chłopi i mieszczanie utrzymywali władców i szlachtę;



system neutralny (

status quo system

) – poszczególne jednostki korzystają ze świadczeń w takim

samym stopniu, w jakim ponoszą ciężary podatkowe (saldo zerowe); system ten funkcjonował w

liberalnych teoriach finansów publicznych;



system redystrybucyjny (

redistributive system

) – osoby o niskich dochodach otrzymują od państwa

większe świadczenia niż wnoszą do budżetu w postaci podatków (saldo ujemne); osoby o

wysokich dochodach wnoszą do budżetu więcej niż otrzymują w postaci świadczeń (saldo

dodatnie).

b) JAMES McGill BUCHANAN



przedstawiciele: Milton Friedman, Friedrich von Hayek, Guy Sorman;



skuteczność interwencjonizmu państwowego została podważona w latach 70-tych XX wieku, kiedy w krajach

rozwiniętych gospodarczo wystąpiło zjawisko stagflacji (inflacji połączonej ze stagnacją gospodarczą);



w tych warunkach powrócono do koncepcji LIBERALIZMU GOSPODARCZEGO – postulowano minimalizowanie roli

państwa w gospodarce;



teoriom neokeynesowskim zarzucano wywoływanie inflacji poprzez kreowanie deficytu budżetowego oraz

powiększanie długu publicznego;



MONETARYŚCI postulowali oddziaływanie na gospodarkę nie za pomocą instrumentów fiskalnych (zwiększanie

wydatków publicznych), lecz instrumentów monetarnych (rynkowych)– regulowanie podaży pieniądza za pomocą

narzędzi pośrednich takich jak: wysokie stopy procentowe zmniejszające wydatki konsumpcyjne, stabilne kursy

walutowe, stopa rezerw obowiązkowych;



budżet powinien być bezwzględnie zrównoważony w okresie roku fiskalnego; dążono do ograniczenia długu

publicznego;



postulowano ograniczenie skali redystrybucji PKB, gdyż wzrost zasobów publicznych powoduje wypychanie

prywatnych zasobów gospodarczych



budżet państwa powinien być jak najmniejszy – proponowano cięcia wydatków publicznych;



podatki powinny być jak najniższe i neutralne dla gospodarki; teorie neoliberalne propagują w szczególności

podatki oparte na jednolitej, proporcjonalnej, niewysokiej stawce (15% lub 16%), jednakowej dla wszystkich

podatników, pozbawione, ulg, potrąceń i zwolnień;



teorie neoliberalne znalazły współcześnie swych zwolenników w państwach wysoko rozwiniętych, stanowiąc

oficjalną doktrynę polityki gospodarczej niektórych państw zachodnich (Ronald Reagan w USA, Margaret

Thatcher w Wielkiej Brytanii, Helmut Kohl w Niemczech), jak i w krajach Europy Wschodniej (Leszek Balcerowicz

w Polsce).