1.2. Proces i teorie wyboru zawodu
W dostępnej literaturze prezentowane są różne teorie dotyczące problemu wyboru zawodu. Niektórzy autorzy skupiają się jedynie na samym akcie końcowym – wyborze zawodu, inni natomiast koncentrują się na całościowym procesie rozwoju zawodowego. Spośród wielu chciałbym przedstawić niektóre teorie, koncepcje, propozycje związane z problematyką wyboru zawodu.
Pierwsza z nich to teoria „cech-czynników” F. W. Parsonsa traktująca wybór zawodu jako jednorazową decyzję. Według autora uczeń musi poznać siebie oraz świat swojej przyszłej pracy. Jego zdolności, zainteresowania i możliwości powinny być dopasowane do wymagań wybranego zawodu. Teoria ta skupia się na problemie, jaki zawód człowiek powinien wybrać, nie odpowiada jednak na pytanie, dlaczego ludzie wybierają ten a nie inny zawód. Wybór zawodu, wg Parsonsa, jest związany jedynie z wewnętrznymi cechami człowieka. Jako że otoczenie zewnętrzne nie jest uwzględnione, teoria ta jest często krytykowana (S.Baścik 1975, s.35).
Drugie stanowisko na ten temat reprezentuje J. L. Holland, który traktuje wybór zawodu jako proces specyficzny dla danej fazy biograficznej człowieka. Wybór zawodu jest tutaj procesem, który zaczyna się stosunkowo wcześnie. Teoria Hollanda podkreśla wagę kontaktów międzyludzkich w przebiegu kariery zawodowej. Wybór zawodu, według autora, jest wyrazem dojrzałości osobowości. Autor uważa, że wytwarzanie się sześciu typów osobowościowych: społecznego, realistycznego, konwencjonalnego, artystycznego, badawczego i przedsiębiorczego, kształtuje się pod wpływem społeczeństwa, a zwłaszcza rodziny. Aby mówić o satysfakcji z wykonywanej pracy, należy wziąć pod uwagę dopasowanie typu osobowościowego do środowiska wykonywanej pracy. Każdy typ osobowościowy szuka odpowiedniego dla siebie środowiska wśród ludzi, a satysfakcja z wykonywania danej pracy zależy od stopnia zbieżności typu osobowości i środowiska pracy. Podstawę teorii Hollanda stanowią cztery założenia, które odnoszą się do istoty typów osobowości i modeli środowisk pracy, czynników je determinujących oraz interakcji między nimi (B. Wojtasik 1997, s. 37-40).
Trzecie stanowisko – wybór zawodu jako proces rozwojowy trwający przez dłuższy okres życia – prezentują prace E. Ginzberga i D. Supera, a także H. Riesa, M.C. Titmy, oraz autorów polskich: W. Rachalskiej, I. Janiszowskiej, S. Szajka czy T. Nowackiego. Opowiadają się oni za orientacją wychowawczą w poradnictwie zawodowym.
E. Ginzberg stworzył własną teorię rozwoju zawodowego. Wyróżnił on trzy okresy w procesie wyboru zawodu:
okres fantazji (10 – 11 lat);
okres próbny (11 – 16 lat) – a w nim podokresy: zainteresowań, zdolności, wartości, przejściowy;
okres realistyczny (17 – 18 lat) – a w nim podokresy: eksploracji, krystalizacji, specyfikacji.
Zdaniem Ginzberga, tendencje do wyboru zawodu pojawiają się we wczesnym dzieciństwie, a z czasem rozwijają się i dojrzewają. Właściwym modelem człowieka jest osoba kierująca się swoimi potrzebami i dążeniami, która ulega społecznym naciskom, ale równocześnie poszukuje kompromisu między pragnieniami a możliwościami (B. Wojtasik 1997, s. 40).
Punkt widzenia E. Ginzberga podziela częściowo tworząc własną teorię D. Super. Uważa on, że rozwój zawodowy to proces rośnięcia i uczenia się, któremu podporządkowane są wszystkie przypadki zachowania zawodowego, stopniowy wzrost i zmiany zdolności jednostki do określonych rodzajów zachowania zawodowego.
Traktując wybór zawodu jako proces rozwojowy, autor wyodrębnił pięć stadiów życia zawodowego:
I etap – wzrost (od urodzenia do 14 roku życia) – a w nim podokresy: fantazji, zainteresowań, możliwości; dziecko wytwarza obraz siebie w relacji z innymi ludźmi i zaczyna orientować się w świecie pracy;
II etap – poszukiwanie (15 – 24 rok życia) – a w nim podokresy: wstępny i przejściowy; najważniejsze zadania tego okresu to zbadanie świata pracy i ustalenie preferencji zawodowych;
III etap – zajęcie pozycji (25- 44 rok życia) – a w nim podokresy: doświadczenia i zdobywania; podstawowe zadanie tego okresu to zajęcie pozycji w preferowanym i odpowiednim polu zawodowym;
IV etap – zachowanie status quo (45-64 rok życia) – utrzymanie tego, co zostało osiągnięte;
V etap – okres schyłkowy (powyżej 65 roku życia) – a w nim podokresy: osłabienie i wycofanie się (B. Wojtasik 1997, s. 41).
D. E. Supera podkreśla, że wybór zawodu nie jest aktem jednorazowej decyzji, lecz procesem progresywnie rozwijającym się, ciągłym i na ogół nieodwracalnym. Uważa, że wpływ na karierę zawodową człowieka mają nie tylko czynniki indywidualne, ale również społeczne. Przedstawiając próbny model rozwoju kariery, wskazuje na wiele elementów, które mogą kształtować decyzję zawodową.
O jednostkowym i społecznym znaczeniu wyboru zawodu pisze W. Rachalska, która rejestrując główne występujące tu problemy daje podstawy do tworzenia polskiej teorii wyboru zawodu.
Zdaniem W. Rachalskiej teorie rozwoju zawodowego człowieka i podejmowania decyzji, wzmocniły znaczenie wszystkich działań mających na celu pomoc w planowaniu i organizowaniu życia zawodowego przez człowieka. Relacja człowiek-praca zawodowa jest relacją trwającą całe życie, choć w różnych okresach ma ona inną postać i zajmuje inną pozycję w planach życiowych. W związku z tym człowiek w swoim życiu wielokrotnie podejmuje poważne decyzje zawodowe (wybór zawodu i szkoły, wybór miejsca pracy, szukanie pracy, przekwalifikowanie, kierunek doskonalenia zawodowego). Aby te decyzje były korzystne dla człowieka, musi być on do nich odpowiednio przygotowany poprzez możliwość korzystania z pomocy doradców zawodowych (W. Rachalska 1994, s. 34).
Według Rachalskiej, postulatami ważnymi w pracy doradcy zawodu są:
przygotowanie ucznia do wyboru zawodu powinno być długotrwałą działalnością wychowawczą;
wychowanek powinien być podmiotem, a nie przedmiotem wychowania;
działalność w zakresie orientacji zawodowej powinna trwać przez cały okres rozwoju zawodowego;
ważnym aspektem pracy powinien być zarówno element społeczny, jak i osobowościowo-twórczy;
przygotowanie do wyboru zawodu powinno mobilizować do takich wyborów, które odpowiadają indywidualnym oczekiwaniom i możliwościom jednostki, oraz przynoszą korzyści społeczne;
należy umożliwić młodzieży kontakt z pracą;
powinno się stworzyć system organizacyjny orientacji zawodowej, gdzie należy realizować zadania wychowawcze (B. Wojtasik 1997, s. 45-46).
W. Rachalska jest zatem zwolenniczką stanowiska wychowawczego w wyborze zawodu.
Jak już wspomniano, wybór zawodu jest procesem długofalowym i wieloetapowy. Istnieją różne podziały tego procesu na etapy, a jednym z nich jest podział mający swoje odniesienie do podziału procesów myślowych.
Stosując to kryterium, można wyróżnić trzy etapy wyboru zawodu:
przeddecyzyjny – przygotowanie do podjęcia decyzji wyboru zawodu;
decyzyjny – podjęcie decyzji wyboru zawodu i szkoły;
podecyzyjny – realizacja decyzji wyboru zawodu i szkoły (W. Rachalska, K. Lelińska, J. Wołejszo 1990, s. 26).
W teoriach rozwoju zawodowego wyeksponowana jest ciągłość do działania, które mają pomagać jednostce i być ze sobą powiązane. Z punktu widzenia poradnictwa zawodowego teorie wyboru zawodu próbują wyjaśnić powody podejmowania przez ludzi określonych ról zawodowych.
Według A. Bańki środowisko kształtuje preferencje zawodowe jednostki, a jednocześnie środowisko zawodowe jest polem, gdzie spełniają się marzenia człowieka oraz ogólne jego różnorodne potrzeby. Jednostka porównując własne „Ja” z percepcją świata zawodów, kolejno akceptuje i odrzuca poszczególne opcje, by w końcu dokonać ostatecznego wyboru (A. Bańka 1995, s. 28).
Dla współczesnej praktyki doradczej ważna jest podstawa pochodząca z myśli humanistycznej, która polega na uznaniu, że każda jednostka ma w sobie elementy niezbędne do rozwiązania swojego problemu, lecz może czasowo potrzebować towarzyszenia z zewnątrz. Zgodnie z tą myślą, zdolności i role zawodowe podlegają uczeniu się i jako jego wynik znajdują bezpośrednie zastosowanie w procesie podejmowania decyzji zawodowych (A. Paszkowska-Rogacz 2003, s. 44).
Zarówno w Polsce, jak i na świecie, nie ma jednej uznanej teorii wyboru zawodu. Większość rodzimych autorów odwołuje się jednak w swoich pracach do teorii rozwoju zawodowego D. Supera, ponieważ jego koncepcja w największym stopniu daje szansę wypracowania w miarę określonego modelu działalności doradcy zawodu.