TEORIA RACJONALNEGO WYBORU (Hugh Ward)
Istotę teorii racjonalnego wyboru stanowi stwierdzenie, że „kiedy ludzie mają do wyboru kilka sposobów działania, zwykle robią to, co w świetle ich przypuszczeń prawdopodobnie zapewni im najlepszy wynik”.
ROZWÓJ TEORII RACJONALNEGO WYBORU
Teoria racjonalnego wyboru odwołuje się do metodologii przyjętej w ekonomii.
Anthony Downs był pionierem w dziedzinie zastosowań tej teorii do analizy zachowań wyborców i rywalizacji między partiami.
Teoria gier:
Zajmuje się sytuacjami, w których strategia wybrana przez innych wpływa na to, jaka strategia będzie najlepsza dla jednostki (i vice versa); „równowaga strategii”
Teoria ta przyczyniła się do znaczących modyfikacji teorii działania zbiorowego, umożliwiając wyjaśnienie, dlaczego czasem można uniknąć niepowodzeń zbiorowego działania, gdy liczba jednostkowych decydentów jest niewielka
Teoria wyboru społecznego:
Czy można znaleźć zadowalający i demokratyczny sposób agregacji preferencji obywateli, tak by ustalić społ. ranking alternatyw?
Przykład: zastosow. Zasady większości, polegające na rangowaniu x przez y, jeśli x może zdobyć więcej głosów niż y
Nie ma zadowalającej, demokratycznej metody agregacji (K. Arrow) co podaje w wątpliwość przekonanie, że demokracja to wdrażanie woli ludu reprezentowanej przez ranking preferencji społecznych.
Teoria wyboru publicznego:
Interwencja demokrat. Rządów w celu naprawy niedomagań rynku często tworzy więcej problemów niż rozwiązań
Połączenie interesowności biurokratów (dążących do zwiększ. Swoich budżetów) oraz biurokratycznej kontroli nad informacją o strukturze kosztów zapewniania przez państwo dóbr publ. skutkuje ich nadmierną podażą na koszt obywateli
Pod wzgl. normatywnym: teoria opowiada się za konstytucyjnym ograniczeniem rozmiarów i autonomii państwa oraz uwolnienie się od uwikłań korporacyjnych
Odegrała ważną rolę w rozwoju thatcheryzmu i reaganomiki
Korzenie teorii racjonalnego wyboru sięgają mikroekonomii i ekonomii, XIX w. liberalizmu i utylitaryzmu
KLUCZOWE ZAŁOŻENIA GŁÓWNEGO NURTU TEORII RACJONALNEGO WYBORU
Założenia teorii racjonalnego wyboru:
Jednostki cechuje wystarczająca racjonalność, odpowiednia ilość czasu i dystans emocjonalny, by wybrać najlepszy sposób działania (niezależnie od tego z jak złożoną sytuacją mają do czynienia)
Jednostki są zdolne do rangowania wyników albo działań (a i b mogą stwierdzić, że a jest lepsze od b, lub b jest lepsze od a lub że obie maja tę samą wartość) – stabilne preferencje
Jednostki wybierają tak, jakby dążyły do maksymalizacji spodziewanej użyteczności
Zalety teorii racjon. wyboru:
Zmusza badacza do sformuł. wprost założeń, które w werbalnej argumentacji pozostają często niedopowiedziane
Zapewnia „pozytywną heurystykę” – zespół kategorii, które pomagają w tworzeniu wyjaśnień
Skupienie się na tym, co chcemy wyjaśnić, co jest konieczne do wytłumaczenia zjawisk, które nas interesują –a co mało istotne
Poprawne stosowanie gwarantuje logiczne wynikanie twierdzeń z innych
Wykracza poza wywiedzione indukcyjnie korelacje w celu zapewnienia mechanizmu, który łączy zmienne niezależne z zależnymi
Daje ujednolicony model wyjaśniania dla różnych dziedzin nauk społ. – wzajemne oddziaływanie różnych idei oraz pkt. widzenia
Nawet gdy działanie jest irracjonalne teoria ta dostarcza standardu, który pozwala na ocenę jej działania i wskazuje zmienne, które mogą prowadzić do odchyleń od racjonalności
ZARZUTY WOBEC TEORII RACJONALNEGO WYBORU:
Ograniczona racjonalność
Teoria racjonalnego wyboru nie zapewniła jednoznacznego ustalenia co oznacza pojęcie racjonalnego zachowania
H.Simon: w obliczu ograniczonego dostępu do inf., ogran. ilości czasu i ogran. zdolności poznawczych do przetwarzania informacji jednostki stosują heurystyki (umiejętność wykrywania faktów i związków pomiędzy nimi) wbudowane w standardowe procedury operacyjne jako wytyczne umożliw. drogę na skróty do zadowalającego rezultatu
Jak powstają rutynowe sposoby działania, standardowe procedury operac. i heurystyki w ramach ogranicz. racjonalności?
Naśladowanie przez graczy metod stosow. przez tych, którzy działają bardziej skutecznie (by dzięki przypadkowi odkryć przydatne heurystyki)
Krytyka socjologiczna
Rzekome bagatelizowanie wyboru struktury społecznej i holistycznych (całościowych) sposobów wyjaśniania.
Zachowanie jednostek jest w znacznej mierze funkcją struktur społecznych – wybór jest dla jednostek czymś iluzorycznym – więc teoria racjon. wyb., która właśnie wybór jednostki czyni podstawą wyjaśnień jest mało przydatna
Jednostki często postępują według pewnych reguł zamiast dokonywać wyboru
Struktura społeczna
Nawet jeśli struktura społeczna determinuje zestaw strategii, które może realizować jednostka (również przekonania i preferencje), w sytuacji w której racjonalny sposób działania nie jest czymś oczywistym, teoria racjonalnego wyboru może służyć wyjaśnianiu poprzez generowanie prognoz (np. współzależność procesów decyzyjnych)
Wielu zwolenników teorii racjon. wyb. preferuje indywidualizm metodologiczny: struktury społeczne nie mogą być podst. wyjaśnień w naukach społecznych -> powinno się wyjaśniać strukturę odwołując się do teorii racjonalnego wyboru
Zwolennicy teorii racjonalnego wyboru w praktyce nie są w stanie wyeliminować ze swych analiz czynników strukturalnych – wchodzą one w skład modeli jako reguły gry.
Normy
Zachowanie wyznaczają normy społ. wynikające z konieczności integracji systemu społecznego (wzgl.. zachowania dysfunkcjon)
Zwolennicy teorii racj. wyb. rozpatrują normy z 2 pkt. widzenia:
Uznane norm za konwencjonalne formy zachowania, które rozwiązują problemy z koordynacją
Normy jako „nakaz bycia dobrym” – maksymalizacja dobrobytu społecznego, gdy problem dotyczy zbiorowego działania, a z pkt. widzenia jednostki racjonalne byłoby skorzystanie z okazji do realizacji egoistycznych dążeń
Choć utożsamianie norm z moralnymi bodźcami skłaniającymi do „słusznego działania” jest dość częste wśród zwolenników teorii racj. wyb. niektórzy twierdzą, że to nieadekwatne podejście, gdyż pomija negatywny wpływ egoizmu na zbiorowe działanie: ci którzy nie przestrzegają danej normy lub nie ponoszą kosztów związanych z jej wdrażaniem, mogą jednak odnosić korzyści jeśli normie podporządkują się inni.
Ideologie
Dla socjologów kluczowym rysem ludzkich działań jest fakt, że mają znaczenie dla jednostki.
Działanie można uznawać za racjonalne lub irracjonalne tylko w ramach określonego systemu znaczeń czy formacji dyskursywnej – nie da się ich również interpretować z perspektywy instrumentalnej
Ideologię definiuje się obecnie jako system przekonań, które służą interesom jednych, a upośledzają innych
Reguły i konwencje
Wg socjologów w momencie gdy aktorzy zbiorowi podejmują narady w celu osiągnięcia określonych celów, na przebieg narad silnie wpływają m.in. reguły i konwencje
Twierdzą, że teoria racj. wyb. często przedstawia jednostki jako wyizolowane atomy społeczne -> socjologia skupia się na powiązaniach między jednostkami. Fałszywa jest dla nich teza, że powiązania istnieją między w pełni uformowanymi jednostkami: powiązania zmieniają w zasadniczy sposób tożsamość jednostek.
Zarzucają teorii, że atomistyczny obraz pozostaje w zgodzie z innymi indywidualistycznymi ideologiami, które umacniają społeczny status quo (stały stan rzeczy), zaprzeczając rzeczywistemu istnieniu gr. społ., społ. lokalnych, a nawet społeczeństw.
Socjologowie uważają, że obraz świata politycznego w świetle teorii racj. wyb. to zniekształcona wizja kapitalistycznej rzeczywistości, generująca takie formy rozumienia rzeczywist. polit., które umożliwiają płytką krytykę społecznego status quo.
Krytyka ze strony psychologów
Jednostki często nie działają w standardowym sensie w racjonalny sposób, a ich motywacje i psychika są złożone.
Uważają oni, że jednostka nie zawsze musi kierować się swoim własnym interesem (ważna jest zazdrość, żąda zemsty, poczucie winy, chciwość) – niekoniecznie muszą one sobie zdawać z nich sprawę
Martwią się wykluczeniem altruizmu przez twórców teorii racjon. wyb. – uważają, że jednostki często działają altruistycznie w życiu politycznym - Obecnie wiadomo, iż niektóre działania altruistyczne są zamaskowanym działaniem we własnym interesie.
Jednostka posiada wiele pozostających ze sobą w konflikcie jaźni co może powodować irracjonalne zachowania, gdyż owe jaźnie postrzegają decyzję z różnych pkt. widzenia co uniemożliwia im podjęcie racjonalnych decyzji lub działań (samooszukiwanie się)
Krytyka ze strony głównego nurtu politologii
Nieprzekonujący charakter założeń i nieprzydatność modelu do prognozowania.
Badania prowadzone przez zwolenników teorii racj. wyb. dają mało znaczące wyniki empiryczne
Modele racj. wyb. są nierzetelne, gdyż wielu zmiennych, zwłaszcza preferencji, nie da się bezpośrednio zmierzyć (nie bierze pod uwagę faktu, iż preferencje zawsze wynikają z egoistycznych pobudek)
ROZWÓJ: DOKĄD ZMIERZA PERSPEKTYWA RACJONALNEGO WYBORU?
Nie jest teorią statyczną: jest aktywnym programem badawczym, reagującym na zewnętrzną krytykę
Jej zwolennicy w coraz większym stopniu dążą do rygorystycznego testowania hipotez wywiedzionych z ich modeli (oparcie na danych, zamiast na przypadkowych obserwacjach czy pojed. przypadkach potwierdzających daną hipotezę)