Zasadnicze nurty badań w teorii wyboru publicznego

Zainteresowania przedstawicieli teorii wyboru publicznego tworzą bardzo bogatą mozaikę problemów. Pozytywna teoria wyboru publicznego jest udaną próba zastosowania narzędzi analizy ekonomicznej do badania i opisywania zjawisk w sferze politycznej. W teorii tej szeroko wykorzystuje się osiągnięcia współczesnej matematyki, zwłaszcza teorii geir, a także osiągnięciawielu nauk społecznych. Efeketem takiego współdziąłania jest między innymi teoria racjonalnego wyboru, będąca fundamentem metologicznym teorii wyboru publicznego. Bardzo duży wkład w tę teorię miały osiągnięcia nowej ekonomii instytucjalnej.

Ekonomiczna teoria demokracji

Najważniejszą postacią w tej dziedzinie jest Anthony Downs, który podstawy swoje koncepcji wyłożył w pracy An Economic Theory of Democracy, opublikowanej w 1957 roku. Zakładał on, że głosowanie polityczne jest skutecznym narzędziem kontroli politycznego rynku. Partie polityczne są nabywcami głosów, a wyborcy ich oferentami. Przedmiotem kontaktu są programy polityczne. Downs wykazał, że zabiegając o głosy wyborców, partie polityczne zdążają na zasadzie konwergencji do pewnego obszaru, na którym możliwa jest specyficzna równowaga, wyznaczana przez polityczne preferencje „medianowego” wyborcy. Model stworzony przez Downsa opiera się na założeniach trudnych do wprowadzenia do realnie istniejących rynkach politycznych, ale podobnie jak model rynku doskonałego jest użytecznym narzędziem tworzenia teorii.

Teoria władzy ustawodawczej, wykonawczej i biurokratyzacji państwa

Teoria kontraktu konstytucyjnego

W teorii Buchanana instytucjonalnym fundamentem porządku społecznego jest tak zwany kontrakt konstytucyjny. Kontrakt konstytucyjny ma na celu ograniczenie strat związanych z funkcjonowaniem państwowej biurokracji i ograniczenie podporządkowania jednych ludzi innym. Buchanan, podobnie jak zdecydowana większość ekonomistów, uważa, że gospodarka oparta na mechanizmie rynkowym minimalizuje zakres i liczbę decyzji politycznych, a ściśle biorąc decyzji rozstrzyganych przy pomocy mechanizmu politycznego. Fakt ten wydatnie sprzyja podniesieniu racjonalności, całego systemu polityczno- gospodarczego. Pozostaje jednak dość rozległa sfera zjawisk publicznych, w której mechanizm ekonomiczny zastępowany jest mechanizmem politycznym. Ta sfera też może polegać racjonalizacji lub ekonomizacji. Racjonalizacja powinna przede wszystkim wyrażać się w obniżaniu kosztów transakcyjnych. Praktycznym celem teorii wyboru publicznego jest więc racjonalizacja czy ekonomizacja sfery decyzji politycznych. Buchanan traktuje ład prawno- polityczny jako szczególne dobro publiczne, co oznacza, że znaczą część teorii wybory publicznego można uważając za swoistą ekonomikę produkcji dóbr publicznych.

W pracy The Calculus od Consni jednego z najważniejszych dzieł z zakresu teorii wyboruu publicznego Buchanan i tullock wykazają, że w sferze spraw publicznych możliwe jest osiągnięcie jednomyślnej zgody mimo indywidualistycznych i maksymalizujących założeń o zachowaniu jednostek. Przyjmują oni, że zachowaniami jednostek kieruje raczej skłonnoś do kooperacji niż skłonność do konfliku, a zasada jednomyślności jest lepszym założeniem przy ustalaniu regulacji zachować społecznych w sferze polityki niż zasada większości. Dotyczy to zwłaszcza tej sfery, którą Buchanan nazywa polityką konstytucyjną

Teoria grup interesu, koalicji dystrybucyjnych

Nieco inny sposób widzenia sfery zagadnień wyboru publicznego prezentuje Mancur Olson. Jego poglądy zostały wyłożone w dwóch książkach. Pierwszą z nich opublikowano w 1965 pt The Logic of Collective Action: Public Goods and the Theory od Groups, drugą w 1982 nosi tytuł The Rise and Decline of Nations: Economic Growth, Stagflation and Social Rigidiies. Przedmiotem zainteresować Olsa jest rola grup społecznych, w tym zwłaszcza grup interesu w funkcjonowaniu gospodarki. Na określenie grupy „aktorów” sfery politycznej i gospodarczej Olson uzywa terminu „koalicja dystrybucyjna”. Koalicje te, wykorzystując mechanizm presji politycznej, dążą do korzystnego dla nich ukształtowania podatków, subwencji, cen i warunków konkurencji. W ustabilizowanych społeczeństwach koalicje dystrybucyjne wywierają bardzo silny wpływ na funkcjonowanie państwa, co w rezultacie wpływa negatywnie na tempo wzrostu gospodarczego. W tym mechanizmie „patologicznego” wpływu grup interesu Olson dopatruje się istotnej przyczyny wolnego tempa wzrostu gospodarczego Wielkiej Brytanii w XX wieku.

Inną ważną kategorii analizy, którą Olson wykorzystuje do analizy społeczeństw, jest kategoria dominującego (powszechnego) interesu. Pojęcie to można zastosować do społeczeństw zarówno kapitalistycznych jak i komunistycznych. Definiuje on je następująco : „ Jeśli jednostka lub organizacja o wystarczającej spójności i dyscyplinie, by działać w racjonalnie pojętym interesie własnym, uzyskuje znaczą część wzrostu produkcji, lecz także ponosi ciężary w sytuacji spadku produkcji, to o takiej jednostce czy organizacji możemy powiedzieć, że jej dominujący interes jest związany z danym społeczeństwem i jego systemem instytucjonalnym”. Olson zwraca uwagę, że brak odpowiednio ukształtowanych grup, których dominujący interes związany byłby z nowo tworzonym systemem w krajach postkomunistycznych, jest ważną przyczyną pogorszenia się wyników gospodarczych w tych krajach.

Teoria pogoni za rentą

Szczególnie obiecującym kierunkiem badań w ramach teorii wyboru publicznego jest nurt nazywany teorią pogoni za rentą. Teoria ta pokazuje w jaki sposób w ramach demokratycznego społeczeństwa, interesy niekiedy wąskich grup społecznych przenoszone są na działania władz publicznych (państwowych), dając owym grupom szczególne, ekskluzywne korzyści (renty).

W literaturze ekonomicznej pod pojęciem renty rozumie się różnorodne desygnaty. Renta może być utożsamiana z zyskiem, z wynagrodzeniem czynnika produkcji oraz nadwyżką ponad koszt alternatywny. W omawianej przez nas teorii renta jest na ogół rozumiana jak zysk otrzymywany z działalności, której celem nie jest produkcja dóbr fizycznych lub usług. W działalności pogoni za rentą grupy społeczne przeznaczają zasoby na uzyskiwanie „sztucznych transferów” poprzez decyzje aparatu władzy państwowej. Rentę (zysk) można uzyskać, prowadząc dwojakie działania:

1. Działalność gospodarcza, polegającą na przetwarzaniu zasobów w użyteczne produkty i usługi w sposób efektywny, zapewniający nadwyżkę przychodów nad kosztami;

2. Działalność w sferze politycznej, zmierzającą do uzyskania korzyści w formie transferu dochodów ze środków budżetowych, bądź z innych źródeł np. od konsumentów

Pierwsze z tych źródeł renty uzyskuje się za naturalne, zaś drugie za sztuczne. Teoria pogodni za rentą analizuje właśnie sposoby, w jaki ludzie konkurują w zabiegach o renty uzyskiwane w sposób sztuczny.

Przykładem „sztucznej” renty może być renta monopolowa, która jest na ogół wynikiem nie tylko zabiegów ekonomicznych, lecz także decyzji biurokratycznych, prawnych czy politycznych. Innym często występującym sposobem uzyskiwania renty jest wprowadzenie instrumentów protekcjonalizmu handlowego zwłaszcza ceł i kontyngentów.

Często przedstawianym przykładem politycznego mechanizmu służącego uzyskiwaniu wysokiej renty jest mechanizm kształtowania polityki rolnej w krajach wysoko rozwiniętych a szczególnie w Unii Europejskiej. Odpowiednikiem renty jest tu tzw. Ekwiwalent Subsydiów dla Producenta. Ekwiwalent ten równa się wielkości transferów dochodów od konsumentów i podatników do producentów rolnych, transferów, które uzyskuje się dzięki wspieraniu rolnictwa ze środków budżetowych oraz dzięki wysokim cłom importowym i innym instrumentom handlowym. Wskaźnikiem PSE są obliczane przez OECD od kilkunastu lat corocznie publikowane w raportach tej organizacji.

Ekonomiczne skutki pogodni za rentą przejawiają się w pogłębianiu rozbieżności między kosztami prywatnymi a kosztami społecznymi i nieproduktywnym wykorzystaniu zasobów przeznaczanych na rent- seeking, co prowadzi do utrzymania gospodarki w obszarze poniżej krawędzi możliwości produkcyjnych.

Skutki działalnośći nazywanej pogonią za rentą są dla społeczeństwa w sumie niekorzystne. Jak można więc ograniczyć tę działalność? Najprostsze i najbardziej skuteczne rozwiązanie to ograniczenie redystrybucyjnej działalności państwa do niezbędnego minimum i zredukowanie w ten sposób możliwości politcal rend- seeking. Z drugiej strony ekonomiczna aktywność państwa jest odpowiedzią na liczne niesprawności rynku, w tym przejawy niesprawiedliwości społecznej generowanej przez rynkową gospodarkę.