73

Przegląd Powszechny 7-8 (1019-1020) 2006, s. 73-85

Andrzej Mrozek

Między Ugaritem
a Starym Testamentem

W 1928 r. grupa archeologów z kilkoma tragarzami oraz sied-

mioma wielbłądami i osłem, przybyła nieopodal wzgórza (arab.
„tell”) – zwanego Ras Szamra

1

, a znajdującego się na syryjskim wy-

brzeżu, na północ od Latakii. Po tygodniu badań wstępnych uczeni
odkryli, w odległości ok. 150 m od brzegu morza, cmentarz. Okaza-
ło się, że w grobach tej starej nekropolii znajdują się zarówno dzie-
ła egipskie i fenickie, jak i przedmioty o proweniencji mykeńskiej
i cypryjskiej. Następnie ok. 800 m od brzegu, na szczycie wspo-
mnianego już, a mierzącego 18 m wysokości, wzgórza odnaleźli
miasto, a w nim wielki królewski pałac, datowany na II tysiąclecie
przed Chr. Tę ekspedycję i odkrycie zawdzięczamy lokalnemu rol-
nikowi wyznania alauickiego, Mahmedowi Mella az-Zirowi, który
podczas orki na terenie, jak się później okazało, cmentarnym na-
trafił na kamienne bloki.

1

Miejsce to nie miało dokładnie ustalonej nazwy, bowiem nie było, wbrew temu, co

czasem można odczytać w niedopracowanych publikacjach, miejscowością. Pol-
ska forma zapisu nazwy tego wzgórza jest wzorowana na formie toponimu użytej
w pierwszych relacjach z wykopaliska i nawiązującej do określenia używanego
przez miejscową ludność. G. Saadé, Ougarit: Métropole Cananéenne, Beirut 1979,
s. 36, podaje, że arabska nazwa wzgórza w transkrypcji jest odrobinę inna – Ras
ech-Chamra. Jednak przyjął się pierwszy wariant – Ras Shamra, od którego po-
chodzi polski odpowiednik Ras Szamra – i on obecnie powszechnie obowiązuje.

74

Następnego roku z inicjatywy René Dussauda, pod kierunkiem

Claude’a F.-A. Schaeffera, archeologa z Prehistorycznego i Gallo-
-Rzymskiego Muzeum w Strasburgu, podjęto prace wykopalisko-
we, które wydobyły na światło dzienne pozostałości po mieście
pochodzącym z okresu późnego brązu (XVII-XII w. przed Chr.).

Wykopaliska i odkrycia
Wykopaliska w Ugarit i okolicy trwają do dziś. Aż do końca

XX w. pracowała tam francuska misja archeologiczna. Kierowali
nią kolejno C. F.-A. Schaeffer (od 1929 do 1971, z przerwą na okres
wojny – 1939-1945 – i lata bezpośrednio po niej –1946-1948), Henri
de Contenson (od 1972 do 1974), Jean Margueron (od 1975 do 1976),
Marguerite Yon (od 1978 do 1998). Od 1999 roku misja stała się
wspólnym dziełem syryjsko-francuskim, a współkierują nią Yves
Calvet i Bassam Jamous.

Wykopaliska obejmują w sumie trzy stanowiska, wspomniane

już wzgórze Ras Szamra, „portową dzielnicę” nad zatoką Minet el-
-Bejda (ugaryckie Mahadu) oraz oddalone niespełna 5 km od Ugarit
wzgórze Ras Ibn Hani (być może było to ugaryckie Biruti). Wyko-
paliska na tym ostatnim wzgórzu rozpoczęto w 1975 r., chociaż
w sposób nieprawidłowy. Odkryto fortyfikacje oraz pałace, a syste-
matycznych prac podjęła się francusko-syryjska misja.

Już 14 maja 1929 r., podczas pierwszej kampanii archeologicz-

nej, odnaleziono pierwszą glinianą tabliczkę z dotychczas niezna-
ną formą pisma klinowego. Odczytanie klinów nastąpiło bardzo
szybko, bo już następnego roku, i było dziełem trzech uczonych:
Niemca Hansa Bauera oraz dwóch Francuzów – Eduarda Dhorme’a
i Charlesa Virolleauda, którzy dokonali tego niezależnie od siebie.
Nie jest jednak jasne, komu przyznać pierwszeństwo, chociaż Bau-
er pierwszy opublikował swoje odkrycie. Podczas trzeciej z kolei
kampanii archeologicznej w 1931 r. znaleziono tabliczkę z napisem
nqmd mlk ugrt. W roku następnym w publikacji relacjonującej tę
kampanię na łamach czasopisma „Syria” Charles Virolleaud suge-
rował, by pierwsze słowo uznać za imię własne, następne powiązać
z hebrajskim terminem „król”, a trzecie traktować jako toponim.
A zatem całość inskrypcji w tłumaczeniu brzmiałaby: nmqd, król

75

Ugaritu. A trzeba dodać, że nazwa „Ugarit” była znana z innych
tekstów z okresu brązu. Najwcześniejsze świadectwo pochodzi
z Ebla, i jest datowane na koniec III tysiąclecia przed Chr. O Ugari-
cie świadczą też jednoznacznie teksty egipskie i dokumenty z ar-
chiwum w Mari (XIX i XVIII w. przed Chr.), oraz późniejsze z Alalah
i el-Amarna (XVI i XIV w.). Jednak do czasu odkrycia na wzgórzu
Ras Szamra nie wiedziano, gdzie je lokalizować.

Kto mieszkał w Ugaricie?
Terytorium miasta-państwa Ugarit było zamieszkane głównie

przez Semitów należących do grupy zachodniej, obejmującej swym
zasięgiem tereny współczesnej Syrii, Libanu, Izraela, Jordanii oraz
Autonomii Palestyńskiej

2

. Analiza języka używanego w Ugaricie

pozwoliła przypisać go do podgrupy północno-zachodniej. Nie ma
jednak jednomyślności, czy należy uznać go za dialekt kananej-
ski. Problem ten może mieć swoje źródło w podziale terytorium
rozciągającego się miedzy górnym Eufratem a Egiptem. Podczas
egipskiego panowania w okresie brązu było ono podzielone na trzy
prowincje: Amurru, Kanaan i Upi, a obszar Ugaritu należał do pro-
wincji Amurru. Gdy w okresie późnego brązu strefy wpływów nie-
co się zmieniły i Ugarit dostał się pod panowanie hetyckie, jeszcze
bardziej utrwalił się poprzedni podział. Nie oznacza to jednak, że
mieszkańcy Kanaanu i prowincji Amurru mówili zupełnie odrębny-
mi językami i należeli do odrębnych kręgów kulturowych. Ówcze-
sny podział polityczny nie musiał przecież odzwierciedlać różnic
etnicznych, językowych i kulturowych. I jeśli nawet w jednym z tek-
stów ugaryckich mówi się o przybyciu do miasta Kananejczyka, to
nie jest to wystarczający argument, by nie zaliczać mieszkańców
Ugarit do kultury kananejskiej. A język ugarycki świadczy raczej
o przynależności do nurtu kananejskiego. Niektórzy badacze, nie

2

Semitów zamieszkujących starożytny Bliski Wschód dzieli się na wschodnich i za-

chodnich. Do pierwszej grupy należeli posługujący się językiem akadyjskim Asy-
ryjczycy i Babilończycy. Semitów zachodnich dzieli się na podgrupę południową
i północną. Do południowej zalicza się Arabów i Etiopczyków, do północnej zaś
należą Aramejczycy i Kananejczycy. Do tych ostatnich, z punktu widzenia języko-
wego, należą Hebrajczycy, Fenicjanie, Punijczycy, Moabici, Edomici.

76

do końca przekonani o przynależności ugaryckiego do tej grupy ję-
zyków, decydują się na przyłączenie go do odrębnej podgrupy w ra-
mach grupy północno-zachodniej. Może to nieco dziwić, bo okazuje
się, że język ugarycki jest jedynym członkiem tejże podgrupy. Być
może rozwiązanie leży w dokładniejszym opisaniu języka Amory-
tów, a może wynika z faktu, że ugarycki z XV-XIII w. przed Chr. po-
równuje się z językami Kanaanu z VIII-V w. przed Chr.?

Jednak populacja Ugaritu, z punktu widzenia etnicznego, nie

była jednolita. Przyjmuje się, że element hurycki stanowił jej istot-
ny składnik

3

. Świadczą o tym zarówno teksty huryckie, jak też kult

w języku huryckim, mający własną świątynię i kapłanów.

Czym było Ugarit?
Odkrycia archeologiczne pozwalają dość dokładnie ustalić, kie-

dy i w jaki sposób dzisiejsze wzgórze Ras Szamra było zamieszki-
wane. Pierwsze siedliska ludzkie pojawiły się tam ok. 6500 r. przed
Chr. Na początku III tysiąclecia przed Chr. na wzgórzu wybudowano
osiedle mające charakter miasta. Na początek epoki średniego brą-
zu (ok. 2000 r. przed Chr.) datuje się przybycie ludności amoryckiej
oraz powstanie miasta z murami i pałacem. Po okresie opuszczenia
miasto zostało odbudowane i ok. 1600 r., czyli na początku późnej
epoki brązu, rozpoczął się jego ostatni i najbogatszy okres, zakoń-
czony jednak zniszczeniem i definitywną ruiną. Ten ostatni okres
istnienia Ugaritu jest najlepiej znany, a do tego jeszcze potwierdzo-
ny tekstami o różnym charakterze. Ugarit z okresu późnego brązu
zajmowało teren ok. 25 ha i było centrum niewielkiego królestwa
zależnego to od Egiptu, to od imperium hetyckiego, a obejmujące-
go terytorium o powierzchni około 2 tys. km

2

,

czyli porównywalną

do naszego, średniej wielkości, powiatu

4

. Ludność tego państewka

w okresie rozkwitu miasta szacowana jest na 35-40 tys. Biorąc pod
uwagę teksty z el-Amarna i dane zaczerpnięte z tekstów z Ugaritu,

3

O Hurytach można przeczytać w M. Popko, Huryci, Warszawa 1992, i warto to zro-

bić, by nie mylić ich z Hetytami, co się niekiedy zdarza.

4

O topografii Ugaritu zob. P. Bordreuil, À propos de la topographie économique de

l’Ougarit: Jardins du midi et pâturages du nord, „Syria: Revue d’Art Oriental et
d’Archéologie” nr 66/1989, s. 263-274.

77

można stwierdzić, że królestwo Ugarit doskonale pasuje do geo-
-politycznego kontekstu. Wszystkie trzy prowincje, na jakie Egipt
podzielił teren od Ugaritu po Synaj, składały się z małych państw
pozostających pod nadzorem przedstawiciela faraona. Gdy kontro-
lę nad dorzeczem Orontesu przejęli Hetyci, niewiele się zmieniło.
Nadal istniały państewka podporządkowane wielkiemu królowi.

Jak pisano w Ugaricie?
Większość dokumentów epigraficznych odkrytych w Ugaricie

zostało zapisanych na glinianych tabliczkach, pismem klinowym
powstałym w IV tysiącleciu przed Chr. w Sumerze. Ten system
rozpowszechnił się w całej Mezopotamii w III tysiącleciu, a w II ty-
siącleciu był używany na całym Bliskim Wschodnie. Używano go do
zapisu nie tylko języka sumeryjskiego i akadyjskiego, ale także in-
nych, jak chociażby hetyckiego czy elamickiego. W Ugaricie spoty-
kamy się z uproszczeniem tego systemu, o którym von Sodem tak
pisze: Drugim wielkim osiągnięciem po odkryciu i zastosowaniu
pisma było przejście od systemu ideogramów i pisma sylabicznego
do wyodrębnienia poszczególnych dźwięków i wyrażenia ich w for-
mie zapisu alfabetycznego

5

. Świadectwem tego jest wiele tabliczek

z Ugaritu. Nie jest to zupełna nowość. W Egipcie w ten sposób za-
pisywano obce imiona i nazwy. W Ugaricie systematyczne stoso-
wanie tego sposobu zapisu sprawiało, że nie było już konieczne
używanie innych znaków. Przyjmuje się, że w Ugaricie używano
dwóch alfabetów: dłuższego, obejmującego 30 znaków, i krótszego,
z 22 znakami.

W Ugaricie odkryto teksty zapisane w siedmiu różnych języ-

kach: sumeryjskim, akadyjskim, egipskim, hetyckim, huryckim,
cypryjsko-minojskim, i wreszcie ugaryckim. Zostały one zapisane
również za pomocą kilku systemów: sylabicznym pismem klino-
wym, hieroglificznym oraz klinowym alfabetycznym.

Ugaryckie dokumenty, zredagowane w języku akadyjskim, to

przede wszystkim spisy, które możemy traktować jako rodzaj ów-
czesnych encyklopedii, bowiem zawierały swego rodzaju kompen-

5

Zob. W. von Soden, The Ancient Orient, Grand Rapids 1993, s. 39.

78

dium wiedzy. Teksty literackie w języku akadyjskim, znalezione
w Ugaricie, takie jak epopeja o Gilgameszu, czy poemat o „Cierpie-
niach sprawiedliwego”, lub też ballada o „Dawnych herosach”, po-
chodziły zapewne z Mezopotamii. Prócz nich pojawiają się teksty
wróżb, spisy dobrych i złych dni, przepowiednie oparte na bada-
niu zwierząt przeznaczonych na ofiary oraz zaklęcia. Nie brakuje
również tekstów prawnych, typowych dla kultury mezopotamskiej.
W archiwach znaleziono traktaty z Hetytami zredagowane po aka-
dyjsku. Również w korespondencji posługiwano się przede wszyst-
kim międzynarodowym językiem akadyjskim. Spośród listów o cha-
rakterze międzynarodowym zachowały się te od króla hetyckiego,
od władcy Karkemisz, jak też od panujących na Cyprze, w Tyrze
i Sydonie. Listy handlowe, pochodzące z różnych stron Bliskiego
Wschodu, odkryto w wielu prywatnych mieszkaniach.

Odnalezienie w Ugaricie wielu tekstów akadyjskich z pewno-

ścią nie zaskakuje, mając na uwadze znaczenie tego języka i posłu-
giwanie się nim w kulturze, nauce i polityce. Co jest szczególne, to
obecność w Ugaricie tekstów zredagowanych w lokalnym języku.
I nie są to już pojedyncze terminy czy imiona, jak w tekstach z el-
-Amarna. W Ugaricie mamy do czynienia, z jednej strony, z litera-
turą w pełnym sensie tego słowa, a z drugiej, z użyciem lokalnego
języka w zapisach związanych z różnymi dziedzinami życia. Język
literatury zachowuje cechy bardziej archaiczne niż ten, którego
używa się w innych dokumentach. Ponadto jest to raczej język po-
etycki, a tematyka dzieł literackich jest związana z bóstwami i he-
rosami. W Ugaricie odkryto zapisy w języku lokalnym o różnorakim
charakterze

6

. Literatura religijna Ugaritu dzieli się zasadniczo na

teksty mitologiczne

7

oraz kultyczne

8

(rytualne). Do najważniejszych

6

Zob. D. Pardee, P. Bordreuil, Ugarit. Texts and Literature, w: The Anchor Bible

Dictionary, New York 1992, t. VI, s. 706-721.

7

Zob. S. B. Parker, Ugaritic Narrative Poetry, SBL 9, Atlanta 1997.

8

Teksty o charakterze kultycznym są dzielone na kilka kategorii. Rozróżnia się

wśród nich teksty rytualne odnoszące się do wydarzeń cyklu kultycznego, ofiar
oraz procesji; teksty zwierające listy bóstw oraz różnego rodzaju teksty magiczne.
Zob. D. Pardee, Les textes rituels (Ras Shamra-Ougarit XII), Paris 2000 (po ang.
Ritual and Cult at Ugarit, Atlanta 2002).

79

dzieł literackich zalicza się wielki „Cykl Baala”

9

, legendy „Aqhat”

i „Kirta”. Słownictwo i fleksja w tym ostatnim poemacie wskazują,
że powstał on najpóźniej, ale zawiera archaiczne motywy

10

. Można

do nich dodać jeszcze mniejsze i gorzej zachowane teksty o naro-
dzinach bogów, o zaślubinach bóstw księżyca i duchach zmarłych.
Większość z nich została zapisana ok. połowy XIV w. przed Chr.,
ale są świadectwem dużo starszych tradycji.

Wymienione teksty mają charakter poetycki. Prozą tymczasem

zostały spisane takie jak: przepisy kultyczne, praktyki wróżbiar-
skie, inskrypcje, listy o różnym charakterze, dokumenty admini-
stracyjne, ekonomiczne, prawne, medyczne oraz teksty szkolne.

Dlaczego kultura kananejska?
Aby móc właściwie porównywać teksty z Ugaritu z tekstami

biblijnymi należy przede wszystkim ustalić wspólne tło, podłoże.
Jesteśmy do tego zmuszeni z prostej przyczyny. Gdy na południu,
w Kanaanie „rodził” się Izrael, na północy stosunkowo zasobne
miasto Ugarit przeżywało swe ostatnie lata. Ponadto w tekstach
biblijnych nie pojawia się żadna wzmianka o nim. A z drugiej stro-
ny nie było ono wystarczająco mocne i potężne, by móc wywierać
wpływ na inne, porównywalne struktury polityczno-społeczne. Nie
ma zatem zasadnych przesłanek, by twierdzić, że kultura ugaryc-
ka oddziaływała na plemiona izraelskie, które osiedliły się na tere-
nie Żyznego Półksiężyca.

Co zatem łączy Izrael i Ugarit? Odpowiedź wydaje się prosta: to

szeroko pojęta kultura kananejska. Nie wszyscy jednak zgadzają
się z tym. Biblia bowiem zaświadcza o odrzucaniu jej przez Izrael,
a ponadto niektórzy uczeni negują przynależność Ugaritu do kul-
tury kananejskiej. Trzeba stwierdzić, że choć Ugarit nie stanowi
części biblijnego Kanaanu, to jednak jest zakorzeniony w kulturze
kananejskiej, a przez to jest również do pewnego stopnia reprezen-

9

O tym poemacie pisał W. Tyloch, Odkrycia z Ugarit a Stary Testament, Warszawa

1980, s. 36-54, A. Mrozek, Baal – bóg-wojownik z Ugarit, w: J. Drabina (red.),
Religie a wojna i terroryzm, „Studia Religiologica”, t. 36, Kraków 2003, s. 12-14.

10

Tabliczki z tekstem poematu odnaleziono w domu najwyższego kapłana, nieopo-

dal świątyń Baala i Dagona.

80

tatywny dla kananejskiej religii

11

. Można postawić i przyjąć tezę

o pewnej jedności kulturowej obejmującej całe terytorium syryj-
sko-palestyńskie. Przemawia za tym pewna wspólnota językowa.
Kto czyta w oryginale hebrajskie teksty biblijne i sięga po tabliczki
z Ugaritu, zadziwia się, widząc bliskość językową i podobieństwo
motywów. Do tego dochodzi jeszcze aspekt religijny. I znów zaska-
kują podobne zwroty i idee. A trzeba pamiętać, że przecież Biblia
jest świadectwem religii monoteistycznej, a Ugarit i kultura kana-
nejska to przecież politeizm. Należy uzupełnić te elementy jesz-
cze jednym – literackim. Nie znamy innych tekstów kananejskich,
nie wiemy, czy pewne tradycje zostały zapisane. Co zaskakuje, to
podobieństwo kompozycyjne między poetyką ugarycką a poetyką
biblijną, w szczególności tą najstarszą. Jeśli zatem Ugarit i Izrael
tak wiele dzieliło – dzielił czas, miejsce geograficzne, forma religii
– to z czego wynikają te podobieństwa? Ano z tego, że oba czerpią
z tej samej szeroko pojętej kultury kananejskiej.

Do końca epoki brązu (ok. 1200 r. przed Chr.) istniał utrwalony

przez stulecia regionalny system polityczny, który ukształtował się
wraz z początkiem ostatniego, czyli późnego brązu (XVI w.). Ten
system opierał się na relacjach „horyzontalnych” i „wertykalnych”
między państwami. Relacje „horyzontalne” odnosiły się do part-
nerskich relacji między państwami o podobnej sile i randze, tym-
czasem „wertykalne” oznaczały podporządkowanie. Nie tylko poli-
tyczne relacje tworzyły system pałacowy późnego brązu. Istotnym
elementem były także szeroko rozwinięte kontakty międzynarodo-
we oraz kultura pałacowa, która miała z jednej strony charakter
międzynarodowy, a z drugiej elitarny. Była wspólna, a przynajmniej
podobna, w różnych nawet oddalonych od siebie centrach. Ale jed-
nocześnie była ograniczona do grupy sprawujących władzę i spy-
chała na margines szerokie rzesze nie mające dostępu do dóbr,
którymi dysponował pałac.

Krach tego systemu społeczno-politycznego z końcem późne-

go brązu nie pociągnął za sobą całkowitego załamania kulturowe-
go, chociaż niewątpliwie wpłynął na przemiany. Znikły pałacowe

11

J. Day, Canaan, Religion of, ABD, t. I, s. 831.

81

centra władzy, a zatem znikł jeden z zasadniczych nośników kul-
tury kananejskiej. Czy jednak najazd „ludów morza” doprowadził
do całkowitego załamania się systemu? Raczej nie. Koniec epoki
brązu stanowi koniec pewnego systemu, nie stanowi jednak końca
kultury kananejskiej. To ona właśnie łączy Ugarit ze środowiskiem,
w którym powstały najstarsze teksty Starego Testamentu.

Co łączy Ugarit z Biblią?
Relacje między tekstami z Ugaritu a tekstami Starego Testa-

mentu mają zatem charakter złożony

12

. Nie można bowiem jedno-

znacznie określić ich bezpośredniej zależności i wskazać związ-
ków pochodzenia. Można jak wskazać na dziedziny, w których jest
możliwe ich porównywanie. Punktem wyjścia do porównań tekstów
biblijnych i ugaryckich jest stwierdzenie, że Ugarit i Izrael łączyła,
jeśli nie ta sama, to przynajmniej podobna kultura w pierwszym
okresie istnienia Izraela (XIII-IX w.). Co niewątpliwie zbliża te dwa
„światy” to język. W Ugaricie używano języka należącego do tej
samej grupy językowej co hebrajski, nawet jeśli nie zaliczymy go
do rodziny kananejskiej. Ponadto wierzenia religijne Ugaritu, cho-
ciaż były specyficzne, właściwe dla tego miasta, to jednak zawie-
rały elementy wspólne wszystkim Semitom żyjącym w Kanaanie.
Do tego trzeba jeszcze dodać fenomen literatury, a w szczególno-
ści bliskość struktur poetyckich w Ugaricie i Izraelu. I wreszcie
zaskakujące podobieństwo motywów literackich, obecnych w obu
literaturach.

Odnalezienie i odczytanie tekstów z Ugaritu okazało się zna-

czące w studiach nad biblijnym językiem hebrajskim. Pewne słowa
zapisane w Biblii Hebrajskiej, których sens po części na przestrze-

12

O tym pisał W. Tyloch, Ugarit a Stary Testament, w: „Rocznik Wolnej Myśli”,

Warszawa 1961, s. 124-129; tenże, Odkrycia z Ugarit, s. 107-120. Z ostatnio opu-
blikowanych zobacz J. Chmiel, Ugarit a Stary Testament, „Collectanea Theologi-
ca”, 71 (2001) 1, s. 41-49 i porównaj z M. Balducci, La scoperta di Ugarit, Casale
Monferrato 1996, zwł. s. 7-9, 58-59, 65, 69, 233; oraz A. Mrozek, Religia Ugaritu
w kontekście kultury Kanaanu i Starego Testamentu, „Religia świata śródziem-
nomorskiego”, w: D. Quirini-Popławska (red.), Portolana, Studia Mediterranea,
t. 2, Kraków 2006, s. 15-24, a zwł. s. 21-23.

82

ni tysiącleci został zapomniany, dzięki świadectwom z Ugaritu od-
zyskały swój, jeśli nie właściwy, to przynajmniej oryginalny sens.
Egzegetą, który w tej dziedzinie szczególnie się wyróżnił, był je-
zuita Mitchell Dahood. To prawda, że niekiedy w swoich porówna-
niach posuwał się zbyt daleko i czasem jest oskarżany o swoisty
panugarytyzm w pracach nad biblijną hebrajszczyzną

13

. Nie można

jednak zaprzeczać, że poznanie gramatyki ugaryckiej jest pomoc-
ne i wyjaśnia pewne zjawiska obecne w hebrajskim, w szczególno-
ści formy archaiczne

14

. Liczne podobieństwa, głównie natury języ-

kowej, sprawiają, że łatwo przychodzi zestawiać teksty z Ugaritu
ze świadectwami zawartymi w Biblii Hebrajskiej. Co więcej, takie
porównania są często konieczne i rzucają nowe światło na inter-
pretację Starego Testamentu.

Tabliczki z tekstami literackimi okazały się niezwykle istotne

do poznania kananejskich bóstw i kultu, a przez to do zrozumienia
ich relacji z wiarą i kultem Izraela. To prawda, że wśród uczonych
pojawiły się skrajne stanowiska, wyrażające opinie zarówno o frag-
mentaryczności, jak i o wyjątkowości religii Ugaritu. I tak, Caquot
i Sznycer uważają, że z tabliczek ugaryckich nie jesteśmy w sta-
nie dowiedzieć się zbyt wiele o religii Semitów Zachodnich

15

. Nie

można jednak negować, że istniał pewien panteon bóstw wspólny
wszystkim mieszkańcom Kanaanu. Zestawienie tekstów ugaryc-
kich i biblijnych pozwala na stwierdzenie, że zawarte są w nich
podobne idee religijne, chociaż nie zawsze są w taki sam sposób
interpretowane. I tak, kult Baala był przedmiotem ataku i potępie-
nia na stronicach Biblii. Nie oznacza to jednak, że tzw. motyw Baala
nie pojawia się w tekstach odnoszących się do Boga Izraela. Jest on
postrzegany jako dawca życia i obfitości plonów, a obraz zawarty

13

Wpływ badań nad językiem ugaryckim dostrzec można w komentarzach do po-

etyckich ksiąg biblijnych. Wyjątkowy pod tym wzglądem jest trzytomowy komen-
tarz do Psalmów autorstwa Mitchella Dahooda opublikowany w serii Anchor Bi-
ble.

14

Zasady gramatyki ugaryckiej rzuciły nieco światła na archaiczne formy w biblij-

nych tekstach hebrajskich, jak chociażby w przypadku pozostałości po rodzajni-
ku czy śladów końcówek w przypadkach liczby mnogiej.

15

A. Caquot, M. Sznycer, Ugaritic Religion, Leiden 1980, s. 7.

83

w Księdze Ozeasza (2,10; 6,3) jest echem mitu o śmierci i powro-
cie do życia ugaryckiego boga. W Pierwszej Księdze Królewskiej
(rozdz. 19) natrafiamy na opis teofanii, która obfituje w motywy
zaczerpnięte z ugaryckich opisów (ogień, grzmot, deszcz). Biblijny
autor nawiązuje do mitycznej walki Boga z Lewiatanem, z wodami
chaosu. Te motywy są oczywiste w literaturze ugaryckiej. Motyw
walki jest częstym elementem przedstawiania Baala

16

. Walczy on

z Jammem, bogiem morza, walczy z Lotanem, potworem morskim,
zmaga się z Motem, bóstwem śmierci i zniszczenia (por. Ps 74,12).

Należy jeszcze dodać, że teksty ugaryckie są fragmentaryczne,

a konkluzje nierzadko opierają się na hipotetycznej rekonstrukcji
i interpretacji. O tym winni pamiętać wszyscy próbujący porów-
nywać ugaryckie mity i legendy z tekstami biblijnymi

17

. Istnieją

jednak motywy wspólne dla Ugaritu i Biblii. Motyw to w szero-
kim sensie określony temat, argument dzieła literackiego. Według
Alonso Schökela

18

, motyw w porównaniu z tematem jest bardziej

ograniczony i zróżnicowany. Często pojawia się w formie obrazu.
Jeśli motyw literacki wykazuje pewną ciągłość w ramach określo-
nej tradycji, stając się jej integralną częścią, to mamy do czynienia
z fenomenem określanym jako topos. Takim motywem wspólnym
dla obu literatur jest motyw świętej góry. W Biblii jest nią Syjon,
jednak w jej przedstawieniu nie brak elementów nawiązujących do
góry północy, do Safonu, świętej góry Baala:

Ześlij światłość swoją i wierność swoją:
niech one mnie wiodą i niech mnie przywiodą
na Twoją świętą górę i do Twych przybytków! (BT Ps 48,3).

Szczególnie wyjątkowy jest opis teofanii z Psalmu 29, nawiązu-

jący do motywów obrazujących bóstwo burzy:

Głos Pański ponad wodami, zagrzmiał Bóg majestatu:
Pan ponad wodami niezmierzonymi! (Ps 29,3).

16

O walkach Baala zob. A. Mrozek, Baal – bóg-wojownik z Ugarit, s. 14-20.

17

Na temat roli Starego Testamentu w badaniach nad językami zachodnio-semic-

kimi zob. M. Sznycer, The Religions and Myths of the Western Semites – and
Some Problems of Method, Chicago 1991, t. 1, s. 182-189.

18

Zob L. Alonso Schökel, Manuale di poetica ebraica, Brescia 1989, s. 221.

84

Niektórzy postrzegają ten psalm jako zaadaptowany do religii Izra-

ela kananejski hymn ku czci Baala, w którym nie sposób nie dostrzec
motywów pojawiających się w ugaryckim poemacie o tym bożku.

W tekstach poetyckich z Ugaritu pojawiają się niemal stereo-

typowe, stałe pary słów takie jak: pole/step, dać/obdarzyć, ofia-
ra/obiata, serce/wątroba, niebo/ziemia, jeść/pić, cieszyć/radować,
wdowa/sierota i podobne. Takie same, nawet dosłownie, pary słów
można dostrzec w biblijnych tekstach hebrajskich. Dla poezji uga-
ryckiej szczególnie istotny jest paralelizm o różnej strukturze. To
samo możemy powiedzieć o poezji hebrajskiej. A analiza i porów-
nywanie paralelizmów pozwala lepiej zrozumieć niejasne zwroty
biblijne. Taki na przykład zwrot pojawia się w Psalmie 16,9:

Dlatego raduje się [lb-y] moje serce,
cieszy się [kbd-y] [moja dusza BT].

W tekście hebrajskim cytowanego wersetu pojawiają się dwie

stereotypowe pary słów: „lb-y/kbd-y” – „moje serce/ moja kbd?”,
oraz „šmh/gll” – „cieszyć/radować”. Polskie tłumaczenie w Biblii
Tysiąclecia oddaje hebrajskie termin „kbd-y” jako „moja dusza”.
To tłumaczenie nie jest zbyt udane. Masoreci, czyli osoby, które
do biblijnego tekstu spółgłoskowego dodały samogłoski (w okresie
między VI a VII w. po Chr.) odczytali „kbd-y” jako „moja chwała”.
Tymczasem w jednym z tekstów ugaryckich czytamy:

Wezbrało jej wnętrze-wątroba [kbd-h] radością
Napełniło się jej serce [lb-h] wesołością
Wnętrze-wątroba [kbd] Anat zwycięstwem (CAT 1,3,II, 25-27).

Podobieństwo obu tekstów jest wyraźne i trzeba przyznać, że

tekst ugarycki zaczerpnięty z poematu Baala rozjaśnia werset
biblijny. Jest to tylko jeden z przykładów, a porównywanie poezji
biblijnej z tekstami ugaryckimi zaskakuje użyciem identycznych
wyrażeń, podobnych metafor i obrazów, oraz podobieństwem fra-
zeologicznym.

* * *

Odkrycie Ugaritu, a przede wszystkim znalezienie tabliczek za-

pisanych alfabetycznym pismem klinowym, otworzyło nowy nurt

85

w badaniach dotyczących starożytnego Bliskiego Wschodu. Okaza-
ło się również niezwykle ważne do poznania kultury kananejskiej,
z której wyrósł Izrael. Teksty z Ugaritu są niewątpliwie pomocą
w zrozumieniu słownictwa biblijnego, struktur poetyckich oraz
ogólnie religijnego kontekstu Kanaanu. Trzeba jednak stosować do
nich właściwą metodę badań i nie wyciągać zbyt pochopnych, nie
popartych pogłębioną analizą wniosków. Podobieństwo struktur,
słownictwa oraz składni biblijnych tekstów poetyckich i tekstów
z Ugaritu jest niemal oczywiste, ale nie wnioski, jakie można z ta-
kiego podobieństwa wyciągać. Poznanie Ugaritu stanowi „bramę”
do poznania kultury kananejskiej z okresu późnego, a jednocześnie
pomaga zrozumieć do pewnego stopnia kontekst, w którym rodziły
się najstarsze teksty biblijne.

A

NDRZEJ

M

ROZEK

, ur. 1960, absolwent Aloisianum w Neapolu oraz Instytutu

Biblijnego w Rzymie. Przez kilka lat był sekretarzem redakcji „Biblica”.
Obecnie jest lektorem języków hebrajskiego i ugaryckiego na Uniwersyte-
cie Jagiellońskim, zajmuje się literaturą i historią deuteronomiczną, reli-
gią wczesnego Izraela oraz literaturą ugarycką.