93

ZDROWIE ŚRODOWISKOWE – DEFINICJE, ZAKRES,

PRIORYTETY

Dr Dorota Jarosińska

Instytut Medycyny Pracy i Zdrowia Środowiskowego, Sosnowiec

Wprowadzenie

Przez lata występowanie zewnętrznych czynników szkodliwych było kojarzone głównie z
miejscem pracy, a środowisko komunalne, dom, miejsce wypoczynku postrzegane było
jako wolne od takich zagrożeń. Obecnie, narażenie populacji generalnej na szereg czynni-
ków środowiskowych - biologicznych, fizycznych i chemicznych - zarówno tych wystę-
pujących naturalnie w przyrodzie, jak i stwarzanych przez człowieka, jest powszechne.
Ostatnich kilkadziesiąt lat przyniosło wiele dowodów zdrowotnych następstw narażenia na
szkodliwości środowiskowe. Najbardziej dramatyczne są przykłady związane z katastro-
fami ekologicznymi (np. Bhopal, Seveso). Aktualnie, coraz większego znaczenia z punktu
widzenia zdrowia publicznego nabierają zagrożenia zdrowotne związane z przewlekłym
narażeniem na niskie, nierzadko podprogowe stężenia lub natężenia czynników szkodli-
wych. Ocena skutków zdrowotnych tych narażeń jest procesem złożonym i bardzo trud-
nym, między innymi ze względu na mnogość źródeł, często jednoczesne narażenie na te
same substancje z wielu źródeł, niemożność zidentyfikowania wszystkich czynników
szkodliwych, czy wreszcie indywidualną wrażliwość organizmu. Na ostateczny efekt
zdrowotny istotny wpływ ma również zjawisko interakcji pomiędzy poszczególnymi za-
nieczyszczeniami.

Ranga problemu i jego możliwe konsekwencje dla przyszłych pokoleń znalazły odzwier-
ciedlenie w zapisach Konferencji Narodów Zjednoczonych na temat Środowiska i Roz-
woju, tzw. Szczytu Ziemi w Rio de Janeiro w 1992 roku. Przedstawiona w Raporcie kon-
cepcja zrównoważonego rozwoju, tj. „rozwoju, który zaspokajając potrzeby obecnego po-
kolenia nie ogranicza szans przyszłych pokoleń do zaspokajania ich potrzeb” stała się pod-
stawą stworzenia globalnego programu działań w XXI wieku, tzw. Agendy 21. Zgodnie z
tym dokumentem, w sferze zdrowia środowiskowego wszystkie państwa winny dyspono-
wać programami określania zagrożeń zdrowia spowodowanych czynnikami środowisko-
wymi oraz planami zmniejszania tych zagrożeń, a zasady ochrony zdrowia i środowiska
powinny stanowić integralny element krajowych planów rozwoju. Grupami ludności wy-
magającymi szczególnej troski i ochrony są niemowlęta, młodzież, kobiety, ludzie biedni
oraz ludność rdzenna.

Sformułowana na bazie zapisów Agendy 21 strategia Światowej Organizacji Zdrowia
„Zdrowie Dla Wszystkich” w celu 18 „Polityka w dziedzinie zdrowia i środowiska” okre-
śla: „Do roku 2000 wszystkie Kraje Członkowskie powinny opracować i wdrożyć politykę
w dziedzinie zdrowia i środowiska, która zapewni zrównoważony rozwój, skuteczne zapo-

94

bieganie i nadzór nad środowiskowymi czynnikami ryzyka oraz równy dostęp do zdrowe-
go środowiska”.

Definicja zdrowia środowiskowego

Definicja zdrowia środowiskowego, przyjęta przez Światową Organizację Zdrowia w
1996r. stwierdza, że: zdrowie środowiskowe zawiera te aspekty zdrowia człowieka, w tym
i jakość życia, które są determinowane przez czynniki biologiczne, chemiczne, fizyczne,
psychiczne i społeczne środowiska; obejmuje też założenia teoretyczne i praktykę w zakre-
sie oceny, eliminacji i zapobiegania obecności w środowisku tych czynników, które mogą
oddziaływać negatywnie na zdrowie obecnego i przyszłych pokoleń (1).

Zgodnie z brzmieniem tej definicji, pojęcie czynników środowiskowych jest rozumiane
bardzo szeroko. W sformułowaniu tym można odnaleźć elementy definicji zdrowia, okre-
ślanego „jako pełny dobrostan fizyczny, psychiczny i społeczny, a nie jedynie brak choro-
by lub niedomagania”, jak i elementy definicji zrównoważonego rozwoju.

Działania podejmowane w dziedzinie zdrowia środowiskowego mają charakter wielokie-
runkowy i wymagają współpracy i koordynacji pomiędzy wieloma sektorami, instytucjami
i organizacjami działającymi na rzecz zdrowia. Z punktu widzenia zdrowia publicznego, w
odniesieniu do wielu szkodliwości środowiskowych, nie zawsze możliwe jest skrajne
ograniczenie narażenia, aż do pełnego wyeliminowania zagrożenia zdrowotnego. W prak-
tyce, podstawowym celem działań powinna być skuteczna ochrona zdrowia populacji
szczególnie wrażliwych na działanie danego czynnika. Dla uzyskania jak największej
skuteczności takich właśnie, ukierunkowanych działań, konieczna jest dogłębna znajomość
problemu i ciągła wymiana informacji i doświadczeń (2).

Zdrowie środowiskowe dzieci

Większa wrażliwość dzieci na czynniki środowiskowe wynika z uwarunkowań fizjolo-
gicznych oraz odmiennych od dorosłych warunków narażenia. Okres pierwszych lat życia
to faza intensywnego rozwoju i dojrzewania wielu układów, w tym nerwowego, hormo-
nalnego, immunologicznego. Ze względu na szybszy metabolizm i większą wentylację
minutową, narażenie dzieci na zanieczyszczenia powietrza jest większe niż osoby dorosłej
(na jednostkę masy ciała). Podobnie, większe jednostkowe pobranie żywności i płynów,
może w przypadku zanieczyszczenia tych produktów, przyczyniać się do zwiększonego
narażenia. Dodatkowo, jelitowe wchłanianie pewnych substancji (np. ołowiu) jest wyższe
u dzieci niż u dorosłych.

Wrażliwość dziecka na szkodliwości środowiskowe rozpoczyna się w okresie prenatalnym.
Płód jest bardzo wrażliwy na wiele czynników chemicznych i fizycznych. Barierę łoży-
skowa łatwo pokonują związki małocząsteczkowe, (np. tlenek węgla), lipofilne (etanol,
metylortęć, wielopierścieniowe węglowodory aromatyczne), czy niektóre pierwiastki (np.
ołów).

Aktualnie dyskutowane jest znaczenie narażeń na szkodliwe substancje chemiczne w okre-
sie przedkoncepcyjnym, co może prowadzić do uszkodzenia komórek rozrodczych.

Po opanowaniu - w krajach rozwiniętych - chorób zakaźnych u dzieci, dominującymi pro-
blemami zdrowotnymi stają się choroby o charakterze przewlekłym, prowadzące często do

95

niesprawności. Należą do nich astma, upośledzenie funkcji układu nerwowego, zaburzenia
układu hormonalnego i płciowego, choroby nowotworowe.

W dokumencie WHO, „Zdrowie dzieci i środowisko”, przygotowanych w ramach Trzeciej
Ministerialnej Konferencji ds. Środowiska i Zdrowia (Londyn, 1999), wskazano trzy prio-
rytetowe problemy zdrowia środowiskowego dzieci w Europie. Należą do nich astma i
inne choroby układu oddechowego, narażenie na dym tytoniowy i urazy. Podkreślono tez
znaczenie działań zapobiegających zatruciu ołowiem u dzieci oraz chorobom związanym z
jakością wody.

Problemy zdrowia środowiskowego w obszarach zurbanizowanych

Blisko 50% ludności świata mieszka w dużych miastach i aglomeracjach. Demografowie
szacują, że w roku 2030 będzie to ponad 60%. Z punktu widzenia zdrowia środowiskowe-
go, współczesne miasta skupiają problemy związane z uprzemysłowieniem, zagęszczeniem
ludności, tworzeniem odpadów, gęstą siecią komunikacyjną. Generuje to pewne, specy-
ficzne dla miast problemy środowiskowe. Zanieczyszczenie powietrza w miastach stało się
istotnym problemem zdrowia publicznego w skali światowej, zwłaszcza w krajach rozwi-
jających się. Szacuje się, że w tych krajach dochodzi rocznie do 130 000 przedwczesnych
zgonów i 50 – 70 milionów przypadków chorób układu oddechowego, spowodowanych
epizodami zanieczyszczenia powietrza związanego z transportem samochodowym. Pro-
blemy społeczne i ekonomiczne – brak poczucia bezpieczeństwa ekonomicznego i spo-
łecznego, tworzenie się zamkniętych „gorszych” społeczności, nierówny dostęp do świad-
czeń medycznych, w znacznym stopniu mogą modyfikować wrażliwość mieszkańców
miast na szkodliwości chemiczne, fizyczne i biologiczne środowiska.

Działania na rzecz zdrowia środowiskowego w Europie

Ochrona zdrowia ludzkiego jest, obok zachowania, ochrony i poprawy jakości środowiska
oraz zachowania rozważnego i racjonalnego użytkowania zasobów naturalnych, jest jed-
nym z trzech głównych celów działania Wspólnoty Europejskiej w dziedzinie ochrony
środowiska zapisanych w Traktacie Rzymskim (ze zmianami z 1978r.).

Program działań w dziedzinie zdrowia środowiskowego opracowany przez Unię Europej-
ską służyć ma zapobieganiu chorobom uwarunkowanym środowiskowo oraz chorobom
zawodowym. Działania te mają składać się z trzech zasadniczych elementów:

Â

zmniejszenie ilości substancji szkodliwych u źródła

Â

ograniczenie narażenia ludzi na czynniki szkodliwe

Â

sposoby przeciwdziałania skutkom zaistniałego narażenia

Celem programu jest zapewnienie wysokiego stopnia ochrony zdrowia przed chorobami
uwarunkowanymi środowiskowo, poprzez poprawę stanu wiedzy i zrozumienia tych za-
grożeń zdrowotnych, zwłaszcza w odniesieniu do astmy, innych chorób układu oddecho-
wego i alergii.

Program działań został przedstawiony w dokumencie UE: Propozycja Rady dla Parlamentu
Europejskiego, dotycząca przyjęcia programu działania Wspólnoty na lata 1999-2003 w
sprawie chorób uwarunkowanych środowiskowo (97/C 214/07) (3).
W założeniach dokumentu stwierdza się m.in., iż:

96

ƒ

choroby uwarunkowane środowiskowo zyskują coraz większe znaczenie i są

przedmiotem zaniepokojenia społecznego w krajach Wspólnoty

ƒ

działania Wspólnoty powinny prowadzić do osiągnięcia wysokiego stopnia ochro-

ny zdrowia

ƒ

działania Wspólnoty muszą być ukierunkowane na zapobieganie chorobom i pro-

mowanie oświaty zdrowotnej

ƒ

polityka środowiskowa Wspólnoty winna przyczyniać się do ochrony zdrowia pu-

blicznego

ƒ

zapobieganie chorobom uwarunkowanym środowiskowo musi być zorientowane

nie tylko na źródła, poziom zanieczyszczeń oraz ograniczenie narażenia na zanie-
czyszczenia, ale również na działania z zakresu zdrowia publicznego, umożliwiają-
ce ograniczenie indywidualnego narażenia oraz zmniejszenie negatywnego wpływu
na zdrowie ludzkie

ƒ

dane na temat narażeń i skutków zdrowotnych winny być gromadzone równolegle

z danymi o stężeniach zanieczyszczeń powietrza

ƒ

choroby uwarunkowane środowiskowo są jednym z priorytetów działań Wspólnoty

w zakresie zdrowia publicznego

W programie wyodrębniono trzy cele szczegółowe. Są to:
9

Działania na rzecz poprawy stanu wiedzy i informacji na temat chorób uwarunkowa-

nych środowiskowo.

9

Percepcja ryzyka i zarządzanie ryzykiem w odniesieniu do chorób uwarunkowanych

środowiskowo.

9

Choroby układu oddechowego i alergie.

Priorytety badawcze w zdrowiu środowiskowym

Badania w zakresie zdrowia środowiskowego mają charakter interdsyscyplinarny i powin-
ny obejmować zarówno nauki podstawowe jak i badania stosowane. Priorytety zdrowia
środowiskowego są zróżnicowane w różnych częściach świata.

W Europie, Wspólnota Europejska, Europejska Fundacja Nauki, wraz ze Światową Orga-
nizacją Zdrowia przedstawiły w roku 1999 propozycje 11 priorytetowych obszarów ba-
dawczych w dziedzinie zdrowia środowiskowego. Należą do nich:

zmiany klimatyczne, ubytek ozonu stratosferycznego i zdrowie

wpływ czynników środowiskowych na funkcje poznawcze

dzieci i wypadki

zanieczyszczenia pyłowe powietrza

jakość powietrza pomieszczeń zamkniętych i zdrowie

jakość wód i woda pitna

substancje zaburzające czynność hormonalną (endocrine disrupters)

ocena skutków zdrowotnych narażenia na czynniki immunotoksyczne

ocena ryzyka chemicznego i związane z tym problemy toksykologiczne

społeczne zróżnicowanie w oczekiwanej jakości zdrowia w Europie

funkcje poznawcze jako mediator oddziaływania środowiska na zdrowie

W przypadku zdrowia środowiskowego, znacznie częściej niż w innych dziedzinach, po-
jawiają się wyrazy zaniepokojenia społecznego, a nawet alarmujące opracowania na temat
faktycznego i postrzeganego zagrożenia. Nierzadko utrudnia to racjonalna ocenę sytuacji i
wskazywanie priorytetowych obszarów badań czy interwencji. Szczególnie ważne wydaje

97

się wzmocnienie naukowych podstaw procesów decyzyjnych dotyczących problemów
zdrowia środowiskowego, podejmowanych przez przemysł jak i pinię publiczną.

Działania na rzecz zdrowia środowiskowego w Europie powinny dotyczyć głównie trzech
obszarów: ograniczanie niekorzystnych skutków zdrowotnych narażenia na szkodliwe
czynniki środowiska (w tym alergie); ocena i ograniczanie środowiskowych zagrożeń
zdrowia; wspieranie polityki zdrowia środowiskowego i informacji społecznej.

PIŚMIENNICTWO

1. Bearer C. The special and unique vulerability of children to environmnetal hazards. Neurotoxicology

2000;21:925-934

2. Berkowitz GS i wsp. The rationale for a national prospective cohort study of environmental exposure

and childhood development. Environ Res 2001;85:59-68

3. Brundtland GH. Environment and health. BMJ 1999;318:1635-6
4. Etzel RA, Balk SJ (ed.). Handbook of pediatric environmnetal health. American Academy of Pediatrics,

1999.

5. Hunter W. Concepts in occupational and environmental health: contribution of the European Commis-

sion. Int Arch Occup Environ Health 1999;72:129-132

6. Jarosińska D. Medycyna środowiskowa – integracja nauk medycznych na rzecz zdrowia środowiskowe-

go. Medycyna Środowiskowa 1998;1:5-11

7. McMichael A. The urban environment and health in a world of increasing globalisation: issues for de-

veloping countries. Bulletion of WHO 2000;78:1117-1126

8. Official Journal of the European Communities 97/C 214/07: Commission Proposal for a European Par-

liament and Council Decision adopting a program of Community action 1999-2003 on pollution related
diseases in the context of the framework for action in the field of public health.

9. Pershagen G. Research priorities in environmental health. BMJ 1999;318:1636-7
10. Prawo Ochrony Środowiska Wspólnoty Europejskiej. Tom 2: Powietrze. MOŚ,ZNiL, Warszawa, 1995.
11. WHO, Regional Office for Europe. Children’s health and the environment. Action in Partnership.

EOR/ICP/EHCO 02 02 05/16 04279, 29 March, 1999.

12. Woodward A, Hales S, Litidamu N, Philips D, Martin J. Protecting human health in a changing world:

the role of social and economic development. Bulletin of WHO 2000;78:1148-1155

98