Litzmannstadt Getto Ślady przewodnik po przeszłości (wyd piątek trzynastego)

Litzmannstadt -Getto

Ślady

Przewodnik po przeszłości

przewodnik ostateczna wersja.indd 1

2004-08-16 09:28:30

Tekst oraz wybór fragmentów: Joanna Podolska

Konsultacja merytoryczna: Julian Baranowski, Marek Budziarek, Hubert Rogoziński

Fotografie archiwalne: ze zbiorów Archiwum Państwowego w Łodzi z zespołu dokumentów Przełożonego Starszeństwa Żydów w Getcie w Łodzi (1940-1944)

Fotografie współczesne: Paweł Herzog

Opracowanie graficzne: Zbigniew Janeczek

Na okładce wykorzystano fot. Pawła Herzoga z cyklu „Okna Bałut”

Korekta językowa: Jolanta Pol

Opracowanie map: Elżbieta Rudewicz

Wszelkie prawa autorskie i wydawnicze zastrzeżone. Wszelkiego rodzaju reprodukowanie, powielanie (łącznie z kserokopiowaniem), przenoszenie na inne nośniki bez pisemnej zgody wydawcy

jest traktowane jako naruszenie praw autorskich, łącznie z konsekwencjami przewidzianymi w Ustawie o prawie autorskim i prawach pokrewnych (Dz. U. nr 24 z 23.02.1994 r., poz. 83).

ISBN 83-7415-000-9

PIĄTEK TRZYNASTEGO Wydawnictwo
Michał Koliński i Michał Wiercioch
90-009 Łódź, ul. Henryka Sienkiewicza 61
tel./fax (0-42) 632 78 61, 630 71 17, tel. 0-602 34 98 02(06)
infolinia: 0-604 600 800 (codziennie 8-22, także sms), gg. 4147954, 4146841
www.piatek13.com.pl; e-mail: kot@piatek13.com.pl

Łódź

rok:

2007 2006 2005 2004

ostatnia

Wydanie I rzut:

9 8 7 6 5 4 3 2 1

liczba

Druk i oprawa:
PIĄTEK TRZYNASTEGO Drukarnia, 93-345 Łódź, ul. Paradna 3, tel. 0-602 34 98 02(06), Printed in Poland

przewodnik ostateczna wersja.indd 2

2004-08-16 09:28:30

SPIS TREŚCI

Wstęp ................................................................................................................ 6

Litzmannstadt getto w datach ....................................................................... 9

Kilka uwag do czytelnika .............................................................................. 23

Bałucki Rynek (Baluter Ring) ...................................................................... 24

Schupo i gestapo – ul. Limanowskiego 1 (Alexanderhofstrasse) ............ 28

Ulica Zgierska (Hohensteinerstrasse) ......................................................... 30

Mosty getta (Zgierska–Masarska–Podrzeczna) ......................................... 34

Kościół Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny
– pl. Kościelny (Kirchplatz) .......................................................................... 38

Plac Kościelny (Kirchplatz) .......................................................................... 42

Poczta i Kasa Główna – pl. Kościelny 4/6 (Kirchplatz) ........................... 46

Kripo (Kriminalkommissariat Getto) – ul. Kościelna 8/10 (Kirchgasse) . 50

Policja żydowska – Komenda Służby Porządkowej (Ordnungdienst)
– ul. Lutomierska 1 (Hamburgerstrasse) ................................................... 52

Ulica Lutomierska (Hamburgerstrasse) .................................................... 54

Ulica Rybna (Fischstrasse) ........................................................................... 58

Bank Skupu Wartościowych Przedmiotów i Odzieży
– ul. Ciesielska (Bleicherweg) .........................................................................60

Ulica Gnieźnieńska (Gnesener Strasse) ...................................................... 62

Ulica Brzezińska (Sulzfelderstrasse, dziś ul. Wojska Polskiego) ............. 66

Ulica Łagiewnicka (Hanseatenstrasse) ....................................................... 70

Szpital nr 1 i szpital dla dzieci – ul. Łagiewnicka (Hanseatenstrasse) .... 72

Szpital nr IV – ul. Mickiewicza (Richterstrasse, dziś ul. Tokarska) ........ 76

Szpital nr 2 – ul. Drewnowskiej 75 (Holzstrasse) ...................................... 78

Szpital zakaźny – ul. Dworska 74 (Matrosengasse, dziś ul. Organizacji
WiN) ............................................................................................................... 80

Ulica Dworska (Matrosengasse, dziś ul. Organizacji WiN) ..................... 82

Fabryka Glazera – ul. Dworska 14 (Matrosengasse, dziś ul. Organizacji
WiN) ............................................................................................................... 86

przewodnik ostateczna wersja.indd 3

2004-08-16 09:28:31

Ulica św. Jakuba (Rembrandtstrasse, dziś ul. Jakuba) .............................. 90

Ulica Franciszkańska (Franzstrasse) ........................................................... 92

Szkoły i kolektyw „Praga IV” – Franciszkańska 29 (Franzstrasse) ......... 94

Dom modlitwy i stołówka – Franciszkańska 30 i 31(Franzstrasse) ........ 96

Marysin ........................................................................................................... 98

Ulica Marysińska (Siegfriedstrasse) .........................................................102

Dom Kultury – ul. Krawiecka 3 (Schneiderstrasse) ................................106

Centralne więzienie (Zentral-Gefaengnis) – ul. Czarnieckiego 14/16
(Schneiderstrasse) .......................................................................................110

Tramwaje w getcie .......................................................................................114

Plac Bazarowy (Bazarplatz, dziś pl. Piastowski) ......................................118

Stary Cmentarz – ul. Wesoła (Lustige Gasse, dziś nie istnieje) .............122

Cmentarz Żydowski – ul. Bracka (Ewaldstrasse) ....................................126

Obóz cygański (Zigeunerlager) – ul. Brzezińska (Sulzfelderstrasse,
dziś ul. Wojska Polskiego) ..........................................................................130

Obóz dla dzieci polskich – ul. Przemysłowa (Gewerbestrasse) ............134

Stacja Radegast – bocznica na Marysinie – ul. Stalowa .........................138

Alfabetyczny spis ulic ..................................................................................142

Książki cytowane .........................................................................................143

Słowo od autorki ..........................................................................................144

przewodnik ostateczna wersja.indd 4

2004-08-16 09:28:31

przewodnik ostateczna wersja.indd 5

2004-08-16 09:28:31

Wstęp

Łódź w XIX stuleciu była potęgą przemysłu włókienniczego w Europie.
Od początku miasto współtworzyli Polacy, Niemcy i Żydzi. Obecni byli
też Rosjanie, ale oni stanowili tylko niewielki procent populacji. Przed
II wojną światową wśród 672 tys. mieszkańców co dziesiąty deklarował
niemieckie korzenie, natomiast społeczność żydowska stanowiła ponad
1/3 mieszkańców Łodzi. Było to drugie po Warszawie żydowskie miasto
w Polsce.

Żydzi wybudowali wiele fabryk, szpitali, kamienic. Potem także teatry,
kina i szkoły. Wraz z rosnącą liczbą ludności wyznania mojżeszowego co-
raz bujniej rozwijało się życie kulturalne. Ukazywały się żydowskie gazety,
wychodziły książki, odbywały się spektakle w języku jidisz. Działały też
prywatne szkoły i biblioteki, funkcjonowały liczne partie polityczne i or-
ganizacje społeczne. Były oczywiście również synagogi i domy modlitwy,
bo religia stanowiła istotną część tradycji tej społeczności. W 1939 roku
liczba żydowskich mieszkańców przekroczyła 231 tysięcy.

Wkrótce po wybuchu II wojny światowej kilkadziesiąt tysięcy łódzkich
Żydów uciekło na wschód. Wielu z nich znalazło się potem na terenie
Związku Radzieckiego. Nielicznym udało się uciec do Europy Zachodniej,
a potem za ocean. Ci, którzy zostali w Łodzi, od początku wojny byli nara-
żeni na upokorzenia i ból.

Zaraz po zajęciu Łodzi przez Niemców zaczęły się represje wobec miesz-
kańców. Na murach miasta pojawiły się obwieszczenia oznajmiające ko-
lejne zakazy i nakazy okupanta. Naziści aresztowali przedstawicieli pol-
skiej inteligencji i duchowieństwa, zamknęli kościoły katolickie i szkoły.
W listopadzie 1939 roku zburzyli pomnik Tadeusza Kościuszki na placu
Wolności – symbol polskiego patriotyzmu. Jednak największe represje
spadły na społeczność żydowską.

Niemcy zamierzali włączyć Łódź do III Rzeszy i chcieli stworzyć miasto
„czyste rasowo”. Nie było w nim miejsca ani dla Polaków, ani tym bardziej
dla Żydów.

Z tygodnia na tydzień ich sytuacja pogarszała się.

Każdego dnia hitlerowcy łapali na ulicach setki Żydów i zmuszali ich do
ciężkiej pracy. Bili ich i poniżali. Wprowadzali wobec nich coraz więk-
sze restrykcje, które uniemożliwiały im normalne funkcjonowanie: za-
kaz handlu, nakaz oznakowania wszystkich sklepów i fabryk symbolami
wskazującymi narodowość właścicieli, zakaz chodzenia po Piotrkowskiej
i po parkach miejskich, nakaz ustępowania miejsca Niemcom na ulicy, za-
kaz korzystania ze środków komunikacji, nakaz noszenia opasek, a potem
gwiazd Dawida.

W ogniu stanęły łódzkie synagogi.

przewodnik ostateczna wersja.indd 6

2004-08-16 09:28:31

O konieczności utworzenia odrębnej dzielnicy dla Żydów władze oku-
pacyjne mówiły już w grudniu 1939 roku, ale decyzję podjęto w lutym
1940 roku. Wszyscy Żydzi z innych dzielnic musieli się przenieść do get-
ta. Polacy i Niemcy mieszkający w tej części Łodzi musieli opuścić teren.
Żydzi początkowo przyjęli to z ulgą. Mieli nadzieję, że w zamkniętej dziel-
nicy nie będą już narażeni na antysemickie ataki i grabież. Nie mieli po-
jęcia, co ich czeka.

Ostateczne zamknięcie i ścisłe odizolowanie getta od reszty miasta na-
stąpiło 30 kwietnia 1940 roku. Łódź nosiła już wówczas nową nazwę –
Litzmannstadt, od nazwiska generała Karla von Litzmanna, dowodzącego
armią niemiecką w czasie bitwy pod Łodzią w 1914 roku, późniejszego
zwolennika Hitlera. Jego śmierć w 1936 roku Führer uczcił z wielkimi ho-
norami.

Litzmannstadt getto powstało na terenie Bałut i na Starym Mieście. Była
to najbardziej zaniedbana część Łodzi. Na obszarze 4,13 km kw. stłoczono
ponad 160 tys. osób. Na Przełożonego Starszeństwa Żydów naziści wybrali
Chaima Mordechaja Rumkowskiego, ze strony niemieckiej gettem zarzą-
dzał Hans Biebow, kupiec z Bremy.

Niemal od samego początku dzielnica żydowska była wielkim obozem
pracy. Produkowano w niej odzież, buty, sprzęty potrzebne gospodarce
Rzeszy, zwłaszcza armii. Realizowano też zamówienia prywatnych zlece-
niodawców. Getto było potrzebne Niemcom, więc trwało. Ale warunki,
w jakich Żydzi pracowali, były bardzo ciężkie.

Pod koniec 1941 roku do Łodzi przywieziono blisko 20 tysięcy Żydów
z Europy Zachodniej: z Austrii, Czech, Luksemburga i Niemiec, a także
ponad 5 tysięcy Cyganów z Burgenlandu. Trafili tu także żydowscy miesz-
kańcy okolicznych miast i miasteczek. Łącznie przez łódzkie getto prze-
szło ponad 200 tysięcy osób.

Około 45 tysięcy zmarło z głodu, zimna i wycieńczenia. Zostali pochowani
na cmentarzu przy ul. Brackiej, głównie na tzw. Polu Gettowym. W 1942
roku, po podjęciu decyzji o tzw. „ostatecznym rozwiązaniu kwestii ży-
dowskiej”, Żydzi z Litzmannstadt byli deportowani do ośrodka zagłady
w Chełmnie nad Nerem. Jednak na terenie zamkniętej dzielnicy zosta-
wiono dość Żydów, by mogli niewolniczo pracować dla Rzeszy. Pracowały
nawet kilkuletnie dzieci.

Getto łódzkie przetrwało do lata 1944 roku. Było najdłużej istniejącym
gettem na terenie okupowanych ziem polskich. Wszystkie inne zlikwido-
wano w 1942 i 1943 roku.

Likwidacja łódzkiego getta rozpoczęła się 23 czerwca 1944 roku. Do 14 lip-
ca hitlerowcy wywieźli do Chełmna nad Nerem ponad 7 tys. osób. Od 9 do
29 sierpnia około 70 tys. Żydów wywieziono do Oświęcimia-Brzezinki.

Oblicza się, że w obozach zagłady zamordowano około 145 tys. ludzi, któ-
rzy przebywali w łódzkim getcie. Wojnę przeżyło 5-12 tys. osób, dokładne
liczby nie są znane. Większość ocalałych rozjechała się po całym świecie.

przewodnik ostateczna wersja.indd 7

2004-08-16 09:28:31

Przez wiele lat o łódzkim getcie przypominano sobie tylko okazjonalnie.
W 1956 roku na żydowskim cmentarzu stanął niewielki pomnik na cześć
ofiar łódzkiego getta i obozów koncentracyjnych. W 1984 roku zosta-
ła odsłonięta tablica na budynku przy ul. Limanowskiego 1. Dziesięć lat
potem odbyła się sesja naukowa i wystawa przypominającą historię getta.
Ale dopiero 60 lat po wojnie Łódź uczciła zagładę żydowskiej społeczno-
ści szeregiem wystaw, koncertów i publikacji. Przede wszystkim zaczęto
o tych wydarzeniach mówić w szkołach i na uczelniach. Na budynkach,
gdzie w latach 1940-44 mieściły się ważne instytucje getta, urzędy i resorty
pracy, pojawiły się pamiątkowe tablice.

Mimo że do dziś na terenie Bałut można odnaleźć wiele miejsc, które
były świadkami wydarzeń tamtych lat, dla mieszkańców Łodzi, a także
dla odwiedzających Łódź turystów, to wciąż mało znana karta historii
miasta. Łodzianie wciąż nie wiedzą, co tak naprawdę działo się na terenie
zamkniętej dzielnicy. Dlatego właśnie o tych miejscach i czasach opowia-
damy w tej książce. Może być przewodnikiem dla tych wszystkich, którzy
chcą poznać historię łódzkiego getta oraz ludzi, którzy w latach 1940-44
zostali tu – wbrew swojej woli – zamknięci. Niemal każdy z nich stracił
w getcie swoich bliskich, przyjaciół, znajomych. Tysiące straciły życie.

Książka Litzmannstadt getto. Ślady jest próbą odszukania niemych świad-
ków tamtej tragedii w topografii Łodzi. Bałuckie ulice i domy opowiadają
i wciąż przypominają nam tę historię.

przewodnik ostateczna wersja.indd 8

2004-08-16 09:28:31

Litzmannstadt getto w datach

Aby ułatwić czytelnikom korzystanie z przewodnika, a także uporządko-
wać informacje dotyczące tego tragicznego okresu w dziejach Łodzi, naj-
ważniejsze wydarzenia przedstawiam chronologicznie. Przede wszystkim
wymieniam fakty, które poprzedzały utworzenie zamkniętej dzielnicy na
terenie Bałut, a są kluczowe dla późniejszych wydarzeń. Podaję także naj-
istotniejsze daty z historii getta w Litzmannstadt.

1939

1 września – wybuchła II wojna światowa, niemieckie armie dokonały
agresji na Polskę, kilka dni później Łódź została zajęta przez wojska nie-
mieckie. Zanim zaczęły się represje wobec polskiej i żydowskiej ludności
Łodzi, tysiące Żydów, w obawie przed terrorem i antysemityzmem, ucie-
kło do innych krajów; ci bogatsi – między innymi do Francji i Szwajcarii,
wielu – na wschód Polski i do Związku Radzieckiego.

9 września – triumfalne wkroczenie armii niemieckiej do Łodzi. Część
mieszkańców – głównie łódzcy Niemcy – witali żołnierzy z entuzja-
zmem.

11 września – do Łodzi przybyła forpoczta hitlerowskiej policji bezpie-
czeństwa. Oddział został zakwaterowany w budynku szkoły żydowskiej

przy ulicy Anstadta. Uzbrojone oddziały żołnierzy i policji zaczęły wkra-
czać do żydowskich domów i warsztatów.

18 września – szef Zarządu Cywilnego Armii Niemieckiej wydał zarzą-
dzenie ograniczające obrót pieniędzmi. Szczególnie dotkliwe restrykcje
dotyczyły Żydów. Nie wolno im było posiadać w domu kwoty większej niż

Wkroczenie armii niemieckiej do Łodzi, ul. Piotrkowska, wrzesień 1939.

przewodnik ostateczna wersja.indd 9

2004-08-16 09:28:31

2000 zł. Zablokowano depozyty papierów wartościowych oraz inne de-
pozyty i kasetki. Tygodniowo pozwolono z kont bankowych i oszczędno-
ściowych wypłacać najwyżej 250 zł.

28 września – Łódź stała się częścią utworzonego właśnie Generalnego
Gubernatorstwa (tylko na półtora miesiąca).

29 września – naziści ustanowili komisaryczny zarząd dla przedsiębiorstw,
zakładów i nieruchomości opuszczonych przez właścicieli. W ten sposób
hitlerowcy zajęli większość fabryk należących do zamożniejszych Żydów,
którzy opuścili Łódź z obawy przed prześladowaniami.

5 października – wprowadzenie obowiązku pracy dla Żydów.

Zarówno Polacy, jak i Żydzi byli narażeni na łapanki uliczne. Zatrzymywano
ich na ulicach, ale też wyciągano z domów. Żydów zmuszano do wykony-
wania najbardziej upokarzających robót. Przedstawicieli inteligencji pol-
skiej i żydowskiej – działaczy politycznych i społecznych, dziennikarzy,
artystów – wyłapywano i osadzano w obozach koncentracyjnych, m.in.
w utworzonym naprędce obozie w fabryce Glasera na Radogoszczu. Wielu
z nich trafiło do ciężkiego więzienia w Rawiczu.

7 października – Gmina Żydowska wystąpiła do władz niemieckich z pro-
pozycją współpracy przy rekrutacji robotników. Powołano Biuro Zaciągu
Pracy przy ulicy Pomorskiej 18, potem Południowej 10 (dziś ul. Rewolucji
1905 roku). Początkowo przekazywano 700 robotników dziennie, potem

nawet do 2000 osób. Żydzi nie otrzymywali za swoją pracę wynagrodze-
nia.

13 października – z woli nazistowskiego komisarza Łodzi Przełożonym
Starszeństwa Żydów mianowany został Chaim Mordechaj Rumkowski (od
12 września był wiceprzewodniczącym gminy żydowskiej). Rozwiązano
zarząd łódzkiej gminy wyznaniowej.

18 października – zabroniono Żydom prowadzenia handlu towarami
skórzanymi i włókienniczymi. Dla żydowskich mieszkańców Łodzi było
to równoznaczne z całkowitym wyeliminowaniem z rynku. Większość
Żydów pozostała bez środków do życia.

19 października – powołano Główny Urząd Powierniczy Wschód
(Haupttreuhandstelle Ost – HTO) – w krótkim czasie niemal wszystkie
przedsiębiorstwa należące do Żydów zostały wywłaszczone przez nazistów.
Skonfiskowane surowce, towary i półfabrykaty wywieziono do Rzeszy.

28 października – Łódź odwiedził Heinrich Himmler, komisarz Rzeszy
do spraw umacniania niemczyzny.

31 października – prezydent policji w Łodzi nakazał oznakować od 1 li-
stopada wszystkie sklepy i przedsiębiorstwa szyldami, które wskazywały
narodowość właściciela. Zaczęła się na wielką skalę grabież sklepów i za-
kładów żydowskich. Nakazano też zwolnić wszystkich Żydów zatrudnio-

przewodnik ostateczna wersja.indd 10

2004-08-16 09:28:32

nych w przedsiębiorstwach aryjskich. Zlikwidowano żydowskie związki
zawodowe i organizacje społeczno-gospodarcze.

1 listopada – aresztowano kilkudziesięcioosobową grupę żydowskich
literatów, dziennikarzy, plastyków i aktorów, stałych bywalców kawiar-
ni Astoria (róg Piotrkowskiej i Śródmiejskiej, dziś Więckowskiego).
Aresztowanych ciężko pobito i torturowano. Naziści zażądali okupu za ich
wypuszczenie.

2 listopada – w lesie łagiewnickim rozstrzelano 15 osób z grupy zatrzy-
manej w Astorii. Ci z pozostałych, którzy nie mogli się wykupić, trafili
do obozu na Radogoszczu.

7 listopada – Żydom nie wolno było wchodzić na ulicę Piotrkowską.
Wprowadzono zakaz zawierania małżeństw między Żydami a Polakami
i Niemcami.

9 listopada – na życzenie łódzkich Niemców Łódź została włączo-
na do Rzeszy, znalazła się pod władzą namiestnika Kraju Warty Artura
Greisera, który był zwolennikiem szybkiej germanizacji podległych mu
obszarów. Zaczął się krwawy terror wobec Polaków i Żydów.

10 listopada – Niemcy spędzili na plac Wolności Żydów, którym kazali
wywiercić dziury w pomniku Tadeusza Kościuszki, później go wysadzili
w powietrze. Przez następne dni grupy żydowskich robotników musiały
rozbić zburzone fragmenty pomnika na kawałki.

Niemieccy żołnierze przy zburzonym pomniku Tadeusza Kościuszki.

przewodnik ostateczna wersja.indd 11

2004-08-16 09:28:32

Nocą z 10 na 11 listopada podpalono też łódzką synagogę przy ul.
Spacerowej (dziś aleja Kościuszki róg Zielonej). Rozbiórkę budynku za-
kończono wiosną 1940 roku.

Kolejne synagogi zostały podpalone w następnych dniach:

- przy ulicy Wolborskiej (dopiero wiele miesięcy później ruiny zostały ro-
zebrane);

- przy Gdańskiej 18 (był to ośrodek łódzkiego syjonizmu, do tej synagogi
uczęszczał przed wojną m.in. Chaim Mordechaj Rumkowski, późniejszy
„król getta”);

- przy ulicy Wólczańskiej 6 – opisał to Icchak Kacenelson w „Pieśni o za-
mordowanym żydowskim narodzie”. Naziści znęcali się wówczas nad ra-
binem i szamesem (woźnym synagogi). Mury synagogi zostały zburzone
do marca 1940 roku.

Do połowy 1940 roku zachowano natomiast synagogę przy ul. Zachodniej
56 (dziś plac pod numerem 70). Był w niej kręcony propagandowy antyse-
micki film. Potem została spalona wraz z cennym księgozbiorem.

Przetrwała jedynie niewielka synagoga przy ul. Rewolucji 1905 roku nr 28
w drugim podwórku. Należała do rodziny Reicherów. Na początku wojny
została przejęta przez Niemca.

11 listopada – na Bałuckim Rynku Niemcy powiesili trzy osoby. Była
to pierwsza publiczna egzekucja w Łodzi.

Aresztowano przedstawicieli łódzkiej inteligencji i duchowieństwa, któ-
ra nie chciała podporządkować się okupantom, w tym Żydowską Radę
Starszych, która została powołana kilka dni wcześniej. Po interwencji
Rumkowskiego, Przełożonego Starszeństwa Żydów, naziści zwolnili 10
radnych. Pozostali (20 osób) zostali rozstrzelani lub wywiezieni do obo-
zów koncentracyjnych.

Ruiny synagogi z ul. Wolborskiej na Starym Mieście.

przewodnik ostateczna wersja.indd 12

2004-08-16 09:28:33

14 listopada – prezes rejencji kalisko-łódzkiej Friedrich Ubelhor wydał
zarządzenie nakazujące Żydom – bez względu na wiek i płeć – nosze-
nie na prawym ramieniu, bezpośrednio pod pachą opaski o szerokości
10 cm. Jak napisano, miała mieć ona kolor „żydowsko-żółty”. Osobom,
które nie chciały podporządkować się temu zarządzeniu, groziła kara
śmierci. Zabroniono też Żydom opuszczania mieszkań od godziny 17 do 8
rano.

Był to pierwszy tego rodzaju akt wprowadzony w życie na terenie III
Rzeszy. Zarządzenie Reinharda Heydricha o oznakowaniu Żydów ukazało
się dopiero 1 października 1941 roku! Nie dotyczyło dzieci do szóstego
roku życia, a jeśli ktoś naruszył nakaz, był karany grzywną 150 marek lub
aresztem do sześciu tygodni.

2 grudnia – zastępca prezydenta policji wydał zarządzenie zabraniające
Żydom prowadzenia wszelkiego rodzaju transportu na drogach publicz-
nych.

10 grudnia – pojawił się pierwszy tajny okólnik prezesa kaliskiej rejencji
Friedricha Ubelhora mówiący o konieczności utworzenia getta w Łodzi.

11 grudnia – namiestnik Kraju Warty Artur Greiser znowelizował po-
przednie rozporządzenie o oznakowaniu ludności żydowskiej. Żydzi za-
miast opaski mieli nosić żółtą gwiazdę Dawida – na piersi i plecach. Za
nieprzestrzeganie zarządzenia groziła kara śmierci.

Ukazało się też szereg innych zarządzeń, m.in. zabroniono Żydom space-
rować po miejskich parkach i jeździć tramwajami.

12 grudnia – w ramach depolonizacji i „odżydzania” ziem wcielonych
do Rzeszy rozpoczęły się akcje wysiedlania do Generalnego Guberna tor-
stwa.

20 grudnia – nastąpiło zamknięcie polskich i żydowskich szkół oraz kon-
fiskata ich majątku przez nazistów.

1940

17 stycznia – prezes rejencji kalisko-łódzkiej oraz miejscowy dowódca
policji wydali rozporządzenie ostrzegające osoby i instytucje przed samo-
wolnym dokonywaniem rekwizycji mienia żydowskiego.

26 stycznia – rozpoczął działalność Wydział Kwaterunkowy przy ul.
Lutomierskiej 11; jego zadaniem był przydział mieszkań ludziom, którzy
przeprowadzali się na teren getta.

8 lutego – w „Lodscher Zeitung” ukazało się rozporządzenie Johanna
Schafera, prezydenta policji, o utworzeniu w Łodzi wydzielonej dzielnicy
mieszkaniowej dla Żydów. Mówiono też o odrębnej zamkniętej dzielnicy
dla Polaków, ale ten projekt nigdy nie został wcielony w życie.

przewodnik ostateczna wersja.indd 13

2004-08-16 09:28:33

12 lutego – zaczęła się masowa akcja przesiedlania Żydów do getta i wy-
siedlania Polaków i Niemców z terenu przeznaczonego dla ludności ży-
dowskiej.

6 marca – akcja niemieckiej armii wobec Żydów, którzy nie chcieli prze-
nieść się na teren getta, tzw. „krwawy czwartek”. Naziści zamknęli frag-
ment ul. Piotrkowskiej i nakazali opuścić mieszkania w ciągu kilku minut.
Kilka opierających się osób – zginęło, inni w obawie o życie przenosili się
na Bałuty.

13 marca – początek ewakuacji osób chorych psychicznie z Kochanówka,
a także ze szpitala przy ul. Wesołej oraz upośledzonych i kalekich dzieci
z sierocińców, w sumie około 250 osób.

15 marca – ruszyła poczta na terenie getta [patrz: s. 46].

11 kwietnia – uroczyste ogłoszenie zmiany nazwy Łodzi na Litzmannstadt
na cześć niemieckiego generała Karla von Litzmanna, który był bohaterem
I wojny światowej, dowodził armią niemiecką w czasie tzw. „bitwy łódz-
kiej” w 1914 roku. Herbem miasta stała się podwójna swastyka na niebie-
skim tle.

Faktycznie więc łódzkie getto funkcjonowało na terenie Litzmannstadt
i dlatego występuje pod obiema nazwami.

W kwietniu do budynku przy ul. Limanowskiego 1 wprowadziła się nie-
miecka policja ochronna (Schupo), dwa wydzielone pokoje zajęła tajna
polityczna policja, czyli Gestapo [patrz: s. 28].

Na terenie getta Rumkowski powołał Żydowską Służbę Porządkową z sie-
dzibą przy ul. Lutomierskiej 1 [patrz: s. 52].

11 kwietnia naziści zmienili nazwę Łodzi na Litzmannstadt.

przewodnik ostateczna wersja.indd 14

2004-08-16 09:28:33

30 kwietnia – nastąpiło całkowite zamknięcie i odizolowanie terenu get-
ta od reszty miasta. Wokół getta, a także ulic Zgierskiej i Limanowskiego,
wyodrębnionych z jego obszaru, ustawiono zasieki oraz wartowników
[patrz: s. 34].

W pierwszym etapie getto było częścią Wydziału Aprowizacji i Gospo-
darki Zarządu Miasta, niemiecka centrala mieściła się w budynku przy ul.
Cegielnianej (Moltkestrasse 157, obecnie Jaracza 11), kierował nią Johann
Moldenhauer.

5 maja – kierownikiem getta ze strony Niemców został Hans Biebow, ku-
piec z Bremy, który stopniowo przemienił zamkniętą dzielnicę żydowską
w obóz pracy dla Rzeszy.

7 maja – na Bałuckim Rynku uruchomiono Centralny Sekretariat, który
wspierał działania Przełożonego Starszeństwa Żydów w łódzkim getcie
i koordynował pracę administracji [patrz: s. 24].

Wkrótce powstał też m.in. Wydział Aprowizacji zajmujący się dystrybucją
żywności i opału.

10 maja – zarządzenie komendanta policji niemieckiej, które zezwalało
strzelać bez ostrzeżenia do każdego Żyda, który usiłował opuścić getto bez
zezwolenia.

19 maja – w getcie powołano tzw. kripo, niemiecką placówkę policji kry-
minalnej (Sonderkommando Getto). Miała swoją siedzibę w domu para-
fialnym przy ul. Kościelnej 8 [patrz: s. 50].

Od 30 kwietnia 1940 roku getto zostało ściśle odizolowane od reszty miasta.

przewodnik ostateczna wersja.indd 15

2004-08-16 09:28:34

28 maja – strajk stłumiony przez niemiecką poli-
cję. Za sprzeciw wobec Przełożonego Starszeństwa
Żydów furmani, rzeźnicy i sprzedawcy ryb zostali
później wysłani poza getto.

12 czerwca – spis powszechny wykonany w getcie
stwierdził, że w getcie było 160.320 Żydów, w tym
prawie 6,5 tys. osób z obszaru Kraju Warty. Getto
obejmowało obszar 4,13 km kw.

26 czerwca – ruszył Bank Emisyjny przy ul. Ma ry siń-
skiej 71. W getcie zaczęły funkcjonować odrębne pie-
niądze – marki gettowe, popularnie nazywane „rum-
kami” bądź „chaimkami” [patrz: s. 102].

8 lipca – od tego dnia marki gettowe stały się jedyną
obowiązującą walutą w getcie. Inne pieniądze trzeba
było wymienić.

15 lipca – ograniczenie korzystania z poczty i tele-
fonów.

6 sierpnia – ruszyła tzw. kuchnia dla inteligencji
[patrz: s. 30].

12 sierpnia – działalność rozpoczął Bank Skupu
Wartościowych Przedmiotów i Odzieży, który sku-
pywał dewizy, futra, wartościowe przedmioty, nawet
ubrania i pościel [patrz: s. 60].

13 sierpnia – ukazało się obwieszczenie o możliwo-
ści uruchamiania domów modlitwy.

18 września – rozpoczęcie działalności sądu i pro-
kuratury [patrz: s. 62].

1 października – powstało Centralne Biuro Re-
sor

tów Pracy, które zajmowało się organizacją

produkcji w getcie. Praca na potrzeby niemieckiej
armii odbywała się w fabrykach i zakładach, któ-
re nosiły najczęściej nazwę resort pracy (z niem.
Arbeitsressorte). Stosowano też określenie „szop”.
Było ich ponad sto. Niektóre resorty miały po kil-
ka filii rozmieszczonych w różnych miejscach getta,
do największych należał resort krawiecki, szewski,
tekstylny i metalowy, a także słomiany, nazywany
też Resortem Obuwia Słomianego [patrz: s. 130].

20 października – z polecenia Przełożonego Star-
szeństwa Żydów powstało Centralne Więzienie przy

ul. Czarnieckiego [patrz: s. 110].

Siedziba Banku Skupu, ul. Ciesielska 7.

przewodnik ostateczna wersja.indd 16

2004-08-16 09:28:34

29 października – ekspozytura getta stała się odrębnym wydziałem
Zarządu Miejskiego (Gettoverwaltung) i podlegała już tylko bezpośrednio
nadburmistrzowi Wernerowi Ventzkiemu.

6 listopada – powstała Najwyższa Izba Kontroli, której zadaniem było tę-
pienie nadużyć i kontrola działalności różnorodnych urzędów, wydziałów
i agend. Kierował nią brat prezesa,
Józef Rumkowski. Działała do 12 li-
stopada 1942.

17 listopada – z polecenie Rum-
kowskiego powstało Archiwum,
które gromadziło dokumenty z ży-
cia getta. Tutaj tworzono również
„Kronikę getta łódzkiego”, źró-
dło wiedzy dotyczącej tego okresu
[patrz: s. 42].

30 grudnia – wprowadzono kartki
żywnościowe dla mieszkańców getta.

31 grudnia – w getcie znajdowało się
prawie 155 tys. ludzi. Dramatycznie
wzrastała liczba zgonów z głodu i wy-
czerpania.

1941

7 marca – wyszedł pierwszy numer „Getto Cajtung”, gdzie publikowane
były rozporządzenia i ogłoszenia. Do 21 września 1941 roku wydano 18
numerów.

11 marca – ruszył Sąd Doraźny (Sąd
Przyspieszony), którego zadaniem
było wydawanie szybkich wyroków
[patrz: s. 92].

maj – decyzją władz niemieckich
oderwano od getta fragment tere-
nu w

trójkącie ulic: Drewnowska,

Majowa, Jeneralska. W obszarze za-
mkniętej dzielnicy zostało 3,82 km

7 czerwca – do getta przybył Heinrich
Himmler, komisarz Rzeszy do spraw
umacniania niemczyzny. Był na
Bałuckim Rynku, gdzie rozmawiał
z Rumkowskim, odwiedził też resort
krawiecki.

Kartka żywnościowa z łódzkiego getta.

przewodnik ostateczna wersja.indd 17

2004-08-16 09:28:35

21 września – w getcie ruszyły tramwaje, począt-
kowo przewoziły tylko żywność, opał i surowce
do produkcji [patrz: s. 114].

17 października – do getta zaczęły przyjeżdżać
transporty Żydów z Europy Zachodniej, w sumie
na przełomie września i października wsiedlono
do getta 19.954 Żydów z Austrii, Czech, Niemiec
i Luksemburga. Zakwaterowano ich m.in. w bu-
dynkach dawnych szkół [patrz: s. 94].

październik – likwidacja szkolnictwa w getcie.

5 listopada – do Łodzi dotarły pierwsze transporty
z Cyganami z Burgenlandu. Dla nich wyznaczono
odrębny obóz na terenie getta, tuż obok granicy
– wydzielony i zupełnie izolowany. Zamknięto tam
ponad 5 tys. osób [patrz: s. 130].

listopad-grudzień – strajki przeciwko Przełożo-
nemu Starszeństwa Żydów w niektórych resortach
pracy, m.in. kotlarskim, krawieckim i szewskim.

W Chełmnie nad Nerem, 70 km od Łodzi, powstał
ośrodek zagłady.

7 grudnia – przyjeżdżają do getta pierwsze trans-
porty Żydów ze zlikwidowanych gett prowincjonal-
nych z Kraju Warty, m.in. z Ozorkowa, Strykowa,
Pabianic, Brzezin, Włocławka.

16 grudnia – Rumkowski otrzymał od Niemców
informację o

konieczności wysiedlenia z

getta

20 tys. osób.

1942

5 stycznia – rozpoczęły się wywózki Cyganów
do ośrodka zagłady w Chełmnie nad Nerem. Do
12 stycznia blisko 4300 osób zostało tam zamordo-
wanych gazem.

12 stycznia – likwidacja obozu cygańskiego.

16 stycznia – pierwszy etap wysiedlania z getta
Żydów. Do 29 stycznia wywieziono i zamordowa-
no w Chełmnie ponad 10 tys. osób.

21 luty – pierwsza publiczna egzekucja w getcie,
na placu Bazarowym powieszony został Max Hertz
z Kolonii [patrz: s. 118].

Istniejący do dziś budynek na terenie byłego obozu cygańskiego.

przewodnik ostateczna wersja.indd 18

2004-08-16 09:28:36

22 luty – kolejna grupa Żydów z łódzkiego getta została wywieziona
do Chełmna nad Nerem, w sumie do 2 kwietnia trafiło tam ponad 34 tys.
ludzi.

4 maja – trzeci etap wywózek. W majowych transportach byli niemal sami
Żydzi z Europy Zachodniej. Do 15 maja do wagonów odjeżdżających ze
stacji Radegast wsiadło 10.914 osób. W sumie od styczna do maja 1942
roku wywieziono z getta 57.064 Żydów oraz prawie 4300 Cyganów. Nikt
z nich nie przeżył.

1 czerwca – Rumkowski nakazał Żydom zgolić brody i skrócić chałaty.
Nakaz był często egzekwowany siłą.

2 czerwca – uruchomiona została tramwajowa komunikacja osobowa
[patrz: s. 114].

22 lipca – publiczna egzekucja na placu Bazarowym [patrz: s. 118].

1 września – zaczęły się wywózki chorych ze szpitali do Chełmna nad
Nerem [patrz: s. 72].

4 września – przemówienie Chaima Rumkowskiego na placu strażackim
[patrz: s. 54] wzywające mieszkańców do oddania dzieci.

Rozpoczął się jeden z najbardziej dramatycznych rozdziałów historii
łódzkiego getta, który przeszedł do historii pod nazwą „wielka szpera”.

Wiosną 1942 roku wysiedlono z getta ponad 57 tys. Żydów.

przewodnik ostateczna wersja.indd 19

2004-08-16 09:28:36

Nazwa szpera pochodzi od niemieckiego określenia Allgemeine
Gehsperre, które oznaczało wprowadzony wówczas zakaz opuszczania
domów. Mieszkańcy getta nie mogli wychodzić z mieszkań, a żydowscy
policjanci pod nadzorem niemieckich żandarmów przeszukiwali dom po
domu. Zabierali ludzi starych, chorych, zniedołężniałych, a także dzieci
poniżej 10 lat. Niemcy uważali, że są oni w getcie niepotrzebni, bo nie
mogą pracować. W dniach 1-12 września poza getto wywieziono 15.681
osób, w tym 5862 dzieci do 10 lat. Wszyscy zostali zamordowani w ośrod-
ku zagłady w Chełmnie nad Nerem.

7 września – egzekucja 17 Żydów z Pabianic. Powieszono ich na placu
Bazarowym za opór stawiany Niemcom.

15 września – Niemcy strzelali do przypadkowych osób stojących na
Bałuckim Rynku w kolejce po przydział kartofli. Zabili kilku Żydów.

W dawnych budynkach szpitalnych, z których chorych wywieziono
do Chełmna, umieszczono resorty pracy.

1 października – w getcie było 89.446 osób. Dokonano redukcji niemiec-
kich wartowników policyjnych wokół getta.

październik – zmiana getta w potężny obóz pracy. W resortach pojawili
się przedstawiciele niemieckiego Zarządu Getta pilnujący produkcji.

9 października – zmiana szyldów: na wszystkich budynkach resortów
pracy pojawiła się nazwa Gettoverwaltung.

1 grudnia – Niemcy uruchomili na terenie getta obóz dla dzieci polskich
przy ul. Przemysłowej [patrz: s. 134].

grudzień – utworzono dwa nowe szpitale: chirurgiczny przy ul. Mickie-
wicza 7 i zakaźny przy ul. Dworskiej 74 [patrz: s. 76 i 80].

1943

15 marca – 850 mieszkańców getta wywieziono do obozów pracy pod
Poznań.

3 kwietnia – około tysiąca Żydów z Litzmannstadt getto wywieziono
do Niemiec.

13 września – kolejna publiczna egzekucja na placu Bazarowym.

1944

4 marca – 750 mieszkańców getta Niemcy wysłali do Częstochowy
do pracy w firmie Hasag.

10 marca – 850 osób wywieziono do tej samej firmy w Skarżysku
Kamiennej.

przewodnik ostateczna wersja.indd 20

2004-08-16 09:28:37

Wyszukiwarka

Podobne podstrony:
Przewodnik po sztuce uczenia literatury Bortnowski
Przewodnik po Wloclawku
plik,382,465,przewodnik po funduszach strukturalnych dla msp na lata 2007 2013
Przewodnik po malowaniu
23965 Przewodnik po prawie int Nieznany
Biecek P Przewodnik po pakiecie R [fragment]
przewodnik po szlakach PTTK okolic Zielonej Góry
Odkrywamy Wschód 2015 Przewodnik po miejscach wyjątkowych
Przewodnik po szkole, ZHP - przydatne dokumenty, Zbiórki pojedyncze
13 14 Przewodnik po programie podstaw dydaktykiid 14580
Przewodnik po Pomocy wizualnej Oceny Utraty krwi w krwotokach polozniczych
Porady Motor Przewodnik po silnikach silniki francuskie
Przewodnik Po P Karnym
Przewodnik po prawie karnym
S Bortnowski, Przewodnik po sztuce uczenia literatury

więcej podobnych podstron