1

Rozważania wokół

nietzscheańskiej krytyki moralności

Filozofia Fryderyka Nietzschego pod koniec XX wieku znów przeżywa

swój renesans. Ponownie jak w latach dwudziestych i trzydziestych, tak i dzisiaj

odwołujemy się do autora Tako rzecze Zaratustra. Oczywiście zmienia się

perspektywa jego filozofii. Tak jak dla Jaspersa Nietzsche był filozofem

egzystencjalnym, dla Heideggera metafizykiem, dla innych znów krytykiem

idealizmu klasycznego – tak dziś myśl Nietzschego wspaniale wpisuje się w

całą kulturę postmodernistyczną. Nie jest dziełem przypadku, że odwołują się do

niego Bataille czy Deleuze. Ale „wieczne powroty” Nietzschego choć są

tematem bardzo interesującym nie stanowią jednak celu mojego artykułu.

Chodzi tu przede wszystkim o pokazanie krytyki moralności jako przedstawił

Fryderyk Nietzsche

1

.

Punktem wyjścia dla Nietzschego jest kategoria życia. Andrzej Miś

nazywa go arcyfilozofem życia. Kategoria życia służy do najogólniejszego

scharakteryzowania rzeczywistości. Rzeczywistość jest życiem – to znaczy jest

chaosem, ale także życiem jest człowiek, lecz – jak twierdzi Nietzsche –

dzisiejszy człowiek jest „zdeprawowany”, nie realizuje swego właściwego

powołania (pozbawiony jest instynktu wzrostu, tworzenia, gromadzenia energii,

woli mocy)

2

. Zdaniem Jaspersa Nietzsche wyraża pradawne odczucie

znikomości człowieka wobec wszechświata

3

. Dlatego możemy mówić o

egzystencjalizmie Nietzschego, które neguje tezę, że w świecie istnieje

jakikolwiek ukryty sens, istota, jakaś prawda tego świata i obiektywne wartości.

1

Por. Nietzsche 1900-2000, red. A. Przybysławski, Kraków 1997.

2

Por. F. Nietzsche: Z genealogii moralności, tłum. L. Staff, Warszawa 1905-06, s. 34.

2

Właśnie taki antyesencjalizm prowadzi do radykalnej krytyki moralności i

religii.

Z tego też wynika immoralizm Nietzschego. Co to znaczy? Jest to pogląd,

według którego obowiązująca moralność winna być zastąpiona innym,

niejednokrotnie przeciwstawnym, systemem wartości. U Nietzschego jest to

odrzucenie tezy o istnieniu powszechnie obowiązującej obiektywnej

moralności, którą określał jako moralność niewolników, utrwaloną przez

chrześcijaństwo. I właśnie tę moralność należy przezwyciężać, by zrealizować

ideał nadczłowieka. Według Nietzschego prawdziwą wartością jest życie,

wolność pana oraz pamięć o nierówności ludzi

4

. Ale przejdźmy do moralności.

Nietzsche w Poza dobrem i złem mówi o odkryciu dwóch zasadniczych

typów moralności:

a) moralność panów

b) moralność niewolników (sług)

5

Nietzschemu nie chodzi o dwie klasy społeczne, ale o dwie postawy

wobec życia. Panowanie to natury szlachetne, które wysuwają się przed innych

nie tyle z powodu siły fizycznej, co dzięki mocy ducha. Niewolnicy zaś to dusze

podłe, nie są zdolni do samodzielnego działania, a przede wszystkim do

afirmowania siebie. Zdaniem Nietzschego są one zmieszane we wszystkich

cywilizacjach, a nawet w tym samym człowieku można wykryć elementy każdej

z nich. moralność panów dla autora Ludzkie arcyludzkie jest arystokratyczna,

zaś w moralności niewolników wzorcem jest to, co korzystne (pożyteczne) dla

społeczności ludzi słabych. Nietzsche wymienia cnoty w moralności

niewolników takie jak współczucie, życzliwość i pokora, a przy tym jednostki

silne i niezależne uznawana są za groźne

6

. Tu właśnie pojawia się słynna

3

Por. K. Jaspers: Nietzsche. Wprowadzenie do jego filozofii, tłum. D.Stroińska, Warszawa 1997, s. 23.

4

Por. F. Nietzsche: Z genealogii..., s. s. 54.

5

Por. F. Nietzsche: Poza dobrem i złem, tłum. S. Wyrzykowski, Warszawa 1905, s. 23

6

Por. Tamże, s. 25-34

3

nietzschańska kategoria resentymentu – wprowadzona w książce Z genealogii

moralności.

W przypadku tego terminu najlepiej oddać głos nie samemu Nietzschemu,

ale Maxowi Schelerowi, współczesnemu fenomenologowi, który wprowadził tą

kategorię do filozofii współczesnej. Pisze on: „Resentyment – to duchowe

samozatrucie, które ma ściśle określone przyczyny i skutki. Jest to trwałe

nastawienie psychiczne, które rodzi się, kiedy określone odruchy uczuciowe i

namiętności – same przez się normalne i zasadniczo wchodzące w skład

ludzkiej natury – ulegają systematycznie stłumieniu i nie zostają rozładowane,

pociągają za sobą pewne trwałe skłonności do określonego rodzaju złudzeń co

do wartości i odpowiadających im sądów wartościujących. [...] Podstawowym

punktem wyjścia jest w resentymencie odruch zemsty”

7

.

I właśnie w moralności chrześcijańskiej widzi Nietzsche wyraz

resentymentu, charakterystyczny dla instynktu stadnego czy też dla moralności

niewolników. Nietzsche przypisuje resentyment również ruchom

demokratycznym i socjalistycznym, które interpretuje jako pochodne

chrześcijaństwa. Dla człowieka wyższego typu stwarza swe wartości, ale ludzie

nędzni i słabi obawiają się tych, którzy mogą być mocni i starają się ich spętać

głosząc – jako absolutne wartości stada

8

. Stado – jak to obrazowo ujmuje

Nietzsche stara się narzucać panom swoją moralność (udaje się to właśnie w

chrześcijaństwie). Nietzsche uważa, że należy odrzucić pojęcie jednolitego,

uniwersalnego i absolutnego systemu moralnego. W miejsce jednego systemu

wartości pojęcie hierarchii ważności różnych systemów moralnych. Nie oznacza

to, że stado nie może posiadać swojego systemu, ale pod warunkiem, że nie

będzie go narzucać człowiekowi wyższego typu. Kiedy więc Nietzsche mówi

ustawieniu się poza dobrem i złem, ma na myśli wzniesienie się ponad tak

zwaną moralność stada, która każdego sprowadza na poziom przeciętności,

7

M. Scheler: Resentyment a moralność, tłum. J. Garewicz, Warszawa 1997, s. 33-34.

8

Por. F. Nietzsche: Z genealogii ...., s. 35.

4

faworyzuje miernoty i nie pozwala na powstanie człowieka wyższego typu. Nie

chodzi mu o to, by odrzucić wszelki szacunek dla wartości i pozbyć się

wszystkich samoograniczeń, ale tylko o to by człowiek wyższego typu mógł

wyjść bezpiecznie poza dobro i zło rozumiane w ten sposób, jaki noszą owe

terminy w moralności resentymentu

9

.

Tu już wchodzimy w koncepcję woli mocy, do której Nietzsche dochodził

stopniowo. Nie bez wpływu była tutaj koncepcja woli życia Artura

Schopenchauera. Wole mocy należy uważać za istotę życia, za jego rdzeń i

podstawową właściwość. Nietzsche pisze: „Gdzie żywe istoty znalazłem, tam

też znajdowałem wolę mocy i nawet w woli sług znajdowałem wolę panowania

[...] A tam, gdzie jest ofiarność, usłużność i wejrzenie miłosne, bywa także wola

panowania [...] Tam, gdzie jest życie, tam jest i wola; wszakże nie wola życia,

lecz wola mocy”

10

. Wola mocy to nie tylko istota wspólna wszystkiemu co

żywe, ale również siła aktywizująca. Wola mocy to energia życiowa stanowiąca

przyczynę wszelkich działań, zarówno całej świadomej aktywności ludzkiej, jak

czynności instynktownych. Ale wola mocy to także kryterium wartościowania

zjawisk. Sama koncepcja życia nie daje możliwości oceny zjawisk. Dopiero

wola mocy pozwala uzasadnić ich aprobatę bądź dezaprobatę nie poprzez same

przekonania, ale dzięki niezależnymi od niego cechami zjawisk

11

.

Z wolą mocy wiąże się niejako walka o byt. Jest to jeden z czynników

ewolucji, jaki stanowią wszystkie przejawy życiowe organizmów zwierzęcych i

roślinnych, przeciwstawiające się czynnikom powodującym zwiększenie

śmiertelności osobników danej populacji lub ograniczającym ich rozród. Jak

twierdzi Nietzsche człowiek nie tylko chcę się utrzymać przy życiu, ale chcę się

także rozwijać. Tak więc można powiedzieć że:

- wolą mocy jest właściwością silnych – ludzie słabi chcą jedynie utrzymać się

przy życiu

9

Por. tamże, s, 56.

10

F. Nietzsche: Tako rzecze Zaratustra, tłum. W. Berent, Warszawa 1905, s. 17

11

Por. Z. Kuderowicz: Nietzsche, Warszawa 1979, s. 23-34.

5

- woli mocy silnych ludzie słabi przeciwstawiają sojusz

- poprzez moralność chrześcijańską sojusz ten narzuca jednostką silnym

obowiązek przychodzenia z pomocą jednostką słabym, które w normalnych

warunkach powinny były zginąć

12

.

W naszych rozważaniach nad moralnością trzeba jeszcze przejść do

słynnej koncepcji nadczłowieka, który to termin już w pracy się pojawiał.

Jaspers pisze: „Nietzsche atakuje moralność w każdej znanej mu współczesnej

formie, nie po to jednak, by uwolnić człowieka z okowów, lecz raczej po to, by

pod presją większych wymagań zmusić go do wzniesienia się na wyższy

poziom. Uświadamia on sobie problem wartości moralności”

13

. Czyli koncepcja

nadczłowieka to pewna idea, apel do wolności, aby realizowała swoje

najbardziej autentyczne możliwości. Jeszcze inaczej można powiedzieć, że cel

ataku jest następujący: uchwycić autentyczne bycie człowiekiem, stawiając

nowe wymagania.

Na sam koniec trzeba postawić sobie pytanie, co Nietzsche rozumiał pod

pojęciem moralności ? Jest ona dla niego sposobem realności, rzeczywistości,

przyrody. Źródłem moralności jest – zdaniem Nietrzschego - wola mocy, a więc

coś niemoralnego. Nietzsche jest przekonany, że człowiek jest istotą nie tylko

zmieniającą się, ale także kreującą samą siebie, wolną. Tak więc krytyka

moralności ma służyć umożliwieniu autentycznego bycia wolnym. Nietzsche

jest przekonany, że w swojej postawie wolnej od wszelkiej moralności jest z

zgodzie z Jezusem. Pisze: „Jezus... stanął po przeciwnej stronie niż szydzący:

chciał być burzycielem moralności”

14

.

12

Por. F. Nietzsche: Z genealogii ..., s. 76

13

K. Jaspers: dz. cyt., s.112.

14

Cyt. za tamże, s. 129.