Memoria viva

Instytut Historii im. Tadeusza Manteuffl a

Polskiej Akademii Nauk

Memoria viva

Studia historyczne poświęcone pamięci

Izabeli Skierskiej

(1967–2014)

Warszawa – Poznań 2015

Komitet Redakcyjny

Anna Adamska (Utrecht), Waldemar Bukowski (Kraków),

Antoni Gąsiorowski (Puszczykowo), Tomasz Jurek (Poznań),

Paweł Kras (Lublin), Grażyna Rutkowska (Poznań),

Adam Szweda (Toruń), Piotr Węcowski (Warszawa)

Redakcja

Grażyna Rutkowska i Antoni Gąsiorowski

Adiustacja

Danuta Pędzińska

Projekt okładki, skład i łamanie

Dariusz Górski

Na okładce rozeta z Basilica di San Francesco w Asyżu

Fotografi e Izabeli Skierskiej z Jej archiwum elektronicznego oraz udostępnione

przez Wydawnictwo Societas Vistulana, Krzysztofa Budzynia,

Hieronima Kruszewskiego i Adama Wilka,

Gminę Tarnowo Podgórne i „Gazetę Sucholeską”

© Copyright by Instytut Historii Polskiej Akademii Nauk

ISBN 978-83-63352-47-9

Wydanie I, Warszawa – Poznań 2015

Instytut Historii PAN

Rynek Starego Miasta 29/31

00–272 Warszawa

22 831 02 61 w. 44

www.ihpan.edu.pl

[e-mail]

Druk i oprawa

Fabryka Druku

Wykaz skrótów

AAPoz

– Archiwum Archidiecezjalne w Poznaniu

AGAD

– Archiwum Główne Akt Dawnych w Warszawie

AGZ

– Akta grodzkie i ziemskie z czasów Rzeczypospolitej Pol-

skiej z Archiwum tak zwanego bernardyńskiego we Lwo-
wie, t. 1 i nn., Lwów 1868 i nn.

ANK –

Archiwum Narodowe w Krakowie (przedtem: AP Kraków)

AP

– Archiwum Państwowe, oraz miejscowość: Gd – Gdańsk,

Ln – Lublin, Op – Opole, Poz – Poznań, Tor – Toruń,
Wr – Wrocław

AV ČR

– Akademie věd České republiki

BullPol –

Bullarium Poloniae, t. 1-7, wyd. I. Sułkowska-Kuraś,
S. Kuraś [i inni], Romae – Lublin 1982-2006

CzPH –

Czasopismo

Prawno-Historyczne

GStAPK

– Geheimes Staatsarchiv Preußischer Kulturbesitz, Berlin

– Dahlem

KDKK

– Kodeks dyplomatyczny katedry krakowskiej ś. Wacława,

t. 1-2, wyd. F. Piekosiński, Kraków 1874-1883

KDM

– Kodeks dyplomatyczny Małopolski, t. 1-4, wyd. F. Pie-

kosiński, Kraków 1876-1905

KDPol –

Kodeks dyplomatyczny Polski, t. 1-3, Warszawa 1847-1858

KDW –

Kodeks dyplomatyczny Wielkopolski, t. 1-11, wyd.
[I. Zakrzewski i inni], Poznań, Warszawa 1878-1999

KUL

– Katolicki Uniwersytet Lubelski Jana Pawła II w Lublinie

KwHist –

Kwartalnik

Historyczny

MetrUniwKr – I:

Metryka

Uniwersytetu Krakowskiego z lat 1400-1508,

wyd. A. Gąsiorowski, T. Jurek, I. Skierska przy współ-
pracy R. Grzesika, Kraków 2004; II: Metryka czyli album
Uniwersytetu Krakowskiego z lat 1509-1551, wyd. ci
sami, Warszawa 2010

Wykaz skrótów

917

MK

– Księgi wpisów Metryki Koronnej w AGAD

MPH –

Monumenta Poloniae historica, t. 1-6, wyd. A. Bielowski
[i inni], Lwów 1864 i nn. oraz MPH series nova, nova
series (n.s.), t. 1 i nn., Kraków i Warszawa 1946 i nn.

MPVat –

Monumenta Poloniae Vaticana, t. I i nn., Kraków 1913 i nn.

NKDM

– Nowy kodeks dyplomatyczny Mazowsza, cz. 2-3, wyd.

I. Sułkowska-Kuraś i S. Kuraś, Wrocław 1989, Warszawa
2000

PAN

– Polska Akademia Nauk

PAU

– Polska Akademia Umiejętności

PrzHist –

Przegląd

Historyczny

PSB

– Polski słownik biografi czny, t. 1-50, Kraków, Wrocław,

Warszawa 1935-2014

QMAeN

– Quaestiones Medii Aevi Novae, t. 1 i nn.

RAUhf –

Rozprawy

(Polskiej)

Akademii Umiejętności, Wydział

Historyczno-Filozofi czny

RoczHist –

Roczniki

Historyczne

SHG –

Słownik

historyczno-geografi czny ziem polskich w śre-

dniowieczu: Krak – województwo krakowskie, cz. I-IV,
Wrocław, Kraków 1980-2014, Płoc – województwo
płockie, Wrocław, Warszawa 1980-2000, Poz – woje-
wództwo poznańskie, cz. I-V, Wrocław, Poznań 1982-
2014, Warsz – ziemia warszawska, Warszawa 2013

SPPP

– Starodawne prawa polskiego pomniki, t. 1 i nn., Kraków

1856 i nn.

SPŚr

– Społeczeństwo Polski średniowiecznej. Zbiór studiów,

t. 1 i nn., red. S. M. Kuczyński, Warszawa 1981 i nn.

StŹr –

Studia

Źródłoznawcze

UAM

– Uniwersytet Adama Mickiewicza w Poznaniu

UDR –

Urzędnicy

dawnej

Rzeczypospolitej XII-XVIII wieku.

Spisy, t. 1-6, 8-11, red. A. Gąsiorowski, Wrocław, Kór-
nik 1984-2014

UJ

– Uniwersytet Jagielloński w Krakowie

UK

– Universita Karlova, Praha

UMK

– Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu

UW –

Uniwersytet

Warszawski

ZapHist –

Zapiski

Historyczne

ZDM

– Zbiór dokumentów małopolskich, wyd. S. Kuraś i I. Suł-

kowska-Kuraś, cz. 1-8, Wrocław 1962-1975

Spis treści

Od redakcji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9

*

Antoni Gąsiorowski (Puszczykowo), Wstęp: Z Trzesieki w świat . . . . 11

*

Grażyna Rutkowska (Poznań), Wspomnienie o Izie . . . . . . . . . 25

Anna Sochacka (Poznań), Od czasów studenckich: Napijmy się herbatki... 34

Anna Adamska (Utrecht), Nasza Iza . . . . . . . . . . . . . . . 39

Paweł Kras (Lublin), Dekada współpracy i przyjaźni . . . . . . . . . 43

*

Bibliografi a prac Izabeli Skierskiej . . . . . . . . . . . . . . . . 48

Anna Adamska (Utrecht), O dorobku naukowym Izabeli Skierskiej . . . 63

*

Marco Mostert (Utrecht), Christianising the Landscape: Th

e Example of

the County of Holland . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 79

Marcin R. Pauk (Warszawa), Radix omnium malorum: taberny i pijaństwo
w tzw. statutach księcia czeskiego Brzetysława I . . . . . . . . . . . 88

Dániel Bagi (Pecs), Rex autem cognoscebat, quod fi lius suus absque voluntate
ducis post obitum suum regnare non posset – Do krytyki rozdziałów 91 i 92
Kroniki węgierskiej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 100

Jerzy Kłoczowski (Warszawa), O debatach historyków wokół przemian
w chrześcijaństwie średniowiecznym . . . . . . . . . . . . . . . 111

Tomasz Jasiński (Poznań), Cursus velox cum consillabicatione w Kronice
polskiej Galla Anonima i w Translacji św. Mikołaja Mnicha z Lido . . . 114

6

Spis treści

Jan Wroniszewski (Toruń), Mistrz Wincenty a ród Janinów . . . . . 132

Jan Andrzej Spież (Warszawa), Poselstwo świętego Dominika „ad marchias”.
Epizod z dziejów kontaktów hiszpańsko-polskich? . . . . . . . . . 146

Jerzy Rajman (Kraków), Exemplaris tu columpna. Z problematyki kultu
świętej Jadwigi Śląskiej w średniowiecznej Małopolsce . . . . . . . . 175

Michał Kaczmarek (Wrocław), W sprawie falsyfi katów lubiąskich raz
jeszcze . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 190

Piotr Rabiej (Kraków), Dokument Bolesława Wstydliwego dla rycerza
Abrahama z 27 maja 1278 roku . . . . . . . . . . . . . . . . 207

Pavel Krafl (Brno), Konkubinát kleriků v moravském diecézním zákono-
dárství 13.–15. století . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 216

Piotr Oliński (Toruń), Umowy modlitewne mniszek z klasztorów bene-
dyktynek-cysterek w państwie zakonu krzyżackiego . . . . . . . . . 221

Tomasz Jurek (Poznań), Kilka dokumentów odpustowych biskupów kra-
kowskich z przełomu XIII i XIV wieku . . . . . . . . . . . . . . 232

Tomasz Gałuszka OP (Kraków), Confi teri possit layco et eciam mulieri. Pro-
blem spowiedzi u osoby świeckiej w średniowieczu . . . . . . . . . 247

Andrzej Marzec (Kraków), Krakowski dokument sądowy z kwietnia
1358 roku . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 261

Ivan Hlaváček (Praha), Mnichovský soupis notářských signetů a veřejných
notářů a jeho česko-polská refl exe . . . . . . . . . . . . . . . . 275

Ewa Wółkiewicz (Warszawa), Kariery „w cieniu katedry”. Ofi cjałowie wro-
cławscy w średniowieczu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 285

Zdeňka Hledíková (Praha), Rukopisná drobnost ke stopám Matouše z Kra-
kova v Římě . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 309

Franciszek Sikora (Kraków), Stadnina koni w Kościelnikach pod Krakowem
w latach 1384-1436 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 316

Jacek Laberschek (Kraków), Rola rzeki Rudawy w gospodarce średniowiecz-
nego Krakowa. Próba syntezy . . . . . . . . . . . . . . . . . . 332

Marcin Starzyński (Kraków), Do genezy Metryki Koronnej . . . . . . 347

Stanisław Bylina (Warszawa), Opieszali goście Wieczerzy Pańskiej . . . 361

Martin Nodl (Praha), Clandestinum matrimonium . . . . . . . . . 370

Paweł Kras (Lublin), O biskupich inkwizytorach w Polsce i w Czechach:
przyczynek do dyskusji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 382

Marek Walczak (Kraków), Uwagi o pierwotnej dekoracji malarskiej prez-
biterium gotyckiej katedry w Krakowie . . . . . . . . . . . . . . 401

Leszek Zygner (Ciechanów), Kilka uwag w sprawie synodów diecezji lubu-
skiej w średniowieczu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 415

Spis treści

7

Małgorzata Wilska (Warszawa), Kościoły i parafi e mazowieckie powstałe
w czasach księcia Janusza I . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 424

Andrzej Radzimiński (Toruń), Uwagi na temat pogaństwa Prusów w póź-
niejszym średniowieczu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 436

Maciej Zdanek (Kraków), Studenci Uniwersytetu Krakowskiego w najstar-
szej zachowanej księdze ofi cjalatu krakowskiego (1410-1412, 1421-1424) 445

Tomasz Gidaszewski (Poznań), Krąg rodzinny biskupa Andrzeja Łaskarza
z Gosławic . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 459

Adam Kozak (Poznań), Zapiski z akt czynności biskupich Andrzeja
Łaskarza . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 476

Adam Szweda (Toruń), Anna Adamska (Utrecht), Notariusz przy pracy.
Akcja transumowania dokumentów krzyżackich jesienią 1421 roku . . . 487

Maciej Wilamowski (Kraków), Polscy rycerze w Hiszpanii w latach 1379-
1439 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 502

Jan Hrdina (Praha), Multa neccessaria vobiscum tractare habeo et expecto
vos cum auca… Korespondence nižších duchovních v katolických Čechách
husitského věku . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 549

Janusz Szyszka (Kraków), Starostowie ruscy w latach 1431-1450. Wokół
kwestii objęcia urzędu przez Piotra Odrowąża ze Sprowy . . . . . . . 557

Marek Daniel Kowalski (Kraków), Baptysty Enriciego z Rzymu, biskupa
Camerino, legacja do Polski w 1448 roku . . . . . . . . . . . . . 573

Maria Koczerska (Warszawa), O życiu dworskim, czyli list Jana Długosza
do Zbigniewa Oleśnickiego z 5 lutego 1450 roku . . . . . . . . . . 589

Karol Nabiałek (Kraków), Średniowieczne spory wikariuszy wieczystych
katedry płockiej z miastem Radziejowem do 1459 roku . . . . . . . 610

Hanna Zaremska (Warszawa), Rabin Mojżesz z Halle i jego konfl ikt z gminą
żydowską Poznania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 631

Halina Manikowska (Warszawa), Memoria i pompa funebris w piętnasto-
wiecznym Wrocławiu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 640

Krzysztof Mikulski (Toruń), O starszeństwie dzieci w rodzinie Koperników,
czyli jak Bornbach sprowadził historyków na manowce . . . . . . . . 653

Stanisław A. Sroka (Kraków), Polacy w Bolonii u schyłku średniowiecza
w świetle diariusza Gaspare Codibò z lat 1471-1504 . . . . . . . . . 667

Sobiesław Szybkowski (Gdańsk), Stanisław Bużeński i Maciej ze Służewa.
Z badań prozopografi cznych nad personelem kancelarii króla Kazimierza
Jagiellończyka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 677

Paweł Dembiński (Poznań), Kłopoty z biskupimi nepotami czyli perypetie
Piotra ze Śmigla . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 688

8

Spis treści

Janusz Tandecki (Toruń), Proskrypcja i banicja w średniowiecznych mia-
stach pruskich . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 703

Marian Wolski (Kraków), Jan Zembocki herbu Radwan, penitencjarz apo-
stolski, kanonik poznański, płocki i przemyski. Kariera i krąg rodzinny . 712

Roman Czaja (Toruń), Statut o obronności Królewca z początku
XVI wieku . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 728

Krystyna Górska-Gołaska (Poznań), Narzeczeństwo czy małżeństwo? Proces
w poznańskim konsystorzu w latach 1509-1510 . . . . . . . . . . 736

Paweł Stróżyk (Poznań), Tablica herbowa z kościoła Bożego Ciała
w Poznaniu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 747

Waldemar Bukowski (Kraków), O przysiędze na słońce raz jeszcze. Przy-
sięga w postępowaniu granicznym w księstwie zatorskim w 1529 roku . . 789

Agnieszka Januszek-Sieradzka (Lublin), Dysponowanie dochodami ze sta-
cji przez króla Zygmunta Starego w świetle zapisów w Metryce Koronnej
(1507-1548) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 805

Jerzy Strzelczyk (Poznań), Humanistka, heretyczka, heroina. O życiu i twór-
czości Olimpii Fulwii Moraty. . . . . . . . . . . . . . . . . . 826

Hubert Łaszkiewicz (Lublin), Źródła zamożności. Czy można lepiej opo-
wiedzieć historię obrotu majątkami ziemskimi (także gospodarstwami chłop-
skimi) w średniowieczu i epoce nowożytnej? . . . . . . . . . . . . 831

Tomasz Wiślicz (Warszawa), Dzień święty w prawie wiejskim w Polsce od
połowy XVI do końca XVIII wieku . . . . . . . . . . . . . . . 842

Th

omas Wünsch (Passau), Kamel und Turban: Zur Dramatik der Aneig-

nung osmanischer Kultur in Polen im Zeitalter der Türkenkriege . . . 854

Bogumił Szady (Lublin), Wizytacje diecezji chełmskiej – wizytacja biskupa
Jana Feliksa Szaniawskiego z lat 1726-1729. Repertorium protokołów . . 871

Edmund Kizik (Gdańsk), Kary za łamanie ordynacji świątecznej w Gdań-
sku w XVIII wieku . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 882

Piotr Węcowski (Warszawa), Aleksandra Gieysztora początki zainteresowań
paleografi ą . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 897

Marcin Baster, Krzysztof Ożóg (Kraków), Utrata dokumentów fundacyj-
nych Uniwersytetu Jagiellońskiego w czasie drugiej wojny światowej. . . 906

*

Wykaz skrótów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 916

Marcin R. Pauk

Instytut Historyczny UW, Warszawa

Radix omnium malorum: taberny i pijaństwo

w tzw. statutach księcia czeskiego Brzetysława I

Taberny i pijaństwo w tzw. statutach Brzetysława I

P

roces głębokich przeobrażeń obyczajowych rozpoczęty wraz z kon-
wersją na chrześcijaństwo, dotykający w wielu wymiarach podstaw
codziennej egzystencji, jest w swej najstarszej fazie zjawiskiem zbyt

słabo rozpoznanym. Dzieje się tak przede wszystkim ze względów źródło-
wych. Wymogi doktrynalne i dyscyplinarne nowej religii – jasno zdefi -
niowane w obfi cie krążących w Europie Zachodniej IX i X w. kolekcjach
kanonicznych i penitencjałach – narzucały neofi tom trudno dla nich zro-
zumiałe normy postępowania w życiu codziennym. Pomijając kwestię
samych zachowań kultowych, dotyczyły one wielu sfer egzystencji, dotąd
wcale lub niezbyt intensywnie regulowanych w sferze sakralnej, tj. prze-
strzegania obostrzeń żywieniowych w formie licznych postów ilościowych
i jakościowych, częstego i regularnego uczestnictwa w zbiorowych obrzędach
religijnych, niepodejmowania pracy w niedziele oraz święta, abstynencji
seksualnej w określone dni świąteczne, regulowanej prawem kościelnym
strategii doboru współmałżonka i ogólnie recepcji zasad etyki seksualnej
i małżeńskiej

1

. Od pierwszych dziesięcioleci po konwersji elity kościelne we

współpracy z władzą świecką starały się narzucić neofi tom przede wszystkim
obowiązek mszalny w niedziele i nakazane święta. Już samą tylko liczbę

1

Por. użyteczny przegląd najważniejszych zagadnień związanych z wczesną chrystiani-

zacją Europy Środkowo-Wschodniej i Północnej: Christianization and the Rise of the
Christian Monarchies. Scandinavia, Central Europe and Rus’ c. 900 – 1200, red. N. Berend,
Cambridge 2007; dla Skandynawii na szerszym tle porównawczym także ostatnio A. S a n -
m a r k, Power and Conversion – A Comparative Study of Christianization in Scandinavia,
Uppsala 2004 (Occasional Papers in Archeology 34), zwłaszcza s. 205-286; niezbyt wni-
kliwie w interesującej nas materii W. D z i e w u l s k i, Postępy chrystianizacji i proces likwi-
dacji pogaństwa w Polsce wczesnofeudalnej, Wrocław 1964; z perspektywy archeologicznej
zwłaszcza S. M o ź d z i o c h, Gens perfi da et nondum bene christiana – konfrontacja chrze-
ścijaństwa i wierzeń tradycyjnych w państwie pierwszych Piastów w świetle najnowszych
odkryć archeologii, w: Sacrum. Obraz i funkcja w społeczeństwie średniowiecznym, red.
A. Pieniądz-Skrzypczak, J. Pysiak, Warszawa 2005, s. 67-81.

Taberny i pijaństwo w tzw. statutach Brzetysława I

89

dni w roku, które objęte były zakazem pracy, szacowaną już w XI w. – jak
ustaliła Izabela Skierska – na około 90, uznać trzeba za rzeczywistą rewo-
lucję w sposobie codziennego funkcjonowania wczesnośredniowiecznych
wspólnot agrarnych

2

. Możliwości skutecznej kontroli społecznej owych

zachowań w interesującym nas okresie z pewnością nie były zbyt wielkie,
co jednak nie znaczy, że ich zupełnie nie podejmowano. Formułowana
niekiedy ostatnio przez badaczy wizja religijnego „liberalizmu” władców
Europy Środkowo-Wschodniej w pierwszej fazie chrystianizacji, dopuszcza-
jących trwanie dawnej obyczajowości, a nawet rzekomo elementy synkrety-
zmu religijnego wśród własnych poddanych, nie wytrzymuje konfrontacji
z materiałem źródłowym. Świadczą o tym całkiem liczne efekty legislacyjnej
aktywności władców, a w następnej kolejności także synodów kościelnych.

Niewątpliwie jednym z najważniejszych przekazów do badania wyżej

wspomnianych zjawisk w Europie Środkowej są tzw. statuty księcia cze-
skiego Brzetysława I, znane jednak wyłącznie z kilkadziesiąt lat późniejszej
narracji Kosmasa. Moment ich ogłoszenia kronikarz umieścił w Gnieźnie,
a precyzyjniej mówiąc w tamtejszej katedrze, w kulminacyjnym momencie
wyprawy wojennej Czechów przeciw Polsce, którym było zrabowanie reli-
kwii św. Wojciecha. Zbudowany z wielką dramaturgią opis wydarzeń towa-
rzyszących początkowi owej translacji zawiera monolog samego władcy-pra-
wodawcy u grobu świętego, przerywany jedynie anatemami towarzyszącego
Brzetysławowi biskupa praskiego Sewera. Dopiero po ogłoszeniu nowych
praw i ich zaprzysiężeniu przez zgromadzonych na Wojciechowe relikwie,
wieko grobowca kryjącego ciało męczennika miało dać się unieść, umożli-
wiając dostęp do świętych szczątków. Opis Kosmasa skonstruowany został
wedle wszelkich prawideł narracji typowej dla hagiografi cznego gatunku
translatio

3

. Pomimo tego same statuty książęce, choć w mocno stylizowa-

nej literacko postaci, zachowały podstawową strukturę tekstu normatyw-
nego, do którego zaliczyć trzeba przedstawienie deliktu w trybie warun-
kowym i opis sankcji. Taka forma ich transmisji budzi jednak dodatkowe
problemy badawcze. Brak bowiem ostatecznej i jednoznacznej odpowiedzi
na podstawowe pytania o autentyczność i pierwotną postać owej legisla-
cji oraz formę jej przekazu, z której korzystać mógł dziekan praski, pisząc
około 1120 r. swe dzieło, jak również o zakres jego własnych amplifi kacji
i literackiej stylizacji ewentualnego źródła.

2

I. S k i e r s k a, Sabbatha sanctifi ces. Dzień święty w średniowiecznej Polsce, Warszawa

2008, s. 132-147.

3

Zob. M. H e i n z e l m a n n, Translationsberichte und andere Quellen des Reliquien-

kultes, Turnhout 1979 (Typologie des sources du moyen âge occidental 33), s. 52-82; na
temat translatio w kontekście kradzieży lub rabunku relikwii: P. J. G e a r y, Furta sacra.
Th

efts of Relics in the Central Middle Ages, Princeton 1990, s. 118-125.

90

Marcin R. Pauk

Skala interpretacyjnych możliwości waha się tu od przyjęcia całej rela-

cji Kosmasa za dobrą monetę wraz z najdrobniejszymi szczegółami, aż po
uznanie opowieści o wiecu gnieźnieńskim za konfabulację autora, podpo-
rządkowaną historiozofi cznej koncepcji „pojednania się” Czechów ze wzgar-
dzonym za życia nowym świętym patronem ich wspólnoty politycznej

4

.

Niewątpliwie bowiem właśnie tak pojmował dziekan praski rolę świętego
Wojciecha, gdy wcześniej stawiał go na równi ze św. Wacławem w pro-
roctwie o dwóch oliwkach wyrosłych na ziemi czeskiej, następnie zaś, gdy
w kontekście burzliwych wydarzeń politycznych roku 1091 wprowadził do
swego dzieła motyw wspólnej interwencji świętych Wacława i Wojciecha,
nakazujących zaprzestanie bratobójczych walk i zachowanie pokoju w ziemi
Czechów

5

. Efektem owego gnieźnieńskiego pojednania miało być przyjęcie

propagowanych przez biskupa norm etyki chrześcijańskiej. Naczelne miej-
sce wśród nich zajmują kwestie etyki małżeńskiej i seksualnej – szeroko
rozumiany nakaz kanoniczności związków małżeńskich, w którym miesz-
czą się kwestie monogamii, dopuszczalnego stopnia pokrewieństwa między
małżonkami, oraz nierozerwalności matrymonium.

Nie miejsce tu jednak na rozważanie elementów strategii narracyjnej

Kosmasa, którego efekt także nie rokuje możliwości jednoznacznego roz-
strzygnięcia kwestii charakteru statutów Brzetysława I, ani też na dłuższą
analizę całej legislacji. Jedynym w miarę skutecznym kierunkiem badań
może być w tym przypadku podjęcie próby odpowiedzi na pytanie, czy
zakres kwestii rozstrzygniętych w legislacji książęcej odpowiada aktualnym
w pierwszej połowie XI w. problemom, obecnym w tekstach normatywnych
i praktyce prawnej. Istotną rolę w tych rozważaniach odegrać musi poszu-
kiwanie analogii i źródeł inspiracji dla całego prawodawstwa monarszego
w Europie Środkowej pierwszej połowy XI stulecia, a przynajmniej tej jego
części, dotyczącej przestrzegania zasad obyczajowych i norm etyki chrześci-
jańskiej

6

. Źródła te tkwią bez wątpienia w ówczesnym prawie kanonicznym

i praktyce sądownictwa kościelnego. Praktyka objazdowych sądów biskupa –
potem także zastępującego go archiprezbitera – dla duchownych i świeckich
ukształtowała się najwcześniej we wschodniej części imperium frankijskiego

4

Por. ostatnio interesujące uwagi na temat możliwości interpretacji tego fragmentu

Kroniki Kosmasa w kontekście rekonstrukcji ołtarza kryjącego relikwie św. Wojciecha
w katedrze gnieźnieńskiej: M. S i t e k, Problematyczna podstawa rekonstrukcji: narracja
Kosmasa o zburzeniu grobu św. Wojciecha, w: Średniowieczna architektura sakralna w Pol-
sce w świetle najnowszych badań, red. T. Janiak, D. Stryjniak, Gniezno 2014, s. 67-88.

5

Cosmae Pragensis Chronica Boemorum, wyd. B. Bretholz, MGH Scriptores rerum

Germanicarum NS, t. 2, Berolini 1923, lib. 2, cap. 47, s. 154.

6

Por. R. M i c h a ł o w s k i, Post dziewięciotygodniowy w Polsce Bolesława Chrobrego,

KwHist 109, 2002, s. 5-40; M. R. P a u k, Umywanie rąk we krwi grzesznika. Statuty Brze-
tysława I i środkowoeuropejskie legislacje monarsze XI wieku (w przygotowaniu do druku).

Taberny i pijaństwo w tzw. statutach Brzetysława I

91

około połowy IX w. Stamtąd też – co istotne ze względów ewentualnego
oddziaływania na wschodnich rubieżach Rzeszy – pochodzą najliczniejsze
świadectwa jej funkcjonowania w następnych dziesięcioleciach

7

. Jak lapi-

darnie podsumował niedawno Wilfried Hartmann, w centrum zaintere-
sowania wczesnych sądów synodalnych, których funkcjonowanie opierało
się na procedurze przesłuchania zaprzysiężonych uprzednio świadków, stały
przede wszystkim kwestie etyki życia rodzinnego, tj. incestu pojmowanego
jako małżeństwo z osobą zbyt blisko spokrewnioną w rozumieniu prawa
kanonicznego, zabójstwa członków najbliższej rodziny i duchownych oraz
pogwałcenie nierozerwalności małżeństwa. Wszystkie te rodzaje deliktów
znalazły miejsce w tzw. dekretach Brzetysława I. Na szczególną uwagę zasłu-
guje fakt, że katalog przestępstw przeciwko życiu, zawarty w statucie Brzety-
sława I (zabójstwo zwykłe, ojcobójstwo, bratobójstwo lub zabójstwo kapłana,
aborcja ciąży powstałej w wyniku nierządu) wykazuje dużą zbieżność z zesta-
wem początkowych pytań, które według podręcznika praktyki sądownictwa
kanonicznego autorstwa Reginona z Prüm paść powinny z ust biskupa na
początku zgromadzenia synodalnego

8

. Zdziwienia wzbudzać nie mogą także

obecne w czeskiej legislacji nakazy świętowania niedzieli i powstrzymania
się w okresie przez Kościół nakazanym od prac gospodarskich i rolnych
oraz sankcja za ich nieprzestrzeganie w formie konfi skaty użytego do pracy
zaprzęgu. Pierwsza księga statutów króla Węgier Stefana I Świętego, dato-
wana na pierwszą ćwierć XI w., nakładała na winowajcę bardzo podobną
co dekrety Brzetysława I sankcję karną w postaci trwałego przepadku narzę-
dzia pracy – a zarazem i grzechu, tj. sprzężaju razem z wołem lub koniem

9

.

Jedynym postanowieniem statutów Brzetysława I mogącym z perspek-

tywy ówczesnego prawa kanonicznego budzić pewne kontrowersje co do

7

Zob. dla ogólnej charakterystyki zagadnienia: W. H a r t m a n n, Probleme des geistli-

chen Gerichts im 10. und 11. Jahrhundert: Bischöfe und Synoden als Richter im ostfrän-
kisch-deutschen Reich, w: La giustizia nell’alto medioevo (secoli IX – XI), t. 2, Spoleto
1997 (Settimane di studio del Centro Italiano di Studii sull’Alto Medioevo 44), s. 631-672;
rozmaite aspekty funkcjonowania Sendgerichtu we wschodniej Frankonii: H.-D. K a h l,
Das würzburger Sondersendrecht für christianisierte Slaven und sonstige Nichtfranken. Ein
Rechtstext aus der Zeit König Konrads I. (918?). Einführung, Edition und deutsche Über-
setzung, w: t e g o ż, Heidenfrage und Slavenfrage im deutschen Mittelalter. Ausgewählte
Studien 1953-2008, Leiden – Boston 2011, s. 431-464; dla Bawarii: H. S c h a u w e c k e r,
Zur Ausübung der geistlichen Gerichtsbarkeit im Bistum Freising des 11. Jahrhunderts,
Zeitschrift der Savigny-Stiftung für Rechtsgeschichte, Kanonistische Abteilung 49, 1963,
s. 421-432.

8

Reginonis Prumiensis libri duo de synodalibus causis et disciplinis ecclesiasticis. Send-

handbuch des Regino von Prüm, wyd. W. Hartmann, Darmstadt 2004, lib. 2, cap. 5,
nr 1-6.

9

Stephanus I, w: Decreta Regni Mediaevalis Hungariae, t. 1, wyd. J. M. Bak, G. Bónis,

J. R. Sweney, Idyllwild 1999 [dalej: DRMH I].

92

Marcin R. Pauk

swej autentyczności jest surowe rozporządzenie przeciwko tabernom. Okre-
ślone zostały one jako radix omnium malorum, miejsce, w którym swój
początek mają różne występki przeciw chrześcijańskiej moralności – kra-
dzieże, morderstwa i cudzołóstwo

10

. Intencją księcia, przynajmniej wedle

przekazu Kosmasa, było znaczące ograniczenie liczebności, jeśli nie całko-
wita eliminacja tej instytucji z życia publicznego – stąd zakaz zakładania
nowych i nabywania już istniejących oraz – w przypadku złamania sta-
tutu – ekskomunika i surowa, publicznie wykonana kara dyfamacyjna dla
karczmarzy w postaci chłosty i ostrzyżenia głowy. Towarzyszył temu nakaz
wylania skonfi skowanych napojów alkoholowych, aby „nikt nie splamił się
obrzydliwym piciem”

11

. Kontynuacją owego prohibicyjnego ustawodawstwa

książęcego były sankcje wymierzone w samych pijących, przyłapanych – jak
można sądzić – in fl agrante delicto: mieli być oni uwięzieni aż do czasu
zapłaty do skarbu książęcego kary w wysokości 300 denarów

12

. Skąd mógł

wziąć się ów radykalizm, godzący w instytucję posiadającą w realiach wcze-
snośredniowiecznej gospodarki pierwszoplanowe znaczenie ekonomiczne
jako miejsce lokalnej wymiany towarowo-pieniężnej?

Użyte przez Kosmasa sformułowanie radix omnium malorum stanowi

dosłowne zapożyczenie z pierwszego listu św. Pawła do Tymoteusza

13

.

Wykorzystanie Pawłowej frazy w tekstach moralizatorskich i normatyw-
nych wczesnego średniowiecza było powszechniejsze. Nigdy jednak jako
korzenia wszelkiego zła nie określono żadnej instytucji lub materialnego
przedmiotu, lecz, podobnie jak u św. Pawła, któryś z grzechów głównych

14

.

Praźródeł negatywnej oceny nadużywania napojów alkoholowych u wcze-
snośredniowiecznych kanonistów i moralistów poszukiwać należy właśnie
w listach apostolskich Pawła z Tarsu, za którym negatywną ocenę pijaństwa

10

Cosmae Pragensis Chronica, lib. 2, cap. 4, s. 87: Iterum dux: ‘Tabernam’, inquit,

‘que est radix omnium malorum, unde prodeunt furta, homicidia, adulteria et cetera mala, et
qui parat et qui paratam comparat’, Severus episcopus dixit: ‘Anathema sit’. Et dux: ‘Qui’,
inquit, ‘comprehensus fuerit huius violator decreti tabernarius, in medio foro ad palum suspen-
sus et usque ad fastidium preconis cesus depiletur; res tamen eius non infi scentur, sed potus
tantum in terra proiciatur, ne quis execrabili haustu polluatur’.

11

Przekład za: Kosmasa Kronika Czechów, wyd. M. Wojciechowska, wyd. II, Wrocław

2006, s. 193.

12

Tamże: ‘Potatores autem, si deprehensi fuerint, non prius de carcere exeant, quam in

fi scum ducis unusquisque CCC nummos componat’. Kara tej samej wysokości miała być
uiszczona księciu także przez podejmujących pracę w niedziele i święta kościelne oraz
grzebiących zmarłych poza chrześcijańskimi cmentarzami.

13

1 Tm 6, 10: Radix enim omnium malorum est cupiditas: quam quidam appetentes,

erraverunt fi de et se inseruerunt doloribus multis.

14

Por. Collectio capitularium Ansegisi, Monumenta Germaniae Historica [dalej:

MGH], Capit., NS, t. 1, wyd. G. Schmitz, Hannover 1996, cap. 64, s. 464.

Taberny i pijaństwo w tzw. statutach Brzetysława I

93

sformułowały synody galijskie V-VI w.

15

Sentencje z listu do Efezjan: Nolite

inebriari vino, in quo est luxuria (Eph. 5,18) oraz z pierwszego listu do
Koryntian: Neque ebriosi regnum Dei possidebunt (1 Kor. 6,10) znalazły się
w wypiskach z autorytetów kościelnych poświęconych pijaństwu, umieszczo-
nych przez Reginona z Prüm w 140. tytule pierwszej księgi jego kompilacji
kanonicznej

16

. Towarzyszą temu negatywne przykłady skutków starotesta-

mentowego pijaństwa patriarchów: odurzony winem Noe obnażył się we
śnie przed swymi synami, zaś pijany Lot nieświadomie spłodził potomstwo
ze swymi córkami. Pijaństwo bowiem rodzi zmieszanie umysłu, szaleń-
stwo oraz podsyca ogień cielesnego pożądania

17

. Znaczący wpływ dzieła

Reginona, a także o stulecie późniejszego zbioru kanonów i penitencjału
Burcharda z Wormacji, na ustawodawstwo i sądownictwo kościelne oraz
praktykę pokutną X-XI w., każe bliżej przyjrzeć się zebranym tam opiniom
i rozstrzygnięciom prawnym, które mogły oddziaływać także na charakter
partykularnych legislacji, takich jak interesująca nas czeska

18

. Jakkolwiek

bezpośrednich oddziaływań tekstów Reginona i Burcharda na statuty Brze-
tysława I nie sposób jednoznacznie wykazać, to dla interesującej nas fazy roz-
woju jurysprudencji kanonistycznej wydają się one szczególnie miarodajne.

15

Por. R. K a i s e r, Trunkenheit und Gewalt im Mittelalter, Köln – Weimar – Wien

2001, s. 110, tam także obszerniej o poglądach autorytetów kościelnych na pijaństwo
wczesnego średniowiecza.

16

Reginonis Prumiensis libri duo, lib. 1, cap. 140, s. 96.

17

Tamże, lib. 1, cap. 140, s. 96: Ebrietas enim perturbationem gignit mentis, furorem

et fl ammam suscitat libidinis.

18

Ogólna charakterystyka okresu: G. A u s t i n, Bishops and Religious Law, 900-1050,

w: Th

e Bishop Reformed: Studies in Episcopal Culture and Power in the Central Middle

Ages, red. J. Ott, A. Trumbore-Jones, Aldershot – Burlington 2007, s. 40-57; innowacje
w prawie kanonicznym X w. i funkcjonowanie sądownictwa kościelnego charakteryzuje
W. H a r t m a n n, Kirche und Kirchenrecht um 900. Die Bedeutung der spätkarolingi-
schen Zeit für Tradition und Innovation im kirchlichen Recht, Hannover 2008 (MGH
Schriften, t. 58), s. 191-316; o Decretum Burcharda z Wormacji: G. A u s t i n, Jurispru-
dence in Service of Pastoral Care: Th

e Decretum of Burchard of Worms, Speculum 79,

2004, s. 929-959; o znaczeniu późnokarolińskich kompilacji kanonicznych i ich obiegu
rękopiśmiennym R. M c K i t t e r i c k, Bischöfe und die handschriftliche Überlieferung
des Rechts im 10. Jahrhundert, w: Mönchtum – Kirche – Herrschaft 750-1000, red.
D. R. Bauer, R. Hiestand, B. Kasten, Sigmaringen 1998, s. 231-242; na temat genezy
zawartych u Reginona i Burcharda norm pokutnych: S. H a m i l t o n, Th

e Practice of

Penance, 900-1050, Woodbridge 2001, s. 25-44; L. K ö r n t g e n, Fortschreibung früh-
mittelalterlichen Bußpraxis. Burchards „Liber corrector” und seine Quellen, w: Bischof
Burchard von Worms 1000-1025, red. W. Hartmann, Mainz 2000, s. 199-226; t e n ż e,
Canon law and the practice of penance: Burchard of Worms’s penitential, Early Medie-
val Europe 14, 2006, s. 103-117, R. M e e n s, Penance in Medieval Europe, 600-1200,
Cambridge 2014, s. 140-189; t e n ż e, Penitentials and the practice of penance in tenth
and eleventh centuries, Early Medieval Europe 14, 2006, s. 7-21.

94

Marcin R. Pauk

Kanony wymierzone przeciw pijaństwu, odnoszące się zarówno do

duchownych, jak i świeckich, zostały zgrupowane w pierwszej księdze
kompilacji Reginona. Zgodnie z charakterem całego dzieła, będącego zesta-
wieniem rozmaitych, nierzadko wykluczających się wzajemnie norm kano-
nicznych, nie daje ona jednoznacznej wskazówki, jak postępować z naduży-
wającymi alkoholu. Sankcje dla członków stanu duchownego – w zależności
od źródła kanonu – wahały się od depozycji z urzędu po różnej długości
pokutę: np. wedle siódmowiecznej reguły Fruktuozusa z Bragi to trzy mie-
siące postu o chlebie i wodzie

19

. Sankcja dla świeckiego, przytoczona tu za

karolińską kompilacją zw. Quadripartitus, była dużo łagodniejsza, przewidy-
wała bowiem zaledwie trzy dni takiego postu. Nieco surowiej traktowano
tych, których opilstwo przyprawiło o torsje. Za dziewiątowieczną kolekcją
Ansegisa cytuje Regino także karolińskie normy kapitularzowe, dotyczące
postępowania z pijanymi w rożnych sytuacjach publicznych: zakazano im
wnoszenia spraw przed sądy oraz występowania przed nimi w roli świad-
ków, hrabiom zabroniono sprawowania sądów w stanie nietrzeźwości, zaś
upijanie się na wyprawie wojennej i nakłanianie do tego innych zagrożone
zostało nawet karą ekskomuniki

20

.

Negatywny stosunek autorytetów kościelnych względem karczmy –

miejsca kojarzonego nie tylko z pijaństwem, ale też z prostytucją, hazar-
dem i przemocą

21

– ujawnia kompilacja Reginona zwłaszcza we fragmencie

zaczerpniętym ze statutów synodu w Tours (461), dotyczącym zakładania
tabern przy kościołach przez samych duchownych. Synod surowo zakazał tej
praktyki, nie pozostawiając złudzeń co do bardzo złej reputacji owych insty-
tucji, a tym bardziej niestosowności ich lokowania przy kościołach, gdzie
zamiast modłów i słowa Bożego, „odbywa się obżarstwo i pijaństwo, roz-
brzmiewają śmiechy, klaskanie w dłonie, wulgarne słowa, gdzie wybuchają
zatargi i kłótnie”

22

. Prezbiterom winnym takiego deliktu groziło wyklucze-

nie ze stanu duchownego, zaś świeckim – pozbawienie komunii i wypędze-
nie z kościoła, który stał się obiektem dokonanych przez nich profanacji.

Burchard z Wormacji poświęcił problematyce nadużywania alkoholu

całą, relatywnie krótką, bo złożoną zaledwie z siedemnastu rozdziałów,

19

Reginonis Prumiensis libri duo, lib. 1, cap. 136, s. 94.

20

Tamże, lib. 1, cap. 142-145, s. 98.

21

O złej reputacji tego typu instytucji w późnym średniowieczu szerzej L. Z y g n e r,

Duchowni i taberny w Polsce średniowiecznej, w: Dobrou chut’, velkoměsto, red. O. Fej-
tová, V. Ledvinka, J. Pešek, Praha 2007, s. 69-98, zwłaszcza 78-79; na temat prób ogra-
niczenia ich funkcjonowania w czasie świąt kościelnych I. S k i e r s k a, Sabbatha sanctifi ces,
s. 344-349.

22

Reginonis Prumiensis libri duo, lib. 1, cap. 58, s. 64: ibi commesationes et ebrietates

fi ant, ibi risus et plausus et verba turpia, ibi rixae et contentiones resultent.

Taberny i pijaństwo w tzw. statutach Brzetysława I

95

XIV księgę swej kompilacji kanonicznej. Już na jej wstępie, w drugim
rozdziale odnajdujemy współbrzmiące z frazami Kosmasa ostre potępienie
pijaństwa jako wielkiego zła i źródła błędów, zaczerpnięte wedle deklara-
cji autora z dekretałów. Towarzyszy temu nakaz wystrzegania się go przez
wszystkich chrześcijan pod groźbą ekskomuniki: Magnum malum ebrietatis,
unde omnia vitia pullulantur, Christianis modis omnibus cavere praecipimus.
Qui autem hoc vitare voluerit, excommunicandum esse decrevimus, usque
ad congruam emendationem

23

. Cała księga, z wyjątkiem kilku kanonów

pokutnych, ma charakter sentencjonalnych wypisów z Biblii i pism auto-
rytetów religijnych, które cytowane były w części już przez Reginona. Na
szczególną uwagę zasługuje tu zwłaszcza passus przytoczony z odwołaniem
do penitencjału Teodora z Canterbury, wyznaczający długość pokuty za
pijaństwo duchownych, ale także precyzujący ich obowiązki wobec świec-
kich, którym uświadomić powinni, że pijacy nie posiądą Królestwa Bożego
i skłonić ich tym do pokutowania

24

. Prawdę tę wyraża także fi kcyjny dekre-

tał papieża Eutychiana, wedle którego obowiązkiem duchownych jest nie
tylko wystrzegać się pijaństwa, ale też zachęcać wiernych do abstynencji.
W stanowiącym XIX księgę Dekretu penitencjale, zwanym Corrector sive
medicus, nie poświęcił już Burchard pijaństwu zbyt wiele uwagi: pokuta
obowiązująca po doprowadzeniu do torsji w wyniku przepicia wynosić
miała 15 dni o chlebie i wodzie, skłonienie innych do wypicia dużej ilo-
ści alkoholu w celu współzawodnictwa – 30, zaś wymiotowanie w wyniku
pijaństwa po przyjęciu komunii skutkować miało tzw. kariną, czyli aż
40 dniami takiej pokuty

25

. Problem nadużywania alkoholu pojawił się jed-

nak także w innym dziele prawnym Burcharda z Wormacji, znanym jako
Lex familiae Wormatiensis ecclesiae. W tej kodyfi kacji prawa służebnego,
pochodzącej z ok. 1024 r., regulującej stosunki wewnątrz grupy ministe-
riałów kościoła wormackiego, pojawia się przekonanie o pijaństwie jako
jednym z głównych obok superbii czynników generujących przemoc, w tym
liczne zabójstwa, popełniane przez niewolną służbę biskupstwa

26

.

23

Burchardi Wormatiensis ecclesie episcopi decretorum libri viginti, Patrologia Latina,

t. 140, lib. 14, cap. 2, szp. 890

24

Tamże, lib. 14, cap. 8, szp. 891: Laici velut vota non habentes si inebriantur, argu-

antur a sacerdote, quod ebriosi regnum Dei non possidebunt, et interitus sit ebrietas, et com-
pellat eius poenitere.

25

Tamże, lib. 19, szp. 963; także przedruk wydania z PL: Burchardi Wormaciensis

ecclesie episcopi decretorum liber decimus nonus de poenitentia, w: Libri poenitentiales,
red. A. Baron, H. Pietras, Kraków 2011 (Synodi et collectiones legum 5), cap. 73-75,
s. 383.

26

Das Hofrecht des Bischofs Burchard von Worms 1024/25, w: Quellen zur deutsche

Verfassungs-, Wirtschafts- und Sozialgeschichte bis 1250, red. L. Weinrich, Darmstadt
1977, nr 23, cap. 30, s. 100; G. D i l c h e r, Mord und Totschlag im alten Worms: Zu

96

Marcin R. Pauk

Tak jak i w innych kwestiach regulowanych w dekrecie Brzetysława I,

poglądy najbardziej wpływowych kanonistów X-XI w. nie mogły pozostać
bez wpływu na kształt czeskiej legislacji także w miejscu poświęconym pijań-
stwu. Rozporządzenia te dobrze współbrzmią z opiniami ferowanymi przez
kościelne autorytety prawne epoki w ślad za późnoantycznymi synodami
galijskimi oraz ustawodawstwem karolińskich synodów i kapitularzy bisku-
pich. Jak wynika jednak z przedstawionych powyżej regulacji kanonicznych,
pokuty nakładane na świeckich za nadużywanie alkoholu nie odznaczały
się specjalną restrykcyjnością. Na tym tle wysoka kara fi nansowa, nakła-
dana na pijących w czeskich statutach, odznacza się bezprecedensową suro-
wością. Prawo kanoniczne w interesującym nas okresie nie zalecało także
żadnych kar fi zycznych względem penitentów. Przewidziana przez czeskie
ustawodawstwo kara cielesna, która spaść miała na karczmarza wraz z eks-
komuniką, jest zgodna z ówczesną praktyką łączenia sankcji kanonicznej
ze świecką, lub niekiedy nawet zastępowania tej pierwszej karą cielesną,
spotykaną we wczesnych legislacjach chrześcijańskich władców w Euro-
pie Środkowej i Północnej. W identycznej formie, tj. publicznej chłosty
połączonej z dyfamacyjnym ostrzyżeniem głowy, przewidują ją np. statuty
Stefana Świętego: podlegać jej mieli członkowie społeczności o niższym
statusie, których przewinieniem było zakłócanie rozmowami nabożeństwa
w kościele, ale także członkowie wiejskiej starszyzny, określeni jako villici,
którzy zaniedbaliby swego obowiązku dopilnowania obecności wszystkich
wiernych na mszy

27

. Dość przypomnieć także dobrze znany przykład Bole-

sława Chrobrego, zdaniem Th

ietmara karzącego grzeszników łamiących

post wybiciem zębów, a cudzołożników obcięciem genitaliów, co zdaniem
Romana Michałowskiego stanowi reminiscencję najstarszego chrześcijań-
skiego prawodawstwa książęcego w Polsce

28

.

Surowe rozporządzenia prohibicyjne czeskiego władcy przeciw tabernom

i pijaństwu nie znajdują jednak analogii ani w zachodnioeuropejskim usta-
wodawstwie synodalnym, penitencjałach czy instrukcjach Sendgerichtów,
ani też w środkowoeuropejskich legislacjach monarszych i synodalnych XI
i początku XII w. Zakazu o podobnej surowości nie odnajdziemy w usta-
wodawstwie węgierskim tego okresu, chociaż i tam karczma była trak-

Fehde, Sühne und Strafe im Hofrecht Bischof Burchards (AD 1023/25), w: Überlieferung,
Bewahrung und Gestaltung in der rechtsgeschichtlichen Forschung, red. S. Buchholz [i inni],
Paderborn 1993, s. 91-104.

27

DRMH I: Stephanus I, cap. 9 i 19. Wydawca przyjął brzmienie cap. 9 wedle wer-

sji zawartej w najstarszym kodeksie z Admont; emendacji tego paragrafu pierwszej księgi
Statutów na podstawie młodszych rękopisów z XV i XVI w. dokonał J. S a w i c k i, Studia
nad genezą i tekstem dekretów króla węgierskiego św. Stefana, StŹr 12, 1967, s. 52-53.

28

R. M i c h a ł o w s k i, Post dziewięciotygodniowy, s. 27-35.

Taberny i pijaństwo w tzw. statutach Brzetysława I

97

towana jako miejsce o bardzo złej reputacji, co dowodzi pełnej recepcji
zachodnich norm kanonicznych. Nie dziwi zatem fakt, że LX statut synodu
ostrzyhomskiego z czasów króla Kolomana Uczonego w zgodzie z długą
tradycją kościelną zakazywał duchownym prowadzenia tabern i trudnienia
się lichwą, zaś pijących w karczmach polecał wydalać ze stanu duchow-
nego. Sankcja za to ostatnie przewinienie spadać miała jednak także na
świeckich, których świadectwo nie miało być przyjmowane przed sądem

29

.

Wspomnianej recepcji dowodzi także obecność kanonów pokutnych zwró-
conych przeciw pijaństwu duchownych w tzw. Homiliarzu opatowickim
z pierwszej połowy XII w., zawierającym obok tekstów homiletycznych
także niewielką kompilację norm penitencjarnych. Interesujący nas frag-
ment jest w całości zaczerpnięty z ósmowiecznego penitencjału zwanego
Excarpsus Cummeani i trudno dostrzec jego jakiekolwiek podobieństwo do
legislacji opisanej przez Kosmasa

30

.

W kontekście powyższej analizy nic nie wskazuje, że mamy do czynie-

nia z kronikarską amplifi kacją tekstu statutów, będącą pochodną szczegól-
nie rygorystycznych poglądów samego autora Kroniki Czechów na kwestię
pijaństwa i instytucję taberny. Jak cały tekst prawny i ten fragment uległ
bez wątpienia silnemu literackiemu przetworzeniu, tym niemniej zachował
w moim przekonaniu sens pierwotnej legislacji

31

. Źródła czeskie XI-XII w.

nie dostarczają zbyt obfi tych danych na temat funkcjonowania tabern,
jednak kontekst zapisek źródłowych pozwala przypisać im te same funkcje
ekonomiczne – wymianę towarową, produkcję i konsumpcję żywności, dys-
trybucję soli i ewentualnie wymianę monety – co w krajach sąsiednich, np.
w Polsce, gdzie wzmianki te są dużo liczniejsze

32

. Nie wydaje się jednak,

29

DRMH I: Synodus Strigoniensis, par. 60, s. 63.

30

Das Homiliar des Bischofs von Prag, wyd. F. Hecht, Prag 1863 (Beiträge zur Geschichte

Böhmens, Abt. I/1), s. 84. Źródło kanonu autor wprowadzenia do Homiliarza oznaczył
błędnie, choć zapewne w zgodzie z ówczesnym stanem wiedzy, jako Poenitentiale Cummeani
(s. X), por. Poenitentiale Pseudo-Cummeani, w: Libri poenitentiales, cap. I, 1-8, s. 88.

31

Frazę usque ad fastidium preconis, użytą w tzw. dekretach Brzetysława, odnajdujemy

w kronice także w innym miejscu, w opisie napadu biskupa praskiego Jaromira Gebharda i jego
ludzi na biskupa ołomunieckiego Jana (Cosmae Pragensis Chronica, lib. 2, cap. 28, s. 122).

32

Zob. H. K. P e y e r, Von der Gastfreundschaft zum Gasthaus. Studien zur Gastlich-

keit im Mittelalter, Hannover 1987 (MGH Schriften 31), s. 77-100; dla Polski najobszer-
niej jak dotąd I. C i e ś l a (Rabęcka-Brykczyńska), Taberna wczesnośredniowieczna na
ziemiach polskich, Studia Wczesnośredniowieczne 4, 1958, s. 159-225; w kwestii domnie-
manego regale karczemnego polemicznie K. B u c z e k, Targi i miasta na prawie polskim
(okres wczesnośredniowieczny), Wrocław 1964, s. 69-79; zob. także S. T r a w k o w s k i,
Taberny płockie na przełomie XI i XII wieku. W sprawie zakresu obrotu towarowo-pie-
niężnego, w: t e g o ż, Opuscula medievistica. Studia nad historią społeczną Polski wcze-
snopiastowskiej, Warszawa 2005, s. 210-211 (pierwodruk: PrzHist 53, 1962, s. 731-744),
choć w przypadku analizowanego przez autora dokumentu lokacji Płocka z 1237 r. chodzi

98

Marcin R. Pauk

by na podstawie liczebności wzmianek uprawnione było wnioskowanie
o mniejszym znaczeniu tej instytucji w realiach ekonomicznych państwa
Przemyślidów, co można by uznać za wprowadzenie w życie legislacji Brze-
tysława I

33

. Taberny i obsługujących ich niewolnych tabernarii odnajdujemy

w uposażeniu instytucji kościelnych o wczesnej metryce: w najstarszym zna-
nym inwentarzu majątkowym biskupstwa ołomunieckiego (1131)

34

oraz

w majątku fundowanego przez Brzetysława I klasztoru benedyktynów w Rajh-
radzie

35

, zaś dziesięcinę z tabern litomierzyckich – w sięgającym być może

okresu fundacji (ok. 1057) uposażeniu tamtejszej kapituły św. Szczepana

36

.

Kontrolę władcy nad funkcjonowaniem tych instytucji w praskim skupisku
osadniczym w XII w. poświadcza zaś fragment przywileju księcia Sobie-
sława II, gdzie mowa jest o karze dla właściciela domostwa, w którym odkryto
„tajną tabernę”, rozumianą jako pokątna produkcja i sprzedaż trunków

37

.

Każe to wątpić nie tylko w możliwości, ale nawet samą wolę skutecznej egze-
kucji książęcego statutu

38

. Czym zatem kierował się książęcy legislator i jego

kościelne otoczenie, dyktując de facto zakaz funkcjonowania tabern i nakła-
dając ostre sankcje na spożywających alkohol? Czy możliwe i realistyczne
było zakazanie istnienia instytucji odgrywającej tak ogromną rolę nie tylko
w życiu ekonomicznym lokalnych skupisk osadniczych, ale także dla pod-
staw materialnych organizacji kościelnej i fi skalizmu książęcego tej doby

39

?

Wydaje się, że legislacja książęca kierowała się zupełnie odmienną logiką

niż jakakolwiek kalkulacja ekonomiczna

40

. Stać za nią musiało ugruntowane

moim zdaniem bynajmniej nie o taberny w interesującym nas rozumieniu tego terminu,
lecz raczej o nieruchomości na obszarze osady, wyposażone w prawo wyszynku piwa.

33

Dla późniejszego okresu zob. M. N o d l, Krčmy a krčmaři, w: Ad vitam et honorem.

Profesoru Jaroslavu Mezníkovi přátele a žáci k pětasedmdesátým narozeninám, red. T. Boro-
vský, L. Jan, M. Wihoda, Brno 2003, s. 563-570.

34

Codex diplomaticus et epistolaris Regnie Bohemiae, t. I, wyd. G. Friedrich, Pragae

1904-1906 [dalej: CDB I], nr 115.

35

CDB I, nr 381 (falsyfi kat z XIII w.: z datą 1048).

36

CDB I, nr 383 (falsyfi kat z XII w.).

37

CDB I, nr 290.

38

Na marginesie warto wspomnieć o istotnych dla kultury politycznej i religijnej aspek-

tach kolektywnego spożywania alkoholu, także z okazji świąt religijnych i ku czci świętych
patronów, które w Czechach przybierało – jak starałem się to wykazać gdzie indziej – cha-
rakter integrującej wspólnotę polityczną rytualnej biesiady księcia i możnych, której towa-
rzyszyło przepijanie ku czci św. Wacława, zob. M. R. P a u k, Moneta w kulturze politycz-
nej średniowiecza. Wokół ikonografi i denarów czeskich z pierwszej połowy XII wieku,
KwHist 119, 2012, s. 470-481.

39

Nie posiadamy z Czech źródłowych dowodów na urzędowanie w tabernach książę-

cych mincerzy. Pogląd ten jest jednak obecny w literaturze czeskiej, por. J. Ž e m l i č k a,
Čechy v době knížecí (1034–1198), Praha 1997, s. 169.

40

Por. trudny do zaakceptowania pogląd J. S l a m y, Kosmovy zaměřene omyly, w:

Dějíny ve věku nejístot. Sborník k příležitosti 70. Narozenin Dušana Třeštíka, red. J. Klápště,

Taberny i pijaństwo w tzw. statutach Brzetysława I

99

już w epoce wczesnokarolińskiej przekonanie o szczególnych powinnościach
panującego w kwestii zwalczania grzechu i troski o zbawienie wieczne wła-
snych poddanych, a tym samym przestrzeganie przez nich boskich przy-
kazań w życiu doczesnym. Taki sposób myślenia elit kościelnych o dys-
cyplinującej roli władcy w poddanej jego rządom wspólnocie obecny był
w Europie Środkowej i Wschodniej jeszcze na przełomie XI i XII w. „Po
to wam książętom miecz wisi u boku, abyście ręce wasze częściej umywali
we krwi grzesznika” – tymi słowami, skierowanymi przez biskupa praskiego
Sewera do ogłaszającego dekrety księcia Brzetysława I, objaśnił Kosmas
naturę książęcego ministerium

41

. Metaforyczny a zarazem i realny miecz

władcy – sługi Boga, ciążący nad grzesznikami, pojawił się w tym samym
czasie w prologu do wydanych na synodzie w Tarcal statutów króla węgier-
skiego Kolomana Uczonego, autorstwa Alberyka, duchownego z otoczenia
arcybiskupa ostrzyhomskiego Serafi na

42

. Dekrety Brzetysława I i inne przed-

sięwzięcia legislacyjne tej doby były niekiedy oryginalnymi próbami prak-
tycznej realizacji owych koncepcji, nie pozbawionymi – jak w przypadku
tabern i pijaństwa – elementów radykalizmu, tym niemniej osadzonymi
mocno w utrwalonej w IX i X w. tradycji kanonicznej i praktyce peniten-
cjarnej swojej epoki. Możemy już dziś bezpiecznie przyjąć, że ortodoksja
chrześcijańska – zaprowadzana i gwarantowana przez władców i stojący
u ich boku kler – stała się w XI w. jednym z najistotniejszych elemen-
tów budowy nowej tożsamości ponadlokalnej elit wczesnopaństwowych

43

.

E. Plešková, J. Žemlička, Praha 2003, s. 262-264, o przewadze ekonomiczno-fi skalnych
motywów wydania statutów Brzetysława I.

41

Cosmae Pragensis Chronica, ks. II, cap. 4, s. 87: Nam ad hoc vobis ducibus mucro

pendet in femore, ut manus vestras sepius lavetis peccatoris in sanguine.

42

DRMH I: Colomanus, Proemium, s. 24: Non enim sine causa rex gladium portat,

dei enim minister est, vindex in iram eius, qui malum agit, nam principes non sunt timori
boni operis, sed mali.

43

Por. R. M i c h a ł o w s k i, Post dziewięciotygodniowy, s. 37-39, choć osobiście daleki

byłbym jeszcze od defi niowania tworzonej w ten sposób wspólnoty w etnicznych katego-
riach narodu. O dychotomicznym acz wzajemnie nie wykluczającym się konceptualizo-
waniu karolińskiej wspólnoty politycznej VIII/IX w. w kategoriach uniwersalistycznych
– jako ogółu wierzących (ecclesia) i partykularnych (gentes/regna) ostatnio S. P a t z o l d,
„Einheit” versus „Fraktionierung”. Zur symbolischen und institutionellen Integration des
Frankenreichs im 8./9. Jahrhundert, w: Visions of Community in the Post–Roman World.
O wspólnocie wierzących jako podstawowej formie tożsamości i integracji politycznej doby
karolińskiej obszerniej M. d e J o n g, Ecclesia and the early medieval polity, w: Staat im
frühen Mittelalter, red. S. Airlie, W. Pohl, H. Reimitz, Wien 2006 (Forschungen zur
Geschichte des Mittelalters 11), s. 113-132; t a ż , Th

e state of the church: ecclesia and early

medieval state formation, w: Der frühmittelalterliche Staat – europäische Perspektiven,
red. W. Pohl, W. Wieser, Wien 2009 (Forschungen zur Geschichte des Mittelalters 16),
s. 241-254.