1

Jak powstawały Sudety

Czyli opis geologiczny i procesów górotwórczych dla nieprofesjonalistów.

Ogólnie

Sudety są odrębną geologicznie grupą górską od występujących w Polsce Karpat (Tatry, Beskidy,

Pieniny, Bieszczady), czy też Gór Świętokrzyskich. Zajmują obszar od Bramy Morawskiej do Doliny

Łaby, należąc zarazem do większej jednostki klasyfikacyjnej jaką jest Masyw Czeski (ciąg gór idący

półokręgiem po północnych, zachodnich i południowych granicach czeskich). Więcej na ten temat

znaleźć można w opisie Sudetów.

Pod względem rzeźby i budowy geologicznej Sudety składają się z kilkunastu odrębnych pasm,

różnych zarówno pod kątem krajobrazowym, jak i geologicznym. Budowa geologiczna tych starych

gór jest bardzo ciekawa - zwłaszcza ze względu na różnorodność budulca, rzeźby, jak i długość

swojej historii geologicznej.

Sudety dzielimy obecnie na Wschodnie, Środkowe i Zachodnie i ten ogólny podział będzie dość

często używany w tym opisie.

O erach i okresach oraz o innych podstawowych informacjach
geologicznych

W opisach geologicznych używa się podziału na ery, okresy, epoki i wieki. Wyróżnia się 4 ery -

obecną - kenozoik, poprzednią - mezozoik, oraz paleozoik i prekambr. Ery te trwały po wiele

milionów lat. Podczas okresów (bardziej szczegółowych jednostek wieku geologicznego) wystąpiły

na tym terenie różne orogenezy (ruchy górotwórcze).

Najmłodszym ruchem górotwórczym jest orogeneza alpejska, potem kimeryjska (wczesna odmiana

orogenezy alpejskiej - w Europie praktycznie nie występująca), hercyńska, kaledońska i najstarsza

- assyntyjska. Oczywiście każda orogeneza była rozłożonym na przestrzeni długiego czasu cyklem

fałdowań oraz (bardzo często) aktywności wulkanicznej na danym terenie.

Po fałdowaniu alpejskim (najmłodszym) nastąpiły okresy zlodowacenia, które miały znaczny wpływ

na rzeźbę terenu. Było to już w okresie, który liczymy tylko w tysiącach i dziesiątkach tysięcy (a nie

w milionach) lat wstecz.

Przy ruchach górotwórczych powstają zasadniczo dwa różne rodzaje gór - fałdowe i zrębowe.

Fałdowe, to takie których budulec geologiczny nie uległ przerwaniu, a teren uległ pofałdowaniu przy

zachowaniu nieprzerwanych poszczególnych warstw skalnych. Natomiast góry zrębowe powstały

wskutek wyniesienia gór ponad otoczenie w postaci wyraźnego uskoku tektonicznego. Na granicy

zrębu warstwy skalne zostały przerwane.

Podczas długiej, wielomilionowej historii i podczas procesów wulkanicznych wiele skał uległo daleko

idącym procesom przeobrażeniowym. Mówimy o takich skałach, że są metamorficzne - czyli

przeobrażeniowe (np. łupki, gnejsy). O skałach powstałych z zastygłej lawy mówimy natomiast -

magmowe (np. bazalt). Zaś skały nieprzeobrażone często nazywane są głębinowymi.

2

Jak tworzyły się Sudety w poszczególnych erach i okresach

Historia Sudetów zaczyna się już w erze prekambryjskiej - parę miliardów lat temu, kiedy

powstawały w epoce archaicznej gnejsy obecnych Gór Sowich. W następnym okresie tej samej ery

powstały takie skały jak granity rumburskie (Góry Łużyckie), gnejsy Gór Izerskich i Karkonoszy,

łupki krystaliczne Karkonoszy, czy też łupki radzimowickie Gór Kaczawskich. Teren obecnych

Sudetów, jak i całej planety w tamtejszych czasach, wyglądał zupełnie inaczej i jeszcze

wielokrotnie ulegał kompletnym zmianom. Czasem były tu olbrzymie góry, a czasami teren był

nawet dnem morskim. Ważne natomiast jest to, że wtedy powstały najstarsze skały Sudetów.

Podczas ery paleozoicznej - na początku - obecne Sudety były dnem morskim przejawiającym

aktywność wulkaniczną. Wtedy doszło do osadzenia się (sedymentacji) skał osadowych - piasków,

iłów, wapieni i skamieniałości. Następnie morze wycofało się i podczas orogenezy kaledońskiej

powstały na tym terenie olbrzymie góry, a skały pierwotne z poprzedniej ery uległy procesom

przeobrażeniowym (np. granity prekambryjskie przeobraziły się w gnejsy, powstały dalsze partie

łupków metamorficznych - krystalicznych).

Następnie przez wiele milionów lat (około 100 milionów) doszło do niszczenia - będącego już lądem

- masywu kaledońskiego. Jest to wystarczająco długi okres czasu, aby erozja posunęła się daleko i

znacznie obniżyła potężne góry kaledońskie. Miedzy obecnymi Górami Sowimi (ich gnejsowym i

twardym blokiem) a resztą masywu powstaje też wtedy zapadlisko, w którym zbierają się skały

osadowe, z których później powstaną Rudawy Janowickie, góry i wzgórza Bramy Lubawskiej, oraz

wschodnia część Grzbietu Lasockiego (Karkonosze).

Podczas hercyńskich ruchów górotwórczych (era paleozoiczna) doszło do podzielnia masywu

kaledońskiego i wyniesienia, oraz ukształtowania Sudetów Wschodnich. Powstały wtedy też główne

zręby brzeżne dzisiejszych Sudetów. Tak więc można już powiedzieć, że najstarsze z Sudetów są

Góry Sowie (cześć Sudetów Środkowych) potem Sudety Wschodnie, a najmłodsze są Sudety

Zachodnie i niektóre takie pasma jak Góry Stołowe.

Podczas orogenezy hercyńskiej doszło do procesu wulkanicznego nazywanego intruzją magmową,

czyli wtryśnięcia magmy między skały osadowe. Tak powstał miedzy innymi największy w Sudetach

granitowy blok Karkonosko - Izerski (dotyczy to zwłaszcza czeskiej części Gór Izesrkich).

Podczas dalszej części ery paleozoicznej doszło do dalszej aktywności wulkanicznej i kształtowania

się wylewów porfirowych i melafirowych (tak powstały złoża tych skał), oraz oczywiście do ciągłego

formowania się skał osadowych.

W niecce śródsudeckiej doszło natomiast do powstawania z osadów organicznych pokładów węgla.

W końcowym okresie paleozoiku doszło do zalewu morskiego całego obszaru Sudetów - oprócz

najwyższych partii, które wystawały ponad poziom wody. Nie zalane były miedzy innymi

Karkonosze i Góry Izerskie, których wspólny granitowy blok ulegał jednak wskutek erozji

stopniowemu odkryciu z kaledońskich skał osadowych.

Podczas następnej ery - mezozoiku doszło do słabych ruchów kimeryjskich (jak w całej Europie) i

cofnięcia morza, oraz erozji skał osadowych z okresu zalewu morskiego, a następnie do wtórnego

zalania morzem górnokredowym. Podczas tych zalań najwyższe partie (w tym Karkonosze i Góry

Izerskie) nie zostały zalane. Następnie po cofnięciu się morza doszło też do tzw. orogenezy

młodosaksońskiej, która pogłębiła wyrównane już uskoki tektoniczne pochodzące z fałdowania

hercyńskiego.

3

Podczas fałdowania alpejskiego doszło do ostatecznego ustalenia zrębów górskich - zewnętrznych i

śródsudeckich, oraz do wyniesienia całych Sudetów ponad Nizinę Śląską.

Podczas aktywności wulkanicznej doszło do powstania bazaltowych stożków będących obecnie

szczytami górskimi (np. Góry Kaczawskie, Kamienne; nawyższy szczyt bazaltowy to Bukovec 1005

m n.p.m. - w Górach Izerskich). Doszło też do znacznego wydźwignięcia całych płyt górskich - Góry

Stołowe, i obszarów - Równia pod Śnieżką (Karkonosze). Góry Stołowe są jedynymi górami

płytowymi w Europie.

Podczas tej ery klimat był ciepły i wilgotny, więc góry ulegały silnej erozji wodnej, która

ukształtowała dzisiejszy kształt dolin. Właśnie podczas tej ery, która trwa do dzisiaj - kenozoiku -

doszło po fałdowaniu alpejskim do trzech zlodowaceń i trzech okresów cofania się lądolodu.

Podczas tego procesu doszło do ostatecznego uformowania się rzeźby Sudetów, oraz pofałdowań

nizinnych (pozostałości moreny lodowca). Ponadto doszło wtedy też do ostatecznego

przemieszczenia skał osadowych.

Podczas pierwszego zlodowacenia lód obejmował tereny do 550 m n.p.m. Powyżej tej wysokości w

mroźnym i suchym klimacie powstawały gołoborza, oraz podczas erozji odsłaniały się skałki.

Następnie nastąpił okres intergracjalny (międzyzlodowaceniowy).

Podczas drugiego zlodowacenia - tzw. lądolód skandynawski jeden raz (lub dwukrotnie - nie

wiadomo na pewno) wdzierał się w głąb kotlin górskich niosąc ze sobą duże ilości materiału

osadowego, które pozostawił na ich dnie.

Podczas trzeciego - ostatniego już zlodowacenia lądolód nie sięgnął już gór, obejmując tylko

północną część Polski. Natomiast klimat był nie tylko bardzo chłodny, ale także wilgotny, przez co

w górach powyżej 1200 m n.p.m. uformowały się lodowce. Po wycofaniu się lodowca i ociepleniu

klimatu pozostały po nich kotły i cyrki polodowcowe (np. Kocioł Małego Stawu koło schroniska

Samotnia lub Śnieżne Kotły - oba w Karkonoszach). Występują one tylko w Karkonoszach,

Wysokim Jesioniku (okolice Pradziada), oraz jeden kocioł w Masywie Śnieżnika (Lej Mały Średni i

Wielki, nie będące jednak cyrkiem polodowcowym). Ponadto w Masywie Czeskim cyrki

polodowcowe występują jeszcze na Szumawie (sięgającym powyżej 1400 m n.p.m. masywie

górskim na południu Czech - w okolicach Czeskich Budziejowic).

Podsumowanie

Tak wiec Sudety w obecnym kształcie uformowały się całkiem niedawno (w sensie geologicznym) -

ostatecznie było to jakieś 10 tys. lat temu. Jednak pewne ich elementy tworzyły się na przestrzeni

wszystkich epok geologicznych, a niektóre góry - takie jak Góry Sowie formowały się już podczas

najdawniejszej ery - w prekambrze. Podczas tego długiego okresu czasu doszło do wielu wylewów

wulkanicznych, przeobrażania skał krystalicznych i organicznych, przemieszczania skał osadowych,

wielokrotnej erozji wodnej i wietrzeniowej, oraz - przede wszystkim - do kilkakrotnego fałdowania.

Ostatecznie zaś rzeźbę ukształtowały 3 zlodowacenia.

Tak długa historia spowodowała, że Sudety są wyjątkowym obszarem pod względem budowy

geologicznej, w którym praktycznie można znaleźć charakterystyczne ślady z każdego okresu.

Sudety są ponadto nieprzebranym skarbcem rozmaitych rud i żył różnych metali (także tych

szlachetnych), skał, kryształów, skamieniałości i węgla.