Ta lektura

, podobnie jak tysiące innych, jest dostępna on-line na stronie

wolnelektury.pl

.

Utwór opracowany został w ramach projektu

Wolne Lektury

przez

fun-

dację Nowoczesna Polska

.

STEFAN ŻEROMSKI

Ludzie bezdomni

TOM II

Doktor Judym niemało miał pracy w czasie sezonu. Zrywał się rano, tym skwapliwiej, że

Praca

już przed godziną szóstą jego izdebka pod blaszanym dachem, dokąd w czerwcu ze wspa-
niałych salonów wyniesiono jego „lary i piernaty”¹ — wprost tliła się od żaru. Notował na
stacji meteorologicznej, zwiedzał izby, gdzie kąpielowi stosowali „zabiegi” hydropatyczne,
badał porządek w łazienkach, u źródeł, a przed ósmą był w swoim szpitalu.

O dziesiątej siadał w gabinecie i przyjmował pewną kategorię chorych (przeważnie

młodych zdechlaków) aż do godziny pierwszej. Po obiedzie zajmował się bawieniem dam,
uczestniczył w organizowaniu teatrów amatorskich, spacerów, przeróżnych rekordów,
wyścigów pieszych itd. Zabawki tego rodzaju musiał traktować jako pracę swą obowiąz-
kową, czy do nich miał chęć, czy nie.

Pochłonęło go to jak nowy żywioł.
Otaczały go roje kobiet młodych, zdenerwowanych, rozpróżniaczonych, żądnych tzw.

wrażeń. Judym przedzierzgnął się, sam nie wiedział kiedy, w młodego anta, odzianego
modnie i paplającego wesołe komunały. To zabawne, ciekawe, miłe a deprawujące życie
małej stacji klimatycznej, gdzie w ciągu kilku miesięcy gromadzi się i skupia w jedną jakby
familię ze wszystkich końców kraju i ze wszelkich sfer towarzyskich ludność chwilowa —
oszołomiło go zupełnie. Ni z tego, ni z owego bawił się towarzysko z bogatymi damami
i wchodził, nie dość że jako świadek, ale jako arbiter w najsekretniejsze ich tajemnice. Był
poszukiwany, a nawet wzajem wydzierany sobie przez „koterie” — a nieraz ze śmiechem
wewnętrznym decydował o czymś, co sam zwał tonem i smakiem.

Czasami, gdy do siebie wracał późno w nocy z jakiejś pysznej uciechy, zastanawiał

się nad pięknością życia, nad tymi nowymi jego formami, które poznawał. Zdawało mu
się, gdy o tym świecie Cisowskim myślał, że czyta romans z końca zeszłego wieku, pełen
somatyzmu², gdzie widać życie godne zniszczenia, które wszakże posiada jakiś taki urok…
Siła zmysłów, umyślnie w piękne formy skryta, staje się czymś nie znanym dla ordynarnej,
zwyczajnej natury. Były chwile, że wprost zachwycał się wymową dyskretnego milczenia,
symboliką kwiatów, barw, muzyki, słów ciągle bojących się czegoś…

Na balach i reunionach³ bywał czasami i „pałac”. Wówczas berło królowej przecho-

dziło do rąk panny Natalii. Gdy ukazywała się w jasnej sukni, była tak oślepiająco piękna,
że wszystko, co żyło, na śmierć się w niej kochało. Ona przeczuwała zapewne ten szał ma-
sowy, który wśród mężczyzn szerzyły jej królewskie oczy, ale nie raczyła go widzieć. Była
zawsze zimna, obojętna, jakby wyrwana z tego życia. Czasami bawiła się z większą ochotą;
uśmiechała powabnie, ale zaraz później, gdy tylko dostrzegła, że ten lub ów chce z chwi-
lowego jej usposobienia wyciągnąć wniosek na swoją korzyść, sprowadzała go na padół
jednym spojrzeniem i jednym uśmiechem innego rodzaju.

Było tak i z Judymem.
Rozzuchwalony powodzeniem u dam dr Tomasz zbliżał się śmiało do panny Natalii.

W trakcie jednego z reunionów wybrała go kilkakrotnie, wesoło się z nim bawiła, sama
wspomniała o Paryżu i wycieczce wersalskiej. Judymowi zakręciło się w głowie. Wzbu-
rzony tym wszystkim, w jakimś obłędzie śmiałości zdecydował się wykonać istny zamach
i w następnym kontredansie począł mówić o Karbowskim, którego od paru tygodni nie
było w Cisach. Panna Orszeńska zgadzała się, gdy mówił, że ten Karbowski nie wydaje
mu się być człowiekiem sympatycznym, witała jego słowa za pomocą krótkich skinień
głową i dyskretnych okrzyków. Flirt wesoły trwał w dalszym ciągu. Tylko gdy później
doktor zbliżył się jeszcze i, zachęcony sukcesem, chciał rzecz ciągnąć dalej już nie o Kar-
bowskim, lecz o sobie, struchlał ujrzawszy w jej oczach taki blask ponurej dumy, jakiego
jeszcze nie widział w życiu. Zdawało mu się, że ten wzrok hetmański, ubliżający mu bez
wzruszenia, z głębi przymkniętych powiek wbija się w niego i szarpie na sztuki, rozdzie-

¹

i ie n

— żartobliwie przekręcony zwrot:

i en

, co w wierzeniach starożytnych Rzymian

oznaczało: opiekuńcze bóstwa domowe.

² om

zm — cielesność.

³ eunion (z anc.: union) — zebranie towarzyskie.

Ludzie bezdomni om d u i



ra na strzępy, podobnie jak pazury orlicy ćwiertują⁴ żywą zdobycz. Słowa, które chciał
powiedzieć, zwinęły się i niby garść pakuł utkwiły w gardle.

Blady, ze ściśniętymi zębami, siedział jak przykuty na łańcuchu, nie będąc w stanie

ani odejść, ani pozostać.

Wszystkie te okoliczności stawały doktorowi na przeszkodzie w zajęciu się sprawami

szpitalnymi. Były w nim tego lata jak gdyby dwa prądy ścigające się wzajem. Im bardziej
jeden z nich pomykał naprzód i zabiegał drogę, tym mocniej natężały się siły drugiego.
Doktor czuł w sobie ciągłą przeszkodę w staraniu około chorych i zwalczał ją za pomocą
silnej pracy, ale skoro tylko zetknął się ze światem zabaw, ulegał mu z tym większą bez-
władnością, im namiętniej pracował w szpitalu. Było mu wszakże z tym wszystkim bardzo
dobrze na świecie. Żył bez przerwy i nie miał wcale wyobrażenia, co to jest refleksja, nuda,
zniechęcenie.

Szpital powstał właściwie dopiero przy nim. Budynek stał od lat kilku, dźwignięty

przez „idealistę” Niewadzkiego, ale po jego śmierci traktowany był rozmaicie. W razie
potrzeby administrator majątku składał w salkach szpitalnych buraki, rozsypane klepki
kuf z gorzelni, zepsute części młockarni itd. Kiedy indziej lokaje, rządca, ekonom, kasjer
i inni funkcjonariusze pożyczali dla swych gości łóżek, a naczynia i utensylia⁵ rozkradziono
ze słowiańską starannością. Nieraz leżała tam jakaś bezdomna położnica, nad którą ktoś
się zi i z i o

— jakiś parobek folwarczny chory na o i albo jakie dziecko z ospą…

Opiekę nad szpitalikiem sprawował dr Węglichowski. Kłamałby, kto by twierdził,

Lekarz

że dyrektor zgadzał się na składanie w szpitalu kup żelastwa, owszem, wyznać trzeba, że
czasami śmiał się z tego do rozpuku, ale nie można również utrzymywać, żeby się zajmował
chorymi. Gdy ktoś był bardzo kiepski, a złożono go w szpitaliku dla „umiejscowienia
zarazy”, dr Węglichowski czasem przyszedł i skrobnął receptę. Zwykle nawet pomagało
jego lekarstwo.

Częstokroć wynajdywał jakieś cherlactwo proboszcz, panny albo sama babka dzie-

Chłop, Ksiądz, Szlachcic

dziczka. Wówczas pakowano takiego szczęśliwca do szpitala. Jeżeli to był pupil księdza,
to z plebanii przynoszono mu talerz rosołu albo jaką nogę kury gotowanej w potrawce.
Jeżeli protegowany miał za opiekunki panny ze dworu — zajadał najpyszniejsze ochłapy
z półmisków, częstokroć ze szkodą zdrowia.

W ogóle ten domek szpitalny stojący w odosobnieniu, a wśród budynków folwarcz-

Społecznik

nych, służących do wytwarzania zysku sposobami wiadomymi, reprezentował na skrom-
ną skalę los szlachetnej idei wśród świata materialnego. Stał smutny, opuszczony, bez-
radny, nieśmiały, jakby z założonymi rękami. Dr Tomasz ulegał głębokiej, a nie dającej
się stłumić pasji, ilekroć zbliżał się do tego domostwa. Kiedy myślał o człowieku, któ-
ry je postawił w pewnym celu, który przemyśliwał długo, jak to należy zbudować, i gdy
z tym wszystkim zestawiał rezultat przedsięwzięcia, czuł taką wściekłość, jakby go tamten
nieznany zmarły biczował słowami pogardy. I nie tylko to jedno.

Skoro urządził sobie z pierwszej widnej salki gabinet przyjęć, od razu zwaliła mu

Chłop, Praca, Szlachcic

się na kark lawina Żydów, dziadów, obieżyświatów, biedaków, suchotników, rakowatych
— wszystka, słowem, płacząca krwawymi łzami bieda polskiego cuchnącego miasteczka
i nie inaczej cuchnących wiosek. Doktor rozsegregował ten materiał i zabrał się do niego.
Jednych musiał przyjąć do szpitala na czas pewien, trzeba więc było uporządkować sam
szpital. Do tego wziął się

o e⁶.

Odszukał przez płatnych agentów każde z wywleczonych łóżek i odebrał je w spo-

sób najbardziej nieubłagany. Historia zdobywania nowych sienników, kołder, poduszek,
prześcieradeł — mogłaby zająć tom in o io⁷. Na kupno dwu wanien i urządzeń do ogrze-
wania wody grały teatr amatorski najpiękniejsze i najbardziej dystyngowane kuracjusz-
ki. Każdy sprzęt do gabinetu, apteki, kuchni itd. młody eskulap zdobywał na ludziach.
Tu wycyganił sześć talerzy, tam wyflirtował noże, widelce, łyżki; tę zmusił do kupienia
szklanek, z kim innym wygrał zakład o sztukę perkalu na bieliznę szpitalną. Stara pa-
ni dziedziczka interesowała się zabiegami młodego doktora, nawet miała dla niego łzy
w oczach i podziękowania „w imieniu nieboszczyka”, ale sama była pod tak silnym wpły-

⁴ ie u — dziś popr.: ćwiartują
⁵u en i (z łac.u en i i ) — rzeczy użyteczne; narzędzia, sprzęt, przybory
⁶

o e (anc.) — siłą.

⁷in o io (łac.) — dosł. w formacie arkusza; największy format, w jakim drukuje się książki.

Ludzie bezdomni om d u i



wem plenipotenta, który nie cierpiał tych fanaberii rozgrymaszających parobków, że od
siebie nic wielkiego uczynić nie mogła.

Bądź co bądź na jej zlecenie otoczono terytorium szpitalne nowym, silnym parkanem

i wydano rozkaz ogrodnikowi, ażeby starannie utrzymywał sad dookoła budynku. To była
pierwsza ważna zdobycz, gdyż od tej chwili panem owego em um⁸ okolonego parkanami
stał się Judym. Nikt tam już ze służby i rozmaitych przychodniów nie miał prawa nie tylko
nic wynieść, ale nawet postawić kroku. Drzwi kute były szczelnie zamknięte i uzbrojone
w dzwonek…

Drugą ważną zdobyczą była pani Wajsmanowa. Osoba ta była wdową po jakimś „mę-

żu nieboszczyku”, który posiadał „pewien kapitalik”, wszakże w tym czasie pozbawioną
jakiegokolwiek funduszu. Pani Wajsmanowa przyjęła miejsce dozorczyni szpitala z pensją
 rubli (którą, rzecz prosta, z „cichej kasy” pod najtajemniejszym sekretem wypłacał
z pedantyczną regularnością za pośrednictwem Judyma M. Les) — z mieszkaniem, świa-
tłem, opałem, co wszystko znowu wzięło na siebie dominium.

Trzecim faktem fundamentalnego znaczenia było zaopatrzenie chorych kurujących

się — w żywność. Tu Judym postępował jak Makiawel⁹. Działał na plenipotenta-ma-
terialistę za pomocą nastawionych kuracjuszek, dopuszczał się względem niego niskiego
pochlebstwa, kusił go obietnicami, wreszcie wydał go w ręce trzech panien z pałacu
i uzyskał swoje. Plenipotent zgodził się dostarczać szpitalowi jak rok długi określoną
ilość kartofli, mąki, kaszy, mleka, masła, warzyw, owoców etc. i podpisał własnoręcznie
cyrograf chytrze ułożony przez Judyma. Zakład leczniczy nie był w stanie odmówić swej
pomocy, w pewnej zresztą mierze. Wreszcie proboszcz, dostawca mięsa do zakładu i dwo-
ru, bogatsi łyczkowie z miasteczka, zniewoleni przez proboszcza i doktora, obowiązali się
dawać szpitalowi potrzebne materiały spożywcze w naturze.

Tak tedy już w połowie lata szpital był ożywiony i pełen zdechlactwa. Kaszlano tam,

stękano, sapano — aż się doktorskie serce radowało. W ogródku wygrzewały się na słońcu
stare, uschnięte babska, zgniłe dzieci dygocące w potach malarii, rozmaite „głupie” Żydki
i wszelkie inne ptaki niebieskie, co ani sieją, ani orzą… Nie było tygodnia, żeby doktor
nie palnął operacji. Wycinał kaszaki, bolączki, wiercił, przekłuwał, ekstyrpował¹⁰, urzy-
nał, przylepiał itd. Co było w tym wszystkim istotnie złego, to brak pomocy felczerskiej
i przechodzące wszelkie granice ubóstwo narzędzi oraz środków opatrunkowych.

Pani Wajsmanowa nie znosiła widoku krwi (osobliwie chłopskiej i, o ibi e di u —

Chłop, Szlachcic, Żyd

żydowskiej), brzydziła się tułatajstwem i w ogóle gardziła motłochem. Doktor musiał ją
na każdym kroku pilnować i przymuszać do tego, żeby się strzegła objawów wzgardy dla
chłopów.

Sfery „miarodajne” kierujące zakładem leczniczym przypatrywały się działalności mło-

dego chirurga, jeśli można się tak wyrazić, spod oka. Nie można mówić, żeby ktokolwiek
sprzeciwiał się albo nawet miał za złe Judymowi jego postępowanie, ale z drugiej strony
nie można utrzymywać, żeby ktokolwiek podzielał jego w tej sprawie entuzjazm. Dr Wę-
glichowski wszelkie zabiegi swego asystenta zdążającego do postawienia szpitala na stopie
tak niebywałej traktował w sposób tak samo ironiczny, jak rozkradanie przez lokajów
łóżek szpitalnych. Jeżeli Judym domagał się pomocy czynnej w materiałach, dr Węgli-
chowski zgadzał się postękując i wydzielał ilości, rozumie się, do najwyższego stopnia
zmniejszone. Gdy szpitalik był naładowany, dyrektor doświadczał niesmaku, choć te-
go nie dał poznać nikomu ani uczuć Judymowi. Ale żarty z zapalczywości „ordynatora”
brzmiały wówczas w ustach dra „Węglicha” w sposób pobłażliwy, może cokolwiek za-
nadto przesadnie. Od czasu do czasu stary medyk zachodził do szpitala i po dawnemu
tam rządził. Wkraczał do izb w kapeluszu na głowie, z cygarem w ustach, mówił głośno,
zadawał pytania, zżymał się, łajał panią Wajsmanową, pokrzykiwał na chorych i, zbadaw-
szy przelotnie tego i owego, kreślił szerokim pismem recepty albo radził Judymowi, żeby
temu dać to, innemu tamto…

⁸ em um (łac.) — świątynia, przybytek.
⁹

i

e — Niccolo Machiavelli (–), włoski historyk i pisarz polityczny. W swym dziele

i

,

dokonując na podstawie panujących stosunków analizy mechanizmu rządzenia, stwierdzał, że polityk nie cofa
się przed użyciem podstępu i przemocy dla osiągnięcia zamierzonych przez siebie celów. W opisanej przez
Machiavellego praktyce działania doszukiwano się powszechnie dyrektywy postępowania dla władcy.

¹⁰++ekstyrpował++ (z łac.: extirpare) — wycinać

Ludzie bezdomni om d u i



„Ordynator” słuchał tych rozkazów z najzupełniejszym posłuszeństwem i każde zle-

cenie wykonywał w sposób nieodwołalny. Chodziło mu o zyskanie dra Węglichowskiego
dla idei szpitala, o wciągnięcie go do pracy, toteż puszczał mimo uszu żarty i przepisy, na
które się nie godził. Jeżeli nawet dyrektor kazał kogoś znanego sobie, jakiegoś „ptaszka”,
wydalić bez pardonu z granic szpitala, Judym i wtedy zmuszał się do uległości. Taki stan
rzeczy trwał do końca sierpnia.

W ostatnich dniach tego miesiąca liczba gości zaczęła się zmniejszać. Bryki, powo-

zy i omnibusy zakładowe wywoziły codziennie jakieś towarzystwo, a przynajmniej jakąś
rodzinę. Dr Judym rujnował się na bukiety pożegnalne, w których nad innym kwieciem
przeważały niezapominajki. Stanął już w głębi parku pierwszy chłód ranny, słał wieczora-

Jesień

mi na murawach zimną, białą rosę, a w szczyty drzew wplótł tu i ówdzie żółty liść, jakby
pierwszy siwy włos w czuprynę dojrzałego mężczyzny.

Cichy smutek ogarnął rozbawione kółka. Teraz właśnie wydobywały się na jaw sym-

patie ukrywane starannie. Nad osobami, które wtedy dopiero miały sobie mnóstwo słów
do powiedzenia, zawisł złośliwy dzień wyjazdu.

Serce Judyma zostało nie tknięte, a przemijające „wrażenia” były dlań czymś w rodzaju

deszczu, który rozkwasza ziemię i czyni ją niby to do niczego niezdolną, a właściwie udziela
jej wtedy władzy stwarzania.

Przelotne smutki szybko uschły, dusza Judyma stężała i pchnęła go do roboty zdwo-

jonej.

W pierwszych dniach września, kiedy przyszły słoty, w czworakach folwarcznych za-

padło mnóstwo dzieci na tak zwaną

b .

Czworaki owe mieściły się za dużym i wilgotnym parkiem, który jak płaszcz ogromny

spływał po pochyłości wzgórza od szczytu dworskiego aż do rzeki płynącej w łąkach. Tam
były owczarnie, obory i mieszkania służby folwarcznej. Plenipotent majątku, człowiek
nadzwyczaj energiczny i świetny agronom, z rzeczułki bezpożytecznie płynącej skorzystał
w ten sposób, że na skraju parku, w trzęsawisku podmytym przez tajemne źródła, wygrał
kilka sadzawek idących jedna za drugą. Woda przez właściwie urządzone „mnichy” spada-
ła z jednej do drugiej. Sadzawki te wykopane były w torfiastym gruncie. Ił, porzucony na
brzegach i groblach, macerował się w słońcu i we właściwym czasie służył do użyźniania
roli. Woda odpływająca stamtąd łączyła się podłużnym basenem ze stawami, które rozle-
wały się w parku zakładowym, co bardzo upiększyło wiecznie kwaśne pobrzeża. Miejsce
i tak już mokre, przez wstrzymanie zbiorników martwej wody wyziewało ze siebie ciężki
opar, którego słońce strawić nie mogło. Tam to właśnie (w czworakach i we wsi leżącej na

Chłop, Idealista, Lekarz,
Praca u podstaw,
Społecznik

drugim brzegu łąki) grasowała

b . Dzieci przyprowadzone stamtąd do Judyma były

wyschnięte, zielone, z wargami tak sinymi, jakby je miały poczernione węglem, z oczyma,
które nie patrzały. Periodyczne ataki gorączki, ciągłe bóle głowy i owa jakby śmierć duszy
w żywych jeszcze ciałach zmusiły Judyma po długim badaniu do smutnego rokowania, że
ma przed sobą ofiary malarii. Wówczas wybrał się cichaczem na zwiedzanie miejscowości
leżących w dole. Przekonał się, że wiele rodzin było dotkniętych tą klęską.

Mieszkańcy wioski, autochtonowie, znosili ją, widać, łatwiej, ale ludność folwarczna,

wędrowna, przybywająca z innych okolic, padała ofiarą w bardzo wielkiej ilości. Judym
brał do szpitala tylko dzieci bardzo chore, leczył je chininą i trzymał na słońcu w ogrodzie,
zapędzając do różnych robót, a po trosze i do nauki. Ale nie mógł zabrać ani czwartej
cząstki. Ci zaś, co „na górze”, w cieple doświadczyli poprawy, musieli wracać do swych
mieszkań nad wodą.

Mieszkania owe, dawno wzniesione, były stosunkowo bardzo porządne, murowane

z cegły, tak samo jak owczarnie, stodoły, spichlerze itd. Nie mogło być mowy o umiesz-
czeniu tych rodzin w innym miejscu, gdyż to pociągnęłoby szalone koszta. Tam koncen-
trowało się życie folwarku.

Kiedy pierwszy raz Judym zapytał mimochodem plenipotenta, czy nie dałoby się prze-

nieść czworaków na miejsce bardziej suche, ten zaczął mu się przypatrywać z uwagą,
a w taki sposób, jakby doktor ni z tego, ni z owego w towarzystwie osób starszych i god-
nych szacunku zatańczył kankana albo wywrócił koziołka. Judym nie stracił przytomności
i nie spuścił oczu. Czekał jeszcze chwilę, czy mu wszechwładny agronom nie odpowie,
a gdy się niczego nie doczekał, rzekł z całą delikatnością:

Ludzie bezdomni om d u i



— Tam, w tych czworakach panuje malaria. Przyczyniają się do tego w znacznej mie-

rze… przyczyniają się do tego… zaprowadzone sadzawki.

Plenipotentowi lica i oczy krwią zabiegły. Sadzawki były to jego ulubienice. Sam je

wymyślił, zarybił i osiągnął z nich dla majątku znaczny dochód. Ryby w ciągu całego roku
szły na sprzedaż i do kuchni zakładu leczniczego, czyniąc już dużą pozycję, a na przyszłość
cała sprawa, prowadzona umiejętnie, miała stanąć jeszcze lepiej. Prócz tego lód, szlam itd.

Toteż wielkorządca i teraz nic nie rzekł, tylko błysnął oczami, a później przeszedł na

inny temat w sposób zabójczo grzeczny.

Taki wstęp nie zwiastował zgody ani jakiegokolwiek kompromisu. Trzeba było wy-

wierać nacisk. Do pani dziedziczki w kwestii tak czysto folwarcznej droga prowadziła
jedynie i ¹¹ plenipotent. Panny załamywały białe dłonie, ale nic poradzić nie mogły.

Jesień nadchodziła.
Po dżdżystych nocach stało nad łąkami i dolnym parkiem jakby błoto w przestwo-

rze. Gdy nim kto długo oddychał, uczuwał ból głowy i jakiś pulsujący szelest w żyłach.
Wtedy również Judym zauważył, że i w zakładzie około stawów było powietrze jeżeli nie
takie samo, to bardzo siostrzane. Liście zlatujące z olbrzymich grabów i wierzb sypały się
w stojące baseny wody i tam w niej gniły. Na powierzchni stawów pieniła się masa wo-
dorostów, które gdy było wyrwać i rzucić na brzegu, szerzyły woń cuchnącą. Kuracjusze
przybywający do Cisów dla pozbycia się malarii nie tracili jej, a były nawet dwa wypadki
febry zdobytej. Kiedy Judym zakomunikował te swoje obserwacje doktorowi Węglichow-
skiemu, ten zmierzył go takim samym wzrokiem jak plenipotent i żartobliwym, a jednak
cierpką esencją zaprawionym tonem oświadczył, że to nie jest wcale ani febra, ani tym
mniej — malaria.

— Główna rzecz — dodał — nie należy o tym wcale mówić…
Cmoknął go przy tym w czoło i uderzył bratnią, przyjacielską dłonią po ramieniu.
Judym zdziwił się, ale… nie mówił nikomu.
We wrześniu izby szpitalne pełne były dzieci większych i mniejszych. Ociężałe, mru-

Chłop, Choroba, Dziecko

kowate, senne istoty siedziały i leżały, gdzie się dało. W izbach panował zaduch i jakaś
nieopisana nuda. Zdawało się, że tu spędzono pijaną szkołę, która za nic na świecie ni-
gdy się niczego nie wyuczy. Dzieci te wlepiały we wszystko ślepie bez żadnego wyrazu,
bez chęci nawet do jadła. Jeżeli które z nich wypędzono za drzwi, lazło bezmyślnie przed
siebie, wtulając głowę w ramiona.

Gdy trafiło się wolne miejsce, wnet je ktoś zajmował i przymykał oczy nie po to, żeby

spać, tylko żeby na świat nie patrzeć, żeby wciągnąć się w siebie jak ślimak w skorupę
i doznać ciepłej ulgi. Zwiędłe kadłuby dziewczyn, na których twarzach malował się ból
głowy, pozawijane w chustki i zapaski siedziały nieruchomo na ziemi, gotowe trwać całe
doby w tej samej pozycji, byleby tylko nie łazić po błocie i deszczu. Kiedy doktor wcho-
dził, wszystkie oczy patrzały na niego jakoby ten dzień jesienny. Czasami gdzieś, w głębi
przewinął się uśmiech…

Ta sentymentalna gościnność dla podrostków nie chorych obłożnie, sprzeciwiająca

się tak jaskrawo tradycjom szpitala, zaczęła ludzi irytować. Plenipotent wprost mówił, że
zanosi się na demoralizację „w grubym stylu”, a nawet ze swej strony „za nic nie ręczył”
i „umywał ręce”. W gruncie rzeczy Judym sam nie wiedział, co ma robić dalej. Chininę
ekspensował jak mąkę, miał „rezultaty”, ale do czego to umm umm um¹² prowadzić
miało — nie bardzo wiedział. Gdy chore dzieci przychodziły jak owce do owczarni, po-
zwalał im rozkładać się i siedzieć, a gdy je stamtąd „ojcowie”, nasłani przez ekonomów
i karbowych, wyciągali do roboty waląc pięścią po karku, nie protestował, bo nie wiedział
w imię czego.

Tak stały rzeczy, gdy pewnego dnia dr Judym otrzymał bilet od pani Niewadzkiej,

w którym wyrażona była prośba, żeby się niezwłocznie pofatygował do pałacu. Skoro się
tam udał, wprowadzono go do małej alkowy, gdzie stara dama zwykle przebywała. Były
tam obydwie wnuczki i kilka osób z familii dalszej, które zazwyczaj bawiły w Cisach przez
sezon. Judym był już w tym pokoju kilka razy, ale zgromadzenie tylu osób odebrało mu
pewność siebie. Pani Niewadzka wyciągnęła doń rękę i kazała usiąść obok siebie.

¹¹ i (łac.) — droga; tu: przez.
¹² umm umm um (łac.) — wszystko razem, ostatecznie.

Ludzie bezdomni om d u i



— Prosiłam cię, panie doktorze, na naradę.
— Służę z gotowością.
— Co do tych bębnów¹³ folwarcznych. Nie ma sposobu, prawda?
— Nie ma żadnego.
— Worszewicz ani słuchać podobno nie chce pańskich projektów przeniesienia Cisów

na inne miejsce, na przykład w Góry Świętokrzyskie?

— Nie chce nawet paru czworaków posunąć wyżej na tutejszą, Cisowską górę, a cóż

dopiero mówić o Górach Świętokrzyskich… — rzekł doktor w tym samym tonie.

— Hm… To źle! Bo tutaj Joasia proponowała inną kombinację.
— Panna Podborska?

Chłop, Dziecko, Praca
u podstaw, Społecznik

— Tak, tak… Chciała oddać swój pokój w skrzydle na pomieszczenie malaryków,

żeby od nich szpital uwolnić. Ona tam zresztą ma jakieś swoje mrzonki, na czym się nie
znam. Ale że to jest przecie jasne jak płomyk i czułe jak powój, więc nie mogę temu nie
ulegać. Samo chciało w pasażyku, uważasz, doktorze, obok stancyjki gospodyni… Otóż
uradziłyśmy tu, żeby jej na urodziny, w listopadzie, zrobić siurpryzę¹⁴. Jest w lewej oficynie
od południa stara piekarnia, całkiem dziś pusta. Tam jest izba ogromna, sucha i widna.
Prosiłam pana Worszewicza, żeby kazał stamtąd wynieść wszelkie rupiecie, obielić ściany,
wyrestaurować piec, opatrzeć okna… Może byś zgodził się, panie doktorze, tam te dzieci
przetranslokować! Niechże się to w zimie tam grzeje i ratuje… To dla niej, dla panny
Podborskiej… na wiązanie…

— Czyżbym się zgodził!… Ależ…
— A, no to chwała Bogu.
— Te dzieci kuracji nie potrzebują, tylko suchego mieszkania tu, na górze. Gdzież

jest panna Joanna?

— Nie, nie, jej mówić nie trzeba! Dopiero w listopadzie otworzy się tę salę malaryjną

i odda jej pontyfikalnie¹⁵. Uważasz? Ona tam będzie sobie z tymi brudasami radziła. To
jej rzecz… Pod pańskim zresztą dozorem lekarskim…

— Ach, tak… — szepnął Judym.
Uczucie niesmaku, a nawet odrazy przewinęło się w mrokach jego duszy.

Domek zajmowany przez dyrektora Cisów dra Węglichowskiego mieścił się na wzgórzu,
z którego obejmowało się wzrokiem cały park i jego okolice. Dworek ten należał do M.
Lesa. Kiedy dr Węglichowski zdecydował się przyjąć obowiązki dyrektora, M. Les zaczął
niezwłocznie pod dozorem uproszonej kompetentnej osoby stawiać w Cisach „budę” dla
siebie, w której, jak pisał, pragnął żywota dokonać. Była to willa drewniana, z zewnątrz
niepokaźna i dość ciasna. Miała jednak rozmaite zalety wewnętrzne: były tam alkowy,
piwniczki i spiżarki, skrytki, strychy itd. tak pobudowane, że czyniły z niej bezcenne
gniazdo.

Kiedy dom był gotów, M. Les prosił Węglichowskiego listem gwałtownie różnoję-

Przyjaźń, Społecznik

zycznym o zamieszkanie w tej chałupie, a to w celu po prostu ustrzeżenia jej od złodzieja,
ognia i wojny. Węglichowski odrzucił propozycję. Nie miał zamiaru korzystać z darowi-
zny domu (gdyż taki był podstęp M. Lesa, zbyt prostacko sklejony, żeby się ktokolwiek
na nim nie poznał). Wtedy Leszczykowski napisał list jeszcze bardziej nieortograficzny,
w którym wymyślał po turecku „starym futurom”¹⁶, którzy dach przyjaciela uważają za
cudzy. „Nie ma już — pisał — dawnego koleżeństwa! Wszystkoście zamienili na pienią-
dze, a skoro tak, to płać, płać komorne, jak Żydowi albo Grekowi! Ponieważ jednak ja
ani Żydem, ani Grekiem, ani żadnym hyclem być nie myślę na stare lata, więc żądam,
żebyście ten czynsz dzierżawny obracali na kształcenie jakiego osła z Cisów czy spod Ci-
sów w pożytecznym kunszcie, w jakim koszykarstwie, tkactwie, co by później w okolicy
rozwinął — czy ja tam wiem zresztą, w czym i jak? Głupi jestem przecie w tych sprawach,
jak zresztą we wszystkim, co się nie tyczy bezpośrednio targów z Azjatami…”

¹³++bębnów++ — tu: dzieci
¹⁴ iu

z — niespodzianka.

¹⁵ on

nie — uroczyście.

¹⁶ u u — tu w znaczeniu: kolega, kompan.

Ludzie bezdomni om d u i



To dr Węglichowski przyjął z ochotą. Czynsz dzierżawny oznaczono kolegialnie i wy-

płacono, według woli M. Lesa, naprzód ogrodniczkowi, który się uczył w Warszawie,
a później innemu chłopcu.

Szczególnie zadowolona z mieszkania była żona dra „Węglicha”, pani Laura. Była to

Kobieta, Małżeństwo, Mąż,
Starość, Żona

osoba nadzwyczaj interesująca. Miała już pięćdziesiątkę z dużą górą, ale trzymała się wy-
bornie. Siwe pasma włosów wymykające się spod czarnego ubrania głowy podczerniała
tak starannie i systematycznie, że przybrały kolor szczególny, kolor zmulonego siana, któ-
re wyschło wprawdzie na słońcu, ale nie może się pozbyć odcienia czarnej, głębokiej ziele-
ni. Policzki jej były zawsze rumiane, oczy żywe, a ruchy prędkie i gwałtowne po dawnemu,
jak u osiemnastoletniej dziewczyny. Pani Laura była to osoba małego wzrostu i szczupła.
Od czasu zamieszkania w Cisach stopniowo zmieniała się na „gospodynię”, bardzo wiele
czasu poświęcała „drelowaniu”, smażeniu, pieczeniu i gotowaniu. Nie można powiedzieć,
żeby rondel świat jej zasłonił. Owszem, pani Laura lubiła patrzeć na życie szersze, i to
okiem przenikliwym, co zresztą prowadziło nieraz do zbyt kategorycznego (między pie-
czenią a deserem) rozstrzygania zawiłych kwestii. Życie jej obfitowało w szczegóły, które
mogłyby zapełnić romans, a właściwie opis podróży. Młodość, pierwsze jej lata poślubne
upłynęły za światem, w wertepach, w pracy ordynarnej, w ciężkich i twardych cierpie-
niach. Ów sposób życia ujął wrodzony temperament pani Laury w mocne kluby i urobił
go w szczególną całość. Doktorowa na pierwszy rzut oka sprawiała wrażenie babiny ga-
datliwej, chętnie decydującej i chłodnej. Nie cierpiała wszelkiej „egzaltacji”, mazgajstwa,
uczuć i tkliwości. Palnęła nieraz takie zdanie, że się aż kwaśno robiło. W gruncie rzeczy
jednak czuła żywiej niż całe otoczenie. Były materie, które ją elektryzowały w mgnieniu
oka. Wtedy robiła wrażenie nasrożonej kocicy. Mówiła w takich momentach krótko,
węzłowato, jak dowódca wydający rozkazy swemu oddziałowi piechoty. W tej piechocie
stał, rozumie się, na pierwszym miejscu dr Węglichowski. Czy siedział pod pantoflem, to
jest wieczna tajemnica… W kwestiach szerokich, ogólnych, zasadniczych sprawiał wraże-
nie podkomendnego. Za to w interesach wszelkiego gatunku, wymagających przebiegłej
kombinacji, był panem i rozkazodawcą.

U państwa Węglichowskich prawie co dzień gromadził się światek Cisowski: Listwa,

Chobrzański, plenipotent Worszewicz, ksiądz, Judym, kilka osób z kuracjuszów i ku-
racjuszek dłużej w zakładzie przesiadujących. Latem, a szczególnie pod jesień grywano
w winta na małej werandzie domu, ocienionej dzikim winem. Kiedy Judym przybył do
Cisów, zastał już między stałymi bywalcami tych posiedzeń wintowych nie tylko przyjaźń,
ale jakieś zrośnięcie się myślami, wyobrażeniami, całą masą upodobań i antypatii.

Niektóre osoby lubiły się tam wzajem a bezinteresownie. Pani Węglichowska lubiła

tak Listwę, a on ją. Młody proboszcz wiecznie pokpiwał sobie z tych „amorów” w sposób
dystyngowany, a Krzywosąd w sposób rymarski. Pani Laura wyśmiewała się nieraz ze sta-
rego kasjerzyny, a lubiła go i brała w obronę zarówno od udręczeń żony, Dyzia, jak całego
świata. Za tę opiekę Listwa odwzajemniał się formalnym uwielbieniem, admiracją stałą
i wykluczającą krytykę. Krzywosąd wsunął się między Węglichowskich, przywarł do nich
i, poznawszy wszystkie ich zalety, błędy, dziwactwa, czynił, co trzeba, żeby zostać panem
placu. Udało mu się to w zupełności. Dr Węglichowski miał w nim istotną prawą rę-
kę. Krzywosąd wykonywał wszystko po myśli dyrektora, przewidywał na cztery tygodnie
jego życzenia, ale w zamian rozszerzał krok za krokiem terytorium swojej władzy.

Pomimo rozumu, siły woli i tęgości charakteru dr Węglichowski ulegał nieraz Krzy-

wosądowi, ustępował mu, a nawet pokrywał jego czyny urokiem swego autorytetu. Ci
dwaj ludzie dopełniali się i tworzyli jakąś całość władzy silnej i zgoła nierozerwalnej. Ple-
nipotent lubił towarzystwo tych osób i był lubiany. Dzień w dzień spierał się z Chobrzań-
skim, który go raził wszystkim, co robił i mówił, a mimo to przepadał za wszechstronnym
administratorem. Całe to kółeczko stanowiło świat odrębny.

Byli to ludzie wypróbowanej, nieposzlakowanej uczciwości, ludzie, którzy w życiu

swym straszną masę rzeczy widzieli, toteż uchodziło dla najbliższej okolicy za honor być
na wincie u dyrektorostwa. Judym i proboszcz weszli do tego grona jak gdyby e o io¹⁷
z natury swego położenia towarzyskiego. Byli, rzecz prosta, dobrze przyjęci, ale nie mo-

¹⁷e o io (łac.) — z urzędu.

Ludzie bezdomni om d u i



gli wejść w ścisłe pobratymstwo z tamtymi. Judym nigdy nie mógł osiągnąć tego, żeby
znajdował posłuch, żeby mówił przekonywująco¹⁸ dla kogokolwiek.

Słuchano go z uwagą, odpierano jego zdania albo się na nie godzono, ale on czuł

Młodość , Starość

dobrze, że jest to tylko rozmowa. Między nim i grupą był jakiś płot nie do przebycia.
Uderzało go zawsze patrzenie tamtych osób na teraźniejszość, a raczej modła traktowania,
z której pomocą ujmowali każde zjawisko bieżące. Życie współczesne w Cisach stanowiło
dla grupy dyrektorskiej jak gdyby tylko ramę wypadków ubiegłych. Wszystko, cokolwiek
było i mogło być ważnego — leżało w przeszłości.

Ludzie, wypadki, kolizje, przejścia, radości i cierpienia z tych czasów dawnych miały

jakąś moc aktualności, która przytłaczała rzeczy nowe. Wszystko, co współczesne — było
dla nich prawie niedostrzegalne, jakieś błahe, bez wartości i wpływu, a najczęściej śmiesz-
ne. Tymczasem Judym żył taką pełnią sił, tak rzucał się na teraźniejszą chwilę i porywał
ją w swe ręce, że owe dawne rzeczy tylko go nudziły. Toteż w żaden sposób nie mógł
znaleźć drogi do tych ludzi.

Czuł to na każdym kroku, że musi albo wziąć z ich rąk ster spraw Cisowskich, albo

z nimi współdziałać w taki sposób, aby im się wydawało, że to oni robią. Już po upływie
kilku miesięcy przekonał się, że tylko to drugie jest możliwe. Administrator i dyrektor
byli tak silnie ze sobą złączeni i tak świadomie trzymali wszystko, że o pracowaniu po-
mimo nich mowy być nie mogło. Kiedy Krzywosąd po skończeniu sezonu sam, własno-
ręcznie reparował rury prowadzące ogrzaną wodę do wanien, a Judym zrobił mu uwagę,
że tak być nie powinno, że naprawianie rur — to rzecz specjalisty, gdyż w przeciwnym
razie w ciągu sezonu wynikną awantury w kształcie pękania tych szlachetnych naczyń,
Krzywosąd odpowiedział mu kilkoma anegdotami i robił dalej swoje. Dyrektor, do któ-
rego zwrócił się młody asystent z tą samą radą, uśmiechnął się i odrzekł grzecznie, że to
jest terytorium administratora, który w swoim poświęceniu dla Cisów idzie aż za dale-
ko, który oto własnymi rękoma pracuje, żeby zaoszczędzić grosza, który, krótko mówiąc,
jest fenomenem. Zacytował mu nadto ze sześć przykładów nieposzlakowanej uczciwości
Krzywosąda. Gdy Judym zastrzegł się, że on o szlachetności nie tylko nie wątpi, ale nawet
nie mówi, rury zaś… — dyrektor powtórzył myśl swoją i urwał na niej rozmowę.

Taki proces powtórzył się z dziesięć razy, i to w najrozmaitszych okolicznościach.

Wszystkie one wykazywały, że nie można w żaden żywy sposób wpływać na bieg spraw
cisowskich, jeśli się nie idzie ręka w rękę z administratorem. Wówczas młody lekarz umy-
ślił współdziałać z Krzywosądem i tym sposobem go opanować. Zabrał się tedy w sezonie
jesiennym, kiedy wszelkie rozrywki ustały, do prac przeróżnych. Układał w zastępstwie
starca księgi kancelaryjne, które tamten mazał w sposób niemożliwy, wglądał jako ekspert
w sprawy kuchni, ogrodu, folwarku, sadził drzewa, jeździł do miasta na sądy, budował,
przerabiał, zajmował się wszelkiego rodzaju restauracjami mebli, spisywał kontrakty itd.
Nie tylko Krzywosądowi, ale wszystkim podobała się ta gorliwość. Chętnie wyręczano się
doktorem, który imał się każdej pracy. Były to dla niego środki, które uświęcał daleki cel:
osuszenie Cisów, skasowanie sadzawek, stawów, basenów i cały na tym tle szereg chytrze
przemyślanych reform. Od czasu do czasu nieznacznie, jak gdyby nigdy nic wysuwał łapę
i badał sytuację, czy nie można by już ruszyć się w znanym kierunku… Ale za każdym
razem musiał ją cofać i wracać do pospolitego wykonywania robót za Krzywosąda, za
dyrektora…

Skoro tylko spostrzegano, że „młody” filozofuje, delikatnie usuwano go nawet od

Idealista, Młodość

czynności, na które już zezwolono jak małemu, obiecującemu chłopczykowi, gdy był
grzeczny. Judym nie zrażał się niczym. Robił ciągle z myślą, że nauczy się z czasem tych
Cisów tak na pamięć, że je od a do z ogarnie pracą swoją i tym trybem posiędzie.

Z wolna, w głębi ducha pierwotna chęć do pracy zamieniała się na zgubną pasję. Cały

zakład, park, okolica stawały się jego skrytą namiętnością, żyjącym, jak płód, wewnętrz-
nym światem.

Jeżeli się zamyślił głęboko i chwytał na gorącym uczynku, o czym też myśli, to zawsze

okazywało się, że coś knuje: nowe urządzenia, inne wanny, szpalery, ogrody dla dzieci,
sale gimnastyczne, przytułki dla wyrobników zakładowych i inne, inne rzeczy — aż do
białego słonia, aż do samego „muzeum Cisowskiego”. Nieraz w nocy, zbudziwszy się,

¹⁸++przekonywująco++ — dziś popr.: przekonująco lub: przekonywająco

Ludzie bezdomni om d u i



łamał sobie głowę nad jakąś drobnostką, nad czymś, co nikogo nie interesowało, czekał
niecierpliwie ranka i, wstawszy o świcie, coś sam robił, dźwigał, kopał, mierzył.

Pewne przedsięwzięcia niezbędne dlań w systemacie, w owym planie zmierzającym do

higienizowania, wykonał sam całe, z prawdziwą furią. Nikt nie mógł zrozumieć, dlaczego
raptem zajmował się rzeczą postronną, nie związaną z życiem rokrocznym, z formułą za-
kładową. Uśmiechano się wtedy pobłażliwie, układano cichaczem anegdoty — nie żeby
mu szkodzić albo go dotknąć, lecz idąc za natchnieniem przyrody uczciwych, spokojnych,
osiadłych ludzi.

Już w zimie młody doktor stał się figurą tak niezbędną w Cisach, tak do nich pasującą,

jak na przykład źródło albo łazienki. Służba, robotnicy, chłopstwo okoliczne, interesanci,
dwór, goście — słowem, wszyscy przywykli do tego, że jeżeli trzeba coś ciężkiego zrobić
na pewno, coś z forsą „odwalić” — to do „młodego”. O każdej porze dnia, a nieraz w zi-

Lekarz

mowe noce, w mrozy, zawieje, roztopy, na małych saneczkach albo piechotą, w grubych
butach snuł się po drożynach między wsiami do chorych na ospę, na tyfus, szkarlatyny,
dyeryty…

Jak to zwykle bywa na świecie z ludźmi silnymi — nie ominął go ani jeden wyzysk.

Idealista, Praca, Przyjaźń

Brał jego pracę każdy, kto tylko mógł. Ale Judym drwił sobie z tego. Czuł się tak dobrze
jak inny, gdy zbija majątek albo buduje sobie sławę. Im silniej pracował, tym więcej
czuł w sobie mocy, jakiegoś rozmachu i owej pasji, która potężniała i wyrabiała się od
trudu jak mięsień. W tym życiu całą piersią brakowało mu jednak towarzysza. Czasami
popełniał błędy, leciał niepotrzebnie w jakimś kierunku i u końca jego dostrzegał, że się
ośmiesza w mniemaniu tych, co siedząc na uboczu przypatrują się tylko i wiedzą z góry
o śmieszności tego, co on czyni.

Istniał jeden wspólnik, ale daleko. Był nim M. Les. Od samego przyjazdu Judym

wszedł z nim w korespondencję, która z czasem zamieniła się na ciągłe obcowanie. Ko-
chanek dla kochanki nie ekspensuje takich stosów papieru jak ci dwaj praktyczni ma-
rzyciele. Judym podawał swoje projekty i uzasadniał je, M. Les wskazywał drogi urze-
czywistnienia. Z początku Leszczykowski usiłował przekonać w listach radę zarządzającą,
żeby wprowadzała takie a takie ulepszenia w Cisach. Wszyscy, rozumie się, powstali na
niego z wyrzutami, że bierze się do rozstrzygania spraw instytucji, której na oczy nie
widział.

M. Les musiał położyć uszy po sobie i zamilkł skompromitowany. Zaczęto się domy-

ślać, kto to inspiruje starego filantropa, i odgadnięto bez trudu. Zgadł to przed wszyst-
kimi Krzywosąd i zabezpieczył się z tej strony. On sam począł pisywać sążniste listy do
Leszczykowskiego i przedstawiać mu sprawy w innym oświetleniu. Na szczęście stary ku-
piec znał „zieloną małpę” do gruntu i zbyt kochał rzecz samą, żeby mu można zwichrzyć
o niej pojęcie. W listach Judyma widział ciała swych planów urodzonych w tęsknocie,
jakby dalsze wywody swych myśli. Toteż nie ustawał. Gdy nie pomagały przerozmaite
chytre oddziaływania na dyrektora i Krzywosąda, M. Les polecał Judymowi uciekać się
do „cichej kasy”. Tak było ze szpitalem i mnóstwem innych rzeczy. Jeżeli nie chciano
zgodzić się na jakąś innowację, to ją wprost M. Les za pośrednictwem Judyma fundo-
wał dla Cisów. Rada zarządzająca krzywiła się, uśmiechała ironicznie, szeptała dowcipne
słowa, ale koniec końców czuła się zmuszona do podziękowań.

W ciągu całej jesieni Judym obserwował, badał i mierzył stawy zajmujące środek

parku, a głównie basen wprowadzający wodę do pierwszego z nich. Basen urządzony
był w ten sposób, że u samego wejścia rzeczki do stawu zbudowano groblę, która pod-
nosiła poziom szyi rzecznej o jaki łokieć z górą. Nadmiar wody spadał z szumem do
stawu. Ten zbiornik wody skonstruował Krzywosąd, ażeby ozdobić park w takim rodza-
ju, jak to widział w przeróżnych rezydencjach pańskich. Judym przyszedł do wniosku, że
dla osuszenia Cisów trzeba przede wszystkim skasować ten wynalazek, później pierwszy
staw, a dopiero drugi uczynić zbiornikiem poruszającym maszyny zakładowe. Należało
tedy dźwignąć dno rzeczki do wysokości poziomu w niej wody i puścić strumyk po tym
dnie twardo ubitym kamieniami. W tym celu trzeba było zbudować rodzaj tamy przed
parkiem i podnieść wysokość wody w rzeczce płynącej wśród otwartej doliny, na dużej
przestrzeni. Prąd podniesionej wody zlatywałby na twarde dno w parku, sączył się po nim
bystro i spływał do pierwszego stawu. Tym sposobem liście z drzew nie gniłyby w wodzie

Ludzie bezdomni om d u i



basenu, roztopy wiosenne nie znosiłyby ich wraz z mułem do stawu, wskutek czego te
zbiorniki wody nie byłyby tak szkodliwe.

Judym czuł przestrach na samą myśl wypowiedzenia tego projektu osobom zarzą-

dzającym sprawami Cisów, to jest dyrektorowi i „małpie”, a wykonać całej roboty na
koszt M. Lesa również nie było możności. W tym czasie, to jest w lutym, przypadał
właśnie termin wizyty w Cisach komisji rewizyjnej. Komisja, składająca się z trzech osób
wybranych z grona wspólników, rzeczywiście zjeżdżała rokrocznie do zakładu, zwiedzała
go, przerzucała księgi, jadła obiad i odjeżdżała do swych zatrudnień, gdyż wiadomą by-
ło rzeczą, że instytucja pod ręką Krzywosąda i Węglichowskiego idzie świetnie. Pewnego
dnia, wchodząc do sali jadalnej, Judym spostrzegł trzech nie znanych sobie panów, którzy
z ożywieniem rozmawiali o Cisach w sposób zdradzający ludzi świadomych rzeczy.

„Komisja…” — pomyślał Judym.
Dreszcz przebiegł wzdłuż jego nerwów i jakby na końcu swej drogi tajemniczej spotkał

silną decyzję.

„Teraz im wszystko wyłożę!”
Przy obiedzie zawiązała się żywa rozmówka, w której Judym brał udział, ale więcej

w celu zbadania przybyłych, wysondowania, co to za jedni. Niewiele mógł dociec. Raz
mówili doskonale, bezwiednie popierając plany reform, a kiedy indziej zdradzali się z tak
ordynarnym brakiem wiadomości, że ręce opadały. Dr Węglichowski zaprosił kontrole-
rów na radę do kancelarii, gdzie po drzemce mieli się zejść, przejrzeć księgi, rachunki,
a między innymi nowe plany kwitariuszów zaproponowanych przez Judyma. Korzystając
z grzeczności, których mu wobec rewizorów nie szczędził ani dyrektor, ani Krzywosąd,
asystent wyraził Węglichowskiemu na uboczu prośbę, ażeby mu pozwolono być obecnym
na tej radzie. Dr Węglichowski, skręcając według zwyczaju papierosa, wlepił w niego swe
przenikające oczy i spytał otwarcie:

— Dlaczego kolega chcesz być na tym posiedzeniu?
— Chcę panom przedstawić mój projekt podniesienia zdrowotności w Cisach.
— Podniesienia zdrowotności w Cisach… Pięknie. Ale przecie my tu wszyscy my-

ślimy, jak możemy, o tej samej sprawie. Twoje uwagi są cenne, ani wątpię, ale czyżbyś
kolega miał powiedzieć jeszcze coś nadto więcej, niż wiemy wszyscy, na przykład ta-
ki Chobrzański, ci panowie z komisji, których słyszałeś mówiących ze znawstwem, no,
wreszcie ja?

— Chciałem istotnie powiedzieć coś odmiennego. Może to jest niewłaściwa myśl…

Panowie osądzą. Chciałbym jasno to wyłożyć i poddać do rozważenia.

— Czy znajdujesz kolega — mówił Węglichowski powolnie i uśmiechając się le-

ciuchno — że my źle coś w kierunku przeciwzdrowotnym broimy?

— Bynajmniej… To jest, ja się tak zapatruję, że wilgotność jest zbyt wielka w Cisach.
— Czy aby w niej znowu nie znajdziesz twojej sławnej malarii? Tej, co to w lecie?
Mówił to ze śmiechem niby dobrotliwym, toteż Judym nie mógł wytrzymać i po-

wiedział:

— Zdaje się, niestety, że ominąć jej nikt nie potrafi.
Dr Węglichowski cmoknął ustami, później zaciągnął się mocno i patrząc zza dymu na

swego asystenta rzekł:

— Widzisz, kochany panie Tomaszu, musimy postępować w myśl ustawy, która nie

daje ci prawa uczestniczenia w naradach. Nie jesteś członkiem. Musimy się trzymać usta-
wy. Ten nasz brak poszanowania ustaw — to jest wada narodowa. Owo: co tam! prawo
prawem, a przyjaźń przyjaźnią. Naszym hasłem…

— Panie dyrektorze…
— Przepraszam, że ci przerwę; naszym hasłem powinno być co innego…

u

e

ed e ¹⁹…

— A… jeśli ustawa zabrania… — szepnął Judym — w takim razie…
Ta odmowa nie tyle zmartwiła go, ile jakoś zdegradowała. Judym w ogóle łatwo ulegał

Pozycja społeczna

złudzeniu, że w samej rzeczy nie ma prawa do mnóstwa przywilejów, które są udziałem
innych ludzi. Obecną w nim była pamięć na rzeczy dawne, na pochodzenie i owo jak
gdyby bezprawne wejście do życia stanów wyższych.

¹⁹ u

e

ed e (łac.) — twarde prawo, lecz prawo.

Ludzie bezdomni om d u i



Toteż po rozmowie z doktorem Węglichowskim doznał w głębi serca tego spodlenia

dumy, tchórzostwa rozumnej woli. Odszedł do siebie, rzucił się na sofę i chciał zdławić
uczucie nędznej pokory. W chwili gdy biedził się z tym bezowocnym usiłowaniem, zastu-
kał we drzwi jego numeru stary kąpielowy, pełniący zimą w domu dyrektora obowiązki
lokaja, i wyraził przysłane „na gębę” zaproszenie pani dyrektorowej. Judym wiedział, że
będą tam kontrolerowie²⁰, toteż z umysłu²¹ wybadał starego Hipolita, kto właściwie to
zaproszenie przysyła.

— Pana dyrektora nie było od rana na górze — rzekł stary.
— No, a kogóż tam dzisiaj będziecie podejmowali?
— Tych ta panów z Warszawy, trzech, pana administratora i pana rządcę ze dwora.
— Dobrze, przyjdę — rzekł Judym.
Wiedział teraz, że zaproszenie wydane zostało rano, a teraz pani Laura wprowadzała

je w życie, nic nie wiedząc o utarczce poobiedniej.

Wieczorem, znalazłszy się w saloniku, przywitany został przez dyrektora w sposób jak

tylko być może najuprzejmiejszy, otoczony grzeczną, miłą i jakby tkliwą atmosferą opieki.

Czuł, jak mu trudno będzie przełamać tę sieć pajęczą, a jednak wiedział, że ją zerwać

musi, musi… Wspomnienie odczytu warszawskiego było tak dławiące, że chwilami nie
zdawał sobie sprawy, o czym to ma mówić…

Jeszcze przed kolacją, kiedy zwyczajne kółko gości dopełniło trójcę przyjezdnych, Ju-

dym wmieszał się do rozmowy i zaczął w sposób kategoryczny wykładać teorię swego ka-
nału. Dr Węglichowski cierpliwie słuchał przez czas pewien, a naraz, we właściwej chwili
odtrącił tę kwestię zręcznym aforyzmem. Wprowadził na stół inną kwestię, mianowicie
kosztorys nowej willi dochodowej dla chorych niezamożnych.

Dyskusja zeszła na inne tory…
Judym wiedział, że wystawi się niemal na śmieszność, jeżeli znowu zanuci jak maniak

swoją piosenkę o dźwiganiu dna rzeki, a jednak zaczął:

— Panowie pozwolą, że ja raz jeszcze wrócę do sprawy z rzeką.
— Ależ prosimy, prosimy… — rzekł dr Węglichowski.
Judym spojrzał na niego i zobaczył w tym wzroku błysk, który mógłby otruć czło-

wieka.

Zaczął się wykład b o o²², dowodzenia szczegółowe o ruchu kropli wodnej i sile jej

spadku z rzeki do stawu, o rodzaju mgły zalegającej łąkę w sąsiedztwie wód…

— Basenu niszczyć nie możemy — rzekł raptem Krzywosąd — gdyż na wiosnę w nim

się utrzymuje nadmiar wody. Gdy przyjdą roztopy, wtedy pan doktór zobaczy, co to jest.
Jeśli podnieść dno rzeki, to woda z brzegów wystąpi i zaleje park…

— Łąkę, nie park — rzekł Judym.
— Tak, łąkę, a na niej myśmy posadzili najpiękniejsze krzewy.
— To i cóż z tego? Cóż kogo mogą obchodzić pańskie krzewy?
— Jak to? — rzekł dr Węglichowski. — Ja koledze pokażę, ile te krzewy kosztowały!

Posadziliśmy tam tuje, jesiony, najpiękniejsze sosny Weimutha, nawet platany, nic już
nie mówiąc o tych ślicznych zagajnikach grabowych…

— Panie dyrektorze, co obchodzi chorego, który tu przyjeżdża po zdrowie, zagajnik,

a nawet tuja? Tam jest błoto! Łąka nasiąknięta jest zgniłą wodą, która stoi w nierucho-
mym kanale. Ten kanał trzeba zaraz zniszczyć, a łąkę przerżnąć kilkoma rowami. Osuszać,
osuszać…

— Osuszać… — śmiał się Krzywosąd.
— Mnie się wydaje, że może pan doktór Judym ma rację — rzekł jeden z członków

Konflikt, Lekarz, Młodość ,
Starość

komisji. — Ktoś w rzeczy samej skarżył się przede mną na wilgoć w Cisach, na dziwne
zimno, jakie tu panuje po zachodzie słońca. Na polach okolicznych, mówiła ta osoba,
jeszcze ciepło, jeszcze żar idzie z ziemi, a nad stawami już tak chłodno, że kaszel drapie
w gardle. Ja nie znam się na tym, ale skoro doktór Judym potwierdza… Nawet moja
żona…

²⁰++kontrolerowie++ — dziś końcówka -owie w M lm przysługuje nazwom osób szacownych (profesorowie,

senatorowie), w pozostałych zaś wypadkach stosuje się końcówkę -rzy (dyrektorzy, kontrolerzy)

²¹++z umysłu++ - umyślnie, z rozmysłem
²² b o o (łac.) — od początku, dosł.: od jajka. (Jajko stanowiło pierwszą potrawę na ucztach starożytnych

Rzymian).

Ludzie bezdomni om d u i



— Ach, z tymi młodymi lekarzami! — zawołał na pół żartobliwie doktor Węglichow-

ski. — Zdaje im się, że gdzie oni postawią nogę, tam z pewnością leży Ameryka, którą,
rozumie się, należy co tchu odkryć. Przecie ja tu, moi panowie, siedzę zimą i latem, znam
ten zakład i życzę mu dobrze… Jak sądzicie, czy mu życzę dobrze? Otóż tedy — cóż mi
zależy na tym, żeby istniał jakiś kanał, który wilgoć wytwarza… gdyby ją wytwarzał. Ale
ja ręczę, że to są fikcje, szukanie w całym dziury. Kanał jest potrzebny tak samo jak most,
jak staw, jak droga, więc go trzymamy. Okaże się, że jest szkodliwy — to go zniesiemy,
ale dla fantazji rozpoczynać jakieś prace i rzucać w to kilkaset rubli, pieniędzy nie naszych
przecie, pieniędzy, które żadnego dochodu nie dadzą, które będą zmarnowane…

— Należy w takim razie zrobić tylko małą poprawkę w ogłoszeniach, w opisach

Cisów. Nie należy twierdzić, że tu leczą, przypuśćmy, febry uparte, choroby dróg odde-
chowych, bo tego tutaj spodziewać się nikt nie może.

Dr Węglichowski chciał coś powiedzieć na to, ale się wstrzymał. Tylko szczęki jego

kilka razy drgnęły. Po chwili dopiero rzekł lodowatym głosem:

— Ja także jestem lekarz… i mniej więcej wiem, co tu można leczyć, a czego nie.

Zapewne… nie wiem tego tak dokładnie jak szanowny kolega doktór Judym, ale o tyle,
o ile… Miałem tu wypadki malarii znakomicie wyleczonej, wypadki bardzo częste, więc
nie widzę potrzeby nic wykreślać z opisów…

— Mnie się zdaje — zwrócił się do Judyma któryś z kontrolerów — że może pan

cokolwieczek za krańcowo bierze tę sprawę. Przecież ekwencja gości stale się zwiększa.

— Frekwencja gości, proszę pana, niczego nie dowodzi. Jeden artykuł uczonego leka-

rza, udowadniający, że Cisy nie są zdrowe dla tych, od kogo się przecie bierze pieniądze za
powietrze mające ich jakoby uleczyć, może całą sprawę obalić. Zakład może upaść w ciągu
jednego roku. Ja także źle nie życzę temu kochanemu miejscu i dlatego to mówię.

— „Jeden artykuł uczonego lekarza…” uważasz? — mruknął z cicha dr Węglichowski

do Krzywosąda, zwijając grubego papierosa.

— O cóż zresztą chodzi, o koszta?
— A tak, my wiemy! — zaśmiał się Krzywosąd. — Pan doktór znajdziesz sumę

potrzebną na pokrycie wydatków… w kieszeni tego zacnego Lesa. Ale czy to jest sprawa
jak należy? Stary da, rozumie się, ale on nawet nie wie, na co daje…

— I czy to dobrze, czy to dobrze namawiać tego samotnego człowieka do wydatków

tak wielkich? — mówiła pani Laura. — On jest wprawdzie zamożny, ale nie milioner,
nawet nie krociowy pan. Co zarobi, to rozda. Jeszcze tak być może, że na stare lata nie
będzie miał gdzie głowy położyć.

— Tak, panie doktorze — mówił ów kontroler trzymający stronę Judyma — Lesz-

czykowski za wiele na te rzeczy wydaje. My wprost na to zezwolić nie możemy. Rozumiem
jakiś drobiazg, ale takie sprawy fundamentalne, to nie uchodzi.

Judym zawstydził się. Przyszła mu do głowy myśl, że w tej chwili Krzywosąd podej-

Klęska

rzewa go o intencję skorzystania z sum, które by M. Les przysłał na podniesienie dna
rzeki… Myśl ta była tak niespodziewana i tak ogromna, że przydusiła wszystkie inne.

Judym zamilkł i siadł na uboczu.
Tak obalił się projekt do prawa o przekształcenie zbiorników wody w parku Cisow-

skim. Po wyjeździe komisji wszystko szło dawnym trybem i na pozór w stosunkach nic
się nie zmieniło. Dyrektor był dla Judyma uprzejmy, Krzywosąd przesadzał się w grzecz-
nościach. W głębi kryła się zimna nienawiść.

Judym upokorzony widział swój projekt w świetle jeszcze lepszym. Odrzucenie go

wydało mu się i ruiną zdrowia kuracjuszów, i postępkiem przeciwspołecznym. Mała
w istocie swej kwestia wyrosła w jego myślach do niebywałych rozmiarów i zakrywała
inne sprawy, stokroć większej doniosłości. Tak gzems dachu chlewika stojący na prost
okna, z którego patrzymy, zakrywa rozległy łańcuch gór dalekich.

Antagoniści: dyrektor, Krzywosąd, Listwa, plenipotent, spierali się właściwie nie

o podnoszenie dna rzeki. Każdy z nich załatwiał w tej sprawie jakiś rachunek z Judy-
mem. Dyrektor obliczał się z nim za szpital, Krzywosąd za swe upokorzenia, Listwa za
mącenie ciszy, która była jego rozkoszą życiową, plenipotent za projekty przeniesienia
czworaków.

Przede wszystkim jednak wszystkich czterech złościła jego młodość. Gdyby o tym,

Młodość , Starość

co projektował Judym, którykolwiek z nich mruknął przy kartach, zyskałby, nie licząc

Ludzie bezdomni om d u i



krótkich wyprysków starczego uporu, zgodę, rozumie się, z tym zastrzeżeniem, aby ten,
kto ma piękne myśli, dokonał pracy. Skoro jednak wystąpił z tą samą kwestią człowiek
młody, starcy czuli się tak dotknięci w swej ambicji, jakby ich sponiewierał. Toteż za-
mknęli się i postanowili bez umowy wzajemnej nie dać przewodzić takiemu „smykowi”.
Osobliwie mocno uwziął się dyrektor.

Prócz młodości drażnił go w Judymie ten sam zawód lekarski. Nie zdając sobie z tego

sprawy, stary medyk nie uznawał Judyma za równego sobie lekarza i kiedy ten przema-
wiał albo uśmiechał się w imię „medycyny”, dyrektor siłą woli trzymał za zębami krótkie
obelżywe nazwisko. Cóż mówić, gdy młody wydarł się spod wpływu i samopas działał.

Nie ma takiego środka, który by w imaginacji dra Węglichowskiego nie przesunął

się i nie mamił go nadzieją rychłej i absolutnej satysfakcji. Żaden jednak nie okazywał
się dosyć i chwalebnie skutecznym. Usunąć entuzjastę dla jakiegoś powodu, który usta-
mi plotki można by rozdąć do miary występku. Tuż jednak nasuwała się refleksja, że
wówczas trzeba by samemu prowadzić szpital, i to w taki sposób, jak to czynił tamten.
W przeciwnym razie sława Judyma wzrosłaby u tłumu do wysokości niebywałej i wprost
szkodliwej… Zmusić go szykanami, szeregiem drobnych ukłuć, upokorzeń, drażnień,
ośmieszeń do ucieczki dobrowolnej… Ale czy wówczas ten szewski synek nie zemści się
w swój sposób „naukowy”, czy nie przyczepi Cisom w jakimś piśmidle takiej łaty, że jej
później sam diabeł nie odpruje? Dr Węglichowski przeklinał dzień, w którym zwrócił się
do Judyma z propozycją objęcia posady. W pasji targał sieć, którą się dobrowolnie oplatał.
W tej sieci bowiem były pewne oka szczególne. Doktor Węglichowski szedł w życiu do-
tychczasowym drogą prostą, zawsze, jak to lubił mówić o sobie, „rżnął prawdę, a o resztę
nie pytał”. Nigdy nie trudnił się matactwem, podstępem, nie walczył z żadną istotą ludz-
ką ukrytym dla jej oka puginałem. Ludzie znali go wszędzie jako człowieka „zacności”.
Sam nawykł nie tylko do tego przydomka, ale i do tego rysu swego charakteru, jak się
przywyka do swego futra albo laski — aż oto, po raz pierwszy w życiu, dla walki z tym
„młodym” macał w ciemności i szukał w sobie czegoś nieznanego, jakiejś innej broni.
Judym czuł to wewnętrznie i dlatego chciał ich wszystkich zwalczyć tym goręcej, że bez
reform zdrowotnych, które zaczynały się od wzniesienia dna rzeki, jak sztuka czytania od
abecadła, nie warto było w Cisach pracować. Toteż w zupełnej ciszy i wśród grzecznych
ukłonów, wspólnego picia herbaty wraz z czytaniem gazet kipiała walka ukryta.

W pierwszych dniach marca po tęgich mrozach, trzymających świat w ciągu całego

prawie lutego w żelaznych pazurach, nastała odwilż.

Śniegi raptownie spłynęły i ziemia do gruntu odmarzła. Rzeka w parku wezbrała,

zniosła sztuczną tamę nad pierwszym stawem i wystąpiła z jego brzegów. Judym stał nad
tą zamuloną wodą, gdy waliła się głębokim nurtem, i patrzał na potwierdzenie swych
wywodów.

Było ciepło, jasno, po wiosennemu. Zadumany, nie dostrzegł, kiedy zbliżyli się do

niego Krzywosąd i dyrektor.

— A co? — rzekł administrator — co by teraz było, panie doktorze, gdyby tu nie

Konflikt, Lekarz, Niemiec,
Polak

było kanału. Którędy szłaby ta wszystka woda?

— Raczej zapytaj pan, gdzie się podziewają fury zgniłych liści z kanału. Idą w tej

chwili do stawu, żeby wydzielać ze siebie „powietrze”, za które pan każesz płacić ludziom
z daleka przyjeżdżającym.

— Znacie tę bajeczkę — więc posłuchajcie…²³ — śmiał się dyrektor klepiąc Judyma

po ramieniu.

— Piorunujemy w gazetach na publiczność owczym pędem dążącą za granicę, do tak

zwanych b d ²⁴. Jakiż to b d zniósłby podobne rzeczy?

— Kochany panie…
— Nie, nie, ja się nie zapominam! Ani trochę! Ja mówię o samej rzeczy, kiedy pano-

wie tego chcecie. Wpuśćmy tu Niemca, i patrzmy, co by on zrobił. Co wpierw urządzi:
wspaniały salon do tańca czy szlamowanie stawu?

²³ n ie

b e z

i

o u

ie

— aluzja do „powiedzonka” z komedii Aleksandra Fredry

n

o i

i.

²⁴b d (z niem.:

d) — miejscowość kąpielowa, uzdrowisko.

Ludzie bezdomni om d u i



— No, chodźmy, Krzywosąd, chodźmy… — rzekł dyrektor — mamy jeszcze niejedno

na głowie…

„

,

…”

²⁵

Kilkaset rubli złożone przez doktora Tomasza umożliwiły jego bratu wyjazd za granicę.

Podróż, Miasto

Parę dni Wiktor spędził w domu wśród płaczu i perswazji familijnych. Kiedy wszakże
nadeszła chwila odpowiednia, ruszył w świat.

Był to wczesny ranek w lutym. Jednokonna dorożka z woźnicą znużonym i zagrze-

banym w kożuch wlokła się ulicami. W cieniu nastawionej budy siedział Wiktor z żoną.
W nogach mieściły się dzieci, którym ta ostentacyjna jazda sprawiała niewymowną ucie-
chę. Chudy, zbiedzony koń-wyrobnik ślizgał się na obmarzłych kamieniach, utykał, gdy

Zwierzęta

zerwane nogi trafiały w jamy zadęte przez zaspy śniegowe i wlókł przekleństwo swego
żywota, budę na kołach, ulicą Żelazną w kierunku wolskich rogatek. Z przecznic, od

Wiatr , Zima, Żywioły

Wisły, dął wicher i z furią miotał się na wszystko. Bił w nozdrza i w pyski, rozwarte przez
wędzidła, strudzone konie pociągowe, które z całej siły, wszystkimi mięśniami wlokły po
barbarzyńskim bruku wielkie fury achtowe. Ciął w oczy biednych ludzi, od świtu dnia
pędzących dokądś po kawałeczek nędznego chleba. Szarpał na wszystkie strony małą,
zabłąkaną psinę, która przytulała się do zimnych schodów. Usiłował wyrwać haki i za-
trzasnąć drzwi prowadzące do sklepów. Zdawało się, że w pewnych sekundach doznaje
szalonej wściekłości na widok szyldów, że ciska się, chwyta zębami ogromne litery, targa
je we wszystkie strony, jakby zamierzał strząsnąć z nich na ziemię głupie napisy. Skoro
w swej drodze dalekiej spotykał wysokie kamienice, wdzierał się na ich dachy i stamtąd
wydymał zaspy śniegu w brudne ulice. Cieniutkie włókienka przecinały widownię jakoby
żywe, ruchome sieci pajęcze. Lotne płatki snuły się tak szybko i tak ciągle w jednym
kierunku, że zostawiały w oczach wrażenie długich nici. Zdawało się, że początki ich
snują się, niby z kądzieli, z zaspy pod rudym parkanem, w oczach rosnącej, a przeciwległe
końce zwijają na druty telefonowe²⁶, krążą mechanicznie dokoła słupów z poprzecznymi
ramionami i lecą w maszynowym pędzie dokądś nad rynny.

W sieci tej uwikłany miota się na rogu uliczny posłaniec. Skacze i tupie, uderza nogą

o nogę, rozciera sobie ręce i biega na małym dystansie tam i z powrotem, tam i z po-
wrotem. Gdy zwrócił się twarzą ku północnej stronie, wicher czyhający za węgłem rzuca
się nań jak tygrys, wszczepia w niego pazury i oddech wtłacza do gardła. Wówczas ten
mały, zgarbiony człeczyna odwraca się i drepce w miejscu, a wicher bije go w plecy i pcha
przed sobą, podwiewając szarą sukmanę. Są chwile, kiedy posłaniec przyczaja się przed
wichrem, wtula się w zagłębienie muru i stoi tam bez ruchu, jakby bez życia…

Tam dalej idzie szerokimi krokami ogromny Żyd-furman z biczyskiem w ręku. Gło-

Żyd

wę ma obwiązaną jakimś dużym, czerwonym gałganem, na sobie ze trzy opończe, nogi
w buciorach z wojłoku. Twarz jego, zarośnięta, krwawa, schłostana przez wiatry, góruje
wśród tłumu, przekrwione oczy patrzą jak wicher spod brwi zsuniętych. Ten człowiek
z pola, człowiek należący do drogi jak słup wiorstowy albo bariera mostu, przygotowany
do obcowania z burzą, ze śniegiem i mrozem, zaciekawia do żywego Karolę i Franka.
Zapominają o świecie i, gdy dorożka daleko już odlazła, widzą go jeszcze i pokazują sobie
nawzajem palcami. Na Srebrnej i Towarowej, gdzie wskutek ścisku fur dorożka idzie wol-
no, noga za nogą, i huśta się w wybojach jak łódka, dzieciom aż oczy wyłażą z ciekawości.
Oto wozy achtowe trzeszczące pod ciężarem pak z towarem, czarne fury naładowane wę-
glem, inne lodem, cegłą, drzewem. Obok nich idą woźnice zadęci śniegiem, z osędziałymi
brodami na czerwonych twarzach, i wrzeszcząc poganiają zwierzęta. Spomiędzy brudnych
kamienic wyrywają się tu i ówdzie dzikie kształty murów fabrycznych, nawet wśród takiej
zamieci nie tracące swej barwy czarnej, jakby wieczną śniedzią okrytej. Dachy o formie

Kot

spiczastych schodów, zza których szklą się ciemne, stalowe szyby, nie po to wprawione,
żeby przez nie na świat boży oczy ludzkie patrzały… Wśród duszących murów uderzają
te szyby blaskiem nie swoim, obcym ich naturze, niby oczy kota pod światło widziane.

²⁵

z

o z o zu

oi

— początkowe słowa wiersza Adama Asnyka. Sens ukrytej w tytule aluzji

wyjaśniają dalsze słowa pierwszej zwrotki, która brzmi: „Ta łza, co z oczu twoich spływa, / Jak ogień pali moją
duszę; / I wciąż mnie dręczy myśl straszliwa, / Że cię w nieszczęściu rzucić muszę…”

²⁶++telefonowe++ — dziś popr.: telefoniczne

Ludzie bezdomni om d u i



Gdzie indziej wyrywa się w niebo wielki komin z cegły albo czernieje żelazny, przymoco-
wany drutami, i rzuca olbrzymie kłęby burego dymu na mury sąsiednich domów i w okna
ich mieszkań. Konwulsyjne ruchy budy spychały jadącym na brwi kapelusze i zasłaniały
oczy. Wiktor siedział bez ruchu. Spod obwisłej linii ronda patrzał na przesuwający się
obraz. Kiedy niekiedy z oczu jego wytaczała się łza i przez nikogo nie dostrzeżona biegła
po wynędzniałej twarzy.

Gdy minęli rogatkę, wrzawa ustała. Otoczyły ich parkany, pustki, sady, rozległe dzie-

dzińce zawalone węglem, wapnem, deskami. Gdzieniegdzie nawijał się przed oczy samot-
ny, chudy dom, jakby wydmuchnięty z czerwonego piasku. Drzwi jego piętra wychodziły
w szczere pole, a nie znajdując przed sobą balkonu, dokąd miały prowadzić, tylko dwie
rude szyny sterczące w murze, zdawały się żywić zamiar wyrwania się z zawias i rzucenia
w przepaść. Wkrótce i te ostatnie siedziby znikły i za jakimś parkanem odchyliło się pole,
dziedzina wichru. Daleko zostało miasto rysujące się nikłymi liniami jak symbol czegoś
niejasny, a pełen boleści i takiego żalu, takiego żalu…

Do budy wdzierał się teraz tęgi, zimny wicher.

Wiatr

W drzewach przydrożnych huczał złowrogo, czasem między orczykami, jakby u tyl-

nych kopyt szkapy, gwizdał przeraźliwie.

Cała rodzina przytuliła się do siebie. Judymowa niby to instynktownie pod wpływem

Kobieta, Mężczyzna

zimna cisnęła kolanami nogi męża. On siedział sztywny, ręce wsunął w rękawy i patrzał
przed siebie. Myślami był już daleko, w podróży. Badał swoją nieznaną, przyszłą dro-
gę za pomocą błędnych przeczuć. Skądś, z dalekich, Bóg wie kiedy odebranych wrażeń,
z napomknień słyszanych wytwarzał sobie dziwne narzędzie poznania niewiadomej doli.
Wzrok jego błądził po śniegach przydrożnych, tak dziwnych jak wypadki, jak myśli, jak
wszystko. Oto kształty zasp dziewiczych, bez żadnej formy, niezgodne z niczym, przeła-
dowane jakimiś szczególnymi efektami, jakby ornamentem w rodzaju barokowym. To
jakby liście powykręcane, krzywe, pełne zgięć do wnętrza, niby to przypominające natu-
rę, ale od form jej prawdziwych dalekie; liście nie istniejące, liście wielkie a niepełne; to
znowu jakby strzały tytaniczne, którymi można by przebić kościół świętokrzyski²⁷.

Tu ciągnęły się jakieś chwilowe wzgórza, co zalecały się oku łagodnym kształtem swo-

im, gdzie indziej ohydne jamy, przypominające najgorszą a niewiadomą i ciemną boleść
życia, a przypominające tak żywo, niby krzyk przeraźliwy…

Świat z prawej i lewej strony zasłonięty był burą czarniawą²⁸, z której łona wicher

wydymał i niósł nad ziemią śniegi lotne.

Około południa dorożka przybyła wreszcie na miejsce i zatrzymała się przed samot-

Chłop, Obyczaje, Żyd

nym budynkiem w szczerej pustce, którą łączył ze światem plant kolejowy. Na dole był
sklepik z jaskrawym szyldem. W głębi mieścił się lokal rodziny żydowskiej, której liczni
przedstawiciele ukazali się we drzwiach, gdy dorożka obok nich stanęła. Dzieci, skost-
niałe prawie od zimna, wytrzeszczonymi oczyma przypatrywały się tej „kamienicy”, zbu-
dowanej z belek na pół zmurszałych, zapewne po spadłej z etatu karczmie lub stodole,
a umalowanej na kolor cielisty z czerwonymi ornamentami około drzwi i okien. Wiktor
wysiadł i poprosił jedną z osób przypatrujących się, czy nie można by dla rozgrzewki do-
stać kieliszka monopolu. Zaraz wyniesiono przed dom butelkę i cała rodzina wychyliła
po kieliszku. Dryndziarz zmuszony był przełknąć dwa, gdyż po pierwszym całkiem nie
mógł dojść istotnego smaku.

We mgle widać było jakieś szare zarysy. Żydkowie objaśnili, że to właśnie jest dworzec

kolejowy. Pociąg idący w stronę Sosnowca²⁹ miał ukazać się za jakie trzy kwadranse.
Judym musiał się spieszyć. Familia miała go odprowadzić jeszcze kawałek drogi, a nie
dochodząc miasteczka cofnąć się, wsiąść w czekającą dryndę i wrócić do Warszawy.

Szli tedy wszyscy prędko, prędko, brzegiem plantu, po zmarzniętej grudzie ścieżki.

Wiktor biegł przodem. Zdawało mu się, że już późno, że pociąg idzie… Wtedy biegł

Kobieta, Małżeństwo,
Matka, Mąż, Mężczyzna,
Obyczaje, Rodzina, Żona

szybko…

Oni pospieszali za nim, naśladując jego ruchy. Czasami znowu zwalniał kroku i mówił

jeszcze urywanymi zdaniami, radził żonie zrobić to i tamto… Ona chciała jeszcze poru-

²⁷ o i

i o z

i — kościół Świętego Krzyża w Warszawie, należący do największych kościołów w stolicy.

²⁸ z ni

— chmura.

²⁹

on

o no

— w okresie zaborów na trasie kolei warszawsko-wiedeńskiej Sosnowiec był stacją gra-

niczną w Królestwie Polskim.

Ludzie bezdomni om d u i



szyć tysiące rzeczy, miała nadzieję, że go co może zatrzyma, choćby na dzień, na parę
godzin. Myśli w jej głowie splątały się i tak jak te płatki śniegu snuły po mózgu. Czuła
w ustach, w gardle, wewnątrz siebie palący smak wódki i jakieś odurzenie zmysłów. Było
jej wszystko jedno, a razem taki żal! Serce ściskało się, jakby je cienka nić przewiązała
i rznęła. Ale nade wszystkim stała nierozumna pewność, że cokolwiek kto kiedy zrobił na
świecie i w jakimkolwiek celu, to ona jedna jedyna musi dźwigać ciężar tego wszystkiego.
Musi wyżywić te dzieci. On, Wiktor, odchodzi. To nie ma gadania, musi… Och, jak pali
ta wódka! Taki dym w głowie, taki głupi dym… Trzeba przecie rozumieć, co i dlaczego.
Skoro urodziła dzieci, to je musi nieść na sobie. Jak to zwierzę, jak to zwierzę. Wiadoma
rzecz. Ojciec może odejść, a ona nie. Ona matka. To się nazywa tak — matka. Rozumie
się, że on musi iść, jeszcze jak się to rozumie! Pod sercem leży to rozumienie niby dziecko
poczęte, jak rana leży otwarte, w którą się wieczny piasek sypie. We wnętrzu piersi leży
zgoda na to odejście.

O kilkaset kroków przed pierwszymi domami mieściny Wiktor zatrzymał się i rzekł,

jako trzeba się już pożegnać… Głos jego drgnął.

Po obydwu stronach twardej i szerokiej szosy, na którą weszli, czerniały rokiciny.

Ciemnobrunatne, śliskie, okrągłe pręty ich gałązek tłukły się o drewna mocnej barie-
ry pomalowanej czarną farbą. Był to okrutny, przejmujący głos. Wiatr ciął dołem, pod
barierami, i zmiatał z drogi cienkie fałdy śniegowe, odsłaniając lód ciemny i grzebienie
grudy startej przez koła wozów.

— Wiktor — jęknęła Judymowa — nie rzucisz mię? Bój się ty Boga, Wiktor…
— Masz ci… teraz…
— Bo jakbyś mię u i

n em!

— No i teraz pora na takie rzeczy… Kolej idzie! Trza przecie mieć rozum.
— Żebyś wiedział, że te dzieci, to przecie twoje… Wiktor, Wiktor… — łkała cichym,

bojaźliwym, umierającym głosem.

— Ale napiszę, jak tylko pierwszą robotę dostanę. I pierwszy pieniądz to samo przyślę.

Cóż ty myślisz…

Prędko ją objął, uścisnął. Później dzieci.
Nim się obejrzeli, odszedł drogą. Wlekli się za nim, ale machnął ręką raz i drugi, na-

kazując im powrót. Z dala jeszcze raz krzyknął, żeby wracali, bo dryndziarz zniecierpliwi
się i odjedzie. Stanęli tedy w miejscu i patrzeli na jego postać. Widać było palto odsie-
dziane, spodnie z nędznego kortu, wypchnięte na kolanach, szerokie, nie zakrywające
cholewek kamaszków, kapelusz zrudziały, płaski „melon”. Tylko twarz już im zginęła.

Judymowa rzekła do dzieci wśród łkania:

Dziecko

— Widzicie, to ojciec tam idzie… To ojciec… tam…
Franka nie zdziwiła ani trochę ta wiadomość. Stał sobie najspokojniej i dłubał palcem

w nosie.

Postać Judyma coraz słabiej czerniała wśród lecącego śniegu, wreszcie raptem zsunęła

się za pochyłość gruntu i znikła z oczu.

Wtedy Judymowa chwyciła Karolę za rękę i biegła z powrotem, żeby jak najmniej tra-

cić czasu, za który płaciło się dorożkarzowi. Jęła przywoływać Franka, który z niekłamaną
satysfakcją puszczał na szosę bryłki zmarzniętej grudy…

Bardzo rano doktor Judym wybrał się na rewizję swoich zdechlaków we wsiach oko-
licznych. Miało to miejsce w pierwszych dniach kwietnia. Jeszcze łąki były mokre, role

Wiosna

ciemne, na gościńcach kisły głębokie bajora. Powiększał je drobny, nieustanny deszczyk,
siejący mgłę ruchomą, lecącą z głębi płynnych, wolnych westchnień wietrzyka. Można
było, skacząc tu i ówdzie przez rowy, czepiając się pleciaków³⁰, iść bez zamoczenia choćby
i kilka wiorst drogi.

Doktor miał na sobie ciepłą kurtę, a na nogach grube buty z cholewami. Szedł tonąc

w srogich myślach i wygwizdując pewną znaną arię z takim fałszowaniem głównego mo-
tywu, jakie Europejczykowi mogło ujść na sucho tylko w okolicach Cisów, i to w szcze-
rym polu. Droga ciągnęła się brzegiem lasu, po gruncie pagórkowatym i urwistym. To

³⁰++pleciaków++ — zapewne chodzi o plecione np. z wikliny płoty

Ludzie bezdomni om d u i



zapadła w wąwóz, to pięła się na wzgórza, to znowu jak prosty szew odcinała pole rozesła-
ne na placu wykarczowanym w lesie. W nizinach o gruncie bardzo wilgotnym leżały już

Wiosna

jasne murawy, budzące wspomnienie przecudownego rumieńca życia na obliczu człowie-
ka, który był w ciężkiej chorobie śmierci bliski. W działkach włościańskich stała jeszcze
mokra martwota. Doktor pospieszał, żeby wejść na punkt wyższy, panujący nad okolicą,
a to w celu zobaczenia tarczy słonecznej, która jeszcze nie wychyliła się zza przeciwległej
góry, choć już płynęła nad ziemią.

W lesie, którego brzegiem postępował, chwiała się wilgoć wiosenna. Mchy wiszące

Drzewo, Wiosna

na sękach świerków jak siwe, obmarzłe futra zimowe były mokre i co chwila kapały z nich
ciemne krople. Tylko one sprawiały ruch między uśpionymi drzewami. Zdawało się, że to
z nich wydziela się ostry, wilgotny, leśny zapach. Tu i ówdzie na pniach wisiały obdarte
płaty kory, które wiosna niby brzydkie łachmany syciła wodą i wolno ściągała ku ziemi.
Głębie przetrzebionego lasu zalegała jeszcze mokra ciemność, w której miętosił się opar
leśny. Pnie osiczyny były jakieś żółtawe. Graby od deszczu lśniły się i czerniały jak stal.
Na jasnej podszczytowej korze sosen tworzyły się zacieki niby rysunki dziwnego kształ-
tu, kontury jakichś rzeczy, sylwetki szczególnych twarzy… Między obmokłymi pniami
i gęstwiną gałęzi zwisających pod ciężarem dżdżu przywabiała oczy, niby senna mara nie
dająca się żadnym sposobem odegnać, to brzózka schylona, to młoda osika mnóstwem
świeżych pąków obrzucona jakby rozżarzonymi węglami. W człowieku się coś cieszyło na
widok tych drzewek i coś je pozdrawiało z głęboką czułością.

Doktor Judym czuł nawet, że w tym jest może trochę jakiego sentymentalizmu albo

tam czego jeszcze gorszego, ale nie mógł na to poradzić.

„Pewno, że tego sentymentu — myślał — nie można ani krajać mikrotomem³¹ ani

zgoła obejrzeć pod mikroskopem, ale cóż z tego, kiedy sentyment istnieje i jest takim
samym faktem spełnionym jak najlepiej opisany bakcyl”.

Zajęty tak pierwotnymi myślami wszedł między drzewa, usiadł na starym pniaku

i czekał. Ciemne chmury tworzyły jakby włok szeroki, który ciągnął się od jednego do

Wiosna

drugiego krańca widnokręgu i zwisał długimi matniami. Każde ich oko wytrząsało deszcz
sypki, ciepły, lecący jakoby puch. W głębi zostawał czysty przestwór, rozkoszna, seledy-
nowa toń, w którą wcielała się purpura zorzy rannej. U samego brzegu dalekiego hory-
zontu pokazały się białe i rumiane obłoczki, budzące widokiem swoim dziwne wzruszenie,
niby otwarte, prześliczne oczy kobiece, gdy marzą. Było cicho, tak cicho, że dawało się
słyszeć siąpanie cichego dżdżu w kałużach dziobatych od padających kropelek. Po zie-
mi sączyły się wszędy małe strumyki, jak dzieci pełne wesela, które nie wiedzą, z jakiej
przyczyny i dokąd z radością w podskokach lecą.

W tej ciszy ucho doktora uderzył szorstki odgłos turkotu wozu. Wkrótce na szczycie

góry ukazały się konie okryte tumanem pary i bryczka. Konie były zdrożone, zachlastane
tak błotem, że z gniadych stały się szarymi, bryczka unurzana w bagnie, a nawet furman
i figura zajmująca siedzenie — dźwigali ślady długotrwałej podróży.

Judym wpatrzył się pilnie w rysy damy siedzącej na bryczce i poznał „osobę” z pałacu,

pannę Joannę.

Miała na sobie ancuski jasnozielony płaszczyk z kapiszonem. Ten kapiszon wciągnęła

na głowę dla ochrony jej przed deszczem. Zdawała się drzemać.

Doktor żywo zaciekawiony, skąd może wracać panna Podborska o tej godzinie i drogą

nie prowadzącą w stronę świata, półwiedząc, w jakim celu to czyni, wstał ze swego pniaka
i szedł brzegiem gościńca naprzeciwko wolanta. Gdy był od niego w odległości kilku
kroków, panną Joanna dźwignęła głowę i spostrzegła go. Na twarzy jej odmalował się
wyraz pomieszania, a nawet jakby przestrachu. W pierwszej chwili pociągnęła kaptur na
oczy, później odwróciła głowę… Doktor pozdrowił ją ukłonem i z pytającym uśmiechem
na ustach stanął przy bryczce.

— Cóż to za eskapada, panno Joanno? Skąd pani wraca?
— Jak pan widzi… Z podróży.
— Widzę, widzę nawet, że podróż musiała być daleka.

³¹mi o om — aparat do krajania bardzo cienkich skrawków tkanek roślinnych czy zwierzęcych, które bada

się pod mikroskopem.

Ludzie bezdomni om d u i



Furman zatrzymał konie. Przez chwilę panna Joanna skubała w zakłopotaniu brzeg

okrywki. Na jej „niemożliwie”, jak mówiono, prawdomównej twarzy malowało się usi-
łowanie zatajenia czegoś. Rumieniec rozpalał się na policzkach. Rzekła cicho:

— Jeździłam do spowiedzi… do Woli Zameckiej.
— Aż do Woli? I dlaczegóż nocą? Niechże pani drugi raz tego nie robi. Któż wi-

dział?… Deszcz pada, chłód w nocy, pani cała zmoknięta. Proszę mi darować, że wcho-
dzę nieproszony ze swą interwencją, ale jako lekarz uważam sobie za obowiązek zrobić tę
uwagę.

Tymczasem robił ją z pobudek bynajmniej nie lekarskich. Serce mu biło w piersiach.

Kobieta, Mężczyzna

Ta twarz ze spuszczonymi oczami w głębi zielonego kaptura, przepyszne, rozrzucone wło-
sy, wysuwające się na czoło, a szczególnie oczy, oczy i płomień rumieńca… Było to jakby
urok dziwnego lasu, jakby się łączyło ze słońcem, które zza mgieł wypływało nad cichą,
senną leśną głuszą. Judym stał bezradnie przy stopniach bryczki i zmrużonymi oczyma
wpatrywał się w płochliwe rysy.

— E, proszę łaski panienki, cóż ta ukrywać przed panem, przed doktorem… — rzekł

znienacka furman odwracając się bokiem. — My nie do spowiedzi, proszę pana doktora,
jeździli z panienką.

— Felek! — krzyknęła panna Podborska.
— Jeżeli sobie pani nie życzy… — rzekł Judym uchylając kapelusza. — Nie chciałbym

zrobić najmniejszej przykrości.

— No, przecie się ta rzecz nie ukryje, choćby my na głowie stanęli. Już i tak ludzie

Kobieta, Małżeństwo,
Mężczyzna, Miłość, Miłość
romantyczna, Obyczaje

mielą jęzorami… — prawił Felek.

— Cóż takiego?
— My jeździli, proszę pana doktora, szukać jaśnie panienki, panny Natalii.
— Jak to szukać? — szepnął Judym ze zdumieniem. — Jak to szukać?
Zamiast odpowiedzi panna Joanna zerwała się szybko i wysiadła z bryczki. Twarz

jej była udręczona. Całe ciało trzęsło się jak w febrze. Dała Judymowi znać oczyma, że
chce mu całą prawdę powiedzieć, ale nie wobec furmana. Odeszli kilka kroków drogą
w górę. Felek zrozumiał swą rolę i wstrząsnął z lekka lejcami. Konie ruszyły i noga za nogą,
wolniuteńko zstępowały ze wzgórza. Stukanie kół bryczki o korzenie sosen i świerków
przerzynających drogę zagłuszało rozmowę.

— Natalka — mówiła panna Joanna — odjechała z domu bez wiedzy babki.
— Czy sama?
— Nie.
— Z panem Karbowskim?
— Tak… z panem, z panem… Karbowskim.
Mówiła otulając się zarzutką, jakby ją przejmowało dręczące zimno:
— Biedna babunia… Tak strasznie nad tym cierpi. Poszła zaraz na grób pana Januarego

i leżała w kaplicy krzyżem. Nie wiedzieliśmy… nie wiedzieliśmy, gdzie jest. Taki popłoch!

— No, a skądże wiadomo?
— Pan Worszewicz powziął skądś wiadomość jeszcze wczoraj, że Natalka odjechała do

Woli Zameckiej. Nie mogę zrozumieć, skąd to mógł wiedzieć. To taki bystry człowiek…
Domyślił się, że wezmą ślub w tym właśnie kościele, w Woli. Jest tam ksiądz, jakiś,
podobno, niesympatyczny. I rzeczywiście… Zgodził się dać ślub. Widać na tej podstawie
babunia wysłała mię wczoraj na noc. Pojechałam niezwłocznie. Pędziliśmy co koń skoczy,
ale wszystko na nic. Istotnie tam ślub wzięli. Gdym przyjechała, już było po wszystkim:
wyjechali. Kazali powiedzieć, gdyby się ktoś dopytywał, że jadą wprost za granicę.

— Proszę pani, to było… Może było do przewidzenia, nie to właśnie, ale coś w tym

rodzaju.

— Ach, panie doktorze! Cóż za rola moja w tej całej sprawie.

Nauczycielka

— Rola pani?
— Byłam jej nauczycielką, mentorką, niby powiernicą. Ja domyślałam się, ja nawet

wiedziałam o tej miłości. Nie cierpiałam tego pana i widać dlatego sądziłam, że cały afekt
minie. Teraz każdy może powiedzieć, że to zapewne mój wpływ. Każdy może to powie-
dzieć i, niestety, będzie nawet miał słuszność. Ja często rozmawiałam z Natalką o tym,
że są w małżeństwie bez miłości rzeczy potworne, które mnie przejmują wzgardą, że nie
powinna, że nie powinna nigdy w życiu… Któż mógł przewidzieć, że ona tak to zrozumie!

Ludzie bezdomni om d u i



— Niech się pani uspokoi. Na pannę Natalię tego rodzaju dyskusje małe wywarły

wrażenie. To była natura samodzielna, śmiała, bezwzględna.

— O, tak, bezwzględna. W liście do babki, który wiozę, zaznaczyła wyraźnie, że ma-

jątek swój złożony w banku, majątek swój osobisty, odziedziczony po matce, podniesie
w całości, gdyż jako pełnoletnia ma do tego prawo. Tak napisała do tej babuni… „Jako
pełnoletnia”…

— Czy to duży majątek?
— Podobno bardzo znaczny.
— Będzie miał pan Karbowski przez czas pewien co puszczać.
Panna Joanna stanęła, jakby sobie coś przypomniała. Rzuciła na Judyma oczami peł-

nymi blasku i jakby chytrości.

— Ale ja mówię to wszystko i ani mi na myśl nie przyjdzie, jaką to panu musi sprawiać

przykrość…

— Mnie? przykrość?
— Ach, przecież… Przecież to i pan kochał się w Natalce… Przepraszam pana bardzo…
— Ja? — rzekł Judym — ja się kochałem?
— Niech mi pan wierzy, że nie przez złość mówiłam to wszystko!
— Próżno by mię pani żałowała, bo nie czuję się wcale zmartwiony. Daję pani na

to słowo uczciwego człowieka, że nie kocham się w pannie Natalii. Nie, nie! — zawołał
z radością w głosie i oczach — nie kocham się w niej wcale!

To przeczące wyznanie było niby ostatni dźwięk rozmowy. Do dna ją wyczerpało.
Szli jeszcze obok siebie kilkadziesiąt kroków w milczeniu, po prostu nie będąc w moż-

ności mówić więcej. Panna Joanna przyspieszyła kroku i rzekła:

— Muszę już jechać.
Judym odprowadził ją do bryczki.
Gdy mu podawała rękę, miała na twarzy wyraz jakiejś bolesnej trwogi, niby człowiek,

Kobieta, Miłość

który siłą przeczuć coś dostrzega, czego zmysły objąć jeszcze nie mogą. Judym patrzał na
nią szerokimi oczyma. Gdy jej pomagał wskoczyć na stopień bryczki, która zatrzymała się
wśród błotnistej drogi, i uczuł ciało jej przy sobie, prawie w objęciach, miał jakieś cudne
złudzenie.

Któż by uwierzył, że to ta sama, ona, że to zapach jej włosów? Widział w niej dotąd

siostrę-człowieka, rozum i serce, istotę ze swej dziedziny, z tego kręgu, gdzie o jedno nic,
wysokie a niezrozumiałe dla motłochu egoistów, kłopocą się bez wytchnienia i trudzą
z radością braterskie duchy. I oto szalał ze szczęścia: ona nie tylko taka! Iście czartowskie
marzenie jak wąż ślizgało się po jego piersiach. Tak z nim było, jakby kolor jej włosów,
jakby ich nikły zapach na wieki stał się jego własnością.

Jakaś bolesna troska i niewysłowiona czułość przystąpiła do serca, jakaś omglona li-

tość niby kwiaty pachnąca. Było to obce duchowi i budziło swym przyjściem podziw
i zadumanie.

Bryczka oddaliła się i znikła na zakręcie.
Judym wtedy uczuł, jak serce jego ściska się i drży. Stał na brzegu lasu i wyrzucał

sobie z okrucieństwem, czemu nie rozmawiał dłużej.

Tyle jeszcze trzeba było powiedzieć, tyle rzeczy niezmiernie ważnych! Każde ze słów,

Wiosna

które teraz z mroku się wysuwały, miało przedwieczny swój byt, swój jakiś własny kształt,
swój sens i miejsce, treść i logiczne znaczenie, jak ton w symfonii niezbędny, konieczny,
doskonale umieszczony. W każdym z nich były zamknięte całe obszary, całe jakby okolice
wiosenne, gdzie mokre pola wonieją i wysokie drzewa szeleszczą.

Leniwym krokiem wlókł się w swoją stronę, ku wsi stojącej na drugiej stronie doliny.

Gdy był u szczytu wzgórza, słońce wydzierało się z chmur nad odległymi lasami. Dusza
Judyma szła ku temu światłu jak olbrzym, którego barki dosięgają nieba.

Zatrzymał się na dawnym miejscu i wśród błotnistej drogi ujrzał ślady małych trzewi-

Kobieta, Miłość, Żona

ków panny Joasi. Wzrok jego padał na te foremne wyżłobienia w piasku i w zachwycającej
wizji oglądał stopy, które tych miejsc dotknęły. Widział ciało wysmukłe, subtelnie pięk-
ne, budzące nieopisaną rozkosz, które się nad nimi przemknęło.

Zamknąwszy oczy patrzał w głębinę swej duszy.
W tej chwili schyliła się ku niemu cicha wiedza, wesoły szept męczącej zagadki, roz-

strzygnięcie trudnego pytania, proste jak czysta prawda. Powitał je radosnym śmiechem:

Ludzie bezdomni om d u i



„Ależ tak! Rozumie się! Przecie to jest moja żona”.

Na początku czerwca Judymowa dostała list od męża ze Szwajcarii z żądaniem przyjazdu.
Pisał, że zarabia w fabryce więcej niż w Warszawie, że musi dużo wydawać na siebie, gdy
się w knajpie stołuje, że mu jadło szwajcarskie ni e nie służy. Wyliczał potrawy, jak
zupę z sera szwajcarskiego, kartoflane sałaty, napoje, jak mo ³², i w podziw wszystkich
wprowadził dziwacznością takiego stołu.

Judymowa nie miała żadnego wyjścia. Zarobić na dom, dzieci i ciotkę sama nie mogła,

Kobieta, Matka, Żona

lękała się, że ją mąż może opuścić i zginąć gdzieś na kraju świata. Skoro chciał, skoro kazał,
żeby przyjeżdżała — nie pozostawało nic innego.

Graty sprzedała i uzyskawszy paszport ruszyła w drogę. Ktoś ze znajomych powie-

dział jej, że przez granice niemieckie³³ zabraniają przewozu sukien materialnych³⁴, więc
wszystko, co miała lepszego, popruła, okręciła się cała najrozmaitszymi szmatami i tak,
z zielonym, drewnianym kuferkiem w ręku odjechała. Na dworcu zebrało się gronko
przyjaciół Wiktora. Ciotka łkała… Dzieci były zrazu uszczęśliwione. Ona sama, odwykła
od bezczynności, drzemała ciągle w wagonie. Kupiła bilet wprost do Wiednia, gdzie miał
ją na dworcu czekać jeden towarzysz, gadający po polsku.

Judymowa nie umiała ani jednego obcego wyrazu. Ponauczano ją słów:

e ,

o ,

z ei, d ei³⁵, itd., ale i to jej się splątało w głowie.

Przejechała granicę, noc nastała, a tymczasem w wagonie wciąż jeszcze po polsku

rozmawiano. Judymowa była dobrej myśli:

„Taka ta i zagranica! Przecie się tu doskonale z ludźmi rozmówi… Troszkę jakoś inaczej

gadają, ale po naszemu”.

Ułożyła przy sobie dzieci, sama się skurczyła. Jej nerwy, przywykłe do wiekuistej

Podróż, Rodzina, Sen

czujności, skorzystały z chwili. Zapadła w sen, ów sen w wagonie klasy trzeciej, w stan
dziwnej półjawy, kiedy czuje się wszelkie łoskoty i drżenia, wie wszystko, a zarazem jest
o tysiąc mil…

Pociąg leciał w ciemności. Częstokroć w szyby wagonu uderzały światła stacji i po

krótkiej chwili ginęły, jakby dokądś uniesione przez świst lokomotywy. Gdy pociąg sta-
wał, słychać było dygotanie dzwonków elektrycznych. Skowyczał w nich jakiś azes zło-
wieszczy, rozbity na tysiące jednolitych wzdrygnięć…

Judymowa czuła to w sennym marzeniu. To na nią zewsząd wiał strach olbrzymio-

oki, to się przeistaczał w widzenia miłe, w rozmowy z ludźmi bliskimi albo w pospolity,
znany, obrzydły widok wnętrza fabryki cygar. Zmysły, przyuczone jak pociągowe bydlęta
do zaduchu, łoskotu, wrzawy i męki, wpływały teraz w jakieś nieznane przestwory. Snuła
się w nich słodkawa. tchórzliwie-zwycięska podświadomość o wyższości nad wszystkim,
co zostało w Warszawie, co teraz w brudach pracuje.

Ona jedzie w świat, w świat, w świat. Do Wiednia… Gdy kiedyś zjawi się w Warszawie,

już nie pozwoli ciotce imponować sobie radami, dobrymi na każdy wypadek. Co ciotka
wie? Co ciotka może wiedzieć? Była ciotka, na przykład, w takim chociażby Wiedniu?
Widziała ciotka świat, Europę?

I dostrzega w sennym złudzeniu starą tuż obok siebie. Zbeczane ciotczysko siedzi na

kuferku pod oknem. Gdzie to jest, w starym mieszkaniu na Ciepłej czy gdzie indziej? Jakaś
stancja na poddaszu czy w suterenie… Kąty izby zalega mrok, wilgoć i smutek. Tylko na
jeden policzek ciotki Pelagii i na chudą, zaciśniętą rękę pada z okna blade światło. Stara
nic nie mówi i wiadomo, że się nie odezwie. Zaciekła się. Beczała swoim zwyczajem przez
całą noc, a teraz już milczy i tylko patrzy spode łba zimnymi oczami. Czasem po jej
wargach zamkniętych przewinie się blady, chory, krótki uśmiech. Ale żeby westchnęła…
Żeby się choć przemówiła z człowiekiem… Wie ona wszystko — ho! ho… Nic się przed
nią nie ukryje. We trzy miesiące po takim dniu wymieni, co było wtedy a wtedy, o której

³²mo (z niem.:

o ) — sok ze świeżo wyciśniętych winogron.

³³ zez

ni e niemie ie — Z Królestwa Polskiego jechało się do Szwajcarii przez Śląsk, należący wówczas

do Rzeszy Niemieckiej, i kraje ówczesnej monarchii austro-węgierskiej (Czechy oraz Austrię właściwą).

³⁴m e i n — jedwabny.
³⁵

e ,

o , z ei, d ei (niem.) — woda, chleb, dwa, trzy.

Ludzie bezdomni om d u i



godzinie jakie słowo albo wejrzenie padło. Judymowa czuje jakiś głupi, nieznośny żal.
Chciałaby zwrócić się do ciotki, chciałaby ją z wrzaskiem zapytać:

„I czegóż ciotka siedzi, u diabła, jak Kopernik na słupie! O co ciotce chodzi? Skradli

my co, czy my kogo spalili?”

Ale nie to, nie to! Wcale nie to chciała do niej mówić… Na takie słowa miałaby ciotka

nie jedną, ale sto odpowiedzi. Tu chodzi o co innego. Przecie musiała wyjechać, musiała
iść za mężem, gdzie jej kazał. Niechże ciotka powie, że to źle zrobiła! Tak, dobrze! Uwolni
się raz na zawsze od starej… Tylko to jedno, to jedno… Taki żal! Nie może patrzeć na
starą, tak jej już obrzydła, ale zarazem nie może oczu od niej oderwać!

Nagle coś ją potrąciło i cisnęło na ścianę. Drzemiąc pochyliła się i wsparła ramieniem

o człowieka siedzącego obok niej na ławce. Był to wysoki, barczysty mężczyzna z fajką
w zębach. Zmierzył ją złymi oczyma i coś mruknął. Twarz jego była ciemna, duża, nos
orli. Wszedł do wagonu, gdy zasnęła. Przy skąpym świetle Judymowa obejrzała ukradkiem
tę nową figurę i kilka innych zapełniających przedział. Byli to jacyś nowi ludzie. Widać
wsiedli dość dawno, bo zdążyli się pospać. Ktoś z nich głośno chrapał. Naprzeciwko kiwał
się jakiś mężczyzna w twardym, okrągłym kapeluszu. Widać było tylko ten kapelusz, gdyż
cała głowa zwisła na piersi, a twarz skryła się w postawionym kołnierzu paltota. Kapelusz
zniżał się bardziej i cały korpus coraz śmieszniej szedł naprzód. Zdawało się, że lada chwilka
runie na Karolę śpiącą w rogu przeciwległej ławy. Judymowa chce krzyknąć, ale dziwny
lęk dreszczem ją przenika. W kącie spał ktoś inny. Twarz chuda, oparta o ścianę, trzęsła się
wraz z nią i z hałasem się tłukła. Z ust śpiącego, roztwartych jak można sobie wyobrazić
najszerzej, wydzierało się spazmatyczne chrapanie…

Judymowa zlękła się czegoś patrząc na tych ludzi. Wyjrzała oknem i ze zdziwieniem

zaczęła dostrzegać okolicę. Krótka wiosenna noc miała się już rozwiać. Szary zakres da-
lekiej płaszczyzny majaczał przed oczyma, a widok ten ścisnął serce tak boleśnie, jakby je
dławił.

„To już musi być obca ziemia…” — pomyślała sobie Judymowa.
Wówczas z wielkim strachem i z jakimś pokornym uszanowaniem rozejrzała się po

obliczach ludzi śpiących w wagonie.

Pociąg pędził. Okolica stawała się coraz ludniejsza. W szczerym polu czerwieniały

fabryki. Wszędzie widać było domy, kościoły…

Był już dzień zupełny, gdy ukazała się wielka rzeka, szeregi czarnych, zadymionych

murów.

Wkrótce pociąg stanął. Wszyscy wysiedli z wagonu, więc i Judymowa ruszyła się

z miejsca. Dzieci były zaspane, znużone, blade, ona sama chwiała się na nogach. Gdy
stanęła wśród szerokiego peronu, zbliżył się do niej jakiś człowiek biednie ubrany i prze-
mówił po polsku:

— Zaraz-em was poznał.
Judymowa wpatrzyła się w rysy nieznajomego i przypomniała je sobie. Towarzysz

zabrał jej rzeczy i kazał im iść ze sobą. Wyszli na miasto i długo maszerowali różnymi
ulicami. Wiedeńczyk mówił dużo i chętnie. Był to dobry znajomy Wiktora. Zetknęli się
znowu ze sobą tu, we

idniu. Tamten pisał do niego, żeby się zajął żoną, gdy będzie

w oznaczonym dniu przejeżdżała. Wyprawi ją dalej.

Nie poszedł dziś do fabryki, bo chce e o nie³⁶ zająć się nimi. Są znużeni — ba, ba

— tyli świat. Wprost z Warszawy! I cóż ta w tej Warszawie? Miła to jest mieścina, ta
Warszawa, nie można powiedzieć, wesołe miasteczko, choć ani się umywała do

id

ni … Judymowa mówiła półgębkiem. Wstyd jej było nieznajomego. Pragnęła spocząć co
prędzej…

Zeszli w dzielnicę uboższą, wdrapali się na czwarte piętro wielkiego domu. Wkrót-

ce byli w zwyczajnym, ciasnym, robotniczym mieszkaniu. Przyjaciel Judyma żonaty był
z wiedenką, która ani słowa po polsku nie rozumiała. Plotła jednak do dzieci i do Wik-
torowej śmieszne jakieś wyrazy, zadawała im tysiące pytań, śmiała się, ocierała oczy… Po
śniadaniu zasłano betami szeroką kanapę i Judymowa złożyła na nich swą głowę, ale mi-
mo zmęczenia oka zmrużyć nie mogła. Godzina za godziną upływała jej na rozmyślaniu
o tym, jak to jechać dalej.

³⁶ e o nie — tu: jak najlepiej.

Ludzie bezdomni om d u i



Teraz dopiero pojęła, że jest między obcymi. Towarzysz Judyma, który mówił po

polsku, stał się tak dla niej bliski i drogi jakby brat rodzony. Gdy wychodził z pokoju,
drżała na samą myśl, że już odszedł i nie wróci.

Pod wieczór musieli wyruszyć na dworzec. Opiekun ulokował ich w wielkim furgonie

przewozowym jak śledzie w beczce i odstawił na Westbahn³⁷. Tam kupił Judymowej bilety
do samego Winterturu w Szwajcarii, a gdy wyczekiwali na drugi dzwonek — prędko ją
uczył rozmaitych słów niemieckich. Przede wszystkim kazał jej spamiętać dwa: um ei en
i m e en. Wlepiał w nią swe wyłupiaste, blade oczy i poruszając grdyką szyi, gadał:

— Amstetten — to jest stacja, gdzie będziecie przesiadali na u , co rżnie do Salzbur-

ga — a um ei en — to znaczy przesiadać. Pytajcie się i iem konduktora: Amstetten?
Amstetten? Jak powie, że tak, albo kiwnie głową, wtedy przesiadać na u do Salzburga
— um ei en! Rozumiecie?

— Rozumiem… — szeptała Judymowa drżąc ze strachu.
Uczył ją prócz tego kilkunastu niezbędnych wyrazów, gdy wtem uderzył drugi dzwo-

nek. Tłok ludzki wwalił się we drzwi i do wagonów.

Towarzysz Kincel znalazł dogodne miejsce i zdobył je dla swych protegowanych nie bez

trudu. Przy okazji stoczył kłótnię z jakimś grubasem, który na tę właśnie ławkę usiłował się
wpakować. Judymowa nie rozumiała, rzecz prosta, o co chodzi, ale z tonu mowy wnosiła,
że ma się na awanturę. Zaczęła tedy prosić swego przewodnika, żeby dał spokój, gdyż bała
się teraz wszystkiego. Towarzysz Kincel udobruchał się. Dzieci ulokował, pakunki złożył
na górnej ławce i ciągle jeszcze uczył Judymową. Ale oto trzeci dzwonek rozległ się jakby
krótki zły krzyk i towarzysz zgasł w wąskich drzwiach przedziału.

Wagon był pełen ludzi. Panował gwar…
Judymowa ogarnęła rozpacz, gdy wsłuchując się z całej siły w tę mowę nie chwytała

ani jednego zrozumiałego dźwięku.

— m e en, um ei en, m e en, um ei en… — szeptał głos towarzysza, choć jego

samego już dawno nie było.

Pociąg wolno ruszył się z miejsca. Ogniste, białe latarnie co pewien czas przyskakiwały

z zewnątrz do okien wagonu na podobieństwo jakichś pysków pałających, które zdawały
się ścigać to ruchome gniazdo ludzkie. Błysła ostatnia — i pociąg runął w ciemność, jakby
się urwał i odleciał od światła. Dzieci były rozkapryszone. Karola beczała na głos, Franek
sprzeczał się o jakieś głupstwo. Judymowa była wprost rozszarpana w sobie. Dusił ją brak
punktu oparcia. Była w tym strasznym kręgu czucia, kiedy człowiek nie panuje nad sobą,
kiedy w nim coś się rozrywa, wybucha jak ładunek prochu i kiedy jego ciałem ślepy czyn
rzuca, jak chce. Czuła duszność w gardle i zamęt, zamęt. Siedziała cicho na ławce, ale nie
była pewna, czy za chwilę nie porwie się, nie roztworzy drzwi i nie uciecze wraz z tym
pociągiem dokądś naprzód, w głuchą, straszliwą, w bezbrzeżną ciemność. Nie umiałaby
powiedzieć, jak to długo trwało.

Nagle drzwi się otwarły i prosto w oczy zaświeciła jej latarnia konduktora. Judymowa

wydobyła swe bilety i podała je urzędnikowi. Ten je obejrzał starannie, przeciął i oddając,
monotonnym głosem wymówił:

— m e en, um ei en…
Słowa te w uchu Judymowej zabrzmiały jak najczulsze pocieszenie. Może Bóg da, że

będzie rozumiała wszystko tak samo jak te wyrazy.

Chwała Panu Bogu Najwyższemu… Niech będzie imię Jego błogosławione…
Blask latarki konduktora zgasł we drzwiach. Wagon zaległa połciemność. Panował

jeszcze gwar rozmów, z przeciwnego kąta wybuchały co chwila śmiechy i wrzaski jakichś
bab obrzydliwych, ale już to wszystko nie było takie bolesne.

Pociąg huczy, huczy… A gdy się dobrze wsłuchać, to można uchwycić słowa, nie-

Muzyka

-słowa, które spod jego kół płyną. Ach, nie, nie słowa… To jest jak ta odmiana, którą
śpiew robi z człowiekiem. Sam niewiadomy grot muzyki, który na wzór żądła zostawiają
w duszy człowieczej głębokie, święte tony. To jest sama sprawa i skutek melodii, do której
należą wyrazy „Gorzkich żalów” rozlegające się pod sklepieniem wielkiej głębiny kościoła
Świętojańskiego³⁸:

³⁷ e b n (niem.) — Dworzec Zachodni.
³⁸ o i

i o

i — Katedra św. Jana na Starym Mieście w Warszawie

Ludzie bezdomni om d u i



Zasłona się potargała,

Ziemia drży, łamie się skała…

Wizja, Zaświaty

Pieśń ta unosi człowieka, bierze go od obecnych, przeszłych i przyszłych męczarni

żywota, wydziera z kleszczów wszelkiej niedoli, usuwa bez bólu od męża, od pamięci
rodziców, od miłowania i nienawidzenia, nawet od Franka i od Karoli. Wszystko obce,
zimne, cudze. Tam gdzieś daleko, daleko ciągnie ze sobą na święte pole jasną murawą
zasłane. Perliste rosy na kwiatach stoją. Komu te białe wody obmyją bose, skrwawione
nogi, ten znowu staje się człowiekiem, samym sobą, całą, samotną, swobodną duszą. Łzy
łagodne płyną do serca jako cudotwórcze lekarstwo, które ogień każdej rany uśmierza.
Chłodny pokój czy może wiatr pachnący owiewa znękane czoło.

Czasami jeszcze schyla się rozpacz… Czasami trwoga śmiertelna tak oczy zaostrzy,

że widzą tuż obok siebie jakieś przerażające widma nieszczęścia, ale to wszystko z wolna
zacicha, zacicha…

Począł szemrać cichy deszcz. Zaludnienie wagonu zmieniało się. Wchodzili ludzie

prości, chłopi w krótkich spencerach, z fajkami w zębach, jechali dwie, trzy stacje i wy-
siadali, ustępując miejsca innym gromadkom. Powietrze było straszne, tak straszne, że
mała Karola dostała mdłości. Gdy się nieco uciszyła i zasnęła, Judymowa siadła obok niej
w rogu i przespała okrzyki „Amstetten!” rozlegające się za oknem.

Większość jej towarzyszów podróży wysiadła, weszli znowu całkiem inni, a ona o tym

wszystkim nie wiedziała wcale. Gdy się ocknęła, był już dzień. Wagon był prawie pusty.
Z okien widać było kraj pagórkowaty i dziwnie zielony. Śliczne łąki ciągnęły się tam
między wzgórzami. Przed południem wagon stanął i wszyscy pasażerowie wysiedli.

„To musi być przecie Amstetten…” — pomyślała Judymowa.
Ściągnęła swoje tobołki z góry, zebrała je i wysiadła. Drżąc przeczytała na dworcu

stacyjnym inną nazwę. Wtedy ją znowu opanowała wielka bojaźń: czy aby nie stało się co
złego?…

Była to niewielka stacyjka. Pociąg, którym przyjechała, zwekslowano na drugą linię,

odczepiono lokomotywę. Stał pusty jak wóz bez koni. Podróżni rozeszli się, nawet tra-
garze znikli z peronu. Judymowa nie wiedziała, co ma robić. Stała obok swych rzeczy,
z przestrachem rozglądając się dokoła. Zdawało jej się, że w tym oczekiwaniu na coś
niewiadomego upłynęły godziny…

Nareszcie z biura stacji wyszedł urzędnik kolejowy, zbliżył się i o coś zapytał po nie-

miecku.

Nie zrozumiała oczywiście nic a nic. Po długiej chwili zdołała wydobyć z gardzieli

bojaźliwie pytający dźwięk:

— Amstetten?
Kolejarz spojrzał na nią z uśmiechem, zadał znowu jedno, drugie pytanie, gdy nie

otrzymał żadnej odpowiedzi, usunął się. Wrócił po chwili i znowu rzucał jakieś wyrazy.
Widząc, że nic nie rozumie, wziął ją za rękę, wyprowadził z peronu na dziedziniec i wskazał
gestem miasto leżące w dali. Wtedy zrozumiała, że z nią coś złego się dzieje. Wydobyła
z kieszeni bilet i pokazała urzędnikowi. On przeczytał to, co tam stało, wytrzeszczył na nią
oczy, wzruszył kilkakroć ramionami, oddał jej bilet i znowu, jak tylko mógł najwyraźniej,
gadał wywijając rękami. Wreszcie mruknął coś ostro, chrapliwie i poszedł. Czekała na
tym samym miejscu w nadziei, że może wróci i jakoś nią pokieruje, ale daremnie.

Już się więcej nie ukazał. Tymczasem zaczęły na dziedziniec wjeżdżać wozy achtowe,

dorożki, karety. Gdy chciała znowu wyjść na peron, zastąpił jej drogę portier i, nagadawszy
się do syta, odprowadził z powrotem za dworzec.

Był upał. Dzieci głodne, spragnione kwiliły. Chora Karola chwiała się i skarżyła na

ból głowy. Trzeba było dostać gdzie trochę herbaty, gdyż dziecko płacząc o nią prosiło.
Judymowa powlokła się w stronę miasta dźwigając rzeczy w rękach i na plecach. Szła
szosą pustą, zalaną słońcem, po której wśród tumanów kurzu waliły ogromne fury. By-
ła udręczona, bez sił i prawie bez duszy. Nie zdziwiłaby się wcale, gdyby ją kto zrzucił
z drogi do rowu i kopał nogami. Oczy jej widziały ciągnące bryki, domy w oddali, zarysy

Szatan

wysokich wież, kominów fabrycznych, ale prócz tego chłonęły w siebie co chwila jakieś
niebywałe rzeczy. Zdawało się, że wygięty parkan, obielony wapnem, coś tu innego ma

Ludzie bezdomni om d u i



do czynienia. Z ogrodu zasadzonego burakami coś biegło, coś niewidzialne, a tak strasz-
ne, tak obmierzłe. Dojrzała to w oparze drżącym nad ziemią. Uczuła jego straszne oczy
w piersiach swych, w stawach, w sercu, w korzeniach włosów, w palcach zdrętwiałych…
To Zły tam szedł zza parkanu, na giętkich nogach, w ziemię wrośniętych. Śmiechem się
dławił… Rozszerzał się, trząsł, wydłużał, miętosił. Miał ręce tak długie i oczy, oczy, co
gryzą jak psia paszczęka…

— Zbawicielu, Zbawicielu miłosierny…
Obcierała rękami pot z twarzy i tarła oczy, żeby zegnać widmo, ale nie mogła się uwol-

nić. Strach ją opłatywał jak sieć szeroka, którą dokoła niej ktoś okręca, okręca, okręca.
I ten szept cichy, ten szept znany, pamiętny jeszcze z dzieciństwa…

Franek szedł przodem i wnet wziął się do zabawy. Zbierał kamienie i ygał do ogro-

Dziecko, Matka

dów. Cisnął tak raz, drugi, trzeci. Za czwartym razem gdzieś daleko brzękła stłuczona
szyba. Judymowa usłyszała ten dźwięk, pojęła, że to Franek stłukł szybę, i z nagła uczuła
do tego chłopca straszną niechęć.

Tak sobie to pomyślała:
„Wezmę tego psa i uduszę! Jeszcze mię tu zaczną

o szybę. Tylko patrzeć, jak

się zlecą…”

Szła drogą i dzikim wzrokiem patrzyła na głowę Franka, który, wygwizdując, z rękoma

w kieszeniach rozglądał się po okolicy. Co chwila zmuszona była wstrzymywać się, opierać
swe pakunki o pryzmy tłuczonego kamienia albo je składać na ziemi. Pot zalewał jej ciało,
każdy szew wrzynał się w skórę. Ociężałe i jakby rozdęte nogi zdawały się krwią broczyć.
Mała Karola wlokła się obok matki i nie sprawiała na niej wrażenia idącego dziecka, istoty
drogiej i lubej, lecz jakby wiadra wody, pod którego ciężarem ramię drętwieje.

Tak przypełzli do mostu nad szeroką wyrwą, w której głębi toczyła się jasnoniebieska

woda.

Na moście panował hałas. Każde uderzenie koła, każde stąpnięcie nogi końskiej wy-

woływało huk długo nie milknący. U wejścia na most Judymowa siadła w zupełnym

Rozpacz

omdleniu. Spoglądała na miasto jaśniejące w słońcu z drugiej strony rzeki… Czuła w so-
bie przez małą chwilę myśli jakieś czyste i spokojne. Zdawały się radzić jej, żeby szła ku
jasnej łące, namawiać ją mądrymi słowy. Ale już łąki tej nie mogła zobaczyć w sercu
swoim. Uderzyła w nią rozpacz jak wicher halny.

— Po cóż ja tam idę? — pytała samej siebie z łkaniem wewnętrznym, co zdawało się

wydzierać z niej wnętrzności. — Przecie to nie jest ani Wintertur, ani Amstetten… Co
to może być za miasto! — wołała głośno, patrząc w nie wyschłymi oczami.

Siedziała tam głupia i bezsilna, jak plewa prześladowana od wiatru.
Dzieci zeszły z chodnika i bawiły się rzucaniem kamieni w głąb wąwozu. Mogły były

pozlatywać w przepaść, a nie byłaby tego dostrzegła.

Z tego odrętwienia zbudził ją głos jakiś. Stał nad nią wysoki policjant w mundurze

Niemiec

i kasku i gadał coś, wskazując oczyma rzeczy i dzieci. Spojrzała mu przelotnie w oczy
i głośno rzekła po polsku:

— A szczekaj, psie, choć i cały dzień! Wszystko mi jedno.
Żołnierz powtórzył swoje głośniej.
Judymowa rzekła ze złością:
— Jak się to miasto nazywa?
Niemiec wytrzeszczył oczy i znowu coś zaczął mówić. Gdy mu nie odpowiadała i nie

zwracała uwagi, chwycił w rękę tobół i wskazał jej gestem, żeby go zabierała na plecy.
Tchnęła nie tylko najszczerszą chęcią, ale wprost porywem fizycznym, żeby mu plunąć
w ślepie, i tylko siłą wstrzymała się od tego. Szła kilkadziesiąt kroków na powrót, zu-
pełnie martwa. Zimne zdrętwienie wolno kształtowało się w jakiś plan mętny. Nie miała
siły rozumieć tego. Resztkami myśli chwytała to błędne, zaskórne chcenie, żeby tylko
wiedzieć, co to jest, i zaraz wykonać…

Policjanta już nie było… Więc znowu wsparła tobół o żelazną barierę i tak stała na

miejscu, ślepy wzrok tocząc naokół. Czuła już tylko, że ciężar tłomoka parzy ją w plecy,
i owo zachcenie zdradliwe, dające nadzieję spokoju.

Stała tam bardzo długo, jakby żelaznymi mutrami przyśrubowana do żwiru chodnika

i do bariery.

Ludzie bezdomni om d u i



Środkiem ulicy po okrągłych kamieniach toczyły się w stronę dworca kolejowego

omnibusy i powozy. Nagle wzrok Judymowej zatrzymał się na jednej parokonnej dorożce
i osobach w niej siedzących. Byli to młodzi i piękni państwo, ubrani wykwintnie. Da-
ma w skromnym słomkowym kapelusiku zasłaniała jasną parasolką młodego człowieka.
Obydwoje śmiali się czegoś i rzucali wokoło siebie szczęśliwe, rozbawione spojrzenia.

Judymowa drgnęła, jakby ją kto pchnął naprzód. Przywołała dzieci i poszła za tą do-

rożką. Idąc tak, głośno mówiła do siebie:

— Takie szczęśliwe ludzie, takie szczęśliwe… Może mi pomogą… Zbawicielu, Zba-

wicielu miłosierny…

Dorożka toczyła się wolno i Judymowa biegnąc co sił, miała ją ciągle przed oczyma.

Głowy osób jadących co chwila pochylały się ku sobie. Dwa razy prędzej niż w tamtą
stronę Judymowa przebyła odległość między dworcem a mostem.

Stanęła na podwórzu stacyjnym mało co później niż dorożka. Właśnie młodzi pań-

stwo wysiedli i stali obok, gdy tragarz odbierał z rąk woźnicy dwa kuy. Judymowa nie
wiedziała, co pocznie, ale czekała na chwilę, kiedy do tych ludzi przemówi. Dlaczego do
nich — nie wiedziała. Istota jej zmieniła się teraz w jeden tylko wybuch woli: przemó-
wi!…

Nagle młoda pani rzekła do swego towarzysza po polsku:
— Weź od niego numer i chodźmy do sali.
Judymowa zachwiała się na nogach. W oczach jej pociemniało. Zbliżyła się do tej pani

jak pijana i zaczęła bełkotać wyrazy przeplatane śmiechem, krzykiem i łkaniem:

— Pani! Pani! O, moja przenajśliczniejsza… Pani, pani anielska!
Nieznajomi z uśmiechem życzliwości zwrócili się do niej. Zamienili ze sobą kilkanaście

wyrazów ancuskich, a potem żywo i ze współczuciem słuchali bezładnej historii przygód.
Szczególnie młoda kobieta wypytywała się ciekawie o wszystko.

Judymowa pokazała im bilet i to ich ostatecznie upewniło, że nie mają przed sobą

żebraczki ani oszustki. Na rozkaz tej pani tragarz wziął rzeczy z rąk Judymowej i odniósł
je na salę razem z walizami. Dzieci dostały po kubku mleka. Wtedy dopiero Judymowa
mogła zapłakać. Pani anielska sama przez chwilę miała łzy w oczach. On poszedł z biletem
do kasy i siedział tam długo. Wrócił z wiadomością, że wszystko jest dobrze, że na skutek
jego reklamacji Judymowa wróci do Amstetten, a stamtąd pojedzie we właściwą drogę,
kiedy oni przesiądą się na pociąg idący do Włoch. Sama wzmianka, że się z nimi rozstanie,
przejęła Judymowa dreszczem. Uspokoili ją obydwoje zapewnieniem, że teraz jej zginąć nie
dadzą, że zobowiążą konduktorów i władze, aby ją odstawiono na miejsce, do Winterturu.

Młoda pani zaczęła pytać się z żywością o rozmaite rzeczy. Między innymi rzekła:
— Pani jedzie z Warszawy?
— Tak, proszę pani, z Warszawy.
— A jakże się pani nazywa?
— Nazywam się, proszę paniusi, Judymowa.
— Jak, Judymowa? — ze zdumieniem pytała piękna dama, otwierając swe śliczne,

błękitne oczy.

— Takie nazwisko, proszę paniusi — Judymowa.
— To jest — mąż pani nazywa się… jakże? Judym?
— Tak, Judym.
— Doprawdy? — szepnęła z zaciekawieniem. — A może jakim kuzynem męża pani

jest doktór Judym, pan Tomasz Judym?

— To rodzony brat męża! Brat rodzony! — wołała Judymowa. — To paniusia zna

brata?

— Tak, znam troszkę — rzekła pani Natalia.
Zwróciwszy się do męża, szepnęła:
— Czy słyszysz?
— Okazuje się, że miałaś wielbicieli ze wszystkich sfer towarzyskich… — rzekł pan

Karbowski.

— Chciałabym widzieć teraz naszego ambitnego doktorka…
— Istotnie, byłoby to ciekawe! Jak by też witał swoją rodzinę podróżującą w tak

oryginalny sposób…

Ludzie bezdomni om d u i



Sala zaczęła się napełniać. Uderzyły dzwonki, zaszedł przed peron pociąg i Judymowa

została usadowiona w klasie trzeciej. Państwo Karbowscy jechali pierwszą. Miało się już
pod wieczór.

Na stacjach, gdzie zatrzymywano się po kilka minut, młodzi małżonkowie wysiadali ze

swego wagonu i przechadzając się po peronie gwarzyli z Judymową, z dziećmi. Pani Natalia
interesowała się zdrowiem małej Karolki, która spała niespokojnie na ręku matczynym.
Przynosiła jej to wina, to coś do zjedzenia, to jakieś lekarstwo otrzeźwiające. Dała im
nieco nadwiędnięty bukiet kwiatów, pół flaszeczki perfum, wachlarz swój — chłopakowi
różne wykwintne drobiazgi.

Gdy ukazywali się na peronie i chodzili ze sobą, żywo mówiąc, pieszcząc się wzajemnie

Chłop, Kobieta

oczyma, ustami i każdym ich wyrazem, Judymowa nie spuszczała z nich oka. Wargi jej
szeptały czułe nazwy, słodkie, prostackie, pół-ludowe spieszczenia, a cała dusza oddychała
błogosławieniem tych dziwnych, prześlicznych postaci.

— Żeby cię tak wiecznie chciał twój mąż jak teraz!… — szeptała. — Żebyś mu była

zawsze luba… Żeby się w tobie kochał do samej śmierci… Żebyście mieli śliczne, duże,
zdrowe, mądre dzieci… Żebyś je bez bólu wielkiego rodziła… Żebyś nad nimi po nocach
łez dużo nie wylewała…

Bukiet róż trzymała przyciśnięty do ust i poiła się jego zapachem. Wąchała perfumy

z lubością i czcią dla jasnej pani. Ta woń podniecała jej wdzięczność i zamieniła ją na
tęskny zachwyt. Każdy ruch pani Natalii Judymowa chłonęła oczyma, śledziła jej postać
i widziała ją w źrenicach wtedy nawet, gdy pociąg ruszał z miejsca i biegł wśród wzgórz
ozłoconych zachodem słońca.

W nocy w Amstetten państwo Karbowscy rozstali się ze swą protegowaną. Zanim

wszakże to nastąpiło, konduktor pociągu dążącego w stronę Innsbrucku zajął się nią
w sposób tak niesłychanie gorliwy, że ta furia pieczołowitości świadczyła o memen o³⁹ co
najmniej pięcioguldenowym. Podróżująca familia ulokowana została w osobnym prze-
działku, na klucz zamykanym.

Judymowa do takiego stopnia była znużona, że przez całą noc nie mogła zmrużyć oka.
Leżała na twardej ławce i wytężonym wzrokiem patrzyła w szybę okienną.
Noc była widna, księżycowa. Rozległy horyzont nad ranem zasłonił góry. Grzbiety

ich, z początku okrągłe, coraz bardziej szczerbiły się i biegły wyżej. Judymowa widziała
góry pierwszy raz w życiu. Ten widok tak niesłychany dla człowieka z nizin i z miasta był
jak gdyby dalszym ciągiem dnia minionego. W duszy jej te widoki i zdarzenia odbijały się
gdyby w wodzie i tworzyły tam obraz zadziwiający. Patrzyła przez okno nie na góry, lecz
na ten obraz w głębi siebie samej. Serce jej drżało i wzrok wewnętrzny wlepiał się w to
cudne skupienie rzeczy.

„Co to jest ta ziemia? I czy to ziemia?
Kto są ci przepiękni ludzie, których ujrzała tam pod tym miastem bolesnym?
I czy to ludzie? Kto jej powiedział, żeby szła za nimi? I…?”
Przed tym pytaniem serce jej mdlało i we łzach tonęło. Wtedy w niewysłowionym

struchleniu pytała się głębin nocnych, łańcuchów górskich i tego świętego odbicia w sa-
mej sobie, odbicia w czymś czułym i wiotkim, jak gdyby w morzu łez:

„Kto ich posłał?”
Najwyższe szczyty były niby posrebrzone blaskiem księżyca. Ich ostre kły miały te-

raz łagodny ludzki wyraz. Zdawało się, że dumają, że zamyśliły się i patrzą kamiennymi
oczyma w lazur bezchmurny, usiany gwiazdami. I jeszcze zdawało się, że tak samo jak
człowiek — nie mogą zobaczyć…

Kiedy niekiedy wzrok Judymowej spadał w otchłań, gdy pociąg leciał na skalnych

gzymsach arlberskiej drogi. Gdzieś w głębi, w przepaści, w niezmiernych szczelinach snuły
się białe, zielonkawe piany wód Innu po sennych, śliskich, czarnych głazach.

Widoki te nie dziwiły Judymowej. Serce przyjmowało je i cicho, ostrożnie, troskliwie

jak drogi skarb, chowało w sobie. Czasami dokoła wagonu roztaczała się głucha ciemność,
którą wypełniał dym i łoskot. Judymowa nie wiedziała, co to jest, ale nie czuła lęku. Była
tej nocy jakby nad słabością swego ciała i nad wzruszeniami ducha.

³⁹memen o (łac., dosł.: pamiętaj) — tu użyte żartobliwie dla określenia napiwku.

Ludzie bezdomni om d u i



W pewnej chwili srebrne brzegi szczytów pogasły, jakby je kto zdjął z wyżyny. Coraz

bardziej nasuwały się z cienia szare zręby i granie skał, rozdzierając sobą ciemność leżącą
w dole. Z wysoka zstępował górski poranek.

Jechali tak przez cały następny dzień i całą noc. Znużenie dzieci stało się jakąś tępą

omdlałością. W ustach, z braku właściwego napoju, utworzyły im się krosty. Kaszlali
wszyscy troje i rzucali się we śnie.

W Buchs konduktor austriacki doręczył Judymową szwajcarskiemu, który ironicznym

okiem oglądał tych podróżnych. Zrewidowano ich rzeczy, zamknięto znowu w wagonie
i ruszyli dalej.

W blasku nowego dnia ukazało się wkrótce coś nieziemskiego, coś, na co patrząc

Judymowa oczom wierzyć nie chciała: błękitne, zimne, tajemnicze jezioro Wallensee.
Pierwszy promień zza szczytów wpadający w nizinę ślizgał się na falach, które się chwiały
w chłodnym mroku. Ta głębia przezroczysta, a zstępująca w ciemną otchłań, znowu do
drżenia zmusiła serce Judymowej. Wydało jej się, że widziała we śnie te wody, że przez
nie szła z rozkoszą i że tam na ich dnie kamienistym leży ów sekret święty.

Tymczasem brzeg jeziora wygiął się prędko i jakby zamknął przed oczyma błękitną

wodę. Pociąg wybiegł na szerokie błonia. Góry znikły i tylko regle świerkowe snuły się
w dali. Łąki białe od miodownika, wśród których stały gęsto drzewa owocowe, tworząc
jeden sad nieprzejrzany, ciągnęły się jak okiem rzucić.

Około godziny jedenastej pociąg stanął w Winterturze. Usłyszawszy tę nazwę Judy-

Chłop, Mąż, Żona

mowa przelękła się i bała ruszyć z miejsca. Konduktor otworzył drzwi i dał jej znak, żeby
się wyniosła z wagonu. Gdy dźwigając swe toboły i dzieci złaziła ze stopni, ujrzała Wik-
tora, jak przeciskał się wskroś tłumu i szukał ich oczami. Zaraz w złość wpadła. Gdy ich
zobaczył i podbiegł, sypnęła od razu:

— Gdzieżeś, ty, człowieku, miał rozum, żeby nas w tyli świat!… O, Jezu, Jezu…
— A cóżem ci — rozkazywał? Mogłaś nie jechać. Widzisz ją! Powitanie małżeńskie!

Od trzech dni przylatuję, jak kto głupi, na każdy pociąg…

— Ale, powitanie!

o z no e, co się z tymi dzie i mi zrobiło. W gębach mają jakieś

krosty, nawet nie wiem… Masz ty rozum! Jeżeli my nie pomarli w drodze, to prawdziwe
zdarzenie.

— Takaś znowuż delikatna! I ja przecie jechałem tą samą drogą. Cóżem miał zrobić,

skrócić ją czy co?

— Ij, stuliłbyś gębę, bo doprawdy…
— To ty mi stul gębę, żebym ci na powitanie czego zaś nie ofiarował. Jak ci się nie

podoba, to siadaj w kolej i zn , gdzie ci wypada.

Wziął na ręce Karolę, tobół pod pachę i wyprowadził ich za peron. Szli jakiś czas

w milczeniu po szosie usypanej żwirem.

Obok drogi stały domy, przeważnie piętrowe, w małych ogródkach z żelaznymi szta-

chetami. Każde okno było zasłonięte zieloną żaluzją. Te mieszkanka, jak wszystko dokoła,
zdawały się kwitnąć i posiadać w sobie zieleń roślinną. Na ścianach zwróconych ku po-
łudniowi rozpięte były gałęzie wina, którego szarozielone gronka gęsto między liśćmi
zwisały.

— Ty masz, Wiktor, jakie mieszkanie? — cichszym głosem spytała Judymowa.
— Przecie że mam.
— Jedną izbę?
— Dwie nieduże i kuchenkę. Ciasne, ale niczego.
— Daleko to?
— Kawałeczek drogi. Nie bardzo daleko.
W istocie, minąwszy kilka ciasnych i krzywych uliczek, wprowadził ich wkrótce do

sieni szczupłej kamienicy i na schody wąziutkie, czysto umyte, a wydeptane tak, że z desek
stopni tylko cienka warstwa została. W klatce schodowej panował zaduch, pomimo że
wszystkie sprzęty były tam wyczyszczone i błyszczące. Na drugim piętrze Wiktor otworzył
drzwi i wpuścił swoją rodzinę do mieszkania. Było istotnie ciasne i niskie tak dalece, że się
głową dotykało powały, ale miłe. Obadwa⁴⁰ pokoiki były wyłożone drzewem i malowane
olejno na kolor błękitny. Aż na środek pierwszej izby lazł ogromny piec z brunatnych

⁴⁰++Obadwa++ — dziś popr.: obydwa

Ludzie bezdomni om d u i



kafli. Całą ścianę zewnętrzną zajmowały okna, których w dwu stancyjkach było cztery.
Judymowa z uśmiechem patrzyła na ten lokal i doznawała wrażenia, że wcale jeszcze nie
wyszła z pociągu, tak bardzo te dwa pudełka wymalowane i lśniące przypominały przedział
wagonu. Ale oto w drugiej izdebce dostrzegła łóżko, łóżko pod sam sufit zasłane betami.
Zaczęła się co tchu rozbierać.

Judym wyszedł do swej fabryki. Dzieci nie chciały iść spać i wybiegły z ojcem na

miasto.

Tonąc w puchu, Judymowa wodziła oczami po czystych ścianach, po prostych sprzę-

tach, które nie miały na sobie ani jednej plamki, i usiłowała zatrzymać je w miejscu.
Wszystko jej w oczach szło, szło, szło bez końca jak wagony. Ściana wysuwała się ze
swego miejsca i przechodziła… Krzesło, komoda, szafa, tłumok, leżący na środku pierw-
szego pokoju — wszystko to sunęło dokądś, bez przerwy… Gdy zamykała oczy, żeby
usnąć, natychmiast w nich i w głębi mózgu snuły się nieskończone szeregi wagonów.

Koła ich stukając pędziły przez całe ciało, przez głowę i piersi, ze drżeniem, z hukiem

i zgrzytem. Ani usnąć, ani odpocząć…

Czuła doskonale, jak mija czas, słyszała głosy zewnętrzne, rozumiała, gdzie jest, ale

odegnać owego pędu wagonów ani na sekundę nie była w stanie.

Z dźwięków ulicznych zajmował ją i nęcił szczególniej jeden. Był to jakby śpiew, jak-

by wydawanie lekcji czy chóralne odmawianie pacierza przez gromadę dzieci. Judymowa
słyszała nie tylko ogólny ton, ale każdy głosik z osobna, wymykający się z harmonii. Było
w tym coś wesołego nad wszelki wyraz, coś tak miłego, że nie mogła dać sobie z tym
rady. Wstała z łóżka, narzuciła odzienie i czając się w głębi izby zaczęła wypatrywać, skąd
te głosy pochodzą.

Z drugiej strony wąskiej uliczki na tej samej wysokości były roztwarte okna jakiejś

Dziecko, Praca

dużej sali. Na małych drewnianych stołeczkach siedziało tam kilkadziesiąt, pewno ze
czterdzieści sztuk indywiduów w wieku lat od czterech do sześciu. Osoby te gwarzy-
ły, beczały, śmiały się, spierały, swawoliły, ale co pewien czas, na znak dany przez otyłą
kobietę w latach, każde ujmowało w ręce szydełko i rozpoczynało pracę. Wtedy to za
głosem przewodniczki cały chór, wykonywając szydełkiem każdy ruch, kiwał się i śpie-
wał ową jakby piosenkę. Judymowa nie rozumiała wyrazów, ale nie mogła się wstrzymać,
żeby nie powtarzać płynących dźwięków:

Ine stache,

Fadeli ume g'schluh’
Use ziehe
Abe Loh'…⁴¹

Bawiło ją to i zajmowało do żywego.
„Co też to może być? — myślała. — Szkoła? Ale czyżby kto posyłał do szkoły takie

małe berbecie?”

Tymczasem w uczelni znowu wybuchały gwary, zabawa, krzyki, gonitwy, a po upływie

jakiegoś czasu dawała się słyszeć recytacja:

Ine stache…

Patrząc na tę swawolę połączoną z robotą, słuchając chóralnego gwarzenia, które nie

było jeszcze śpiewem, ale już było rytmem podniecającym do wykonania bez przykrości
pracy, doznała dziwnego uczucia. Przytulona do ściany, z oczyma utkwionymi w ten
obraz, który miała przed sobą, myślała o czymś, co jej nigdy, przenigdy nie przychodziło
do głowy.

I wnet, ledwie pojęła tę rzecz głęboką i mądrą, uczuła w sobie żal śmiertelny. W głowie

jej sunęły się wciąż mury, okna, żaluzje, a z oczu leciały łzy rzęsiste. Wzdychała nad sobą
i nie tylko nad sobą… Trzymała w sercu bezsilną mękę patrzenia na dzieci swoje rosnące
ponad rynsztokiem.

⁴¹ ne

e

(dialekt niem.-szwajc.) — wbij, owiń nitkę, wyciągnij i spuść…

Ludzie bezdomni om d u i



Z tej zadumy wyrwało ją gwałtowne stukanie we drzwi. Ktoś ruszał klamką i pukał.

Bała się otworzyć, więc jakiś czas siedziała przyczajona, ale gdy dobijano się coraz gwał-
towniej, przekręciła klucz w zamku. Wszedł do mieszkania mężczyzna wysoki, w kami-
zelce, z miną tak nasrożoną i oczami tak wściekłymi, że Judymowa ze strachu aż siadła
na krawędzi łóżka.

Przybysz zaczął wrzeszczeć i machać rękami.
Pokazywał co chwila liście, które trzymał w ręce, ciskał je na podłogę, znowu brał

i pchał w kieszeń… Zbliżał się do Judymowej i zadawał jakieś pytania, a gdy ona wciąż
jednako skromnie milczała, wrzeszczał coraz głośniej. Używał tak z kwadrans. Wreszcie
trzasnął drzwiami i wyszedł.

Ledwie Judymowa zdołała oddać się uczuciu szczęścia, znowu wrócił z całymi gar-

ściami liści. Kładł je na stole i błyskając białkami oczu, co kilka słów powtarzał:

—

e ⁴²

Nie wiadomo skąd jej taka chęć przyszła, dość że zaczęła ziewać. Osłaniała wprawdzie

usta ręką, ale jegomość widział to i doświadczał paroksyzmu furii, bo trząsł się cały i tupał
nogami. Przyglądała mu się uważnie, od stóp do głów, poprzysięgając sobie w duszy,
że gdyby tak, co daj Boże, drugi raz wyszedł z izby, to już nie głupia otwierać mu drzwi
z klucza. W istocie awanturnik wyskoczył krzycząc jeszcze na schodach. Co tchu zamknęła
drzwi, położyła się do łóżka i przykryła pierzyną. Tak w półsennym odurzeniu leżała ze
dwie godziny, aż ją znowu zbudziło stukanie we drzwi. Był to Wiktor w towarzystwie
owego złego Szwajcara i dzieci.

Wiktor coś bąkał, ale prędzej dla okazania żonie, jak się to rozmawia po niemiecku,

niż dla wyjaśnienia sprawy.

— Czegóż ten od nas chce, Wiktor? — spytała Judymowa.

Dziecko, Emigrant

— A to nasze dzieci obdarły mu wino.
— Co za wino?
— Wiesz, oni tu mają winne krzewy na ścianach… Ten biu e ⁴³ miał calutki ont

domu pokryty. Przyszedł Franek z Karolą, wzięły i obdarły wszystkie liście, powyrywały
badyle ze ziemi. No i trzęsie

b ⁴⁴ morowe powietrze ze złości.

— Po cóżeście wy toto zrobiły?
— Wielkie święto, że my liście urwali! — zaperzył się Franek. — Masz mama o co

piekło robić…

— Ten

b mówi, że tu już do ciebie przychodził — rzekł Wiktor do żony.

— A przychodził. Nawet dwa razy. Gadał sobie coś, ja słuchała. Wygadał, co wiedział,

i poszedł.

— Ech, już z tym narodem to człowiek nigdy do ładu nie dojdzie. To prawdziwy

kryminał ten kraj! Tu o godzinie dziesiątej wieczorem już ci nie wolno we własnym
mieszkaniu tupnąć obcasem w podłogę, bo się cały dom zleci. Nie wolno ci rozmówić
się z drugim głośniej, nie wolno ci w kuchni trzymać wiązki drzewa, palić ognia, jak
wiatr wieje, nie wolno chlusnąć naą dla podpalenia w piecu, bo zaraz dwadzieścia pięć
anciszków kary — diabli wiedzą, co tu wolno…

Szwajcar tymczasem wciąż do nich gadał. Judym wytłumaczył żonie, że on się tak

dopytuje, po co te dzieci zrobiły mu taką krzywdę, żeby niszczyć dojrzewającą gałąź winną.
Kto ich tego nauczył, żeby takimi łotrami być już w dzieciństwie.

Sprawa została odłożona do późniejszego czasu, gdyż sam Judym nie rozumiał dobrze,

co tamten gada. Wiedział tylko, że z tego mieszkania stanowczo go wyleją i że drugiego
w mieście bezwarunkowo nie znajdzie. To go wprawiało we wściekłość. Przeklinał

b ,

na czym świat stoi, wymyślał im po polsku i po szwajcarsku.

Wreszcie rzekł do żony:

Emigrant, Robotnik

— Ja ci otwarcie powiem, że ja tu nie myślę siedzieć.
— Gdzie?
— A tu.
— Cóż ty znowu gadasz?
— Ja rznę do Ameryki.

⁴²

e (dialekt niem.-szwajc.) — precz!

⁴³biu e (z niem.:

e ) — obywatel, mieszczanin.

⁴⁴

b (dialekt niem.-szwajc.) — określenie pogardliwe, odpowiadające polskiemu: chamidło.

Ludzie bezdomni om d u i



— Wiktor!
— To jest niewola, nie kraj! Zarabiam tu wprawdzie więcej niż w Warszawie, ale

wiesz ty, ile przy Bessemerze płacą w Ameryce? Pisał mi Wąsikiewicz detalicznie. To jest
dopiero pieniądz

— Cóż ty mówisz, cóż ty mówisz… — mamrotała. — To my już do dom nigdy…
— Do Warszawy? Masz ci! Jakże ja mam wracać? Zgłupiałaś? A zresztą po jakie sto

tysięcy diabłów?

Myślał chwilę, a później mówił głośno, wstrząsając głową:
— Moja kochana, Bessemer jest wszędzie na świecie. Ja idę za nim. Gdzie mi lepiej

płacą, tam idę. Mam tu siedzieć w tej dziurze? Nie ma głupich!…

W oczach Judymowej wędrowały wciąż ściany, okna i sprzęty. Upadła na poduszki

jak bezwładne drewno i osłupiałymi oczyma patrzyła się w malowane deski sufitu, który
się z nią dokądś, w nieskończoność, w zaświaty posuwał, posuwał…

W życiu doktora Judyma zaczął się okres szczególny. Na pozór była to taka sama egzysten-
cja, te same obowiązki, takież dążności i starcia. W gruncie rzeczy jednak młody lekarz
stał się jak gdyby inną osobistością. To, co czynił, czym się zajmował, było zewnętrzną
powłoką jego istotnej natury, czymś niby ciało, w którego głębi wykwitł duch samoist-
ny. Leczenie chorych, rzeczy szpitalne i zakładowe, wyjazdy do dworów i wsi okolicznych
nie uległy zmianie, owszem, przychodziły z większą jeszcze łatwością, ale była to tylko
eksploatacja żywej, kipiącej siły. Głąb duszy doktora Tomasza zajęło coś tak nowego, jak
nową jest wiosna po twardej zimie.

Między jednym a drugim wschodem słońca zamknięte były jakby gaje czarodziejskie,

dalekie od tego świata, schowane za wysokimi murami. Ciągle trwało to pachnące wra-
żenie, jakiego doznał w dniu kwietniowym, kiedy, przybywszy po raz pierwszy do Cisów,
stał w oknie i patrzał w głębinę alei.

Jeszcze gałęzie drzew wysokich są nagie, szare i chude jak chrusty leszczynowe. Barwa

Wiosna

ich sprzecza się z dziwnym błękitem, co się kurzy i stoi tuż nad ziemią, między pniami,
niby rzadki, rozwiany dymek. Zaledwie pierwsze, zmarszczone i słabe liście wyprysły
z końców cienkich gałązek bzu. Ciężkie pęki jak złotolite gruzły zdają się spływać z bru-
natnych prętów kasztana. Słońce to płomienistym pożarem spada na wilgotną ziemię,
to odlatuje do modrych królestw swoich i ginie w różnobarwnej sukni obłoków. Jasne
murawy ukazały się na szarym, parującym gruncie. Pierwsze ich pióra drżą, odwracają
się i chylą ku słońcu. Radosny świergot ptaków i z oddali wesołe krzyki dzieci dają się
słyszeć, a cały przestwór pełen jest woni fiołków.

W tej dziedzinie wstawała z każdym wschodem słońca ostra noc duszy. Ona to sprawi-

ła, że oczy widziały teraz wszystko z podwójną jasnością. Rzeczy i sprawy zewnętrznego
świata łączyły się i rozchodziły inaczej, a wszystkie przedmioty ukazały swe fizjonomie
pełne mądrości i porządku. Myśli codzienne wypadły ze swoich siedlisk i były jak młode
ptaki spłoszone z gniazda, co na wszystko patrzą w zdumieniu.

Po co jest wiosna? Czemu noc przemija i czemu dnieje? Dokąd żeglują pracowite

chmury, czasem niewinne jak sny dziecięce, a czasem straszliwe jak trzewia rozrąbane
toporem, z których czerwona krew się leje? Dla kogo rosną kwiaty wiosenne i czemu
zapach z nich się rozszerza?

Co to są drzewa i z jakiej przyczyny w biały dzień upuszczają na ziemię coś jakby noc:

Drzewo

czarujące cienie swoje?

Wieczory, kiedy księżyc był wystawiony w jasnych niebiosach, które, jak mówi Biblia,

są sprawą palców bożych, przemieniły się w święte misterium. Były tajemnicą niedocie-
czoną, do której dusza jak do skończonej formy swojego szczęścia w tęsknocie wzdychała.

O zmierzchu panna Joanna częstokroć przychodziła do parku z jedyną teraz uczennicą

Kobieta, Mężczyzna, Miłość

swoją, panną Wandą. Tam przypadkowo spotykały doktora Tomasza. Chodzili we trój-
kę w ciemnych alejach, rozmawiając o rzeczach obojętnych, naukowych, artystycznych,
społecznych.

Był w tym szczególny urok, że prawie nie widywali swych twarzy ani oczu. Tylko

ciemne postaci, ciemne osoby, ciemne istoty, jakby same dusze… Tylko z dźwięku gło-

Ludzie bezdomni om d u i



su mogli poznawać wzajemnie upragnione marzenia. Czasami, z rzadka, spotykali się
w towarzystwie i wówczas, gdy usta tak samo jak w parku wymawiały obojętne azesy,
oczy prowadziły inną rozmowę, pełną zapytań, odpowiedzi, próśb, wyznań i obietnic,
rozmowę stokroć wymowniejszą niż słowna.

Judym był jakby szalony na samą myśl, że zobaczy swoją „narzeczoną”. Tak ją mia-

nował w myślach, chociaż nigdy jeszcze nie wyjawił jej ani swojej miłości, ani prośby
o rękę. A gdy mógł widzieć te oczy, w których uśmiechał się z rozkoszą cudowny wdzięk
miłości, zdawało mu się, że krew zaczyna wypływać z jego serca, że słodka śmierć na
podobieństwo fali oceanu otacza go i niesie do stóp tego zjawienia. Radość i słodycz tych
obcowań była tak niezrównana, że nawet wszelkie żądze cielesne tłumiła.

Judym nie pragnął panny Joasi jako kobiety, nigdy z niej w marzeniu nie zdzierał

szat dziewiczych. Pachnące dymy błękitne otoczyły ją i zasłaniały od myśli pożądliwych.
Nade wszystko, nad piękność, dobroć i rozum kochał w niej swoją czy jej miłość, ów
zaklęty wirydarz⁴⁵, gdzie człowiek wchodzący zdobywał nadziemską zdatność pojmowania
wszystkiego. Drżał na samą myśl, że jeśli tej łaski niebios, którą, Bóg jeden wie dlaczego,
zobaczył na swojej drodze, dotknie się wolą, jeśli wyciągnie rękę i zechce ujrzeć lepiej to
coś zaziemskie, to ono zginie natychmiast. A myśl o zniknięciu szerzyła w nim zimno
śmierci.

I tak ciągle płynęły w jego sercu dwie strugi: tęsknota i trwoga. Gdy przypatrywał

się wykwintnej i delikatnej postaci panny Joasi, stawała mu w oczach, jak nieodłączne
widmo, suterena z ulicy Ciepłej. Wszystko zdobyte znikało. Pamiętał o swojej rodzinie
rzemieślniczej, o ciotce, która go wychowała, o towarzyszach jej zabaw… Zdawało mu
się, że skulony, obdarty, głodny i zdeptany, stojący na samym brzegu upodlenia, jest
w ciemnej izbie piwnicznej. I oto zstępuje po schodach ciemna osoba. Słychać cichy szelest
jej sukien, pachnący szmer jej nadejścia… Z wolna schodzi, zatrzymuje się na każdym
głazie. Niesie w oczach dalekowidzących przedziwne posłannictwo swojej miłości.

Wolno mu na nią patrzeć, ale jeśli się dźwignie i przemówi jedno słowo błagalne, jeśli

dotknie jej ręki wyciągniętej, to wówczas nastąpi coś przeczuwanego, coś, co czyha, co
czeka cierpliwie i wlepionymi oczyma patrzy na każde postanowienie.

Pewnego dnia w drugiej połowie czerwca Judym szedł do jednej z odleglejszych wio-

sek. Z umysłu skracał sobie drogę, idąc na przełaj ścieżkami, dla prędszego załatwienia
„wizyty” i powrotu jeszcze przed zachodem słońca.

Ścieżka szła nad brzegiem rzeki, która u jednego krańca rozległej łąki, w dolinie

między dwoma płaskowzgórzami, wiła się wśród zarośli. Dróżka ta, kryjąca się w cie-
niu drzew, wyciśnięta na miękkim gruncie, była tylko z wierzchu obeschnięta, a głąb
jej uginała się jeszcze pod nogą. Naokół były trawy, wikle i rokity. Judym szedł prędko,
z rękami w kieszeniach i oczyma spuszczonymi, nic prawie dokoła siebie nie widząc, gdy
wtem na zakręcie drogi zobaczył pannę Joannę. W pierwszej chwili był tak oszołomiony,
że nawet się z nią nie przywitał. Szedł kilka kroków myśląc o tym, czy ona czekała tu na
niego, czy to może jest sen…

Nie zdziwiłby się wcale, gdyby znikła w powietrzu jak mgła znad łąki. Nie czuł także

szczęścia. Spoglądał na jej twarz bladą, pomieszaną i obojętnie zauważył, że jej prosty
nosek z tej strony widziany jest jakiś inny… Po niejakiej chwili domyślił się wreszcie, że
to jest jakby cud… Nie będzie czekał na nią w parku, nie będzie spieszył do chorych, nie
będzie skracał sobie godzin pozostających do zmierzchu różnymi sposoby, bo ona tu jest
z nim razem, sama jedna… Był w tym nawet pewien jakby zawód.

— Pani na spacer?… — rzekł czując w tej samej chwili, kiedy mówił te wyrazy, że

postępuje jak zupełny, ordynarny głupiec, bo przecie ta chwila, która mija, jest najważ-
niejszą i będzie pamiętną w całym życiu. Ale zaraz po sekundzie tego przeświadczenia
nadeszło zapomnienie o wszystkim i obojętność tak zupełna, jakby kto poprzedzające
wrażenie przysypał worem piasku.

— Ja chodzę tutaj co dzień, jeżeli, rozumie się, deszcz nie pada… — odpowiedziała

panna Joanna.

⁴⁵ i d z (stpol.) — ogród ozdobny.

Ludzie bezdomni om d u i



Judym wiedział, że skłamała. Wiedział, że przyszła w to miejsce pierwszy raz i dlatego,

żeby go spotkać. Słowa jej słyszał dobrze, ale zdawało mu się, że przychodzą z jakiejś oddali.
Nie rozumiał ich zresztą, zajęty radością patrzenia w jej serce.

— A panna Wanda?
— Wanda o tej porze jeździ konno z panem plenipotentem.
— Pani nie jeździ konno?
— Owszem… Bardzo lubię. I niegdyś, niegdyś… mój Boże… Teraz już nie mogę.

Muszę mieć troszkę, tylą odrobinkę wady serca czy czegoś takiego, bo każda przejażdżka
nabawia mię bólu tu właśnie, gdzie bije to przebrzydłe. Mam później bezsenność.

Judym, słysząc te słowa, uczuł w swym sercu literalny, fizyczny ból i taki żal, taki

niezgruntowany, bezbrzeżny żal, że musiał ścisnąć zęby, aby nie wybuchnąć płaczem.

— Dlaczegóż się pani nie poradziła jakiego dobrego lekarza w Warszawie?
— Ech!… Dobry lekarz nie poradzi na takie rzeczy. A zresztą, kto by tam zwracał

uwagę. Nie jeździć konno — to taka łatwa rzecz do zrobienia…

— To nie jest wcale wada serca i ani cienia choroby w tym nie ma… — mówił

z uśmiechem. — Zwyczajne, najzwyczajniejsze zmęczenie. Organizm nieprzyzwyczajo-
ny…

— Mój organizm?
— …Pod wpływem forsownego wysiłku ulega na czas pewien wyczerpaniu… Może

byłoby dobrze, gdyby się pani przemogła i jakie dwa, a nawet trzy razy w tygodniu bez
zmęczenia, rzecz prosta, jeździła na tej siwce.

— Tak pan myśli?
— Naprawdę. Pani musi prześlicznie wyglądać na koniu…
Powiedział to zdanie bez chwili namysłu i faktycznie bez wiadomości, jaki sens mają

te słowa.

— A to dopiero terapia! — rzekła panna Joanna nie patrząc na niego. Złoty uśmie-

szek, najpiękniejszy z uśmiechów, otoczył jej twarz jakby blaskiem słonecznym. Brwi
i wargi drgnęły wesoło. Judym przez chwilę daremnie czekał, że usta powiedzą wyraz
skrzydlaty, który chował się w tym prześlicznym uśmiechu. Nikły rumieniec jak zorza
płynął po jej policzkach.

— Proszę pana — mówiła rumieniąc się coraz bardziej — pan jeździł czasami tram-

wajem na Chłodną czy na Waliców?

— Jeździłem… Rozumie się… A dlaczego się pani pyta?
— Tak się tylko pytam. Kilka razy widziałam pana jadącego w tamtą stronę. Był pan

wówczas troszkę inny, nie taki jak teraz. Może zresztą w cylindrze tak się pan wydawał.
To było ze trzy lata temu, a może nawet więcej.

— Dlaczego pani zwróciła wtedy na mnie uwagę?
— Nie wiem, dlaczego.
— Za to ja wiem dobrze.
— Czyż tak?
— Wiem na pewno.
— Niechże pan powie, dlaczego.
— Dlatego, że…
Judym pobladł. Uczuł, jak skóra cierpnie mu na głowie i jak zimny dreszcz falą spływa

przez całe ciało.

— Nie — mówił — nie powiem teraz. Kiedy indziej…
Panna Joanna zwróciła na niego oczy, przyjrzała mu się szczerym, rzetelnym spojrze-

niem i zamilkła. Szli długo.

Na kresach łąki, po urwisku płaskowzgórza rozrzucone były chaty wsi, do której Ju-

dym zdążał. Droga, wąska w nizinie, zmieniała się w szeroki wygon poryty mnóstwem
kolein i wygrodzony żerdzianym płotem. Panna Joanna szła tą dużą drogą kilkadziesiąt
kroków. Z nagła stanęła i mówiła:

— Pan idzie do wsi?
— Tak, do chorych.
— Ja tam już nie pójdę.
— Dlaczego?
— Nie, nie pójdę.

Ludzie bezdomni om d u i



— Już pani wróci do domu? — pytał z żalem w głosie i oczach.
— Tak, już trzeba wracać. Zresztą… Długo pan tam zabawi?
— Nie bardzo, z jakie pół godziny.
— A tak… Ja tu poczekam. Albo lepiej…
— Panno Joanno…
— Albo lepiej tam, na kraju tego wzgórza.
— Ach, to dobrze, to śliczna, śliczna myśl!
Poszedł szybko tą drogą. Byłby biegł pędem, byłby zresztą całkiem, do licha, zanie-

dbał chorych. Wstrzymywał go tylko przesąd, że ona tam czeka. Gdyby nie spełnił… Ta
pewność sprawiała mu rozkosz bezbrzeżną. Czuł, że jest to już zbliżenie, coś jakby schadz-
ka, jakby umówiony czas radości wspólnej, a zarazem przesądnie cieszył się, że szczęście
samo przyszło, że go nie wołał ani wypraszał.

Chciał załatwić się z chorymi co tchu, ale jak na złość przed każdą chatą, do której

wchodził, zgromadzały się baby z dziećmi, chłopi z okaleczonymi palcami… Musiał ich
badać i opatrywać. Był już prawie zmierzch, gdy wreszcie wybiegł ze wsi i rozpalonym
wzrokiem szukał panny Joanny. Były chwile, że tracił władzę nad sobą.

— Odeszła… — szeptał połykając łzy jak dziecko.
Zobaczył ją wówczas dopiero, gdy blisko podszedł do wzgórza. Siedziała na ziemi

między ogromnymi jałowcami.

— Chodźmy nie tędy łąką, bo już mgła się ściele i wilgoć… — mówił zbliżając się do

niej.

— A którędy?
— Można przejść górą, wprost przez pola, a stamtąd brzegiem łazińskiego lasu.
— No, dobrze, tylko musimy się bardzo spieszyć, bo już noc prawie.
Weszli na szczyt urwiska i znaleźli się w polu otoczonym z trzech stron lasem. Z dwu

stron był to bór liściasty, z trzeciej — sosnowy. Słońce padało na milczącą ścianę drzew,
złocąc nieruchome kępy grabów i brzóz barwami tak żywymi, że oko chwytało dokładne
kształty liści bardzo dalekich. Za parowem, z którego wyszli, w nieskończonym oddaleniu,
u kresu pól mieniących się od zboża, słońce zachodziło. Poziome jego promienie leżały
na jasnych drogach, na szybach wód, zwykle skrytych, na bezbarwnych powierzchniach
domostw wieśniaczych. Figury idących, Judyma i panny Joasi, rzucały dwa cienie, jak
gdyby dwa niezmierne widma ich bytów, które przed nimi idą, łączą się, zbliżają i odsuwają
od siebie. Purpurowozłocisty blask przedmiotów trwał krótko. Tarcza słoneczna wlała się
w ziemię i utonęła. Wówczas daleki gaj liściasty przygasł. Zaczął oddalać się, oddalać,
odchodzić…

Judym wpatrywał się w tę okolicę i doznał niewytłumaczonego uczucia. Był już tam

nieraz, to prawda, ale zdało mu się, że już podobne uczucie przeżył w tym samym miejscu.

Już niegdyś, niegdyś…
To jest miejsce, do którego szedł przez całe swoje długie, tułacze życie.
„Dlaczegóż to tak? — marzył wpatrując się w tę dziwną polanę. — Dlaczegóż to tak?”
I oto przez chwilę, przez mgnienie źrenicy, gościło w jego wiedzeniu coś niby od-

powiedź, tak jakby dźwięk słowa, które wiatr przyniósł z oddali, ale natychmiast z ucha
wyrwał i rozwiał.

Część tego pola, jakby wzgardzonego przez ludzi, była zasiana. Obok ciągnęła się niwa

zorana i zawleczona, co było widokiem niezwykłym o tej porze roku. Ta ziemia była
jeszcze ciepła, pulchna i miękka. Nie więziła nóg, jak piasek na wydmie, lecz je ogrzewała
delikatną głębią swoją. Stopy panny Joanny, obute w pantofle, zupełnie ginęły w roli.
Obydwoje nie zwracali na ten szczegół uwagi, ale o nim dobrze wiedzieli.

Z szarej gleby zaczęła się dźwigać w górę jej barwa, zaczęła wchłaniać połyskujące

przed chwilą kolory lasu i słać dokoła, daleko i blisko, zmrok cichy, zmrok ciepły, zmrok
wonny.

— Nie powiedziałem wtedy — rzekł Judym — dlaczego pani zwróciła na mnie uwagę,

gdy jechaliśmy tramwajem w stronę ulicy Chłodnej… Otóż mnie się zdaje, że wiem.

— Pan to wie?
— Tak, wiem.
— Bardzo jestem ciekawa.
— Pani musiała wówczas po prostu przeczuć…

Małżeństwo, Miłość

Ludzie bezdomni om d u i



— Co przeczuć?
— Wszystko, co ma nastąpić.
— Cóż takiego?
— Że to ja właśnie będę mężem twoim.
Panna Joanna nie okazała zdziwienia. Szła w spokoju. Blada jej twarz wydawała się

uśpioną. Judym nachylił się ku niej.

— Czy aby dobrze, czy z rozwagą pan to czyni? — mówiła cichym, głębokim głosem.

— Niech pan dobrze nad tym pomyśli…

— Już wszystko przemyślałem.
To twarde oznajmienie istoty rzeczy nie wyrażało, ale dźwięk jego był tak decydujący,

że panna Joasia nic nie odrzekła.

Judym teraz dopiero uczuł, jak bezgranicznie jej pragnął. Wszystko zginęło mu z oczu.

Mrok wdarł się do głębi duszy i wszystko w niej zgasił. Zdawało się, że opór miękkiej,
głębokiej ziemi, w której nogi brodziły, nie ma końca, że ciągnie się setki godzin. Szary
zmierzch, to pożądliwe zrzekanie się światła, sprawiało dziką rozkosz. Był to niewiadomy
żywioł, który zdawał się rozdymać w jakiś płomień i poprzedzać tę świętą, boską, tajemną
noc, jak krzyk wesoły wołający w szerokiej pustce nad ziemią.

Prawą ręką Judym objął swą „żonę” i lewe ramię jej uczuł na swej piersi, a głowę tuż

przy policzku. Schylił się i zanurzył usta w bujne, wzburzone, czarne włosy dziewicze,
owiane czymś pachnącym…

Łzy płynęły z jego oczu, łzy szczęścia bez granic, które zamknięte jest w sobie i którego

już się nie doświadcza po wtóre.

Wzdrygnęli się, gdy stopy ich uczuły grunt twardy na skraju lasu, ale nie zwolnili

kroku. W gąszczu sosen stała już ciemność jak czarny marmur, którą kiedy niekiedy niby
złota żyłka przecinał lecący robaczek świętojański. Wzrok ich spostrzegał te złote nici
i omijając świadomość umieszczał piękny, nikły ich półblask na wieczne czasy w pamięci
jak drogocenny skarb życia.

Było tak cicho, że słyszeć się dawał jakiś odległy, odległy szmer wody, gdzieś sączący

się z upustu.

Pannie Joannie wydało się, że ten głos coś mówi, że to on woła…
Podniosła głowę, żeby usłyszeć… Wtedy uczuła na swych wargach niby rozżarzone

węgle. Szczęście jak ciepła krew wpłynęło do jej serca falą powolną. Słyszała jakieś pytania,
słowa ciche, święte, spod serca. W ustach swych wyrazów znaleźć nie mogła. Mówiła
pocałunkami o głębokim szczęściu swym, o dobrowolnej ofierze, którą witała…

Sposobem z roku na rok praktykowanym Krzywosąd załatwiał szlamowanie stawu, gdy
wtem już w pierwszej połowie czerwca zjechało tyle kuracjuszów, że ukończyć roboty nie
było można. Tylko z części stawu od strony rzeki muł był wybrany do głębi. Reszta przed-
stawiała się w postaci bagna, które woda ledwo była w stanie przykryć. Po spuszczeniu jej
błotko wysychające okryło się zielonym kożuchem wodorostów i szerzyło woń ohydną.
Robotnicy pracujący przy rydlu i taczkach dostawali febry, nawet sam Krzywosąd miał
gorączkę i dreszcze.

W okolicznościach tak trudnych, gdy przy obcych nie było sposobu wywozić za park

furami zgniłego szlamu, Krzywosąd wpadł na myśl genialną. Nic nikomu nie mówiąc, ka-
zał w pewnym miejscu rozkopać groblę do gruntu, wstawić w ten otwór pochyłą rynnę
z desek szerokości łokcia i puścić na nią strugę wody, która sączyła się na dnie spuszczo-
nego stawu. Utworzyło to rodzaj kaskady, która zlatywała dość bujnie do koryta rzeki.
Wówczas Krzywosąd postawił kilkunastu silnych ludzi z taczkami, innych z rydlem, roz-
kazał im wybierać szlam, zwozić go po narzuconych deskach do rynny i rzucać w to drew-
niane łożysko strumienia. Woda pędząca z wysoka porywała szlam i niosła go w stronę
Morza Bałtyckiego.

Był to figiel tak wyborny, że wszyscy zdumieni byli jego oryginalnością. Ciężkie wozy

nie roznosiły po parku ciekącego szlamu, brudni ludzie nie łazili ścieżkami — i tylko sam
staw cuchnął jeszcze ile się dało. Liczono jednak, że przy wzmożonym natężeniu pracy za
dwa, trzy tygodnie dno stawu obniży się i wodę można będzie wstrzymać.

Ludzie bezdomni om d u i



Judym zatopiony po uszy w miłości nie wiedział o niczym. Gdy idąc przez groblę

do zakładu na obiad zobaczył po raz pierwszy maszynerię wodną, stanął oniemiały. Tak
dalece nie rozumiał, co to ma znaczyć, że zapytał pierwszego z brzegu pracownika:

— Co to, chłopcy, robicie tutaj?

Chłop, Choroba, Szlachcic

— A szlam na wodę puszczamy, proszę pana doktora.
— Na wodę szlam puszczacie?
— Juści.
— A przecież nad tą wodą stoją wasze wioski. Jakże ludzie będą bydło poili i korzystali

z tej wody?

— A to nie nasze dzie o. Pan administrator kazał, my wywalamy, i spokój.
— A… skoro pan administrator kazał, to wywalajcie, i spokój!
— Tu już chłopy przylatywały z Siekierek — rzekł któryś — prawowały się z panem,

z administratorem, że,

d

, w całej rzece woda zmulona, ale ich pan sklął i wygnał.

Tyle wygrali.

Judym odszedł. Udał się brzegiem strumienia w zamiarze, nie bardzo zresztą wyraźnie

sformułowanym, zbadania, czy w istocie woda jest zmulona. Szedł długo po łące świeżo
skoszonej i z wzrastającą wściekłością patrzał na burą, gliniastą ciecz, która leniwie toczyła
się w korycie rzeki.

W pewnej chwili złość ta ustała. Zastąpiło ją promienne przypomnienie czegoś mi-

łego… Judym zapomniał o rzece. Zapomniał tak doskonale, jak gdyby stracił z oczu rze-
czywistość, i sam widział senne marzenia, daleko bardziej realne i niewątpliwe niż staw,
rzeka, szlam, chłopi, Krzywosąd… Dopiero w parku ocknął się i podniósł głowę.

Przy świeżo zbudowanej śluzie stał Krzywosąd i dyrektor.
Na ich widok młody lekarz uczuł wstręt fizyczny. Uczuł, jakby te dwie figury wy-

dzielały ze siebie ohydny fetor szlamu. Postanowił, że nie zbliży się do nich, uda, jakoby
ich nie widział, i odejdzie inną drogą.

Cóż go, u stu tysięcy, obchodzą wszelkie sprawy ze szlamem! Czy ta rzecz jest jakimś

ważniejszym nadużyciem w szeregu miliarda innych? Czemuż jej właśnie ma poświęcać
tyle uwagi? A niech robią dziady, co im się żywnie podoba! To ich rzecz. Zamiast leżeć od
dawna, niech bryka jeszcze ten chodzący cmentarz! Dość się z nim i tak nasiepał. Wykazał
wszystko, co uważa za złe i dobre. Nie chcą go słuchać, robią swoje — no to niech będzie!

Szybkimi kroki szedł w swoją stronę i na samym szczycie wszelkich innych argu-

mentów znalazł w głowie jeszcze jeden:

„To jest rola zakładu leczniczego: dostarczać najciemniejszej warstwie ludności zmu-

Chłop, Szlachcic

lonej wody do picia. Zamiast tę warstwę… Cha, cha… Pyszna ilustracja całej afery. Ten
śmierdzący szlam w rzece — to jest działanie zakładu leczniczego. Ilustracja szumnych
azesów o »roli społecznej zakładu w Cisach«”.

Nie mógł wytrzymać. Ten tylko dowcip im powie — no i basta! Powie to Krzy-

wosądowi, nie, nie, nie Krzywosądowi! Powie dyrektorowi w żywe oczy i raz na zawsze
skończy dyskusję. Będzie to ich pyrrusowe zwycięstwo⁴⁶.

Zdawało się, jakby ten argument ujął go za kołnierz i nawrócił z drogi. Jasność faktu

i logika rozumowania była tak oślepiająca, że wobec niej wszystko znikło jak cień wobec
światła. Gdyby kto biciem zmuszał Judyma w owej chwili do wyszukania argumentu,
który by osłabił siłę konceptu o tej mniemanej roli zakładu, nie wydusiłby z niego ani
jednej myśli. Dyrektor i Krzywosąd widzieli zbliżenie się młodego asystenta, ale udawa-
li, że prowadzą ze sobą dyskurs ważniejszy niż wszystko na świecie. Dopiero gdy witał
się z nimi, zwrócili się doń nie przerywając zresztą ani na chwilę ożywionego traktatu
o jakimś włosieniu do materaców. Judym długo milczał, obojętnie patrząc na chłopów
unurzanych w błocie, bosych, bez ubrania, którzy pchali przed sobą wielkie taczki.

Wszystko kipiało w nim i przewracało się do góry nogami. W myśli powtarzał swój

dowcip i układał go w formę literacką. Chciał to wyrazić w uwadze niewinnie zjadliwej,
która by pomogła treści wejść jak lekkie ukłucie, a na zawsze otruła umysły przeciwników.

Rzekł wreszcie, pasując się ze sobą, żeby ani jeden dreszcz muskułu nie zdradzał wzru-

Idealista, Konflikt, Lekarz

⁴⁶

u o e z

i

o — zwycięstwo okupione zbyt wielkimi stratami, równające się klęsce. Określenie

pochodzi od króla Epiru Pyrrusa (– p.n.e.), który w wojnie z Rzymianami ( i  p.n.e.) w dwóch
wygranych bitwach poniósł tak poważne straty, że miał wówczas zawołać: „Jeszcze jedno takie zwycięstwo,
a jesteśmy zgubieni!”.

Ludzie bezdomni om d u i



szenia:

— Co to panowie robią tutaj? Czy można zapytać?
— Jak kolega widzi… — rzekł dyrektor, troszkę blady.
— Tak, widzieć widzę, ale wyznaję, że nie rozumiem.
— Wozić teraz nie można, więc Krzywosąd wymywa staw wodą.
— A… wymywa staw…
Dyrektor umilkł. Po chwili zapytał tonem zimnym i zdradzającym gniew:
— Panu się to nie podoba?
— Mnie? Owszem. Dlaczegóż miałoby mi się nie podobać? Jako motyw do rodzin-

nego pejzażu…

— Jako motyw do rodzinnego…
— Jest to zasada dobrego gospodarstwa, żeby zużytkować każdy środek na korzyść

przedsięwzięcia. Skoro mam… — mówił Krzywosąd.

Judym, z ostentacją nie słuchając tego, co mówił administrator, powtórzył z naci-

skiem, zwrócony tylko do dyrektora:

— Jako motyw do rodzinnego pejzażu. Przekonałem się, że to, co częstokroć zowiemy

rolą zakładu w historii okolicy, przypisywanie mu jakiegoś społecznego czy higienicznego
znaczenia, jest tylko rodzimą blagą, efektem, reklamą, obliczoną na głupotę histeryczek.
Dla mnie tedy jest to widok taki sam jak każdy inny.

— Nie lubię tych pańskich lekcji! Jestem człowiek stary…

Młodość , Starość

— A ja jestem człowiek młody, który starcem w danej chwili żadną miarą być nie

może.

— Mój łaskawy panie!
— Jestem lekarz! Uważam za rzecz ze stanowiskiem lekarza niezgodną to, co pan

dyrektor pozwala czynić swemu totumfackiemu.

— Mój dobrodzieju! — mruknął groźnie Krzywosąd — rachuj no się, z łaski swej,

ze słowami! Także! Totumfacki…

e u o u

e id m⁴⁷.

— No, no! daj no pokój z twoją tam łaciną… — krzyknął dyrektor. — Ja ci tu dam

łacinę!

Zwracając się zaś po chwili do Judyma, mówił z cicha, ale dobitnie:
— Pańskie admonicje nie wywrą tutaj żadnego wpływu ani na mnie, ani na nikogo.
— Wiem o tym dobrze. Ja…
— Jeżeli pan wiesz o tym dobrze, to nie rozumiem, po co się mieszasz w nie swoje

rzeczy. To do pana, kochany panie, wcale nie należy.

— Czy kwestie higieny należą do pańskiego totumfackiego?
— Tu nie ma wcale ani kwestii higieny, ani tym mniej nie ma totumfackiego. Co się

panu wydaje? Gdzie Rzym, gdzie Krym? Higieny!

— Higiena jest, ale dla ludzi bogatych. Chłopy i ich bydło niech piją muł z naszego

Bogactwo, Chłop,
Choroba, Szlachcic

stawu. Otóż ja panu dyrektorowi krótko powiem: przeciwko temu, co się tu robi, ja
kategorycznie protestuję!

— A protestuj sobie, kochany panie, ile wlezie… Ile tylko wlezie! Krzywosąd, najmiesz

mi na jutro dwa razy tyle robotników co dziś.

— Panie Piórkiewicz — zawołał Krzywosąd do ekonoma — każ pan pójść komu po

wsi, żeby do roboty przyszło jeszcze z ośmiu, z dziesięciu.

Zwracając się do Judyma, administrator zaśmiał się szyderczo, z całego serca, i rzekł:
— No, i cóż pan na to, panie reformatorze?
— Ja nic na to, stary ośle! — rzekł Judym spokojnie.
Krzywosąd przez chwilę patrzał w niego wlepionymi oczyma. Wtem zbladł i, wznosząc

pięść, o krok się posunął. Judym dostrzegł ten ruch i stracił świat z oczu. Jednym susem
przypadł do Krzywosąda, chwycił go za gardziel, targnął nim z dziesięć razy, a potem
pchnął go od siebie. Administrator stał tyłem do stawu. Rzucony przez Judyma, zleciał
z grobli, runął w szlam i zanurzył się w rzadkie bagno, tak że ledwo go było widać. Chłopi
cisnęli rydle i pospieszyli mu z pomocą.

Judym nie widział, co było dalej. Oczy mu zaszły wściekłością, jak bielmem. Szedł

drogą klnąc głośno, ordynarnie…

⁴⁷ e u o u

e id m (łac.) — przysłowie odpowiadające polskiemu: pilnuj, szewcze, kopyta.

Ludzie bezdomni om d u i



Nad wieczorem oddano mu list dyrektora ze słowami: „Wobec tego, co zaszło, spieszę
oświadczyć Sz. Panu, że umowę naszą, zawartą przed rokiem w Warszawie, uważam za
rozwiązaną. Sługa — Węglichowski”.

Judym przeczytał to pismo z niedbałością, odwrócił się na drugi bok i sennym wzro-

kiem patrzał w deseń pokrowca kanapy. Wiedział doskonale, że lada chwila taki list mu
przyniosą. Wmawiał w siebie, że nań ze wzgardą oczekuje.

Starał się nie myśleć o niczym, wypocząć, uciszyć się, ostygnąć i dopiero przyłożyć

ręki do wszystkiego, co trzeba przed wyjazdem załatwić. Był nawet kontent ze siebie,
z tego mianowicie, że się uspokaja świadomie, systematycznie. Przenikliwym wzrokiem
wewnętrznym spostrzegał dygocącą chorobliwie namiętność do Cisów, która teraz musiała
być zwalczona, żeby się nie mogła zmienić w coś głupiego. Przymknął powieki i zaczął
usilnie wyliczać półgłosem pewne związki chemiczne. Ledwie jednak szepnął trzy nazwy,
uczuł pytanie, które go pchnęło z miejsca jak cios fizyczny:

„Czemu ja przed tą awanturą nie poszedłem do domu?”
Żałość ukryta w tych słowach była tak nienasycenie bolesna, tak ostra, tak wydziera-

jąca z wewnątrz, że można ją przyrównać chyba do haka, którego koniec utkwił w żywym
płucu, drze je, a zarazem całe ciągnie ze sobą. Ale kiedy jego żelazo największą szerzyło
boleść, kiedy zdawało się wyczerpywać swą siłę, wtedy ukazała się jeszcze inna katusza:
uśmiech panny Joasi spotkanej na łące.

W całym tym zdarzeniu Judym o niej zapomniał, a raczej nie mógł pamiętać. Teraz

zjawiła się niby zdumienie bezsilne, bolesne, milczące…

„Cóż tu teraz począć? Wyjechać, rozstać się? teraz właśnie? Dziś, jutro, pojutrze?”
Uczucie, które go wtedy opanowało na samą myśl o wyjeździe, było głupie, tchó-

rzowskie i nędzne. Trząsł się wewnątrz ze strachu i szalał z żalu. Wszystko zerwało się
w jego duszy. Męskie uczucia rozprysły się jak kupa zgonin⁴⁸, w którą podmuch wichru
uderzył.

Nadszedł wieczór. Roztwarte okno wpuszczało do pokoju zapach róż kwitnących.

Nad murem, który część parku otaczał, między pniami drzew, lśniła się jeszcze zorza zło-
toczerwona. Ciepły mrok napełniał już pokój i wolno zaściełał uliczkę w środku grabów.

Judym spostrzegł jeszcze głąb jej czarującą i szary mur w oddali, ale w pewnych mo-

mentach tracił wszystko z oczu, jak gdyby ciemność wzrok mu wyżerała. Pomimo wszel-
kich usiłowań obrony zapadał coraz głębiej w jakąś nieprzeniknioną ciemnicę. Czuł to,
że z nim razem idą tam wszystkie wzruszenia miłosne i że na dnie przeraźliwym zostaną
w pył rozsypane. Leżał bezsilny jak drewno, doświadczając tylko dreszczu nagłych posta-
nowień, o których w tej samej chwili miał dziwne wiedzenie, że zwiastują tylko obecność
w duszy jakiejś nędznej choroby.

W pewnej chwili posłyszał szelest, który mu sprawił ból, jakby od ukłucia. W błękitnej

Miłość

tafli okna ukazała się postać kobieca. Judym bardziej po łzach płynących do serca niż siłą
wzroku uczuł Joasię. Gdy stanął przy oknie i złożył jej głowę na swych piersiach, zaczęła
coś mówić do niego, prędko i cicho…

Nie był w stanie tych słów pojąć, czuł tylko, że teraz dopiero ma w sobie swojego

ducha. Z piersi jego wydarło się westchnienie:

— Już jutro…
— Jutro…
— Nie mogę być ani chwili, ani chwili;
— Po cóż to było, po co to było?

Idealista, Miłość

— Musiałem tak zrobić. To nie ode mnie zależało. Teraz mszczą się na mnie moje

własne usiłowania. Gdybym był człowiekiem spokojnym, gdybym się zgodził na wszyst-
ko… „Kto zmaga się ze światem, zginąć musi w czasie, by żyć w wieczności”.

Mówił to zdanie z rozkoszą, z pewnym szczególnym a przyjemnym samochwalstwem,

z jakąś czułą dumą. Wtedy pierwszy raz pachnące, małe usta znalazły jego wargi i złożyły
na nich cudowną pieszczotę.

— Dokąd pojedziesz? — pytała wyrywając się z jego ramion.
— Czy ja wiem? Zapewne do Warszawy. Jeszcze o tym nie myślałem.

⁴⁸z onin — plewa.

Ludzie bezdomni om d u i



— A o czym?
— Zupełnie o czym innym.
— O czym?
Zamiast odpowiedzieć, wyciągnął ręce, ale w tejże chwili znikła mu z oczu. Miał pełne

serce i usta najczulszej mowy… Tymczasem już ani jeden wyraz nie mógł być przez nią
wysłuchany. Judym patrzał w mrok ogarniający ogród, w mrok, co zdawał się być jej
żywiołem, z którego ona pochodzi, który jest nią samą. Pachnie i napełnia szaleństwem…

Długo, do późna w nocy, został sam, zatopiony w sennym oczekiwaniu, na które

z ciemności zdawały się patrzeć jej oczy. W pewnej chwili ten urok zgasł, jakby spłoszony
przez mokry wyziew idący z ciemnego parku. Judym przypomniał sobie, że rano ma
jechać.

Nie myślał ani przez chwilę, dokąd się uda, ale znowu przyszły go szarpać paroksy-

zmy żalu. Zapalił lampę i martwym wzrokiem oglądał swój lokal zimowy. Były to dwie
ogromne sale na parterze starego zamku.

Zostały tu w nich jeszcze niektóre ślady dawnej, zeszłowiecznej okazałości. Ściany

zastawione były makatami w ramach, drzwi i okna ujęte w boazerie pełne wdzięku. Dokoła
biegły stare, proste, złocone gzymsy, które tu i ówdzie rozkwitały w filigran królewskiego
stylu. W kątach pokoju i między oknami błyszczały stare konsole, złożone z kilku tafel
lustrzanych.

Nad pięknym kominkiem uśmiechał się w głębi starych ram portret młodej kobiety

z odsłoniętymi ramionami i z uśmiechem, który do każdego widza zdawał się przema-
wiać: „kochaj życie nade wszystko…” Gęste i bujne zwoje włosów leżały u jej czoła jak
pęki czarnych kwiatów. Purpurowe usta, jeden policzek i ramię oświetlone były jakimś
blaskiem rozkosznym, niby srebrem marzycielskim księżyca. W rysach tej twarzy za-
mknięty był szatański czar, może miłość twórcy tego malowidła. Judym lubił patrzeć
w „swój” portret. Piękne bóstwo wystawione na tym płótnie było dlań jakby siłą, która
pociąga w przeszłość, w lata zamierzchłe. Ono sprawiało, że w subtelnej wizji przypa-
trywał się tym, co te pokoje zamieszkiwali, co tam cieszyli się i cierpieli, byli dumnymi
panami, a później dokądś odeszli jak obłoki przesuwające się w górze…

Teraz, gdy światło lampy upadło na portret, na te miłe, wykwintne, przyjemne sale,

Rozpacz, Upadek

na sprzęty wygodne — Judym zadrżał. Rozumiał, że nie ma siły, aby to wszystko opu-
ścić. Każdy mebel zdawał się wychodzić z mroku i coś wspominać. Każdy z nich był jak
najwierniejszy przyjaciel, który w siebie przyjął jakiś szczegół, jakąś cząsteczkę sekretu
miłości dla panny Joasi, a teraz wszystko wyznawał. Tu, w tym apartamenciku, wszystko
było nią samą. Ani razu w nim nie była, ale radosne marzenia i myśli pełne rozkoszy ukry-
ły ją tutaj niby tajemniczą mieszkankę, której nigdy niczyje oczy nie zobaczą. Wiedział
o niej stary portret i uśmiech jego grozić się zdawał, że lada chwila rozpowie wszystkim
cudowną plotkę.

Ileż niewysłowionego uroku chowało jego milczenie!
Mały stoliczek w rogu zarzucony książkami… Na jego widok Judym łkał i szlochał

wewnętrznie. Wówczas gdy wbiegł do tego pokoju z radosną tajemnicą, którą w sobie
odkrył ujrzawszy Joasię na skraju leśnym, zatopiony w muzyce rozkwitającej rozkoszy
siedział nad nim podparłszy głowę rękami…

Teraz żal brał w nikczemne swe dłonie tamtą chwilę, chwilę jak prześliczne kwiaty

nadobne, których siedem kielichów zawsze razem wykwita. Ten żal obrywał i gniótł ich
płatki podobne do płomienia.

Na widok tych wszystkich rzeczy Judym spostrzegł w sobie nędzne uczucie, które swój

łeb obrzydły jak czoło foki wysuwało od chwili do chwili z ciemnej głębiny. Zamyślił się
i, przymknąwszy oczy, badał, w jakiej by formie pogodzić się z Krzywosądem, przeprosić
dyrektora. Przyszła mu na myśl intrygantka Listwina, żona starego kasjera. Jej użyje…

Rzucił się na sofę i głęboko, rozpaczliwie, nikczemnie marzył, jak przeprowadzić to

wszystko. Sto razy układał swój plan, swą intrygę. Wyjedzie za dwa dni, wyjedzie po-
jutrze. Jutro! Nie, nie jutro, za skarby świata! Przez cały dzień będzie się krzątał około
tego, żeby zjednać dyrektorową i tamtą jędzę. Te baby urządzą porozumienie między nim
i dyrektorem. Dyrektor ze swej strony udobrucha Krzywosąda.

Ludzie bezdomni om d u i



Gdy wróci, zacznie nowe życie. Och, nowe, ciche, domowe życie! Raz trzeba skończyć

z głupotą! Raz trzeba stać się człowiekiem poważnym! Cicho wezmą ślub jeszcze w tym
miesiącu… I znowu odsunęło się wszystko na plan daleki. Oto spacer we dwoje po alejach.
Mijają wystrojone kuracjuszki, piękne i brzydkie panie. Wszyscy zwracają na nich uwagę.
Judym czuje coś podobnego jak chudopachołek, który za pan brat rozmawia z wielkim
i sławnym mężem wśród tłumu, który zazdrości… Chełpi się narzeczoną, pyszni się nią, jej
olśniewającą, wszechwładną pięknością, jej każdym ruchem, gibkim jak drżenie młodej
gałęzi. Idą pośród tłumu nikogo nie widząc, zatopieni w sobie jak w zapachu tuberozy…

Był już brzask, gdy Judym zasnął na krótko. Zbudził się przeziębły. Usiadł na łóżku

i zdumionym wzrokiem patrzał dokoła siebie. Jak młyński kamień spadła wtedy na jego
piersi konieczność wyjazdu. Już nie rozmyślał nad nią ani jej pragnął odsunąć, tylko zbierał
w sobie siły do dźwigania.

Ze trzy godziny pakował swe rzeczy, ubranie, książki w starą walizę. Około ósmej,

kiedy wózek pocztowy odchodził do kolei, był gotów. Zostawało jeszcze kwadrans cza-
su na śniadanie. Judym wypił filiżankę kawy w restauracji z takim pośpiechem, jakby
go kto gonił, i szedł rzucić jeszcze okiem na szpital. Gdy stanął u furty tego zakładu,
w który tyle włożył swych namiętności, trysło w duszy jego nowe, niewiadome źródło.
Uśmiech wyniosłości otoczył mu usta, oczy nabrały lodowatego wyrazu. Z tym uśmie-
chem na twarzy minął salki szpitalne, prędko obejrzał chłopca chorego na tyfus i nikogo
nie żegnając wyszedł. Nie spojrzał nawet w stronę pałacu i w okna, za którymi mieszkało
serce jego serca. Tylko w rogu uliczki, nim na zawsze stracił widok szpitala, odwrócił się
i przez kilka sekund wpatrywał się weń przymrużonymi oczyma. Twarz skurczyła mu się
od tego i spazmatycznie zadrgała. Wtedy odszedł dużymi kroki.

Już wózek pocztowy stał przed werandą zamkową i furman prosił z oddali o pośpiech.

Judym szybko wbiegł do mieszkania i coś jeszcze chciał włożyć do walizy. Odpiął prędko

Dzieciństwo, Samotnik,
Wspomnienia

sprzączki pasów rzemiennych, otworzył wieko, umieścił co trzeba we właściwej przegródce
i począł ją co tchu zapinać. Gdy tego dokonał, zdało mu się na chwilę, że jest nie w tym
miejscu…

Jest w przedpokoju ciotki. Spieszy się na lekcje, co żywo, co żywo! Musi się spieszyć,

bo, po pierwsze, od tego zależy jego życie, po drugie, może dostać złe świadectwo, po
trzecie, ciotka może zauważyć, że tu jest jeszcze, może się we drzwiach ukazać i z wście-
kłości kopnie go nogą w zęby albo mu plunie w oczy.

Musi iść, musi iść…
Co prędzej, psie nikczemny!
Czemuż go coś w sercu tak niewysłowienie boli? Czemuż daleko gorzej niż wtedy?

Zawsze i wszędzie…

I jakby cień jego osoby, na małą, na niewymownie małą miareczkę czasu stanęło przy

nim coś tak wiadome, coś bliskie, coś najbardziej bliskie, coś tak bliskie jak trumna:
samotność…

Zdawało się, że mówi niezrozumiałym językiem, od którego zimno przejmuje i włosy

się jeżą na głowie:

— Nic, nic, ja poczekam.
Po chwili był już na bryczce. W drodze ku stacji czuł w głębi siebie zewnętrzny spo-

kój, który był nawet przyjemny i zaciekawiający, jak pierwsze napady gorączki, z których
jakaś ciężka choroba wykwita. Nie myślał o sprawach Cisowskich, nie żałował niczego.
Czuł tylko nieprzezwyciężony wstręt do nowych nasuwających się krajobrazów i formal-
ną obawę stacji, wagonu, podróżnych. Gdy jednak znalazł się w sali dworca kolejowego,
wszedł między motłoch i zapomniał o tej przykrości. W przedziale klasy drugiej, do któ-
rego się wcisnął, nie było nikogo, toteż zaraz rzucił się na wyściełaną sofę z pragnieniem
snu.

Spać, spać…
Był znużony, czuł na sobie ciężar tysiąca pudów. Ćmił jednego papierosa za drugim.

Oczy jego ustały. Zwrócone na szybę chłonęły w siebie kolor nieba, czasami szczyty drzew,
słupy i druty telegraficzne, zupełnie jak martwe lustra, które w sobie obraz trzymają, ale
nic o nim nie wiedzą. Po szybie z góry na dół i z dołu w górę biegły nieustannie równoległe

Rozpacz

kresy drutów telegraficznych. Oto wolno, wolno idą, czają się w kierunku dolnej ramy, aż

Ludzie bezdomni om d u i



gwałtownym rzutem kryją się za nią, jakby upadały w ziemię. Po chwili wylatują stamtąd
jak spłoszone ptaki i mkną w górę przez całą wysokość szyby. To znowu w jej samym
środku nieruchomo stoją jakby w zadumaniu, dokąd pójść teraz…

„Jeżeli pójdą do góry… — marzy Judym — jeżeli pójdą…”
Serce jego ściska się i łka, bo ta wyrocznia w małym, em um przejrzystym schyla się

na dół i wolno idzie z jakimś niemym śmiechem szyderstwa.

Wtedy obwijały się koło jego duszy przywidzenia, półuczucia bezimienne, przesądy,

dziwy, strachy. Biegły skądś niespodziewane, jakby chropawe smugi na lustrzanej tafli
wodnej. Westchnęły i przepadły… To znowu snuły się jak wodorosty, jak zielenice, jak
długie żyły, z których wykwitają na powierzchni białe lilie — jak płaskie wstęgi i nici
wodne, co oplątują ciało topielca, gdy tylko zachłyśnie się wodą, utraci tęgość swych
ruchów i bez sił idzie na dno.

Zdają się czekać tam ze skurczonymi szponami w ciągu długich dni i nocy, usta-

wicznie z głębiny wypatrując ogarniętego rozpaczą. Stwory te są łudząco czarowne, jakieś
takie niepodobne do niczego na ziemi, głupie, bez sensu. Ni to krzewy, trawy, rośliny…
Chwieją się uroczyście i dotykają wzajem śliskimi ciały o barwie zielonej, brunatnej, żół-
tej. To jakby sprawiały zagadkowe wiece, to jakby coś nuciły kołysząc się w takt melodii
fal płynących nad ich głowami.

Jakie są przedziwne, gdy ich postaci zaglądają w oczy topielca! Człowiek rozsądny,

który je z wody wydrze i na brzegu zdychające rzuci, który je rozdzieli i zbada, widzi,
że to tylko nędzne chwasty wodne. Ale ten inny, kto patrzy w ich łodygi z zielonymi
włosy, z rękami, które się jak u polipa rozłażą, z wargą, która całuje chichocząc, z oczyma
zakrytymi przez kudłate, obmierzłe rzęsy…

Judym błąkał się wśród przeczuć jak topielec po dnie wody. Od chwili do chwili

natężał ramiona, wstrząsał się i wypływał. Wtedy miał w oczach coś jakby widmo Jo-
asi, w głowie szelest jej sukien, a zapach jej ust na ustach. Chwile te trwały krócej niż
słowo. Zdmuchiwała je świadomość jak śmierć, za którą w te tropy szedł żal niestru-
dzony, jednaki, a wiekuiście nowy. Płynął z serca, zaczepiał się o każdy widok znikającej
przestrzeni, o każdą krzewinę, co zostawała gdzieś tam bliżej Cisów — i jak pracowity
robotnik ukazywał coraz większą, coraz większą odległość.

Nade wszystko wszakże były dokuczliwymi pewne podrażnienia, ślepe rzuty nerwów.

Niektóre obrazy, rzeczy, myśli, ułamki rozumowań, sylogizmy, koncepty — wprost szar-
pały go kleszczami. Wówczas ogień najdokuczliwszej boleści parzył duszę. Płomienne
szpony bezsilności wszczepiały się w nią, wywracały na nice i trzęsły. Darmo samego
siebie znieważał jak pijanego żebraka, który się wałęsa bez celu.

Pociąg zatrzymywał się na stacjach, biegł, znowu stawał… Judym nic o tym nie wie-

dział. Dopiero na wielkiej stacji, gdzie krzyżowało się kilka dróg żelaznych i gdzie trzeba
było czekać całą godzinę, musiał wysiąść i wejść do sali. W tłumie uczuł się tak słabym,
skrzywdzonym, bezradnym i nieszczęsnym, jak nigdy jeszcze w życiu. Jakiś sprzęt przy-
pomniał mu jego zimowe mieszkanie w Cisach, wykwintną jego ciszę i spokój. Był tym
wspomnieniem wzruszony do łez. Żałował tamtych miejsc z bólem w sercu, z niemocą
w rękach i nogach. Wyrzucał sobie do nieskończoności upór, kłótliwość i zajścia, a nade
wszystko — ostatnie. Z jasnowidzącym niesmakiem spostrzegał całą głupotę wszystkie-
go, co zrobił ostatnimi czasy. Usiłował wyrzucić to wszystko z pamięci, zatrzeć te wspo-
mnienia. Teraz przyznawał zupełną, bezwzględną słuszność Krzywosądowi i dyrektorowi.
Widział, jak rozsądnym i taktownym było postępowanie Węglichowskiego… Gdyby się
w tłumie ukazały ich twarze, jakże miłym byłyby zjawiskiem!

Ktoś w tłoku wymówił słowo: — „Cisy”.
Wtedy Judym nie mógł dłużej wytrzymać. Chodził między ludźmi, ściskając zęby

i pięści, dusząc w piersi wybuch łkania.

W takiej chwili, jakby klątwę, zobaczył między osobami krążącymi po sali twarz zna-

jomą. Machinalnie odwrócił się od tego widoku i w pierwszej chwili chciał uciekać. Za
żadne skarby świata nie był w możności z nikim, a szczególnie z tym człowiekiem, mówić.

Usiadł w ciemnym kącie i spod oka go śledził, żeby nie dać się poznać, a w razie

konieczności twarz ukryć w dłoniach. Gotów był spełnić najdziwaczniejsze grubiaństwo,
byleby tylko uniknąć zetknięcia.

Ludzie bezdomni om d u i



Owym znajomym był inżynier Korzecki, wysoki, szczupły brunet, lat trzydziestu kil-

ku. Judym spotkał się był z nim w Paryżu, a później odbywał razem przejażdżkę po Szwaj-
carii, gdzie Korzecki siedział dla zdrowia. W charakterze po trosze lekarza, a właściwie
w charakterze ziomka i towarzysza włóczył się na swój koszt z inżynierem z zakładu do
zakładu, w ciągu jakich trzech miesięcy. Korzecki był wówczas przepracowany i chory na
wyczerpanie nerwowe. Mieli ze sobą długie rozmowy, a w gruncie rzeczy staczali zacięte
kłótnie i, dogryzając sobie nawzajem, przez pewien czas błąkali się we dwójkę. Wreszcie,
po jednej z ostrzejszych dysput, rozeszli się w przeciwne strony świata: Judym wrócił do
Paryża, a Korzecki do kraju.

Teraz widok towarzysza szwajcarskiego był dla doktora przykry nie do zniesienia.

Tamten chodził wolnym krokiem po sali, wydalał się na peron, znowu wracał…

Był to przystojny mężczyzna. Wysoki, kształtny, pełen dystynkcji. Ubrany był nie tyl-

ko według ostatniego wzoru mody, ale u doskonałego krawca. Jego jasne palto i podróżna
czapeczka, żółte trzewiki i ręczna walizka tak dalece wyróżniały się od wszystkiego, co by-
ło w sali, że wyglądał niby jakiś utwór cywilizacji zachodnioeuropejskiej na tle szarych
kulfonów małopolskich.

Pierwszy pociąg zabrał znaczną część gości i odwiózł w którąś stronę świata. Judym nie

wiedział, dokąd ci ludzie wyjechali. Było mu najzupełniej wszystko jedno, w którą stronę
i do jakiego celu sam się uda. Jechał w kierunku Warszawy, do wspólnego, wielkiego
domu wszystkich tułaczów, ale kiedy tam przybędzie, czy się w drodze zatrzyma i gdzie
to nastąpi — z tego wcale nie zdawał sobie sprawy.

Zatopiony w sobie, nie zwrócił wcale uwagi, że Korzecki przed nim stanął. Spostrzegł

się wtedy dopiero, gdy tamten mówił:

— Przecz–że to szanowny eskulap ma minę tak zm

dezo

n ⁴⁹?

Judym drgnął i krzywe spojrzenie cisnął w natręta. Wyciągnął rękę i dotknął jego

śliskiej rękawiczki.

— Skądże i dokąd jedziecie? — mówił wolno, w sposób prawie obelżywy.
— Ja do siebie. A wy?
— A ja… przed siebie.
— Jest to wcale oryginalny kierunek! Prowadzi niby do jakiego mieszkania czyli też

na wzór punktu poruszającego się w przestrzeni?…

Judym formalnie dławił się wyrazami. Z niechęcią, z przymusem podniósł oczy na

towarzysza. Była to ta sama twarz, ale jeszcze bardziej trudna. Jak niegdyś, podobnie
do dwu płomieni pełgały jej oczy. Czarne, głębokie, smutne oczy. Częstokroć zarobione
do cna i upadłe, kiedy indziej świecące się od nienawiści i potęgi, jak białe kły tygry-
sa. Jedno z nich, lewe, było jakby większe i bardzo często całkowicie znieruchomiałe.
Najszczerszy ich wyraz, najbardziej prawdomówny — był ironią. Ten wzrok nieznośny,
przenikliwy jak promień Roentgena, uparty, ciężki, zapierał czasem mówiącemu dech
w piersi, niby ciemny otwór lu rewolweru raptem przystawionej do czoła. Judym bał
się zawsze tych spojrzeń, bardziej niż najlepiej zbudowanych sylogizmów. Bezlitosna ich
badawczość nie ufała ani jednej sentencji wypowiadanej przez usta i zdawała się zapusz-
czać palce do korzeni każdej myśli, każdego wzruszenia, każdego odruchu, do tych rzeczy
skrytych, jakich człowiek sam w sobie spostrzec nie ma siły. Wzrok Korzeckiego szpiego-
wał w rozmówcy każdą, choćby najlepiej schowaną, nieprawdę, pozę, każdy drobny fałsz.
A znalazłszy taką gratkę, rzucał się z radością, z dziką uciechą i bawił się jej podrygami,
jak kot myszą schwytaną w szpony. Tysiące udanych zdziwień, sfabrykowanych wylewów
admiracji, chytrych podnieceń do dalszej, niewinnej blagi strzelały z jego czarnych źrenic,
jakby żywym srebrem powleczonych. Aż wreszcie wypełzało z nich wejrzenie prawdziwie
szatańskie, tępy cios w piersi, który odbierał mowę i paraliżował myśli.

— Słyszałem coś, piąte przez dziesiąte, że zamieszkaliście na wsi — mówił siadając

przy stole.

— W zakładzie leczniczym…
— Ach, prawda! W Cisach.
— Tak, w Cisach.

⁴⁹zm

dezo

n — nieprzytomny jak po przepiciu (przymiotnik utworzony od nazwiska właściciela zna-

nych w Warszawie pod koniec XIX w. zakładów browarniczych, Machlejda).

Ludzie bezdomni om d u i



— No i dobre to miejsce?
— Niezupełnie.
— Pochlebiam sobie, że jednak można wytrzymać?
— Właśnie wyjechałem stąd.
— Na długo?
— Na zawsze.
— oi ⁵⁰ Na zawsze… Nie lubię tego wyrazu: „na zawsze”… Czyżby warunki rze-

czowe?

— Powiem wam, Korzecki, otwarcie: jestem bardzo rozklekotany. Do tego stopnia,

że mi mówić trudno. Nie gniewajcie się, z łaski swojej.

— Już to zauważyłem i przepraszam. Dobrze przynajmniej, że człowiek gada otwarcie.

Znam się na tym i pierzcham jak senne marzenie. Tylko jedno maleńkie słóweczko: dokąd
jedziecie? Może wam trzeba pieniędzy albo czegoś w rodzaju pomocy?

— Nie, nie! Jadę, zdaje się, do Warszawy.
W tej chwili, gdy to mówił, usłyszał gdzieś niedaleko, w pobliżu siebie, głos Joasi.

Serce ścisnęło się w nim i oczy zaszkliły, jakby z nich życie uciekło.

— Powiem parę azesów… — rzekł Korzecki — i odejdę. Czy można?
— Ależ mówcie.
— Otóż tak: jedź dobrodziej ze mną do Zagłębia⁵¹. Na krótko czy na długo — to

wasza rzecz. Odpocznie ciało, odpocznie duch, rzucicie okiem…

— Nie, nie! Ja nie mogę nigdzie jechać.
— Powiem nawet więcej: w jednym przedsiębiorstwie jest tam teraz wakujące miejsce

lekarza. Moglibyście ubiegać się o nie. Zresztą — to później.

— Ja do Warszawy… — mruknął Judym, sam nie wiedząc, dlaczego odrzuca tę pro-

pozycję. Mierziła go przede wszystkim niezbędność rozmowy z Korzeckim. Tamten, jak-
by zgadując jego myśli, mówił:

— Ja nie będę z wami ani gadał, ani się o nic rozpytywał. No?
— Nie, nie.
— Gdzież chcecie stanąć w Warszawie? W hotelu? Gdy człowiek jest zmęczony i ma

z nerwami…

— Ja wcale z żadnymi nerwami nic nie mam nic do roboty! Jeszcze ja będę chorował

na nerwy, na te jakieś głupie nerwy! Znosić nie mogę tego szafowania nerwowością…

Korzeckiemu z lekka rozszerzyły się powieki i mały uśmieszek przemknął się wskroś

twarzy. Wnet znikł i jego miejsce zajął wyraz niezwykły na tym obliczu: głęboki szacunek
i uwaga. Judym spojrzał na swego towarzysza i doznał ulgi. W istocie: dokądże pojedzie?
Będzie się błąkał w ulicach Warszawy, tłumiąc w sobie drgawki nienawiści i tęsknoty?

— Ależ ja wam zrobię piekło swoją osobą… — mówił głosem daleko mniej szorstkim.
— Pojedziemy w oddzielnych przedziałach, nawet wagonach, jeśli o to chodzi. Dadzą

wam pokój do spania i także będziecie mogli wcale mię nie widywać.

— Cóż znowu?
— Nic znowu. Ja wiem, co mówię. Zresztą ja mam w tym pewne wyrachowanie.
— Co za wyrachowanie?
— Takie jedno.
— Ależ przecie ja już bilet kupiłem do Warszawy.
— No więc cóż z tego? Zaraz pójdę i kupię woma bilet do Sosnowca. Siedźcież tu

spokojnie i martwcie się, ile wlezie w tak mały przeciąg czasu, a ja skoczę do kasy.

Judym powiódł okiem za odchodzącym i doznał przyjemnego wrażenia na widok ja-

snego kostiumu, który przesunął się w tłumie. Westchnienie ulgi wymknęło się z jego
piersi. Przez krótką chwilę, myślał o tym, co to jest Zagłębie, i pomimo całej odrazy,
jaką miał dla miejsc nowych i do tego szczególniej, co może w sobie zawierać ta nazwa,
wolał to niż Warszawę. Niebawem Korzecki wrócił i z ostentacją pokazał bilet, który
zresztą co prędzej schował do kieszeni. Zaszedł pociąg i Judym udał się machinalnie za
swym nowym przewodnikiem do wagonu klasy pierwszej. Był sam w przedziale i zaraz

⁵⁰ oi

(anc.) — otóż to! masz tobie!

⁵¹

bie — mowa o Zagłębiu Dąbrowskim, ośrodku przemysłu górniczego i hutniczego.

Ludzie bezdomni om d u i



usiłując o niczym nie myśleć, rzucił się na sofę. Gdy wagon drgnął i ruszył się z miej-
sca, doznał zupełnej przyjemności z tego powodu, że nie jedzie sam i nie do Warszawy.
Nikt tam nie wchodził. Dopiero po upływie godziny wsunął się cicho Korzecki ze swą
głęboką skórzaną walizką w ręku. Usiadł w drugim kącie przedziału i czytał książkę. Gdy
zdjął swą płytką czapeczkę, Judym dostrzegł, że łysina jego powiększyła się bardzo. Rzad-
kie, krótko przystrzyżone włosy czerniały jeszcze na ciemieniu, ale już naga skóra bieliła
się manifestacyjnie. Korzecki czytał z uwagą. Na jego ślicznych ustach przewijał się od
czasu do czasu wyraz zimnej pogardy, quasi-uśmiech⁵², taki właśnie, jak wówczas gdy
z kimś pozującym na wielkość ten „cynik” prowadził ożywioną dyskusję. Oczy wlepione
w stronicę maltretowały ją jak człowieka. Judym spod rzęs przyglądał się Korzeckiemu
i znienacka przyszła mu do głowy dziwna myśl: co stałoby się z Joasią, gdyby została żoną
takiego człowieka. Chciał w tejże chwili zobaczyć jej źrenice, chciał je sobie przypomnieć,
ale oto wzrok jego utopił się we własnych łzach, oczy i twarz jak powódź zatapiających.
Leżał tak nieruchomy, z całym wysiłkiem pracując nad zdławieniem w sobie dreszczów

Tęsknota

cierpienia. W pewnej chwili uczuł gorącą chęć, istną żądzę rozmowy z Korzeckim o Joasi,
wyznania mu całej prawdy, wszystkiego. Już, już miał otworzyć usta i zacząć, gdy wtem
coś innego, jakaś nikła reminiscencja niosła to na dół, niby ciężka śrucina, która ugodzi
ptaka szybującego przez powietrze. Zapominał o tym, gdzie jest, co się z nim przytrafia,
i w stanie owej półśmierci, w stanie tęsknoty, jak mógł, się grzebał.

Około godziny piątej z południa Korzecki złożył książkę i ściągnął z półki ciężką wa-

lizkę. Przygotowując się do opuszczenia wagonu rzekł z cicha:

— Wstawajcie, Judym; jesteśmy u celu.
Wyszli na peron dużej, ruchliwej stacji, minęli ją szybko i wsiedli do oczekującego

Miasto

powozu. Spasione konie niosły ich ostro przez miasto, powstałe jakby w ciągu tygodnia.
Domy były nie tylko nowe i ordynarne, ale zbudowane byle jak, z pośpiechem. Ulicami
ciągnęły się głębokie bajora i wądoły. Zeschłe bryzgi błotniste widać było na wysokości
okien pierwszego piętra. Obok nowych kamienic tuliły się jeszcze stare budy i domostwa
w stylu piastowskim.

Okolica za miastem sprawiała wrażenie rzeczy wciąż przetrząsanej, i to nie w tym celu,

żeby ją uporządkować, lecz dla wydobycia metodą rabunku tego, co zawiera. Wszystko
zostające na miejscu było resztką. Co chwila dręczyły oko jamy, rowy, kanały, ścieki.

Gdzieniegdzie stała jeszcze kępa sosen, z rzadka rosnących jak żyto na piasku. Przez

ten las widać było, co się za nim dzieje. Pewne przestrzenie były zarośnięte krzywą so-
śniną, skarłowaciałym wyrodkiem drzewa, inne — jałowcem. Ogół miejsca był pustką,
nieużytkiem.

Na wszystkie strony biegły gościńce, drogi, ścieżki. Co pewien czas koła powozu stu-

kały o szyny drogi żelaznej. Wszędzie widziało się kominy, kominy i dymy ciągnące w dal
po lazurowym niebie.

Droga biegła obok przeróżnych zabudowań fabrycznych, które już to łączyły się w dziw-

ne gromady, już rozpryskiwały w szeregi mieszkań ludzkich. W sąsiedztwie tych skupień
ukazywały się oczom jamy ogromne, głębokie, w których stała nie mając gdzie odpłynąć
brudna, splugawiona, żółtoryża woda. Judyma widok tych dołów przyprawiał o smutek
niewysłowiony. Był to bolesny obraz sromoty. Nie może nigdzie odpłynąć, odejść, uciec,
ruszyć się ani w tył, ani naprzód, nie może nawet wsiąknąć i bez śladu, bez pamięci,
śmiercią zginąć. Nie służy już do niczego, bo ani za napój, ani za środek oczyszczenia
jakiegokolwiek ciała. Nie dano jej nawet odbijać w sobie chmur i gwiazd niebieskich.
Jak oko wybite, patrzy w górę ze straszliwym błyskiem, z niemym krzykiem, który goni
człowieka. Przeklęta od wszystkich, służy za zbiornik zarazy. I tak musi istnieć na swoim
miejscu bez końca, bez śmierci.

W pobliżu takich wyrw wznosiły się „hałdy”, ogromne zwały piachu węglowego, two-

rzące istne wzgórza. Gdzieniegdzie rozerwały je deszcze i burze na części i utworzyły
między jedną a drugą doliny poprzeczne. Te dziwne nasypy o barwie cegły wypalonej,
w których stlił się miał węglowy połączony z łupkiem, tu i ówdzie przerzynały obszar jak
krwawe, zaognione obrzęknięcia tej schorzałej, zmaltretowanej ziemi.

⁵² u i u mie — niby-uśmiech.

Ludzie bezdomni om d u i



Gdy powóz wtoczył się wreszcie na szeroką, dobrze utrzymaną szosę, ukazał się w od-

dali cel drogi: kopalnia „Sykstus”. Widać było jej zewnętrzne budynki, podobne do trzech
zlepionych wiatraków, okryte czarnym pyłem tak dalece, że jakieś dwie szyby u spodu
jednej z tych wież drewnianych nęciły oko przychodnia miłym stalowym blaskiem. Na
szczytach dwu najwyższych graniastosłupów w kłębach pary i dymu obracały się to w tę,
to w inną stronę koła od wind podziemnych. Węgiel czarnymi groblami rozchodził się
od zabudowań na wszystkie strony, a nad nimi wznosiły się ogromne żebra drewnianych
pomostów. Z dala już słychać było mowę kopalni. Na jednej z belek stał człowiek w gru-
bych butach i kurcie do kolan. Był cały czarny. Coś musiał gadać, bo wywijał rękami,
widocznie rozkazując ludziom, którzy w dole pracowicie sypali i sypali łopatami czarne
bryły. Naokół w rowach i zagłębieniach stała woda, nie woda, jakiś płyn ciemny, bez
barwy, martwo i ciężko leżący w porozdzieranej ziemi, która już nie ma siły okryć trawą
swoich obnażeń. Czarne prochy walą się na nią z przestworu i wszystko na jej powierzch-
ni, co tylko słońce zasieje, wytracają. Za ogrodzeniem terytorium kopalnianego ciągnęły
się rumowia kamieni zmieszanych z węglem. Dalej rozwalał się szmat czarnego miału
jak łata na poszarpanej odzieży. Za nim jeżyła się chropawa przestrzeń pniaków, którą
łupi burza, zjada skwar i miałki kurz pływający w powietrzu zasiewa. Te wystające resztki
odziemków ⁵³ drzew bujnych a dawno ściętych były dla oczu Judyma niby twarze jakichś
krzywd, jakichś niedoli zdławionych i wdeptanych w ziemię. Zdawały się łkać płaczem
rozdzierającym i strasznym, którego nikt nie słyszy. Wszędzie, dokądkolwiek oczy wy-
biegły, niespodziewane „zawalisko” ciągnęło na dół te martwe grunta, których racja bytu
zniweczoną została.

Judym spoglądał na nie jakby na krajobrazy swej duszy. Widział doskonale wszelkie

logiczne konieczności, wszystkie mądre, twórcze prawa przemysłu, ale w tej samej chwi-
li wyczuwał bezrozumne wzruszenia płynące obok nich samopas jak rzeki niespokojne,
burzliwe — albo ciche, sobie tylko samym i swym własnym prawom podległe. I płakał
we wnętrzu duszy swej nad tą ziemią. Jakiś łańcuch niezgłębionej sympatii spoił go z tymi
miejscami. Coś widział w tym wszystkim, czego rozum nie ima i czemu wyobraźnia nie
jest w możności dotrzymać kroku…

Korzecki kazał stanąć przed domem zbornym i o coś zapytał. Powóz wjechał na dzie-

dziniec kopalni. Obok sortowni obaj z Judymem wysiedli i weszli do kantoru. Był to mały
parterowy domek, zabrudzony jak odzież kominiarska. W pierwszej izbie, dokąd weszli,
Judym zastał wolne krzesło pod oknem i tam usiadł. Korzecki prosił go, żeby tutaj czekał,
a sam poszedł do następnej, skąd dochodziły odgłosy dyskusji, prowadzonej przez ludzi
z wybornymi płucami. Stancja, w której Judym został, była pusta. W kątach groźnie ster-
czały dwie sza z papierami, powleczone czarną farbą. Stół i regestry leżące na nim okryty
był kryształkami węgla wdzierającego się przez szczeliny okien, które dygotały pospołu
z całym domostwem. Za szybami z hurgotem i trzaskiem pędziły „koleby” popychane na
szynach przez silne robotnice. W te ruchome wagony zlatywały z rusztów sortowni bryły
węglowe. Słychać było jakby grzmot nieustanny, wrzask surowy albo drgający śmiechem
prostaczym.

Lampa elektryczna, przytwierdzona do stołu, zaczęła się słabo żarzyć. Głowa Judyma

upadła na splecione ręce. To światło wniosło do jego serca uczucie przeraźliwej boleści.
Zdało mu się, że to przez jego barki lecą wagony, że na jego głowę spadają czarne, po-
łyskujące bryły o kantach ostrych jak siekiera. Dziki wrzask robotnic, krzyk dozorców,
nieopisany łoskot, jaki wydają sita sortowni, i wpośród tego wszystkiego rozlegający się
co pewien czas jęk dzwonka, gdy szala windy szła w przepaść sztolni… Spadało to na
niego jak głosy upiorów. Szczególniej dźwięk dzwonka… Przeraźliwy, jakiś stłumiony,
a sięgający do samego serca, prawdziwie głos na trwogę — miał w sobie coś z ludzkiego
jęku, niby owa o

um n ⁵⁴ w organie yburskiej katedry.

Judym nierychło dźwignął głowę i spostrzegł przed sobą atrament, pióro i jakiś skra-

wek szorstkiego papieru. Zaczął pisać krzywymi literami: „Joasiu, Joasiu! Cóż pocznę bez
Ciebie! Życie moje zostało przy Tobie, całe serce, cała dusza. Zdaje mi się ciągle, że któreś
z nas umarło, a drugie błąka się po ziemi wśród nieskończonego cmentarza… W duszy

⁵³odzieme — tu: pień pozostały w ziemi po ścięciu drzewa.
⁵⁴ o

um n (łac.) — dosł. głos ludzki; jest to nazwa jednego z  rejestrów słynnych organów w katedrze

we Fryburgu w Szwajcarii.

Ludzie bezdomni om d u i



mojej jęczy przeraźliwy dźwięk dzwonu. Jak jąkała wymawia sylaby pewnego wyrazu,
którego dosłyszeć nie mogę…”.

Przerwał, czując, że nie pisze tego, co jest w istocie, że prawdy samej, bezwzględnej,

narywającej w sercu, nie sposób zeznać słowami. Gdy tak siedział nad papierem zgarbiony,
odczuł, że ktoś nad nim stoi. Był to Korzecki. Judym podniósł się z krzesła i wtedy
dostrzegł, że tamten zna jego tajemnicę.

— Przebaczcie — rzekł Korzecki — rzuciłem mimo woli okiem na papier, nie prze-

czuwając, że list piszecie. Czytałem tylko pierwsze wyrazy.

— To nie był list! — mruknął Judym.
Rozdarł papier na kilka części i schował je do kieszeni.
— Przepraszam was! — mówił Korzecki miękkim, delikatnym głosem, jakiego Ju-

dym jeszcze nigdy w jego ustach nie słyszał.

— Czy tu zostajemy?
— Ale gdzież tam! Jedziemy dalej.
— A dokąd?
— Do mnie. Ja tu przecie nie mieszkam. To wy się tu może z czasem przyczepicie.

Po drodze rzucimy okiem na lecznicę.

— A do was daleko?
— Trzy wiorsty drogi. Jesteście znużeni?
— Dosyć. Chciałbym się przespać.
— Zaraz będziemy w domu. Powiem jeszcze tylko przez telefon, żeby nam przygo-

towali herbatę.

— Co znowu! Nie trzeba wcale. Ja przynajmniej nic jeść nie będę. Nic do ust nie

wezmę.

Powiedziawszy te słowa Judym nie wiedzieć czemu zarumienił się. Korzecki to spo-

strzegł i cicho wymówił:

— A jeżeli wam każę zjeść befsztyk w imieniu panny Joasi?
Wziął go silnie za ramiona i ucałował w usta. Judym oddał mu uścisk, ale czuł się upo-

korzonym i milczał zmieszany do gruntu. Miał to gnębiące przeświadczenie, jak wówczas
wobec Węglichowskiego, że staje się niewolnikiem, zależnym od czyjejś mocnej woli.
Z najgłębszą odrazą pomyślał, że i sekret o Joasi, sprawa tajemna i święta, był oczywisty
dla Korzeckiego, który zdawał się wszystko wiedzieć. Przyszła nawet taka sekunda, że te
rozkoszne i bolesne dzieje straciły coś ze swego uroku.

W powozie Korzecki znowu zapadł w milczenie, w swoją martwą, nieruchomą zdrę-

twiałość. Ożywił się tylko na chwilę, gdy wskazywał towarzyszowi dom w kształcie pudła,
z oknami w równych odstępach i płaskim blaszanym dachem. Była to lecznica. Stał tam
tłumek ludzi szarych: jeden z okiem szmatą zawiązanym, drugi z ręką w grubym ban-
dażu, inny z fizjonomią wyrażającą silny ból n

n

zu. Judym widział ich wszystkich

jakby przez deszcz ulewny. Myśl o tym, że może mu przyjdzie leczyć tych ludzi, zajmo-
wać się ich cierpieniami, była mu tak wstrętną jak samo cierpienie. Zastanawiał się nad
tym, że niegdyś słyszał od kogoś wyraz: — motłoch. Od kogo mianowicie?… Od kogo?
Zachodził w głowę, męczył się, był tuż, tuż obok zjawiska, obok wszelkich okoliczności,
które towarzyszyły temu zdarzeniu… Po długich wysiłkach znalazł się w Wersalu w po-
koikach Marii Antoniny i usłyszał ten wyraz z ust Joasi. Jak dobrze, jak zupełnie to słowo
malowało istotę rzeczy!

— Gdybyście zechcieli, to może udałoby się zająć miejsce lekarza przy kopalni „Syk-

stus” — mówił inżynier.

— Nie teraz, nie teraz! Muszę przez kilka dni wypoczywać.
— Ja też mówię o przyszłości. Rozmawiałem z jednym, wpływowym człowiekiem.

Dobra by to rzecz była, gdybyście tu osiedli. Nudno tu i smutno, to prawda…

Religia

Zamilkł i przez chwilę siedział ze zwieszoną głową. Później śpiewnym szeptem mó-

wił do siebie:

e e me

o o e mund bo

bi me e u e ni em de b bo

⁵⁵

⁵⁵

e e me

o o

(łac.) — słowa z  psalmu Dawida: „Pokropisz mnie hyzopem, a będę oczyszczony,

obmyjesz mnie, a ponad śnieg bielszym się stanę”. Zgodnie z trydenckim (przedsoborowym) rytem katolic-
kiej mszy antyfonę rozpoczynającą się od tych słów śpiewano w czasie

e i — pokropienia wiernych wodą

święconą, które poprzedzało sumę (mszę odprawianą w niedziele lub dni świąteczne).

Ludzie bezdomni om d u i



Zwrócił się do Judyma i trochę zawstydzony, z bladym rumieńcem na twarzy, tłumaczył
się:

— Czasami przychodzi skądś taki obraz nieoczekiwany. Uczucie jakby spod ziemi…

Właśnie w tej chwili myślałem sobie o naszym kościele. Pewien stary kościół w górach…
Otyły ksiądz wychodził w białej albie, z nim dwu ludzi: organista i kościelny. Ten zapach
ziół, zboża, leszczyny z młodymi orzechami, bo to  sierpnia! Ksiądz intonował:

e e

me

i odchodził na kościół, między ludzi, tym jakby wygonem, który tworzy się po

środku chłopów. Kropił na prawo i na lewo, wolno wznosząc rękę. Tymczasem organista
sam śpiewał. Głos jego był czysty, męski, spokojny. Ogolona twarz wyrażała skupienie,
prawie surowość. Gdy śpiewał te słodkie wyrazy: u e ni em

, tony jego głosu były

nieco ostre, schrypłe. Słyszę go w tej chwili… Ach, Boże! Zazwyczaj, gdy po wtóre zaczy-
nał werset, ksiądz wracał i wtedy krople wody święconej padały na czoła pańskie, którzy
staliśmy w ławce kolatorskiej. Krople wody święconej… Święte, chłodne krople… A ta
melodia błagająca, ufna, ten śpiew dziecka, to westchnienie duszy prostej, która się nie
boi… Czy pan nie widzisz, że z głębi tych wyrazów patrzą w niebo oczy wytężone, zalane
łzami? L

bi me e u e ni em de b bo

Wieczór zapadał. W oddali widać było lampy elektryczne rozlewające dokoła siebie

bladoniebieską zorzę. Dawał się słyszeć gwar oddalony. Powóz pędem wjechał w uliczkę
czegoś w rodzaju mieściny i zatrzymał się przed piętrowym odrapanym domem. Judym
wszedł za swym gospodarzem na górę. Mieszkanie było dość obszerne, ale puste jak
psiarnia. W jednym pokoju sterczały wieszadła niby jakieś dziwaczne straszaki na wróble,
w drugim tuliło się do ściany łóżko żelazne, w trzecim stał na środku stolik kartowy
i znowu łóżko oraz trocha niezbędnych gratów.

— Rozgośćcie się w tych salonach, jak potraficie, a ja zajmę się zdobyciem jadła

tudzież napoju — żartował Korzecki wychodząc z mieszkania.

Za chwilę wszedł człowiek czarny jak węgiel, niosąc walizy. Pocałował Judyma w rękę,

Chłop, Robotnik

licho wie z jakiej racji, i zaczął znosić z sąsiednich lokalów szklanki, powyszczerbiane
talerzyki, widelce, noże. Wkrótce potem zjawił się Korzecki z wiadomością, że będzie
befsztyk i piwo.

— Czy nie podziwiacie spartańskiej skromności tego apartamentu? — zapytał rzucając

swój kostium wykwintny.

— Będzie tu ładniej, gdy przyjdzie gospodyni… — rzekł Judym, aby tylko coś po-

wiedzieć.

Korzecki roześmiał się głośno, zanadto głośno, z chichotem, który niemile raził. Wnet

jednak umilkł i hałaśliwie począł myć się, chlustać wodą na głowę, parskać i fukać.

Gdy później wycierał twarz ostrym ręcznikiem, mówił:
— Wygłosiliście rzecz okropną. Gospodyni… cha!… cha!… Gospodyni! Co za wyraz!
— Dlaczegóż okropną? Jesteście może o rok, o dwa starsi ode mnie.
— Ale cóż to starość ma do tego? Tu nie chodzi o starość ani o młodość.
— Więc o cóż? Ba! — O cóż…
— Chcecie, to wam znajdę pannę.
— Ja sobie już sam znalazłem.
Oczy jego zabłysły złowrogim, srebrnym blaskiem i nieruchomo patrzyły w Judyma.

Po kolacji siedzieli naprzeciwko siebie w milczeniu. Judym, aczkolwiek znużony, nie miał
chęci spać, owszem, rad był rozmowie.

— Pragnąłbym — mówił z cicha Korzecki — żebyście tu osiedli na „Sykstusie”,

notabene z czysto egoistycznych pobudek.

— A cóż wam ze mnie przyjść może?
— Bagatela! Przecie i teraz ściągnąłem was nie dla czego innego, tylko dlatego, żebym

sam coś na tym zyskał.

— No?
— Znacie mię przecie, a raczej znaliście cokolwiek przed kilkoma laty. Od tego czasu

posunąłem się dzielnie w kierunku raz obranym.

— Czy wówczas kuracja szwajcarska nie pomogła?
— Gdzież tam! Pomogła. Ja i teraz jestem zdrów jak bawół. Pracuję tu przecie jako

inżynier, wstaję o piątej, późno idę spać, a muszę mieć siły i zdrową głowę, żeby te-

Ludzie bezdomni om d u i



mu wszystkiemu podołać. To nie o to chodzi, nie o zdrowie… jakże to powiedzieć? —
zewnętrzne…

— Ech, znowu mistyczne terminy.
— Niech sobie będzie! Otóż tedy… Właśnie chciałbym, żebyście tu gdzieś byli nieda-

leko, z waszymi rzetelnymi oczami, z waszą szkolarską nomenklaturą medyczną, z waszą
mocną duszą, duszą… nie obrażajcie się tylko!… z sutereny, z waszą nawet tajemniczą
panną Joasią…

— Słuchajcie no, tylko o tym…!
— Nic, nic! Ja przecie nie mówię nic złego. Tak mi dobrze, gdy siedzicie przy moim

stole!

Judym usłyszał w tym głosie to, co było we wzroku Korzeckiego: dźwięk za wysoki,

który się chybocze bezsilny w jakimś zawrotnym, niedoścignionym zenicie.

— Cóż wam jest? Powiadajcie… — rzekł do niego życzliwie. — Będę wam służył

z całego serca i sił, choć wiem, że mi nieraz dokuczycie. I wyleczę was!

— Nie bójcie się tylko dokuczania, nie ma czego. Ja z wierzchu jedynie jestem po-

malowany na kolor stalowego bagnetu. W środku wszystko jest kruche jak stearyna.
A zresztą… e m en

i ⁵⁶…

— Cóż to znowu ma być?
— To nic, takie sobie lokucje⁵⁷. Ja, proszę was, jestem zajęty pracą duchową, któ-

Kondycja ludzka, Śmierć,
Walka

ra powinna by się nazywać kształtowaniem woli, a właściwie — zwalczaniem strachu.
Chciałbym osiągnąć tego rodzaju panowanie nad cielskiem i jego tak zwanymi nerwami,
żeby nie być od niego zależnym.

— Żeby od nerwów nie być zależnym?
— No! Źle mówię?
— Bardzo źle.
— Chcę znać życie i śmierć tak z bliska, abym mógł obojętnie spoglądać na jedno

i na drugie.

— To są azesy. Człowiek tak może znać tylko życie.
— Na przykład Andre⁵⁸! Ludzie, którzy wsiadali do jego balonu, znali śmierć do-

kładniej niż życie. Widzieli białe pola, szkliste od lodu, w blasku zorzy polarnej. Widzieli
tam siebie samotnych i ją, z daleka przychodzącą. Widzieli ją przez całą zimę w ciepłych,
wygodnych mieszkaniach, wśród banalnych rozmów z subtelnymi kobietami. I oto pew-
nego dnia wstali i wyszli na spotkanie tej nieznajomej. Żebym mógł wytworzyć w sobie
taki spokój!

— Nie wiemy wcale, jakimi oczyma zaglądali w ślepie śmierci tamci ludzie. Może

w nich był tylko namiętny wybuch ambicji, może wcale nie było spokoju, może była
tylko żądza sławy — i strach.

— Ambicji! To mi się podoba! Umrzeć dlatego, że taka jest moja wola, umrzeć wtedy,

kiedy chcę, kiedy j a chcę, ja — pan, duch, i za to, co biorę pod moją silną rękę, co j a biorę
w obronę. Rozumie się, że w tym może być trocha jakiejś ambicji! Andre i jego towarzysze
wykształtowali swą wolę do tego stopnia, że mogli spełnić czyn zamierzony. Chodzi o to,
żeby obudzić się ze snu i śmierć, gdyby stanęła przy naszym wezgłowiu, powitać z takim
samym uśmiechem jak kwietniowy poranek. O, Boże! Nie bać się śmierci…

— To jest niemożliwe… To jest wbrew naturze.
— To jest tylko bezmiernie trudne. Dla innych ludzi zresztą nie jest ta sprawa ani

tak ważna, ani nawet, choć to głupio brzmi, pierwszorzędna. Ale dla nas, nieszczęśników
z chorymi nerwami… Można zwalczyć obawę śmierci jako takiej, jej samej; ale niepo-
dobna, dla mnie niepodobna, zdusić obawy czegoś, bojaźni niespodziewanej, dzieciąt-
ka bezsennych nocy. Ostatnimi czasy nie mogłem sypiać sam jeden. Nocował u mnie
w przedpokoju pewien górnik.

— Widzicie, to są chore nerwy…
— Zaraz. Ten górnik jest wcale niegłupi, raczej mądry. Rozmawiałem z nim do upa-

dłego, żeby się poddać jego sugestii i usnąć, ale mi się wśród azesów walił na łóżko

⁵⁶ e m en

i (anc.) — odchodzę.

⁵⁷ o u

— powiedzenie.

⁵⁸ nd e, właśc.: Salomon August Andrée (–) — szwedzki badacz terenów podbiegunowych i zapa-

lony aeronauta. Zginął wraz z dwoma towarzyszami podczas nieudanej wyprawy balonem na biegun północny.

Ludzie bezdomni om d u i



jak kłoda. Tyle miałem pociechy, że przy mnie chrapał. Ja przez całe noce siedziałem na
tej sofie. Gdybym go tak był obudził z północka, tego z przewybornymi nerwami, tego
z nerwami jak stalowe liny, i powiedział mu: Człowieku, zaraz umrzesz… — widzieli-
byśmy, co by się z nim działo! Byłby dygotał, byłby się wił po ziemi, modlił się i mdlał
ze strachu. A ja, który sam tu marzyłem w proch zamieniony, którego nerwy zdawały
się błądzić po wszechświecie, ja chory, dotykałem jej palcem, wyzywałem ją na rękę, pa-
trzyłem na nią z moją ironią jak na człowieka, którego nienawidzę. Teraz doświadczam
takiego wrażenia, że gdybyście wy tu zostali w okolicy, ja mógłbym sypiać. Mógłbym
w taką noc myśleć: tu Judym jest niedaleko. Mógłbym myśleć: wstanę rano, zobaczę go,
pójdę do niego…

Gdy to mówił, doktora przechodziło zimne mrowie. Jakieś uczucie niby zielony śliski

wąż lazło po jego ciele. Oczy Korzeckiego jakoby patrzyły, ale właściwie wzrok ich zwró-
cony był do wnętrza duszy. Na ustach jego był uśmiech… Uśmiech niepojęty, a ciągnący
do siebie jak błysk, który czasami można widzieć w górskiej przepaści.

W wyrazie jego twarzy nie było prośby ani żądania współczucia. Było tylko detaliczne,

konkretne i umiejętne przedstawienie istoty rzeczy.

— Więc nie boicie się śmierci? — pytał Judym.

Gotycyzm

— Ja z nią walczę. Raz ja zwyciężam, kiedy indziej ona. Wówczas mam

o no u

nu ⁵⁹, jak małe dziecko. Oto siedzę tu z wami, rozmawiam, jestem spokojny i wesoły. Nie
wiem nawet, czy może istnieć smutek? Co to jest smutek? Nic o nim nie wiem. Jestem jak
filister, którego śmiech by ogarnął, gdyby mu kto mówił, że jest na ziemi dojrzały czło-
wiek, który się „czegoś” boi. A oto może minąć godzina i stanie nade mną to bezosobowe
widmo. Zacznę się bać samotności, zacznę cierpieć tak strasznie, tak przerażająco! W ję-
zyku ludzi nie ma na to imienia.

o … Tylko straszliwa muzyka Beethovena czasami

roztworzy podwoje tego cmentarza, gdzie w skrwawionych dołach leżą obdarte trupy,
gdzie w nocy wiecznej wyje płacz jakiejś istności ludzkiej, która straciła rozum i błądzi,
błądzi, błądzi bez końca, szukając ratunku.

— Powinniście, jak można tylko, chodzić w pole. Każdą wolną chwilę poświęcać na

rozrywki. Jeździć koleją, a najgłówniejsza rzecz — unikać wszelkich wzruszeń.

— Tak: pójść po rydel i wykopać się z błota, w którym się leży. Dla mnie na ziemi

nie ma miejsca.

— Ech, z tymi tam!
— Wiem, co mówię. Ja nie mogę żyć jak miliony ludzi. Przecie nieraz uciekam na

dwa miesiące w Alpy, w Pireneje, na jedną wysepkę u brzegów bretońskich. Rzucam
gazety, książki, nie odpieczętowuję listów… I cóż mi z tego? Zawsze i wszędzie widzę
odbity świat w sobie, w mojej duszy nieszczęsnej. Gdy się nie spodzieję, wybucha tam
wściekły gniew przeciw jakiejś podłości dawno widzianej, zbudzi mię ze snu, przypomni
wszystko, ukaże wszystko… Gniew bezsilny, a im bardziej bezsilny, tym większy!

— Może by zupełnie zmienić sposób życia? Rzucić wszelkie obowiązki? Wziąć się,

czy ja wiem, do roli?

Korzecki zamyślił się i milczał przez kilka minut. Później mówił:
— Nie, to niemożliwe. Człowiek już do śmierci musi nosić pewien rodzaj ubrania,

mieć taką a nie inną bieliznę. To darmo. Muszę zarabiać dużo. Ja nie mógłbym chadzać
w tutejszym, łódzkim korcie. Musi mi go facet przynieść z zagranicy. To darmo! Potrze-
buję także jeździć do Europy, widzieć w Paryżu salony wiosenne⁶⁰, wiedzieć wszystko,
czytać rzeczy nowe, poznawać, co się zjawia nowego w mózgu ludzkim, iść ze światem,
płynąć w fali. To darmo! Ach, ja rozumiem, co mówicie. Wrócić gdzieś, tam, w moją
leśną okolicę, pędzić życie rolnicze, ziemiańskie, życie tych ludzi szczęśliwych, ludzi zu-
pełnie od nikogo niezależnych! Rozumiem was. Ale to już nie dla mnie. Ja już za dużo
wiem, zbyt dużo potrzebuję — a zresztą… ja mam naturę niespokojną; i tam bym sobie
znalazł bałwana, z którym staczałbym walki.

— Ach, tak…—śmiał się Judym.
— Mówicie znowu: unikaj wzruszeń. Ja nie tylko unikam, ale nie mam wzruszeń.

Dziecko, Kondycja ludzka,
Śmierć

Co ja się mam wzruszać! Niech się filantrop wzrusza! Ale jakieś nie znane mi wzruszenie

⁵⁹

o no u nu (łac.) — strach nocny, chorobliwa obawa ciemności.

⁶⁰ on

io enne — mowa o corocznych wystawach w Paryżu współczesnych malarzy ancuskich i obcych.

Ludzie bezdomni om d u i



leży we mnie, pomimo mej wiedzy, jak złodziej, który się zakradł do mego mieszkania
i wyłazi ze swej kryjówki dopiero w nocy. Podłości, nadużycia, łajdactwa, krzywdy, nie-
dole… Przechodzę obok tego ze spokojem, z zimnym spokojem, kopię to nogą, pluję na
to. Mówię sobie zawsze te najwyższe, najpotężniejsze, te boskie słowa, które z cieniów
języka rodu ludzkiego On wyjął: „Co mnie i tobie, niewiasto?”⁶¹. I, nie wiedząc wcale,
wlokę w sobie zarazę. Umarł tutaj przed kilkoma tygodniami mały chłopczyk, syn jedne-
go biednego e

⁶². Przywiozłem mu był z Mediolanu czerwony kapelusik, podarunek

z drogi… za anka. Tu w tym ogrodzie biegało to i skakało po całych dniach. Ta czer-
wona główka… Gdy się dowiedziałem, że zmarł na dyeryt, umyślnie wziąłem sprawy
najważniejsze, robiłem plany, żeby o nim nie myśleć. No i jakoś przeszło. Aż oto raz nad
wieczorem siedzę w tym fotelu… Podnoszę oczy i widzę: sunie się wzdłuż ścian czerwona
plama. A w uszach słyszę ten głos wesoły. Czy ja wiem zresztą, czy to była plama? Był to
smutek czerwony, smutek przerażający jak sama śmierć takiego niewinnego życia. Nade-
szła noc, a w niej — moje troski. I oto bezsenność. Jedna noc, druga, trzecia, czwarta…
Wyjechałem na dwa dni. Pędziłem kurierami, gdzie oczy poniosą. Stojąc w oknie ciągle
patrzyłem na krajobraz. No i, chwała Bogu, znikła czerwona plama. Usnąłem w pew-
nym hotelu. Będziecie się może śmieli ze mnie, ale tak było: ta czerwona plama została
pokonana, starta przez zieloną, jasnozieloną…

— Macie chore nerwy.
— O tak Ale ja mam także inną jeszcze chorobę. Ja mam zanadto wyedukowaną wia-

domość. To jest ścierwo obolałe! Nieszczęściem, katuszą jest posiadanie prawdy. Zanadto
duża przestrzeń leży między nią a padołem, czyli Zagłębiem.

⁶³

Zbudziwszy się następnego dnia rano, Judym nie zobaczył już gospodarza. Był sam w tym
pustym mieszkaniu, którego nie ozdabiał ani jeden sprzęt milszy, wytworniejszy.

Zdawało mu się, że znowu jest w Paryżu, na Boulevard Voltaire, i że otacza go cudze,

przemierzłe powietrze. Na ścianie izby, gdzie nocował, wisiał niewielki portret olejny

Ojciec

człowieka z chudą twarzą, w której uderzało od razu podobieństwo do Korzeckiego.

„To musi być jego ojciec — myślał Judym. — Co za nieprzyjemna twarz! Gdyby kto

chciał wymalować pychę w postaci człowieka, to mógłby za wzór śmiało wziąć to oblicze.
Zdawało się, że te oczy ani na chwilę nie zwalniają widza i że ciągle maluje się w nich
wyraz: ty chamie, ty obdartusie!”

Judym nie mógł usiedzieć w tym mieszkaniu. Wypił szklankę mleka, którą znalazł

w sąsiednim pokoju, i wyszedł. Wlókł się ze zwieszoną głową uliczkami osady fabrycznej
i przypatrywał wszystkiemu, co spotykał, z badawczą uwagą, która chyba tylko w chwilach
najgłębszego smutku opuszcza człowieka z ludu.

Murowane, po większej części piętrowe domy zbite były w kupę i tworzyły niechlujne

Dom, Przestrzeń

miasteczko. Jedną z ulic zajmowały dwa długie budynki, o jakich pięćdziesięciu okien-
kach na dole i na piętrze, przypominające owczarnię. Zewnętrzne ich mury były obłupane
z dawnego, dawnego tynku i świeciły nagością sczerniałych cegieł, brudem i zaciekami
wilgoci.

Dokoła nich nie rosło ani jedno drzewo, nie sterczał ani jeden badyl. Od ontu i z ty-

łu znajdowały się drzwi i sienie, przed którymi gniły kałuże pomyj i leżały kupy śmieci.
Wgłębienia okien każdorazowy mieszkaniec danej izby ozdabiał jak mógł, malując je far-
bą jasnoniebieską albo brązową. Toteż futryny okien tworzyły istną polichromię w tym
dziwnym schronisku ludzi. Tu i ówdzie wisiał biały kawałek tiulu w kształcie firanki
i mokła w glinianym wazoniku jakaś zielona roślinka. Dalej, za osadą, wzdłuż szosy stały
po jednej i po drugiej stronie domy, które wypada nazwać murowanymi chatami. Każdy
z nich podobny był do sąsiedniego jak dwie krople wody.

⁶¹ o mnie i obie nie i o — słowa, które według Biblii wypowiedział Chrystus do Matki Boskiej podczas

uczty weselnej w Kanie Galilejskiej.

⁶² e e (z niem.:

e e ) — robotnik w kopalni podwożący węgiel lub rudę pod windę.

⁶³ i u (z niem.:

u ) — życzenie szczęścia i powodzenia w pracy, odpowiednik polskiego: Szczęść

Boże!

Ludzie bezdomni om d u i



Te budy, ciemne od urodzenia, gdyż nigdy ich nie tynkowano, były oberwane, chylą-

ce się ku ruinie, wyzute z jakiejkolwiek ozdoby. W głębi czarnego muru, który sypał się
na wsze strony, dziwacznie połyskiwały okna z szyb przepalonych, rumianych, zielonko-
watych i niebieskich. Mieszkania te nosiły na sobie cechę a raczej piętno tymczasowości
pobytu tych, co tam gościli. Nikt nie dba o ich całość, zarówno ci, do kogo należą, jak
ich chwilowi mieszkańcy. Nikt nie przywiązuje się do tych izb hotelowych, gdzie wędro-
wiec ukrywa przed zimnem i deszczem głowę strudzoną, ale je lada chwila opuszcza, idąc
dalej. Te szczególne budowle wywoływały w pamięci Judyma obraz miasteczek niegdyś
widzianych na włoskim zboczu Alp w okolicach Bellinzony, Biasca i Lugano. Mieszkał
tam jak i tu człowiek zgłupiały od walki z przyrodą, która mu nic nie daje prócz kromki
chleba i łyka wódki, przerzucany z miejsca na miejsce, wegetujący z dnia na dzień.

Od jednej do drugiej zagrody lazł znudzony pies, z najgłębszą obojętnością spoglą-

dający na przechodnia, wlokło się babsko zniedołężniałe, w kiecce szarej koloru bagna
i tułało się zamoczone, brudne i smutne dziecko. Z jednego boku szosy w dużym rowie,
ujęta w twarde brzegi, żywo płynęła rzeczka. Woda jej, pompami wypchnięta z dna ko-
palni, była ryża, osadzająca na piasku, na badylach trawy i odpadkach w głąb rzuconych
muł rudy jakby startą cegłę.

Był dzień mglisty. Prószył co pewien czas lekki deszcz.
Od chwili do chwili w oczy idącego Judyma rzucał się nowy, czerwony mur z cegły

albo domostwo mieszkalne, które już przed dwudziestoma laty waliło się w gruzy.

Świsty lokomotyw, we mgle na wszystkie strony pędzących, głuche wzdychanie sy-

gnałów kopalnianych, oddech maszyn, wszędzie, daleko i blisko, robiących, wprowadzały
uczucia Judyma do jakiegoś dziwnego kraju. Nie był sobą. Nie mógł znaleźć i pochwycić
swych uczuć. Żyły w nim te same, ale się z nimi coś stało.

Było mu źle, ciężko, rozpaczliwie, ale nie tylko dlatego, że nie ma Joasi. Tysiące bo-

lesnych wzruszeń wdzierały się do jego serca. Niektóre widoki i dźwięki, zdało się, po-
chłonęły tęsknotę za Joasią, zżarły ją olbrzymimi gardłami i tylko słabe, zgubione jej echo
odzywa się w ich mowie.

Tak przemawiał krzyk, zupełny krzyk dzwonka kopalni, odzywający się z dala, skoro

tylko z zabudowań zionęły wielkie kłęby pary i szpule na ich szczycie puszczały się w ruch
swój niespracowany. Tak przemawiał turkot wagonów z węglem, pędzących po ziemi
w głębi wydrążonej.

Wolno idąc szosą Judym co pewien czas mijał przecinające ją szyny. Przy jednej z ta-

Robotnik

kich bocznic jak przez sen widział czarnego, zestarzałego człowieka, który siedział w bu-
dzie na pół w ziemi wykopanej i mętną, prawie oślepłą źrenicą pilnował jakiegoś porząd-
ku. Dalej na szynach, które szły wprost w terytorium kopalni, gdzie panował nieustający
ruch dużych wagonów obładowanych węglem, uwijał się inny człowiek. Ubrany w baranią
czapkę, sam podobny do ruchomej kupy węgla, gdy chciał zatrzymać wagon siłą rozpędu
lecący, pełen czarnych brył, skropionych z wierzchu wapnem, siadał na drąg przytwier-
dzony do hamulca i podwinąwszy nogi, mocą swą i ciężarem wstrzymywał koła. W duszy
Judyma błąkało się dla tych ludzi przywitanie czy pozdrowienie, ale na usta nie miało siły
wypłynąć.

Obchodził ich w milczeniu. Piersi jego trzęsły się, a w nich serce. Najtajemniejsze,

najbardziej istotne uczucie wewnętrzne witało w tych ciemnych i brudnych figurach ojca
i matkę.

— To mój ojciec, to moja matka… — szeptały jego wargi.
Około szerokiego, drewnianego domu pewien człowiek zatrzymał go słowem:
— Pan inżynier prosi.
Judym wszedł do tego budynku i spotkał się z Korzeckim.
Olbrzymia izba, oświetlona lampkami elektrycznymi, zastawiona jakimiś beczkami,

w jednej części przecięta była balustradą jak w urzędach gminnych. Tam był stół, przy
którym zasiadał starszy sztygar i dozorca. Czytano listę robotników idących do kopalni
na przeciąg czasu swego zatrudnienia, czyli na szychtę. Czytanie odbywało się numerami.
Zawiędły, silny Niemiec, który jednak klął i wymyślał e edi e⁶⁴ po polsku, czytał numery.

⁶⁴e edi e (łac.) — doskonale.

Ludzie bezdomni om d u i



Czarne figury stojące dokoła odpowiadały nazwiskami kolegów, którzy się nie stawili.
Dozorca, awansowany z robotnika, huczał co chwila:

— Cicho! Milczeć! Co za hałasy! Tu nie karczma!
W drugim końcu sali rozdawano chleb. Co pewien czas nowy górnik wchodził, klękał

Chleb

pobożnie na środku i odmawiał modlitwę, twarzą zwrócony do stołu, zupełnie jakby się
oddawał adoracji majestatu sztygarskiego.

Czasami spod powiek, niejako z głębi oblicza, błyskały białka oczu. Był to jedyny

wyraz tych twarzy, jak u Murzynów. Gniew, radość, uśmiech — wszystko inne okrywała
szczelna maska sadzy węglowej.

— Czy mógłbym zobaczyć kopalnię? — zapytał Judym Korzeckiego.
— Ij, dzisiaj? Co wam po tym?
— Jak to, co mi po tym!
— Zamknijcie oczy i będziecie widzieli zupełnie to samo.
— Więc nie można?
— Ale gdzież tam, można, tylko nie myślałem, żeby i wam to dziś

d o

o⁶⁵.

Skoro jednak… Więc chcecie zejść?

— Chcę, chcę…
— Buła — zwrócił się inżynier do kogoś w tłumie — idź no i przygotuj tam dwa

kaganki, buty dla pana, kurtę i kapelusz.

Wkrótce później weszli na dziedziniec. Znowu otoczyło Judyma wczorajsze uczucie

na widok sortowni, na widok walców połyskliwych ze spiralnymi karbami, wijących się
w oku, jakby się wkręcały w oprawę swoją. Wózki z węglem, przez windę wyrzucone
z głębi kopalni, stawały w maleńkich relsach i wysypywały się, pchnięte silnymi rękoma,
na ruszty ze spiralnych walców. Stąd grube i kostkowe bryły zlatywały na ruszty niżej
położone, a drobny miał i orzeszek węglowy sypał się w sita, które go wypychały na brzeg
pochylni.

Sita żelazne na wygiętych wałach, czyniące ruchy ręcznego przetaka, które wytrząsają

drobny węgiel, tworzą jakby upusty dwu rzek formalnych. Rzeki te leniwie, bez końca
płyną ku wyjściu nad wagonami kolei.

W sąsiedniej hali, obok szybu, Judym przypatrywał się motorowi parowemu, który

obraca dwie szpule szczytowe. Na nich okręcają się liny ze stali podtrzymujące windy,
z których jedna idzie do sztolni, gdy druga w górę wstępuje. Spoglądając na błyszczą-
ce cylindry, w których pracowały tłoki, Judym szukał właściwie tylko ukrytego gdzieś
dzwonka…

Ubrani w grube buty, w skórzane kaany zapięte na sprzączki, trzymając w ręku

mosiężne lampy, w których płonie knot umoczony w oleju, stanęli w szali.

W pierwszej sekundzie, kiedy jej deski stojące na równi z podłogą drgnęły, Judym

doświadczył takiego wrażenia, jakby mu kto ścisnął gardło. Wkrótce przyszło otrzeźwie-
nie, szum w uszach i lekka bojaźń w sercu. Czarne belki cembrowiny migały się w oku
niby szeregi jakichś schodów nieskończonych. Gdy szala stanęła, wyszli na korytarz su-
chy i oświetlony lampkami elektrycznymi. Uwijało się tam mnóstwo ludzi, przychodziły
i odchodziły szeregi wozów ciągnionych przez wyuczone konie. Z tych pierwszych, wid-
nych galerii dostali się przez kręte szlaki do maszyn pompujących wodę. W ich okolicy
skończyło się światło. Jedynym jego źródłem stały się odtąd kaganki niesione w ręku.
Miejsce było gładkie. Spód korytarza zajmowały szyny. Po nich wędrowały ciągle szeregi
wózków z ed un iem, ciągnione przez konie.

Drzwi, niewidoczne w ciemności, ustawione tu i ówdzie dla skierowania powietrza

Robotnik, Starość

do tych chodników, gdzie się „nie świeci”, otwierały tajemnicze ręce ludzi zgrzybiałych,
którzy na miejscu odźwiernych dokonywują żywota. Inżynier mijając takie drzwi rzucał
wyraz:

—

i u

—

i u — odpowiadała ciemność.

Było w tym dźwięku coś ściskającego serce. Przywierał do mózgu obraz figur tych

starców, ledwie dających się z mroku wyróżnić, tych czarnych brył, które za życia miesz-
kają w grobie, śnią w nim przez resztę dni swoich jak pająki, czekając cierpliwie na chwilę,

⁶⁵

d o

— odpowiadać, pasować.

Ludzie bezdomni om d u i



kiedy już na zawsze wstąpią do ziemi, kiedy wejdą w jej zimne łono na „szychtę” wieczną.
Łańcuch ciemnej niedoli przykuwa ich do miejsca. W starczym drzemaniu widzą pewno
ciepłe słońce wiosenne i jasne łąki, kwiatami zasiane…

Korytarze mało różniły się między sobą. Jedne z nich były wykute li tylko w węglu,

inne posiadały wręby ze ścianami z cegły, wmurowanymi dla zatamowania ognia i mokre-
go a sypkiego piasku, który zowią „kurzawką”. Zwyczajny chodnik o stropie półokrągłym
zamieniał się stopniowo na korytarz ze stemplami, na których leżały kapy⁶⁶ podtrzymu-
jące rodzaj sufitu, czyli „okorki”. Te korytarze doprowadziły do brzegu pochylni idącej
w kierunku upadu warstw węgla. Z boku czarnej czeluści sunęła się w dół drewniana
rynna, po której spychano drzewo. Obok szła stalowa czy żelazna lina wciągająca wózki.

Ciemność, ciemność gęstą od kwaśnego czadu rozświecał tylko czasem daleki ognik

niewidzialnej postaci. W pewnych miejscach były tam schody, a właściwie szczeble do
tarcic przybite; gdzie indziej szło się po oślizłej desce. Na dnie kopalni, w głębokości
dwustu kilkudziesięciu metrów pod ziemią, zimny i wilgotny przeciąg wlókł się koryta-
rzami. Była ich tam sieć cała, w której przychodzień doświadczał bolesnego niepokoju,
jaki wstrząsać musi rybą, gdy się spotyka z gęstymi okami matni. Szli w jakimś kierun-
ku, który wydawał się stroną prawą, do lochu dźwigającego się w górę pochyło a stromo
i tworzącego ślepą sztolnię. Wkrótce musieli schylić się w pałąk, gdyż piętro było tak
niskie, że pod nim ledwo mógł się przesunąć wózek z „urobkiem”. Gdzieś daleko, jak-
by u szczytu tej góry, widać było chodzące z miejsca na miejsce bladożółte światełka.
W zaklęsłej komorze, która się nagle znalazła, słychać było pracę kilku ludzi.

—

i u — rzekł Korzecki.

Odpowiedziano chórem przyjaznymi głosami, które dziwne i głębokie zrobiły na Ju-

dymie wrażenie.

„ i u , i u …” — mówił do nich i on w głębi duszy.
Właśnie wtedy przerwało jakby tamę swoją nowe źródło tęsknoty za Joasią, tęsknoty

tak bolesnej, bardziej bolesnej niż w chwili pożegnania…

Górnicy w czarnych „kapach” i w „berglederach”⁶⁷ nabijali prochem, grubym jak

Praca, Robotnik

ziarnka kukurydzy, długie tuleje papierowe. Otwory w miejscach właściwych już były
wyświdrowane długimi „laskami” ze stali, o zakończeniach podobnych do grotów piki.
Gdy ładunek został nabity, lont weń włożony i przystemplowany z wierzchu szczelnie
gruzem za pomocą stępora, jak nabój w lufie — jeden z pracowników zapalił dwa żyga-
dła⁶⁸, drugi — dwa, trzeci — dwa. W mroku gęstym od pyłu i dymu ukazały się niby
jakieś niebieskawe strugi cieczy sączącej się od góry. Płomyczki doszły do muru — i zni-
kły.

Wówczas drabiny szybko odstawiono i wszyscy z pośpiechem weszli do sąsiedniego

chodnika. Tam czekali z dziesięć sekund, nim się odezwał pierwszy wybuch. Prąd powie-
trza runął w sąsiednie galerie i komory, dźwigając na sobie ostry zapach prochu. Bryły
węgla hucząc waliły się za przyległym filarem, a na wszystkie strony w ścianach coś sypa-
ło się z prędkim trzaskiem i szelestem, na podobieństwo stada szczurów biegających za
makatami. Potem nastąpił drugi wybuch, za nim trzeci i czwarty. Dym wypełnił galerie
i ciągnął leniwie do przejść, w których się „świeci”. W dali słychać było huk ładunków
dynamitowych i czuć słodkawy ich zapach.

W pewnym miejscu Korzecki przywołał kogoś po imieniu i zostawił go z Judymem,

a sam odszedł. Musiał obejrzeć robotę w innej całkiem stronie. Doktor został w ciemności
z widmem trzymającym swą lampę. W sąsiedztwie tego miejsca kilkunastu ludzi zajętych
było podstemplowywaniem „piętra”. Chwilę obydwaj z górnikiem stali nic nie mówiąc
do siebie. Wreszcie Judym podniósł lampę do góry i zobaczył sczerniałą twarz starego
człowieka, którego siwe włosy wymykały się spod „kapy”.

— Co robią tutaj, ojcze? — zapytał.
— A caliznę wyrabiamy między chodnikami.
— Caliznę⁶⁹?

⁶⁶

— opierająca się na stemplach belka podtrzymująca sufit w chodniku; także czapka górnicza.

⁶⁷be ede — skórzany pas górniczy.
⁶⁸

d o — zapalnik.

⁶⁹

izn (inaczej: filar) — pokład kopalny między chodnikami.

Ludzie bezdomni om d u i



— Juści. Filar wybieramy. Bierzemy jedno o ie za drugim na długość i na szerokość,

podpieramy strop słupem — i dalej. Po boku stawia się „organy”… Proszę łaski… pan
może i nie znajomy z kopalnią?

— A nie. Pierwszy raz widzę.
— Tak ci…
— Cóż to za organy?
— To zaś są kłody na sztorc stawiane, żeby służyły tak jakby za ściankę. Z przodu też,

od chodnika przy kończeniu

e i⁷⁰ drugą taką ścianę się buduje, a zostawia się zaś miejsce

próżne, niby tak jakby drzwi. A wyrobi się całą

e

i z okruchów się ją wyczyści, to się

dopiero te słupy zaczyna wyjmać, a inne się tnie toporem. Gdy pracowity górnik usłyszy
w cichości największej pierwszy, aby maluśki trzask piętra, wtedy kilof do garści i umykaj
z o i ! Ziemia się urwie w tym miejscu i rumowiem całe to zawali. Na wierzchu, na
górze zawalisko w dół wciągnie, tak jakby lej…

Judym podniósł do góry swą lampę i przyglądał się ścianom. Gładkie albo chropawe

ich płaszczyzny tu i ówdzie miały na sobie rysy ostrego żelaza, jakby pismo jakieś klinowe⁷¹
pracowicie wyryte. Idąc z wolna obok gładkiej ściany, miał złudzenie, jakby je czytał. Ze
znaków koślawych, kierujących się to w tę, to w inną stronę składała się historia tych
czeluści.

Zdawało mu się, że stoi w cudownym lesie, w puszczy odwiecznej, nie sianej, przez

którą nie szła jeszcze stopa człowieka. Rosły naokół olbrzymie paprocie z pniami, jakich
nie obejmie trzech ludzi, skrzypy w drzewa wybujałe, straszne widłaki i inne, niewidzia-
nych form, mistycznej piękności albo potwornej brzydoty, jakieś sigillaria, odontopte-
rydy, lepidodendrony⁷²… Te wielkie potwory, splecione między sobą łańcuchami lian,
krzewiły się na pulchnym trzęsawisku, gdzie mchy przepyszne i niewysłowione kwiaty
pachniały w czarnym gorącu wieczystych cieniów. Słodkie, upalne lata wyciągały z ziemi
pod chmury te pnie i gałęzie, dostępne tylko dla wzroku i skrzydeł; wilgotne, deszczowe
zimy zasilały glebę na wieki. Swobodne wichry, w dalekich stepach i w śniegach łańcu-
chów górskich zrodzone, przylatywały bić puszczę rycząc jako szczenięta lwie.

Wtedy kołysała w łonie swoim pieśń huczącą na podobieństwo morza. Jakże często

trzaskał w nią piorun, a huragan ją deptał, łupił i rwał! Dzikie chmury iskrą czerwoną
zapalały jej głębie śpiewające. Wtedy gorzała jak wielki stos. Ale gdy deszcz ustawał, przy-
chodziła wieczyście młoda, lilioworamienna wiosna, jak dziewczątko szukające kochanka,
i swawolnymi usty zdmuchiwała pyły roślin w ziemię rozmokłą, marzącą o cieniu kona-
rów. Nowe morze zieleni wylewało się na ten sam grunt, przez który pędziły krzemienne
kopyta ognia i szprychy jego wozu tak samo prędkie jak wicher.

I znowu na ciszę gęstwin młodej puszczy przypadał niespodziewany krzyk wojenny

jaguara i rozdzierał ją wrzask, śmierć głoszący, bezlitosnego orła.

Aż oto wielkie jakieś morza w głębi lądów próżnujące wyrwały się ze swoich gro-

bel i puściły prądy szalone, które zdjęły z korzeniem olbrzymie lasy, niosły je w pianach
swych niby flotę okrętów zdruzgotaną i pchały w te zaklęsłe niziny. Tu je niezmierną
masą wwaliły jakby do grobu. Przykryły je warstwami gruntu zdjętymi z gór. W ciągu

Natura, Praca, Walka,
Ziemia

tysięcy lat w ciałach tych krzewów, na których gałęziach ptaki niezliczone gniazda sobie
słały, ustało życie i począł się tajemny rozkład. Wielkie ciśnienie zapadniętych warstw,
napływy wód i czas wiekami idący czyniły sprawę podziemną: stwarzanie wody z tlenu
i wodoru tych cielsk obumarłych, wydobywanie z nich kwasu węglowego i tlenku węgla.
Został tylko węgiel sam, jedyny, w olbrzymim nadmiarze, nie mający się z czym połą-
czyć, jak samotny duch ciemności. Straszliwe jego cielsko martwiało, stygło i umierało
w sobie samym tysiące lat. W męczarni zrastało się samo ze sobą, tuliło się do siebie jak
byt przeklęty. Z dawnej budowy nic nie zostawił czas długi. Tylko jakby jedyne echo z oj-
czyzny, gdzie wszystko kwitło, rosło i kochało się w niebiosach — został nikły rysunek
warstw pnia albo odcisk powiewnego liścia w czarnym, żałobnym kamieniu.

⁷⁰ e

(z niem.:

e ) — odcinek.

⁷¹ i mo

ino e — pismo, którego znaki miały kształt klinów; było używane w starożytności w krajach

Bliskiego Wschodu (Babilonia, Persja).

⁷² i i

i , odon o e d , e idodend on — bardzo dawne gatunki olbrzymich roślin, z których powstały

pokłady węgla kamiennego.

Ludzie bezdomni om d u i



Długie prace przyrody, nie dające się myślą ogarnąć zaczyny i odczynienia, człowiek

chwyta jako łup swój za pomocą pracy krótkotrwałej, chytrej i ułatwionej. Przychodzi
w święte czeluście z bladym płomykiem i krótkim swoim kilofem. Siłą nędznego ramienia
wyniesie to, co tu schował ocean. Bierze cały pokład do cna, od wychodni do upadu,
zgrzebie okruszyny i na świat wyda. Zostawi tylko hałdę na wierzchu i próżnię w głębinie.

Ziemia nie oddaje swej pracy i swojego dorobku bez walki. Prosta i obojętna jak

dziecko, od człowieka uczy się zdrady. Czyha na niego z bryłami, które ruszył, ażeby
mu je cisnąć na głowę, gdy się nie obejrzy. Rozsiewa w jego komorach śmiertelne ga-
zy i czeka, jakby w niej biło serce pana puszcz zmarłych — tygrysa. Wylewa zaskórne,
niewidzialne wody. Spuszcza ciemne jeziora, od wieków nieprzeliczonych kropla po kro-
pli zebrane, a śniące na zimnych granitach. Otwiera podziemne baseny kurzawki, którą
zawaliska ruszyły, i gliniastym jej mułem napełnia galerie pracowicie wykute.

— Nie porwał was skarbnik⁷³? — zawołał znienacka Korzecki wynurzając się z mroku.
Poszli długim chodnikiem. Z bliska i z dala szły szeregi wózków ciągnionych przez

Praca, Zwierzęta

konie. Każdy z tych pracowników wlókł tak za sobą całymi latami przeklęte wozy. Gdy
mijali postępującego w ciemności, odwracał na bok głowę i oczy, które już razi żółty blask
światła.

Przyszli wreszcie do szybu, który ich z dna kopalni miał podrzucić o sto metrów wy-

żej. Woda lała się tam strugami, kapała w szalę, ciekła po drzewie cembrowiny. Stanęli
w mokrej windzie wśród ludzi wrzeszczących, przemokłych, ze złymi twarzami, i w ciągu
jednego momentu wyniesieni zostali na powierzchnię górną. Szli stamtąd ciemnym i nie-
skończenie długim korytarzem. Było w nim zimno i wilgotno. Strop walił się tu i ówdzie,
wyginał kapy i miażdżył okładziny. Śmiertelnej czarniawy nie rozświetlały nawet ogniki
górnicze. Czasami tylko słyszeć się dawał odległy turkot i krzyk wozaka. I znowu z mroku

Praca, Zwierzęta

wynurzał się koń-górnik, odwracał swe smutne, stęsknione, beznadziejne oczy, jakby mu
był wstrętny widok człowieka, i ginął w wiecznym grobie.

W pewnej chwili Judym usłyszał przed sobą w ciemnościach rozmowę, a raczej mo-

nolog. Ktoś mówił dobitnym głosem:

— Fuks, mówię, nie zwalone!
Chwilę trwało milczenie i znowu odzywał się ten sam głos z podwójną natarczywością:

Praca, Zwierzęta

— Nie zwalone, Fuks! ie nie zwalone, to nie zwalone…
Korzecki pociągnął Judyma do ściany i szeptem objaśnił, co to znaczy:
— Czasami koła jednego z wózków, sczepionych między sobą, z szyn wyskoczą.

Wówczas koń, imieniem Fuks, staje, gdyż nie ma siły uciągnąć, a zresztą i następne
wózki zaraz się wykolejają. Poganiacz musi nadnieść i wstawić wózek w szyny. Gdy to
uczyni, woła na konia, że już tę robotę wykonał. Ale nieraz przyczepi mu o jeden wózek
za wiele i wówczas koń również staje sądząc, że to skutek wykolejenia. Poganiacz zapew-
nia go krzykiem, że „nie zwalone”, ale koń, pociągnąwszy z lekka, nie rusza się z miejsca,
gdyż czuje ciężar większy niż należy. Wówczas furman musi go przekonać: idzie wzdłuż
wózków aż na sam ich koniec i stamtąd dopiero jeszcze raz uroczyście krzyczy swoje:
„Fuks, nie zwalone!” Natenczas biedny koń godzi się z myślą, że go wyzyskują, zbiera siły
i wlecze dalej w ciemności swoją dolę. Może nawet przychodzi do świadomości, co to
jest, może nawet po cichu wzdycha albo ściska zębce, ale przystać musi na taki układ,
bo gdyby marzył albo usiłował protestować za pomocą, dajmy na to, stania, toby mu
poganiacz batem grzbiet

oi i na tym skończyłoby się polepszenie stosunków.

— No, ale wy powinniście tego zabronić… — rzekł Judym.
Inżynier podniósł wyżej swą lampę i rzekł z maltretującym, szyderczym uśmiechem:
— A, ja zabraniam, surowo zabraniam…
Po chwili rzekł jeszcze:
— Ja zabraniam, zabraniam z całej duszy, ale już nie mam siły…

⁷³

bni — według legend górniczych: duch strzegący kopalni.

Ludzie bezdomni om d u i



Któregoś z dni następnych Judym w towarzystwie Korzeckiego udał się do samego Kali-
nowicza. Była to chytra machinacja, istna konstrukcja inżynierska przedsięwzięta w celu
zapoznania się z figurą decydującą.

— Któż jest Kalinowicz? — pytał Judym zmierzając ulicą, która prowadziła do miesz-

kania jednej z potęg Zagłębia.

— Tego nie wiedzieć! Takich rzeczy elementarnych nie wiedzieć! No, rozumie się, że

inżynier, ale wielki.

— To dopiero… Dlaczegóż dziś koniecznie mamy iść do niego!
— Dlatego, że tak rozkazuje chytrość tudzież przebiegłość.
— Zanosi się na burzę. Jest parno jak w piekle — mówił Judym. Po chwili dodał:
— Wolałbym dostać batem od ciotki Pelagii, niż iść dzisiaj z tą wizytą.
— Idźcie, będzie burza — mówił Korzecki rozglądając się po okolicy.
Stali na wzniesieniu. W głębi leżało miasto. Były to szeregi domów jednakowych,

Miasto, Przestrzeń

czarnych, zadymionych. W małej stosunkowo odległości z wielkich pieców wybuchały
ognie jak z krateru wulkanów. Wicher porywał ich płaty, jakby je od masy udzierał i chciał
cisnąć na miasto.

Drzewa zasypane kurzem i dymem wyglądały niby robotnicy. Zieloność murawy była

obleczona żałobnym pokrowcem.

Za lasami i łańcuchem wzgórz rozciągała się na horyzoncie stalowa chmura z ciem-

Wiatr

nymi w sobie dołami. Szła wolno. Leciał od niej zimny wicher. W pewnych sekundach
przycichał. Zdawało się, że łazi około murów, snuje się pod płotem, zagląda do ścieków
i siada na drzewach drżących wierzchołkami niespokojnie i w bojaźni. Czasami pędził
w cwał środkiem bezludnych ulic z hukiem i gwizdaniem, jak najezdnicza awangarda
wojsk, które z dala ciągną. Naokół widać było kominy i kominy. Waliły się z nich po-
chyłe dymy szarpane przez wicher.

Z wyschłych bajor, zalegających całą długość i szerokość ulic, zrywały się co chwila

góry śniadego kurzu, mknęły ponad domy, ponad dziwaczne retorty fabryk i ciskały się
z wysoka na mieszkania ludzkie. Te latające błota zasłaniały co chwila miasto smutne dla
oczu, dziwaczne, nieprawidłowe i zimne jak e ze pieniężny.

Za nim na pewnej wyniosłości stał w cienistym ogrodzie „pałac” dyrektora. Gdy

wchodzili po wąskich schodach wysłanych dywanem, Korzecki przesadnie idąc z boku,
żeby zaś nie nastąpić na ten chodnik, mówił półgłosem:

— Teraz zbierzcie wszystkie siły, albowiem nadszedł czas próby…
Wprowadzeni przez lokaja do mieszkania, znaleźli się w salonie, którego okna wy-

chodziły na miasto. Miękki, puszysty dywan tłumił echo ich kroków. Rolki krzeseł wy-
ściełanych atłasem ginęły w nim zupełnie i toczyły się bez szelestu. Na ścianach wisiały
obrazy i sztychy w ramach niesłychanie szerokich i „bajecznie” ozdobnych.

Korzecki usiadł na fotelu ze skromną minką i przybrawszy pobożny wyraz prezento-

wał Judymowi oczami sufit i tapety. Idąc mimo woli za tą wskazówką doktor zobaczył
malowidło wyobrażające jakiś pejzaż z ruinami i pastuszkiem.

Zanim wszakże zdążył przyjrzeć się tapetom, ozwał się we drzwiach głos gospodarza:
— Szanownego inżyniera dobrodzieja, gościa miłego a rzadkiego…
Korzecki przywitał się z wchodzącym i zaraz głosem pełnym powagi wymówił nazwi-

sko towarzysza:

— Doktór Judym.
Gospodarz wyciągnął rękę i uścisnął podaną prawicę z ukłonem, który go ze względu

Szlachcic

na tuszę musiał kosztować nieco fatygi. Zajęli atłasowe miejsca, pogrążyli nogi w mięk-
kościach dywanu i toczyli rozmowę de ni i o⁷⁴, to jest o przedmiotach nie mających naj-
mniejszej wartości. Mówiono o fizjonomii okolicy, o warunkach klimatycznych i higie-
nicznych Zagłębia oraz o tym podobnych romansach. Gospodarz był to pan wyniosły
i prawie otyły. Czaszkę miał nagą, błyszczącą i mocno sklepioną. Taki czerep mógłby
dźwigać przyłbicę z żelaza. Nastroszone i w górę zadarte wąsy pasowałyby do niej także
bardzo. Nos prosty, oczy duże, srogie pod krzaczastymi brwiami, znamionowały krew
szlachecką silnie pulsującą w żyłach. Delikatność obejścia, miękkie ruchy zdawały się

⁷⁴de ni i o (łac.) — o niczym.

Ludzie bezdomni om d u i



być utrudniającymi dla tej figury potężnej. Niemniej — płaty szerokie świetnego kor-
tu, obejmujące kadłub jej i nogi, sprawiały efekt odzieży przypadkowej i tymczasowo
narzuconej.

Korzecki rozglądając się z szacunkiem po salonie nachylił się w kierunku jego wła-

ściciela i szepnął:

— Widzę coś nowego…
— No, co?
— Jakaś niewielka sztuczka, ale aż oczy bolą.
— Ten zegar?…
— To, to!
— Kupiłem go — rzekł dyrektor z satysfakcją ukrywaną dyskretnie — w Mona-

chium. Szczerze mówiąc, za bezcen.

Po chwili dodał:
— Za bezcen!
Wstał wkrótce i ułatwił gościom zbliżenie się do zegara em i e⁷⁵ stojącego pod klo-

szem na gzemsie konsoli. W istocie było to coś bardzo ładnego w skromności swych linii
i naiwności płaszczyzn.

— No, a Uhde⁷⁶ oprawiony? — żywo zapytał Korzecki.
— A jakże, a jakże! — i powiem koledze — bajecznie. Chcecie może zobaczyć?
— Ależ, jeśli łaska…
— Proszę, proszę tędy.
— Jakże panna Helena, czy wciąż jeszcze zajęta Ropsem⁷⁷?
— A tak, ona swym Ropsem… proszę panów tędy…
Wszyscy trzej weszli do sąsiedniego gabinetu urządzonego z przepychem. Zaściełał

go dywan i wypełniało mnóstwo sprzętów, nad którymi królowało niejako wspaniałe
biuro. Kandelabry, figurynki, fotografie w ramach stojących, przyciski i mnóstwo książek
— piętrzyło się na nim. Ściany zawieszone były malowidłami i rysunkami, a biblioteka,
rzeźbiona misternie, połyskiwała od złoconych tytułów.

— Widziałeś pan to głupstewko?
Korzecki przymrużył powieki i z wyrazem najgłębszej ciekawości badał wskazany ob-

razek.

— Kupiłem tę sztuczkę w Mediolanie, w tej, wiecie panowie, budzie, co to en o o

in i no⁷⁸… Otóż zaszedłem tam… Był upał. Za oknem, słyszę, musztruje jakiś oficerek

z wrzaskiem oddział tych rycerzy, których później rozmiata jak śmiecie byle Menelik⁷⁹…
Patrzę, że kopiuje

ie ze z jakiś młody

o ino. Śliczny, szelma, jak najcudniejszy ob-

raz. Włosy na łbie wzburzone, nos, panie, usta, oczy jak u jastrzębia. Maluje, maluje…
Przyskoczy do swych sztalug i tnie pędzlem, ale to w całym znaczeniu tego wyrazu —
tnie. Widzę — zrobił tylko jedną figurkę, a reszta ledwo, ledwo naszkicowana. To mię,
powiem panom, tak uderzyło, że tysiąc razy bardziej niż oryginał. Co za wyraz, co za
twarz! Jak te oczy patrzą! To jest przecie apostoł… I nie tylko apostoł, ale człowiek, któ-
ry z boleścią pyta: „Czy ja cię mam wydać, Mistrzu i Panie?” Ani sposobu wytrzymać;
mówię do tego malarzyka:

— i no e i o e u n o e o en

d o⁸⁰?

Spojrzał na mnie i mruknął, że jeszcze nie namalowane. Gadam mu, jak umiem, że

mi jest wszystko jedno, pokazuję mu palcem na tego apostoła i krzyczę, że go chcę mieć
i takiego, jak jest. Łypnął tylko okiem jak wilk i maluje dalej. Kiedy ja znowu do niego,
warknął:

—

i e i e ⁸¹…

⁷⁵em i e — styl w sztuce i architekturze, powstały we Francji za panowania Napoleona I.
⁷⁶Fritz Uhde (–), niemiecki malarz religijny.
⁷⁷Felicjan Rops (–), znany malarz i sztycharz belgijski.
⁷⁸ en o o in i no (wł.) — mowa o

nie

ie ze z Leonarda da Vinci (–); słynny ten esk

(malowidło ścienne) znajduje się w klasztorze mediolańskim di s. Maria delie Grazie.

⁷⁹Menelik (–) — cesarz Abisynii od r. ; gdy Włosi usiłowali Abisynii narzucić w r.  swój

protektorat, Menelik przeciwstawił się temu zbrojnie i pokonał armię włoską w bitwie pod Aduą ( III ).

⁸⁰ i no e i o e u n o

d o (wł.) — panie malarzu, ile (kosztuje) ten obraz?

⁸¹ i e i e (wł.) — tysiąc lirów.

Ludzie bezdomni om d u i



— O — mówię — i no e i o e, to trochę mo o⁸².
Wreszcie targ w targ wpakowałem bestii sześćset anków i zabrałem obraz ledwo

podmalowany. Tu w domu wystrzygliśmy z córką tylko naszego apostoła, a resztę się
wyrzuciło. Ale co to za fizys! Nieprawdaż?

— O tak, w istocie… Jest to coś, coś…
Korzecki nachylił się do Judyma i szepnął mu do ucha w taki sposób, że gospodarz

słyszał wyrazy:

— Prawda, z jakim smakiem urządzone mieszkanie?
Dyrektor uśmiechnął się pod wąsem i mówił:
— Ech, ze smakiem… Pochlebstwa… Jakkolwiek, aby, aby… Trudnoż mieszkać po

naszemu, po sarmacku.

Ośmielony słowami Korzeckiego prowadził gości do następnego salonu, który nazwał

„pracownią”.

— Ale mieliśmy zobaczyć Uhdego! — przypominał pochlebca.
— Właśnie… w pracowni.
Kiedy tam weszli, na spotkanie ich wstała zza szerokiego stołu młoda panna, lat może

dziewiętnastu, w sukni różowej i tak lekkiej, że dozwalała nie tyle widzieć, ile odczuwać
śliczne kształty. Włosy miała jasne, prawie białe, o kolorze połyskującym świeżo heblo-
wanego drzewa świerku — oczy błękitne, tak samo jak ojciec, tylko bez surowości i zimna
tamtych. Z dala wywarła na Judymie dziwne wrażenie róży ledwo, ledwo rozkwitłej. Coś
pisała czy rysowała. Nieoczekiwane wejście obcych panów trochę ją zmieszało. W prawej
ręce ściskała bezradnie ołówek i dopiero witając przybyłych zmuszona była rzucić go na
stół. Spotkanie jej w pracowni uwolniło Judyma i Korzeckiego od zwiedzania dalszych
ubikacji apartamentu.

Wrócili do pierwszego salonu. Panna Helena szła z Korzeckim rozmawiając swobod-

nie i życzliwie.

Twarz jej ładna, okrągła, kwitnąca od rumieńców, które ciągle ukazują się i znikają,

zwracała się w jego stronę i jasne, niespokojne oczy wpatrywały się z natarczywą cie-
kawością. Korzecki w jej towarzystwie spochmurniał, jakby się raptem zestarzał. Mówił
głosem oziębłym, bez sarkazmu i złośliwości. Patrzał na nią w zamyśleniu, ale z pewnym
rodzajem niechęci. Judym wysłuchując z fałszowaną uwagą zdań dyrektora o rozwoju
przemysłu w Zagłębiu, słyszał urywki dialogu tamtych dwojga. Obijały się kilkakrotnie
o jego uszy nazwiska: Ruskin⁸³, Maeterlinck⁸⁴…

Zanim wszakże zdołał pochwycić sens tej rozmowy, wszedł do salonu młodzieniec lat

dwudziestu paru i witał się z Korzeckim za pomocą silnego wstrząsania jego prawicy.

Za chwilę przedstawił się Judymowi:
— Kalinowicz.
„Zapewne syn…” — pomyślał doktor.
Młody zwrócił się do Korzeckiego z widoczną satysfakcją i zawiązał z nim rozmowę.

Panna Helena przysłuchiwała się jej także, a nawet stary dyrektor zwrócił wkrótce w tamtą
stronę swoje krzesełko. Judym onieśmielony i pełen dziwnego smutku słuchał szelestu
wyrazów, ale uczuciami błądził daleko. Zdawało mu się, że słyszy dziwny, piękny śpiew,
tak jakby jedną z pieśni Griega⁸⁵, oddalającą się w górach wysokich i, szczególna rzecz,
w pewnej miejscowości na Righi, pod samotnym szczytem Dossen, gdzie był raz w życiu.

„Kto to śpiewa i dlaczego to właśnie?” — marzył ustawiając swe nogi na puszystym

dywanie w sposób, o ile to było w jego mocy, ozdobny.

— Ani myślę uznawać się za zwyciężonego! — wołał młody człowiek. — Ani trochę!

Tego pan nie dowiedzie! Istnieją na pewno kryteria dobra i zła.

— A… skoro istnieją… — z cicha mówił Korzecki.
— Wiemy przecie, że niewolnictwo jest formą życia, do której wracać nie należy. Pan

wiesz to samo i tak samo jak ja. I każdy człowiek…

⁸²mo o (wł.) — dużo.
⁸³John Ruskin (–), angielski publicysta, krytyk i teoretyk sztuki.
⁸⁴Maurycy Maeterlinck (–), pisarz belgijski; jego twórczość dramatyczna wywarła duży wpływ na

literaturę europejską przełomu XIX i XX wieku.

⁸⁵Edward Grieg (–), wybitny kompozytor norweski; w swojej twórczości czerpał motywy z pieśni

ludowych.

Ludzie bezdomni om d u i



— Więc cóż z tego?
— Nasza świadomość jest już kryterium. Dobro społeczne…
— Właśnie: dobro społeczne! Zawsze to mówimy i jakoby wiemy, co to jest szczęście

Kondycja ludzka, Szczęście

i dobro społeczeństwa, ale nigdy nas nie zajmuje szczęście jednostki.

— O, to, to! Szczęście pojedynczego człowieka, jednostki… — wtrącił dyrektor ma-

chając ręką.

— Szczęście jednostki musi być podporządkowane dobru ogółu.
— To jest właśnie mowa przemocy nad duszą człowieka… — mówił Korzecki poro-

zumiewając się oczyma z dyrektorem. Szatański uśmiech jak błysk iskierki elektrycznej
latał w jego oczach i na wargach. — Ileż to ludzi święta inkwizycja spaliła na stosie dla
tej zasady, dla tego kryterium.

— Święta inkwizycja! — pienił się młody. Co pan za rzeczy wywłóczy, u licha! Ale

co to jest szczęście jednostki? Niech no mi pan na to odpowie! Ja tego nie rozumiem.

— Istotnie, jest to coś tak od nas dalekiego, że pan tego nawet wcale nie rozumie. Coś,

czego wcale nie znamy… O czym mówił Leopardi⁸⁶, że „jego lubej mary już nie nadzieja
znikła, lecz pragnienie…” To jest jasna łąka, kwiatami zasłana, gdzie dusza ludzka może
stawiać krok swój swobodny… Możność uczynku, mówienia, myślenia, a przynajmniej
czucia, przynajmniej wzdychania według swej woli. Szukanie zadowolenia…

— Rozumiem: edon ⁸⁷.
— Masz pociechę, znowu jakieś edon !
— Rozumie się. Ale tylko jedna uwaga. Chory umysłowo z manią prześladowczą albo

Szaleniec

jeszcze lepiej: samobójczą — szuka zadowolenia w dążeniu, na przykład, do wydłubania
sobie oka. Czy mamy prawo zezwolić, żeby znalazł to zadowolenie?

— Człowiek chory umysłowo podlega fatalnej sile, która, rzecz prosta, do góry no-

gami wywraca jego myśli i uczucia, która… Ale, panie, jaki to zły przykład!

— Dlaczego?
— Niech sobie pan przypomni tego doktora, co to zdjął pierwszy kajdany z nóg

i rąk obłąkanych⁸⁸. Bo nie wiem, czy panu wiadomo, że niegdyś „kryterium” nakazywało
trzymać chorego w kajdanach. Później nakładano im kaan i zamykano w celi. Obecnie
wynaleziono zasadę: no e

in⁸⁹. Ja mam nadzieję, że kiedyś pobyt w szpitalu obłąkanych

będzie prawie wolnością, że tam nieszczęsna chora głowa będzie snuła swe marzenia bez
przeszkody.

— No, ja nie znam się na tych subtelnościach. Ale weźmy inny przykład: wychowanie

Dziecko, Szkoła

dzieci. Najmilsze zadowolenie, gdy byłem w szkole, dawały mi „wagary”, rozkosz prawie
jakieś szczytne oszukanie bela, jakieś „nabieranie”, „ściąganie”…

— Tak, tak… Wychowanie. Jeszcze niedawno Wincenty Pol wzdychał, a jego czytel-

nicy również, nad metodą kształcenia dorosłych Benedyktów Winnickich⁹⁰ za pomocą
batoga, za pomocą wsypywania im

o memo i ⁹¹ na kobiercu. Pan już nie zgodziłby się

na system pana Wincentowy?

— On nie, ale ja… kto wie… — westchnął dyrektor.
Młody człowiek spojrzał na ojca z uśmiechem i szczególnym przymrużeniem powiek.
— Pan by się już nie zgodził. Jesteśmy stamtąd o tysiąc mil w kierunku… jasnej łąki.

Żyd

To samo z tym wychowaniem maleńkich ludzi. Jesteśmy o tysiące mil od chederów⁹²,
które lokują się, być może, gdzieś w sąsiednim domu. Ta sprawa wychowania dzieci pędzi
jak pociąg. Widziałem dobrze szkoły szwajcarskie…

— Gdzie istnieje przymus szkolny.

⁸⁶Jakub Leopardi (–), wybitny poeta włoski; załamany klęską ruchu narodowowyzwoleńczego, tra-

wiony nieuleczalną chorobą — stał się poetą zwątpienia i rozpaczy.

⁸⁷ edon (gr.) — rozkosz.
⁸⁸do o

o zd

ie

z

d n z n

i

ob

n

— mowa o ancuskim lekarzu psychiatrze Filipie

Pinel (–), który wszczął kampanię przeciwko nieludzkiemu traktowaniu obłąkanych.

⁸⁹no e

in (ang.) — nie więzić, nie ograniczać.

⁹⁰me od

z

eni do o

ened

inni i — w poemacie

z od

ened

inni ie o Pol

z uznaniem pisze o batożeniu Benedykta już jako dorosłego człowieka. Zgodnie z dawnym obyczajem Winnicki,
jako szlachcic, otrzymuje chłostę na kobiercu.

⁹¹ o memo i (łac.) — dla zapamiętania, na pamiątkę.
⁹² ede — początkowa religijna szkoła żydowska.

Ludzie bezdomni om d u i



— Gdzie sześcioletnie dziecko z największą przyjemnością idzie do wspólnego domu

zabawy. Opowiadają mu tam cudowne baśni. Zawiera tam pierwsze w życiu znajomości
i doznaje tajemnych pierwszych rozkoszy poznawania. Ale i z tej szkoły myśl idzie dalej.

— A idzie dalej… Nie ulega jednak wątpliwości, że wyuczenie się abecadła, sylabi-

zowanie i bazgroty kaligraficzne — jest to męka.

— W chederze… jeszcze jaka! Jaka piekielna!
— W szkole również. A tej torturze dziecko musi być poddane. Każde, które tylko

przyjdzie na świat i dożyje wieku właściwego. Cierpienie! Wszelka praca jest cierpie-

Cierpienie, Zbrodniarz

niem. Cóż tu mówić! Taka sprawa higieny. Za pomocą czego mogą zwalczyć w naszych
miasteczkach epidemię? Rozumie się, że za pomocą przymusu. Co czynić ze zbójami,
rzezimieszkami?

— Dajmy pokój zbójom. Ilekroć kto zbyt nastaje na różnych zbójów, takiego doznaję

wrażenia, jakby się o coś mścił na nich.

— Więc cóż byś pan z nimi zrobił?
— Ja… ja zrzekam się na to pytanie odpowiedzi.
Korzecki mówił to z oczyma płonącymi. Zdawało się, że między jego otwartymi po-

wiekami stoją przezroczyste ognie.

— Dlaczego? — cichym głosem zapytała panna Helena.
— Dlatego, proszę pani… dlatego… Nie umiem na to odpowiedzieć.
— Dlaczego? — nastawała raz jeszcze.
— Nie umiem. Trochę mię głowa boli.
Młoda panna zarumieniła się. Usta jej drgnęły i wyraz upokorzenia skrzywił je na

chwilę. Zapanowało milczenie dość przykre. Słychać było wycie wichru i uderzenia desz-
czu w szyby wielkich okien. Korzecki zdawał się tego wcale nie odczuwać. Jadowite
uśmiechy mieniły się w jego twarzy. Zaczął mówić nie podnosząc oczu:

— Myli się pan twierdząc, że każda praca jest cierpieniem. Wcale tak nie jest. Po-

Cierpienie, Praca, Prawda

mijam to, że w dziedzictwie otrzymujemy po przodkach nałóg do pracy, co możemy
stwierdzić na bardzo wielkiej liczbie ludzi bogatych, którzy po całych dniach bezintere-
sownie pracują, ale weźmy… Weźmy co innego. Wszystkie poświęcenia, trudy, ofiary,
bohaterstwa. Mickiewicz mówi — niech pan posłucha tych słów przedziwnie mądrych:
„Przez ofiarę ducha rozumiem czyn człowieka, który otrzymawszy prawdę, utożsamiwszy
się z nią, roznosi ją, objawia, służy jej za organ, za twierdzę i za wojsko, nie zważając na
spojrzenia, na głosy i rysy nieprzyjaciela”⁹³. Otóż, czy taka „ofiara ducha” jest, czy nawet
może być cierpieniem? On sam mówi, że to jest „najboleśniejsza ze wszystkich ofiar”,
ale wydaje mi się, że ma na myśli tylko jej wysokość, jej wyniosłość. Człowiek, który
utożsamił się z prawdą, musi czuć radość, rozkosz, wtedy nawet, gdy został pobity. Tak
przypuszczam. Wtedy nawet, gdy został zmiażdżony…

— To chyba paradoks… — rzekł Judym. — Zdaje mi się, że w istocie jest to najbo-

leśniejsza ze wszystkich ofiar.

— Nie sądzę. Taki człowiek w czynie swoim doznaje szczęścia. Objawia prawdę, którą

otrzymał, to znaczy wyładowuje szczęście, które w nim jest. W tym musi leżeć takie samo
zadowolenie jak w zabiegach i matactwach skąpca albo w szwindlach szachraja giełdowego.

Gdy się ta rozmowa toczyła, huczały ciągle gromy i zbliżający się łoskot burzy wstrzą-

Deszcz, Wiatr , Żywioły

snął całą kamienicą. Nikt na to uwagi nie zwracał, tylko panna Helena po każdym silniej-
szym ataku wichru spoglądała w okna. Pociski nawałnicy biły w nie, jakby kilka pięści
chciało skruszyć ramy. Było prawie ciemno. Zaczął prać deszcz ulewny, ponury i bezli-
tosny. Kiedy niekiedy przeraźliwy blask oświecał pokój. Wtedy wszystkie brązy, okucia,
świecidła i lśniące powierzchnie rzucały się w oczy i nagle gasły jakby wchłonięte przez
szybkie westchnienie, które w głębi piersi twardy strach zapierał.

— Odbiegliśmy od przedmiotu… — rzekł młody. Głos jego wydał się czymś dziwnym

w pomruku napełniającym przestwór.

— Nie odbiegliśmy wcale — mówił Korzecki, którego burza, widać, podniecała, bo

mówił z jakąś wewnętrzną nagłością. — Czy dla człowieka, który otrzymał prawdę, istnieją
pańskie kryteria? Czy pan postawisz je na drodze takiego człowieka?

⁹³,

zez o

du

— zdanie wygłoszone przez Mickiewicza podczas prelekcji w College de France

w Paryżu dnia  II  r.

Ludzie bezdomni om d u i



— Rozumie się! Każdego obywatela należy przytrzymać za rękę, gdy coś przedsiębie-

Kondycja ludzka, Praca

rze, i zapytać, czy działa z pożytkiem, zbadać, czy nie idzie wbrew, czy nie psuje tego, co
ród ludzki pracowicie zbudował.

— Na mocy takich zasad przybito Jezusa Chrystusa do krzyża. Powiedzieli mężowie:

„My mamy prawo nasze i według prawa on umrzeć powinien”.

— Przez to cierpienie świat został zbawiony.
— Potęga zbawienia nie leżała w cierpieniu, lecz w nauce.
— Więc dla pana nie istnieją żadne pewniki? Czyliż nie wiemy na pewno, że dzie-

ciobójstwo albo chińskie mordowanie starców — to są złe rzeczy, a uczucie solidarności
między ludźmi — to jest rzecz dobra? Że mówić prawdę jest dobrze, a kłamać źle? I kto
by chciał propagować ideę dzieciobójstwa albo niszczyć uczucie solidarności, powinien
być usunięty…

— Że mówić prawdę jest dobrze, a kłamać — źle, tego ja, na przykład, który tu z pa-

Kłamstwo, Prawda

nem siedzę w jednym pokoju, wcale nie jestem pewny. Częstokroć mówienie, a nawet
wyznawanie kłamstwa jest najwyższą cnotą, zasługą i bohaterstwem. Jest ono zupełnie
takie samo jak mówienie prawdy. Pozostawiam człowiekowi zupełną swobodę mówienia
prawdy albo kłamania. Co jeden człowiek może wiedzieć o prawdzie albo fałszu duszy dru-
giego człowieka? W sercu ludzkim są takie oceany, pustynie, góry i wędrujące lodowce…
Chrystus powiedział: „Nie sądźcie, abyście nie byli sądzeni”. Oto wszystko. A co do tych
dzieciobójstw, niewolnictw, to dialektycznie pan mię pobije, bo z takich pytań wywinąć
się nie zdołam. Nie mam wyjścia. Istotnie, wszyscy wiemy na pewno, że wypoliczkowa-
nie paralityka to jest zła czynność. I kto by to uczynił, powinien być skrępowany. To jest
sylogizm — nie ma co. Ale czy pan sobie może wyobrazić człowieczeństwo, jakie mamy
na myśli, i tego rodzaju uczynek? Szerzenie idei niewolnictwa jest niemożliwe wśród ta-
kich ludzi tak samo, jak niemożliwa to jest rzecz, żebyśmy dwaj weszli do towarzystwa,
gdzie zgromadziły się subtelnie wychowane kobiety, i żebyśmy tam zaczęli prowadzić
jakąś karczemną rozmowę albo, dajmy na to, pozrzucali ubranie. Dialektycznie można
dowieść, że jest możliwe takie nasze zachowanie się, ale sam postępek de

o⁹⁴ — nie

jest możliwy. A przecie nie ma żadnego pisanego prawa, które by zabraniało tej swobody.
To cząsteczka właśnie tego uczucia solidarności, które wszystko przeniknie, dyktuje nam
tok rozumnej, miłej i dla wszystkich przyjemnej rozmowy. Złe niewątpliwie jest tylko
jedno: krzywda bliźniego. Człowiek — jest to rzecz święta, której krzywdzić nikomu nie
wolno. Wyjąwszy krzywdy bliźniego, wolno każdemu czynić, co chce.

— Idylla, proszę pana, idylla, czyli Arkadia ⁹⁵. Krzywda bliźniego… Dobre sobie!

A cóż to jest krzywda? Gdzież jej granica?

— Granica krzywdy leży w sumieniu, w sercu ludzkim.
— No, proszę pana, czyż to nie są żarty?
— Nie. To jest myśl najbardziej twórcza ze wszystkich. Na niej świat stoi. Niech

no pan pomyśli, co by z nim było, gdyby wymazać te słowa: „Po tym poznają, żeście
uczniami moimi, jeśli się wzajem miłować będziecie” ⁹⁶. Miłość między ludzi należy siać
jak złote zboże, a kąkol nienawiści trzeba wyrywać i deptać nogami. Czcij człowieka… —
oto nauka.

— Szybkość postępu ludzkiego zależy od rozwalenia czynników, które w poprzek jego

łożyska się kładą.

Dyrektor nachylił się do Judyma i półgłosem szepnął:
— Wyznam panu, że wcale nie wiem, o co ci panowie sprzeczają się między sobą

z taką zajadłością.

Korzecki, rozmawiając w dalszym ciągu ze swym antagonistą, zwrócił się raptem w tę

stronę i rzekł:

— W istocie… de n

in ⁹⁷.

— Jakże zimno… — szepnęła piękna panienka, z trwogą spoglądając w okno.

⁹⁴de

o (łac.) — w istocie, w rzeczywistości

⁹⁵Arkadia — kraina w starożytnej Grecji (na Peleponezie), gdzie głównym zajęciem ludności było pasterstwo.

W późniejszych wiekach przedstawiana przez poetów jako kraina szczęśliwości

⁹⁶ o m (wszyscy) ozn

e ie u zni mi moimi

— wg Biblii słowa te wyrzekł Chrystus do apostołów

podczas ostatniej wieczerzy

⁹⁷de n

in (łac.) — (spór) o kozią wełnę, czyli o rzecz błahą

Ludzie bezdomni om d u i



— Boi się pani trochę — pytał Korzecki. — Prawda, boi się pani?
— Ależ gdzież tam… Tylko tak raptownie się oziębiło. I ta ciemność.
— Aha, ta ciemność… — Po chwili mówił: — Jakże biednym jest ten, kto teraz iść

musi nieznaną, straszną drogą. Kto spieszy się do niewiadomego celu, kto idzie, idzie bez
końca… Ten „pielgrzym, co się w drodze trudzi przy blaskach gromu…”⁹⁸

Ziarna gradu zmieszanego z deszczem zaczęły ciąć w szyby. Rozmowa przycichła.
Judym wstał ze swego miejsca i patrzał w okno. Pośród ulewy i mroku buchał kiedy

niekiedy płomień wielkich pieców.

Doktor był nieswój. Myślał o narzeczonej. Ulegał złudzeniu, że gdy się skończy ta

burza, gdy zblednie ciemność, to jakaś wieść, jakieś echo, jakiś wyraz da się słyszeć…
Ciche westchnienie niby-pociechy wyrwało się z jego piersi. Pisał już list i podał adres.
Któż wie, może jaki traf dziwny stamtąd, z tych miejsc ukochanych, przyniesie słowo…
Może i ona w tej chwili patrzy się w burzę, może te same uczucia jak prędkie błyskawice
oświetlają żałobne mroki…

— Pan doktór, jak słyszałem, wraca właśnie z Paryża? — zagadnął znienacka dyrektor.
— Dwa lata już minęły od mojego powrotu…
Korzecki zwrócił się z żywością w ich stronę i czekał tylko chwili, żeby się do tego

dialogu przyłączyć.

W tym samym momencie lokaj odchylił portierę i złożył ukłon pannie Helenie. Ta

Sługa

wstała i prosiła na herbatę. Przeszli do sąsiedniego pokoju i zasiedli przy obszernym stole
zastawionym mnóstwem talerzy, półmisków, szkieł lśniących.

Młody Kalinowicz siedział przy Judymie. Zawiadomił go, że dopiero co skończył po-

litechnikę w Charlottenburgu⁹⁹, że wraca tam jeszcze dla „zrobienia doktoratu”, a tym-
czasem przypatruje się temu rynsztokowi, którym złoto płynie do Francji.

— Panie! — wołał — włosy powstają na głowie, kiedy się patrzy na to, co się tu dzieje.

Nie chcę ubliżać nikomu, ale taka, na przykład, pomoc lekarska odbywa się w sposób
zupełnie pocztowy. W dniu oznaczonym lekarz, „mający pod sobą” z osiem fabryk, jedzie
z miejsca na miejsce… Czy to panu nie sprawia czasem przykrości?

— Nie, Boże broń… Pragnąłbym sam znaleźć tutaj zatrudnienie, więc muszę poznać

stosunki do gruntu i z każdej strony.

— Czy tak? A wie pan, że to ciekawe… Więc pan pragnąłby tu osiąść… I poczynił

pan już w tym celu jakieś kroki?

— Nie, wcale.
— Czy ma pan jakie znajomości?
— Żadnych.
— Ach, tak.
— Niech pan doktór nie bierze czasem do serca wszystkiego, co mój syn mówi o Za-

głębiu — wmieszał się dyrektor.

— Jest to niechęć specjalna. Proszę pana…
— Tak, jest to niechęć, a właściwie antypatia specjalna! — cedził młodzieniec.
— Ci ludzie zamordowują tych poczciwych eskulapów. Jest lekarz za darmochę, więc

Lekarz

do niego kto żyw. Chory, nie chory, z przywidzeniami, z imaginacją… Tu u mnie w lecz-
nicy nasz doktorek ma na swej godzinie po sześćdziesięciu chorych. Niechże kto powie,
czy może być tyle ludzi istotnie chorych w małej osadzie…

— Faktem jest — rzekł młody — że w całym kraju korzysta z porady lekarskiej na

koszt właścicieli %, a wcale jej nie doznaje .

— Skądże znowu takie cyy?
— Z  przedsiębiorstw zbadanych w  nie było żadnej pomocy lekarskiej, w 

ta pomoc istniała faktycznie, w  była znośna, a tylko w  należyta.

Judym przymrużył powieki i zaśmiał się w głębi swego serca. Jak mara mknęło przed

nim wspomnienie walk warszawskich.

— Egzageracja¹⁰⁰ nie tylko we wnioskach, ale nawet w cyach — mówił stary z fleg-

mą wytrawnego polemisty. — Rozumiem do gruntu konieczność pomocy lekarskiej,
jestem jej zwolennikiem… fanatycznym, że się tak wyrażę higieny… e e e . Ale oto

Pieniądz, Praca, Robotnik

⁹⁸ ie z m o i

d odze udzi

— słowa z

mnu o z

odzie o

Słowackiego

⁹⁹Charlottenburg — w owym czasie oddzielne miasto pod Berlinem, obecnie jedna z jego dzielnic

¹⁰⁰ z e

— przesada

Ludzie bezdomni om d u i



fakt świeży. Przy wielkich piecach istnieją szale do wciągania rudy. Pod najsurowszą karą
nie wolno człowiekowi siadać w szali ani dla wjazdu, ani celem szybkiego spuszczenia się
z góry. Czy pan uwierzy, jaka jest statystyka wjeżdżań i zjeżdżań windą? To jest także
statystyka, którą powinien byś notować sobie w którejkolwiek półkuli mózgu…

— Nie ma gwałtownej potrzeby.
— Aha.
— Z wszelką pewnością.
— Albo drugie. Między dwoma piecami jest pewne zagłębienie, obok którego prze-

chodzi szala. Nikomu do głowy by nie przyszło, że tam wleźć można. Cóż panowie po-
wiecie? Usiadł sobie w tej dziurze na połowie wysokości i gwizdał gapiąc się na dół. Szale
idą cicho. Huknęło w czerep i na miejscu. Za to odpowiada fabryka! Tam daszka nie
było, uważa pan, daszka nie było!

— Pochlebiam sobie, że w tym miejscu jest teraz daszek… — rzekł młody Kalinowicz

nabierając z półmiska ogromną porcję rostbefu.

— Taki człowiek przy piecach martenowskich, przy walcach, przy drucie zarabia

dziennie parę rubli. I jakże to żyje, co robi z tymi pieniędzmi?

— Ciekawa rzecz…
— Hula, żyje nad stan i wpada w długi. Zobacz no pan w niedzielę takiego ryfusia¹⁰¹:

krawacik modny, chusteczka… Wchodzi do sklepu i rozkazuje: „Daj no pan kołnierzyki,
tylko przecie z lepszych, z modnych”. Mydła pachnące sprowadzają sobie specjalne. Teraz
właśnie w modzie są mydełka pachnące.

— Czy to w samej rzeczy nie może oburzać? — mamrotał młody zajadając z wilczym

apetytem.

— Jest to nie tyle oburzające, ile smutne.
— A czegóż znowu smutne?
— Wszędzie zbytek, zbytek! We wszystkich warstwach społeczeństwa życie nad stan,

rozrzutność…

— Mydełko — to jest rozrzutność?
— Nikt nic nie oszczędza. Przy takich zarobkach jest to zbiorowisko bankrutów…
— Zmniejszyć bestiom zarobki, to się zaraz utemperują! Nie będzie ani mydełek, ani

tych oburzających krawatów.

— Przeciwnie, trzeba podnosić, co tchu. podnosić! Niech sobie posprowadzają cy-

lindry z Paryża, paltoty z Wiednia…

Lokaj obniósł półmisek i zmienił talerze.

Sługa

Był to już wieczór, kiedy po wypiciu herbaty wszyscy, z wyjątkiem panny Heleny,

opuścili jadalnię i znaleźli się w gabinecie. Palono cygara. Korzecki z przepyszną miną
trzymał w ustach olbrzymie jak marchew. Młody Kalinowicz rozpoczynał dalszy ciąg swej

Sługa

dysputy z ojcem, gdy wtem znowu wszedł lokaj, ostrożnie zbliżył się do Korzeckiego i coś
mu szepnął do ucha.

— Ach, do mnie… Zapewne z listem?…
— Nie wiem, proszę łaski pana inżyniera. Mówi, że ma pilny interes.
— Tutaj? — spytał Korzecki z niedbałym ruchem.
Nie wyjmując z ust cygara poszedł za lokajem.
Judym pragnął przyspieszyć koniec tej wizyty, wyjść co prędzej. Ujął pod rękę mło-

dego Kalinowicza i zapytał, dokąd poszedł Korzecki.

— Rozmawia z jakimś posłańcem, który go aż tu odnalazł.
W sercu Judyma przesunęło się marzenie: list od Joasi…
— Panie — rzekł cicho do młodego człowieka — czy nie mógłbym zobaczyć tego

posłańca? Oczekuję na pewną wiadomość, która mię bardzo niepokoi… Może to list do
mnie…

— Proszę uprzejmie… — krzyknął młody bursz rozsuwając krzesła po drodze.
Znaleźli się w pustym korytarzu, z którego drzwi wychodziły na schody. Schody te

nie były załamane, lecz stromo jak drabina stały przyparte do budynku, prowadząc z piętra
na ziemię.

¹⁰¹ u — prostak, cham.

Ludzie bezdomni om d u i



Judym, stojąc we drzwiach sieni, zobaczył na dole światło. Korzecki trzymał w ręku

świecę, której płomieniem chwiał wicher wdzierający się przez szczeliny desek. Drzwi na
dole były zamknięte, ale bryzgi deszczu wpadały wszystkimi otworami. Ulewa dudniła po
dachu przybudówki.

Obok samych drzwi stał posłaniec. Był plecami wsparty o ścianę.
Miał na głowie czapkę z daszkiem, na sobie obszerne letnie palto, grube buty. Był

przemoczony do suchej nitki. Struga wody lała się z niego i dokoła nóg tworzyła kałużę.

Przypatrując się z uwagą, Judym spostrzegł, że ten człowiek drży na całym ciele. Gło-

wa jego zwisła na piersi i była charakterystycznie bezwładna, jak u ludzi z przemoczoną
koszulą.

Inżynier rozmawiał z nim półgłosem, który ginął w szumie wiatru.
„To nie do mnie…” — pomyślał Judym i serce jego ścisnęło się od bezbrzeżnego żalu.
Korzecki wziął w rękę pakunek przyniesiony przez mokrego drapichrusta i szedł w gó-

rę po schodach. Gdy na ich szczycie ujrzał Judyma, żachnął się i ostrym głosem krzyknął:

— Co tu robicie?
— Myślałem, że to może do mnie z poczty…
— Nie, nie… Co znowu! To ten głupiec, przemytnik.
— Przemytnik?
— Tak. Dowiedział się od kogoś, że tu jestem… Widzicie, jakie to nerwy! Nie my-

ślałem, że was tu zastanę, i od razu… Piękny głosik ze siebie wydobyłem, ani słowa…
Samemu głupio go usłyszeć, a cóż dopiero mówić o delikatnych bliźnich.

— Przepraszam was, bo to ja niepotrzebnie…
— Ale gdzież tam! Przemytnik… — mówił szeptem. — W Katowicach dwa tygodnie

temu zostawiłem paczkę kortu na ubranie. Kupiłem ten kort w Krakowie. Bardzo lubię
taki gatunek. Może i wy weźmiecie dla siebie. Nie chciało mi się płacić. Szepnąłem temu
antowi, żeby mi to przyniósł którego dnia. Dziś miał chwilę pomyślną, więc mię aż tu
wygrzebał.

— Ten człowiek się rozchoruje. Widziałem, jak drży.
— Tak sądzicie?
— Cóż tu sądzić?
— Trzeba mu dać kieliszek wódki. Trzeba co prędzej. Człowiek się rozchoruje!
Poszedł prędko i zdybawszy przy drzwiach stołowego pokoju lokaja mówił:

Sługa

— Mój bracie, weź też z łaski swej i wynieś człowiekowi, co tam stoi, kieliszek wódki.

Daj mu, wiesz, zresztą dwa kieliszki, a nawet trzy.

— Niech wypije trzy kieliszki… — dorzucił Judym.
— Wiecie co, doktorze, bądźcie tak dobrzy i sami mu zanieście. Zobaczycie, czy

w samej rzeczy tak przeziąbł…

— Z chęcią…
Judym wziął z rąk lokaja ozdobną flaszkę z wódką, kieliszek, świecę i zeszedł po scho-

dach.

Przemytnik stał w ciemności.
Zdawał się drzemać…
Judym postawił świecę na ziemi i nalał płynu w kryształową lampkę.
Wtedy drab podniósł głowę i otworzył oczy.
Były to duże, jasnoniebieskie oczy…
Ręka Judyma, w której trzymał kubek, zdrętwiała jakby od gwałtownego zimna.
Przemytnik wypił chciwie jeden kieliszek, drugi, trzeci. Potem, nie kiwnąwszy głową,

otworzył drzwi i znikł w czarnej czeluści nocy, którą zalewała nawałnica.

We dwie godziny później Judym wracał z Korzeckim do domu powozem. Deszcz ustał.

Była ciemna noc, pełna oparu i wstrętnego chłodu. W mroku niezdobytym zdawały się
chodzić cielska mgliste, białawe, zgniłych wyziewów. Drogi były zalane wodą, która spod
kół z wrzeszczącym sykiem rozlatywała się na wsze strony. Gdy wyjechali z zaułków,
Korzecki wstał ze swego miejsca i trzymając się rękoma sztaby przedniego siedzenia coś
furmanowi tłumaczył. Siadając rzekł do Judyma:

— Może zechcecie przejechać się? Czas pyszny! Wilgoć…
Po chwili dodał:

Ludzie bezdomni om d u i



— Możemy jechać do krawca, któremu oddam zaraz ten materiał na ubranie. Po co

to mam trzymać w domu? Nieprawdaż? Miejsce tylko zawala i nic więcej…

— Jak uważacie. Co do mnie, to przejechałbym się z ochotą.
— Więc wal, bracie, a ostro, ostro… Dostaniesz tylego rubla jak przednie koło.
Konie, ściągnięte batem, skoczyły z miejsca i poszły. Jechali dosyć długo, w milczeniu.
W pewnym miejscu ukazały się lampy elektryczne otoczone grubymi mgłami. Światło

Woda

zanurzone tworzyło dokoła siebie kręgi smutne niby obwódki, które są cieniami oczu
ludzi chorych. Między drogą a tym światłem leżały jakieś martwe wody. Sinawe lśnienie
pełzało po ciemnych falach płaskiego zawaliska. Szło z biegiem powozu, biegło z nim,
jakby pewna wskazówka ostra, z ciemności nocnej wychodząca.

— Gdzie my jesteśmy?
— Nad kopalnią.
— A skąd tu ta woda?
— Pokład węgla jest tu bardzo gruby, ale w głębokości paruset metrów. Ten węgiel

jest już wybrany. Ziemia się osunęła w próżnię, wgięła się jej powierzchnia. Teraz w takiej
miednicy gromadzi się woda.

Umilkł. Znowu jechali długo, nic do siebie nie mówiąc. Byli w jakichś polach. Ko-

rzecki siedział wtulony w kąt trzymając na kolanach swój pakunek. Zaczął coś szeptać.

— Co powiadacie? — zapytał doktor.
— Nic, ja tak do siebie często mamroczę. Czy pamiętacie taki wiersz:

Żem prawie nie znał rodzinnego domu,

Żem był jak pielgrzym, co się w drodze trudzi
Przy blaskach gromu…¹⁰²

Judym nic nie odpowiedział.
— „Żem był”… Co za straszne słowo!…
Była to niewymowna minuta wcielenia się dwu ludzi w jedno…
Korzecki odezwał się pierwszy:
— Musiały wam się głupimi wydawać moje dzisiejsze popisy. Paplałem jak pensjo-

narka.

— Jeżeli mam prawdę powiedzieć…
— Właśnie. Ale to było konieczne. Miałem w tym swój interes. Czy nie rozumieliście,

o co mi chodzi?

— Były chwile, że doświadczałem wrażenia, jakbyście mówili na przekór sobie.
— A gdzież tam! To nie.
— Więc myślicie, że zbrodnia jest to absolutnie to samo co cnota?

Cnota, Idealista, Wolność,
Zbrodnia

— Nie. Myślę tylko, że „zbrodnia” powinna być tak samo wyzwolona jak cnota.
— Ach!
— Duch ludzki jest niezbadany jak ocean. Spojrzyjcie w siebie… Czy nie zobaczycie

tam ciemnej otchłani, w której nikt nie był? O której nikt nic nie wie? Siłą przymusu
ani żadną inną nie może być wytrzebione to, co nazywamy zbrodnią. Wierzę mocno, że
w tym duchu nieogarniętym sto tysięcy razy więcej jest dobra — ależ co mówię! — w nim
wszystko, prawie wszystko jest dobre. Niech tylko będzie wyzwolone! Wtedy okaże się,
że złe zginie…

— Czyliż w to można uwierzyć?
— Widziałem gdzieś rycinę… Na słupie obwieszony został zbrodniarz. Tłum sędziów

schodzi ze wzgórza. Na każdym obliczu maluje się radość, zwycięstwo… Każą mi wierzyć,
że ten człowiek był winien.

— A cóż wam dowodzi, że tak nie było. Może to był ojcobójca? Co wam pozwala

czynić przypuszczenie, że tak nie było?

— Mówi mi o tym… Dajmonion¹⁰³.
— Kto?

¹⁰² em

ie nie zn

— cytat z

mnu o z

odzie o

(inc. mu no mi

o e ) Juliusza Słowackiego

¹⁰³

monion (gr.) — według greckiego filozofa Sokratesa (– p.n.e.) głos wewnętrzny pochodzenia

boskiego, powstrzymujący człowieka przed niewłaściwymi czynami.

Ludzie bezdomni om d u i



— Mówi mi o tym coś boskiego, co jest we mnie.
— Cóż to jest?
— Mówi mi to w głębi serca. W jakimś podziemiu to słyszę… Poszedłbym i całował

stopy tego, co zawisł. I gdyby tysiące świadków wiarogodnych przysięgły, że to jest oj-
cobójca, matkobójca, zdjąłbym go z krzyża. Na podstawie tamtego szeptu… Niech idzie
w pokoju…

Furman zatrzymał się przed jakimś domem.
Było tak ciemno, że Judym ledwo odróżniał czarną masę budowli. Korzecki wysiadł

i znikł. Przez chwilę słychać było szelest jego kroków, gdy brnął w kałużach. Później
otwarły się jakieś drzwi, pies zaszczekał…

…

W sąsiedztwie miał Korzecki jeden dom znajomy, gdzie czasem, raz około Wielkiejnocy,
bywał z wizytą. Była to niezamożna, prawie uboga familia szlachecka. Ci państwo dzier-

Szlachcic

żawili kilkusetmorgowy folwark donacyjny ¹⁰⁴ w lichej, kamienistej glebie. Jechało się
do tej wioski lasami, po wertepach, jakich świat nie widział.

Pewnego dnia, wróciwszy z włóczęgi pieszej na obiad, Judym zastał we wspólnym

mieszkaniu ucznia gimnazjum, który czerwieniąc się i blednąc rozmawiał z Korzeckim
daremnie usiłującym go ośmielić. Gdy Judym wszedł, gimnazista ukłonił mu się kilkakroć
i jeszcze bardziej spuszczał oczy.

— Pan Daszkowski… — rekomendował go inżynier. — Przyjechał prosić was, czy

byście, panie konsyliarzu, nie chcieli odwiedzić jego chorej matki. Są konie. Ale was
uprzedzam, że to dwie mile drogi. Prawda, panie Olesiu?

— A tak, droga… bardzo zła…
— Ech, źle pan usposabia doktora! Trzeba było zapewnić, że jak po stole…
— A tak… aleja…
— Niechby pocierpiał.
Uczeń, nie wiedząc, co mówić, miął tylko czapkę w rękach i przestępował z nogi na

nogę.

— A na co chora mama pańska? — zagadnął Judym tonem jak najbardziej deli-

katnym, tym głosem, co jest jak ręka czuła i dźwigająca do góry z całej mocy, z całej
duszy.

— Na płuca.
— Czy kaszle?
— Tak, proszę pana doktora.
— I dawno to już?
— Tak, już dawno.
— To jest… jakie dwa, trzy lata?
— Jeszcze dawniej… Jak tylko zapamiętam…
— Jak tylko pan zapamięta, mama była chora?
— Kasłała, ale się do łóżka nie kładła.
— A teraz leży?
— Tak, teraz już tylko ciągle w łóżku. Już mama nie może chodzić.
— Dobrze, proszę pana, to pojedziemy. Można zaraz.
— Jeżeli tylko pan doktór…
— O, musimy naprzód zjeść obiad — to darmo! — wtrącił się Korzecki.
— Ale jeśli pan doktór… — z pośpiechem mówił uczeń.
W tej samej chwili zauważył, że pali głupstwo, i do reszty się zmieszał.
— Widzi pan… doktór musi się najeść. A i pan pewno głodny, panie Olesiu.
— Ja… o, nie! Ja nie. Pan inżynier tak łaskaw…
Wkrótce dano obiad.
Uczniaczek wzbraniał się, jadł półgębkiem i ani na chwilę nie odrywał oczu od talerza.

Korzecki tego dnia był jakiś zimny i skulony. Rozmawiał z trudem. Gdy konie przed dom

¹⁰⁴ o

don

n — w Królestwie Polskim majątki skonfiskowane Polakom rząd carski przekazywał w da-

rze „zasłużonym” urzędnikom i wyższym oficerom (nowi właściciele majątki te najczęściej puszczali w dzierża-
wę).

Ludzie bezdomni om d u i



zaszły i Judym już schodził, inżynier ujął młodego chłopczyka za szyję i wlókł się tak z nim
po schodach.

Na samym dole rzekł:
— Niech się pan pokłoni ode mnie mamie, ojcu. Chętnie bym państwa odwiedził,

ale cóż… Żadną miarą… Tyle tu roboty. Niech pan jednakże powie mamie, że da Bóg,
zobaczymy się wkrótce.

Judym przypadkowo rzucił okiem na jego twarz. Korzecki był jakiś szary. Z oczu jego

płynęły dwie łzy samotnice.

— Da Bóg, zobaczymy się wkrótce… — powtórzył na swój sposób.
Licha, rozklekotana bryczka ruszyła się z miejsca. Ciągnęły ją dwie szkapy zbiedzone

i w dodatku nierówne. Jedna z nich — było to kobylsko chłopskie, z wielkim, spusz-
czonym łbem, a druga pochodzić musiała z jakiejś „stajni”. Teraz już tylko grzbiet jej,
wystający jak piła, imponował towarzyszce z gorszej rasy. Na koźle siedział chłop w kasz-
kiecie i guńce, który budził z odrętwienia

be wiozące godne osoby takimi samymi

środkami, jak wówczas gdy odstawiał nawóz albo ziemniaki.

W istocie, droga prowadząca do owego folwarku należała do bezwzględnie polskich.

Ojczyzna

Jechało się wciąż lasem. Jakaś chmurna ciemność kryła się między martwymi drzewami,
co rosły w sapowatej¹⁰⁵ glebie. Droga zarośnięta zdeptaną trawą, pełna kamieni, które
w nią wrosły, wiła się wśród gęstej, młodej świerczyny. Skręty jej wciąż przepadały między
zielenią, jakby się leśnym obyczajem, na wzór zwierząt, kryły przed oczyma ludzkimi.

Wzrok Judyma błądził w zadumaniu po miękkich mchach i biało-zielonych listkach

borówek. Każda łodyżka mchu była zbudowana z gwiazdek świetlistych, jakby z promie-
ni słońca, co zetknąwszy się z ziemią w czułe roślinki się przeistoczyły. Gdzieniegdzie
pośród tej królewskiej, kochanej, miękkiej zieleni widać było kamionkę szarosinych gła-
zów. Szpakowate, w mech suchy obleczone pnie jodełek przecinały widnokrąg daleki.
Gdy konie weszły w las głębszy, pod cień jodeł i świerków, przecięły drogę wężowiska
czarnych korzeni. Co chwila wózek trzeszczał, gdy jego szprychy zanurzały się po osie
w głębokie bajorka kisnące w tych miejscach od wieków. Już tam mchy ledwo się mogły
wybić z głębi żółtaworudej powłoki zeschłych igieł. Wszędzie leżały szyszki i obłamane,
suche, białawe gałęzie.

Tu i ówdzie czerniał stos gnijącego chrustu i daleko rozmiecione trzaski po drzewie

ściętym.

Czasami wózek wlókł się w głębokim, szczerym, żółtym piasku, który sypał się z ob-

ręczy cicho sycząc.

Był to jedyny szelest w tym obszarze. Raz tylko gdzieś w oddali rozległo się chrupiące

wołanie żołny.

Słońce wchodziło do głębi leśnej jakby ukradkiem. Cienie drzew i gałęzi były tak

głębokie, że o tej porze stała tam jeszcze rosa.

W jakimś miejscu otwarła się przed oczyma polanka, ze wszystkich stron lasem jakby

ramieniem kochającym objęta na śmierć i życie, na wieczne czasy. Wśród tej darni zielo-
nej czerniały kępy jałowcu. Pod przeciwległą ścianą świerków bielał jak czaszka samotny,
obdarty z kory pniak drzewa nisko ściętego.

W ciszy latał biały motyl siadając na listkach kędzierzawej murawy, ledwie okrywającej

nieurodzajną ziemię.

Pomiędzy siwymi kamieniami stał żółty, przyziemny kwiatuszek i patrzał w słońce

rozwartą źrenicą.

Była cisza tak głęboka, że słyszało się ciche, drżące dzwonienie świerszcza polnego.

Człowiek mógł liczyć bicie swego serca i uczuwać szelest krwi biegnącej w żyłach.

Przychodziły myśli dziwne, natchnione, jakby nie myśli człowieka, tylko jej, tej za-

klętej, zaczarowanej polany. Widziało się, że ten skrawek leśnej łąki jeden jedyny jest na
świecie, że człowiek po to żyje, aby weń zatopił ducha swego i marzył. Żeby marzył o tych
rzeczach, które leżą w głębi, w ciemności, w zamknięciu, które nie przemijają, nie giną,
które są proste, naiwne i bezczelne jak ta polanka. Żeby dozwalał z serca swego płynąć
wszystkiemu, co w nim jest, wszelkiej świętości i brzydocie.

¹⁰⁵

o

— błotnisty, bagnisty.

Ludzie bezdomni om d u i



Uczniaczek wciąż milczał. Był z uszanowaniem zwrócony w stronę Judyma i tylko

i nie odpowiadał na jego pytania.

Około godziny czwartej las się urwał, a za nim odkryły się pola. W dali widać było

grupę drzew i folwark.

— To już Zabrzezie… — rzekł uczeń.
Wkrótce wjechali na podwórze folwarku. Była to nędzna siedziba. Dwór opuszczony,

Dworek

jeszcze bardziej niż budynki folwarczne, przed którymi gnił nawóz i szkliła się fioletowa
gnojówka, bielał w cieniu czterech lip rzędem rosnących u wejścia. Tam stało posłanie,
na którym leżała chora.

Zjawienie się bryczki wywołało istny popłoch w otoczeniu domu. Biegały tam różne

osoby. Naprzeciwko Judyma wyszedł jegomość mocno szpakowaty, ogorzały i rekomen-
dował się jako mąż chorej. Za nim sunęły z ciekawą trwogą dwie nieładne panny, dla
których ten przyjazd był zapewne fenomenalnym zdarzeniem.

Judym wziął się bez zwłoki do badania chorej. Była to kobieta lat czterdziestu paru,

Choroba, Lekarz

zeschnięta niby wiórek. Ceglasty wypiek jak równa elipsa płonął na jej lewym policzku.
Pierwsze zbadanie wykazało od razu suchoty w ostatnim stadium. Tylko dla zamaskowania
istoty spostrzeżeń Judym długo i szczegółowo słuchał, jak resztką siły pracują te biedne
płuca. Gdy już nic nie zostawało do zrobienia, uczuł dziwny smutek.

„Cóż tu powiedzieć? — myślał. — Czy kłamać i udawać?”
— Jakże pan konsyliarz znajduje stan mego zdrowia? — spytała chora, gdy usiadł na

krzesełku i myślał.

— Proszę pani… nie będę ukrywał, że to jest stan dość ciężki, ale z tym ludzie żyją,

osobliwie na wsi. Znam wiele wypadków tego rodzaju. Ja pani przepiszę szczegółową
kurację.

— Ach, będę panu konsyliarzowi wdzięczna do śmierci… — szepnęła patrząc w twarz

jego płomiennym wzrokiem. — Tak pragnę żyć jeszcze, tak pragnę… Dzieci, całe gospo-
darstwo na mojej głowie, a ja tu leżę i leżę. Gdyby mi tak piasku na oczy nasypano, cóż
by się stało.

— Proszę pani, o gospodarstwie trzeba zapomnieć zupełnie.
— Ach, czyż to można, panie konsyliarzu… Te łotry, chłopy tutejsze! Czy można mieć

Chłop

taką służbę, żeby sobie dać radę. Wszystko to złodziej na złodzieju.

— Dobrze, dobrze. Musi pani zapomnieć, że oni na świecie istnieją. Trzeba leżeć na

świeżym powietrzu, jeść…

— Ja tu piłam odwar wygotowany z kory sosnowej.
— Z czego?
— Z kory sosnowej. To się suszyło na blasze…
— Teraz już pani tego nie będzie używała. Trzeba pić koniak i mleko.
Przez cały czas wykładu o kuracji, jaką stosować należy, w pokojach dworu słychać

było bieganie, szepty, szczęk talerzy. Wkrótce szlachcic prosił Judyma do stołu. Chorą,
za chwilę, wobec zbliżającej się nocy, miano przenieść do sypialni.

Puklerz słoneczny schodził we mgły szerząc w nich krwawe koło. Ciemny opar roz-

pościerał się nad ziemią i wchłaniał słońce, które ociężale zapadało w jego toń głęboką
i pełną stokrotnego smutku. Do serca wkradał się bolesny zgiełk i trwożliwy żal, jakby ta
święta, płomienna kula już nigdy wstać nie miała z ciemności. Judym doznał żałobnego
tchnienia w samej głębi siebie. Nie mógł zrozumieć, co mu jest. Oczy jego przypadkiem
zwróciły się na chorą…

Siedziała na swym posłaniu w koszuli, taka biedna, znędzniała, taki ubogi szkielet…

Wargi jej szeptały słowa modlitwy, dłonie były złożone, ściśnięte, a z oczu kapały łzy ciche.
Oczy te patrzały daleko, w słońce, które szło w zaświaty, w noc niewiadomą, w drogę
wieczną. Judym pierwszy raz w życiu swym wsłuchiwał się w ciszę taką, w ciszę polną
i leśną.

Wówczas gdy siedział zadumany, rozdarł to milczenie krzyk przerażający. To stary

Zwierzęta

paw, który co noc siadywał na szczycie dworu, wydał ze siebie ten dziki, surowy, żelazny,
zardzewiały wrzask. Echo jego leciało przez pola utopione w milczeniu, przez mgły, przez
lasy otaczające. Chora wzdrygnęła się i chuda jej ręka spotkała się z ręką doktora…

— Jak ja się boję, panie doktorze…
— Czego, pani?

Ludzie bezdomni om d u i



— Czegoś takiego…
— Nic, nic… Niech pani ściśnie mię za rękę. Czegóż się tu bać…
— Tak nie lubię, kiedy ten stary paw krzyczy. Zdaje mi się, że to nie on, tylko…
— Ach, któż to widział!
Zniżyła głowę i, wlepiając ogromne płomienie oczu swych w jego twarz, szeptała:
— Panie konsyliarzu, niech się pan zlituje i trochę, trochę przedłuży mi jeszcze życia.

Ja pragnę, muszę jeszcze żyć! Chcę wiedzieć, co będzie z Olesiem! Chcę wiedzieć, co się
z nim stanie…

Judym podniósł oczy i zobaczył figurkę ucznia stojącą przy plecionym parkanie. Ten

chłopiec płakał ukrywszy twarz w dłoniach.

— To taki jedyny mój syn… On mię tylko jeden kochał… I córki to samo, ale on…

Choroba, Matka, Sługa,
Syn

Któregoś tu dnia nasza kucharka poszła na jarmark, bo to już teraz każdy robi, co mu
się żywnie podoba, to on wziął, sam zabił, oprawił i upiekł mi kurczę na rożnie. Ale
zapomniał osolić… Zjadłam calutkie, słowa mu nie mówiłam, że bez soli… Łzami sobie
osoliłam te kosteczki…

Słońce zagasło. Zorza jego była ruda i skąpa, siejąca nie światło, lecz trwogę.
— Tak żałuję — mówiła chora — że pan Korzecki nie może przyjechać. Obiecał, że

nas odwiedzi, a już tyle czasu nie był… Kiedy się też znowu zobaczymy…

— Pan Korzecki — odezwał się Oleś — mówił, że ma nadzieję niedługo zobaczyć się

z mamusią…

Judym zjadł na kolację mnóstwo kurcząt, sałaty ze śmietaną i wieczorem odjechał.
Milczący furman wiózł go tą samą drogą.
Było ciemno. Księżyc nie świecił, tylko gdzieniegdzie rozpraszała swój cichy blask

gwiazda samotna. Czarny las tonął w mroce, we mgle chłodnej, co jak woda lała się przez
gałęzie.

Judym zamknięty był w sobie. W duszy jego budziły się myśli, jak dzieci, które dotąd

spały, a teraz podnoszą cudowne główki i szczerymi usty wypowiadają, co przez serce ich
płynie.

Dziwne myśli…
Zdawało mu się, że ta chora kobieta, której nic pomóc nie mógł, jest to najbliższa jego

istota. Były chwile, kiedy mu się widziało, że to on sam leżał na tym posłaniu, wpatrywał
się w gasnące światło, że jego usta szeptały cichą modlitwę… Sennym, drzemiącym okiem
wpatrywał się w całe życie tej kobiety, przechodził je wzdłuż ostrymi myślami i widział
jak na dłoni.

Bryczka wtoczyła się na polankę.
Jasna mgła rozlała się tam jakby śniąca woda. Nieruchome szczyty świerków ledwo

się odbijały na ciemnym tle nieba. Niżej stał mrok leśny, nieprzebity, kamienny.

Judym wytężył oczy i zaczął szukać białego pniaka, który tu przejeżdżając widział —

i oto nagle zląkł się aż do gruntu serca. Z dala, z dala nadleciał po rosach krzyk pawia.

Zwierzęta

Doktor zamknął oczy, głowę wtulił w ramiona, zgarbił się i drżącymi wargami coś do

siebie szeptał.

Doktor Judym otrzymał urząd lekarza fabrycznego i zamieszkał w pobliżu kopalni węgla.
Życie jego weszło w fazę zwyczajnej, poziomej pracy. Korzecki, który blisko o milę drogi
rezydował, był jedynym jego znajomym. Zjeżdżali się wieczorem od czasu do czasu i trawili
na rozmowie parę godzin. Było to jednak towarzystwo niezdrowe. Korzecki męczył. Z jego
zjawieniem się wchodziła do mieszkania trwoga i jakiś bolesny smutek.

Pewnego popołudnia w sierpniu Judym otrzymał list przez umyślnego człowieka.

Była to ręką Korzeckiego na jakimś urywku schematów kancelaryjnych skreślona cytata
z Platonowej

o o ii o

e ¹⁰⁶:

Objawia się we mnie jakieś od Boga czy od bóstwa pochodzące zja-

Samobójstwo

¹⁰⁶

ono

o o i

o

e

(właśc.

b on

o

e ). — Uczeń Sokratesa, Plato (– p.n.e.)

twórca szkoły idealistycznej w filozofii, odtworzył w tym dziele słynną obronę Sokratesa przed sądem ateńskim,
który skazał go na śmierć za rzekome nieuznawanie oficjalnej religii i demoralizację młodzieży.

Ludzie bezdomni om d u i



wisko… Zdarza się to ze mną począwszy od dzieciństwa. Odzywa się głos
jakiś wewnętrzny, który, ilekroć się zjawia, odwodzi mię zawsze od tego,
cokolwiek w danej chwili zamierzam czynić, sam jednak nie pobudza mię
do niczego…

To, co mnie obecnie spotkało, nie było dziełem przypadku; przeciwnie,

widoczną dla mnie jest rzeczą, że umrzeć i uwolnić się od trosk życia za
lepsze dla mnie sądzono. Dlatego właśnie ów Dajmonion, ów głos wieszczy
nie stawił mi nigdzie oporu.

Judym bez szczególnego niepokoju przeczytał te wyrazy. Był przyzwyczajony do dzi-

wactw Korzeckiego i sądził, że ma przed sobą jemu tylko właściwą formę zaproszenia do
odwiedzin.

Mimo to żądał koni.
Ledwie wyjechał za bramę, ujrzał powóz, co koń skoczy, w tumanach kurzu, bocznymi

drogami pędzący w stronę jego mieszkania. Myślał, że to konie ponoszą… Kazał swemu
furmanowi stanąć i czekać.

Tamten pojazd wypadł na szosę i gnał co pary w koniach. Gdy obok przelatywał jak

burza, Judymowi udało się spostrzec, że siedzi w nim tylko furman na koźle. Człowiek
ten coś krzyczał.

O jakie ćwierć wiorsty zdołał zatrzymać swe konie i nawrócić. Płaty piany padały z ich

pysków, powóz okryty był szarą masą pyłu. Furman krzyczał:

— Pan… inżynier…
— Kto taki?
— Pan inżynier!
— Korzecki?
— Tak, pan… Korzecki…
Judym wysiadł ze swego powozu i ruchem instynktownym skoczył w tamten. Konie

poleciały znowu jak huragan. Patrząc na ich mokre kadłuby lśniące się w burym kurzu,
Judym myślał tylko o tym, jak piękną jest taka jazda. Było mu dobrze, miło, pysznie, że
to po niego mianowicie pędzono z taką furią. Rozparł się, wytężył nogi…

Zanim zdążył przejść do jakiegokolwiek innego uczucia, powóz stanął przed miesz-

kaniem.

Jacyś ludzie rozbiegli się.
Ktoś przytulił się do ściany na schodach, aby nie tamować drogi. Drzwi były otwarte.
W drugim pokoju, na sofie, która służyła za łoże gościnne, leżał Korzecki w ubraniu,

okropną masą krwi do szczętu zwalanym.

Głowa jego była rozstrzaskana.
Na miejscu lewej części czoła i na całym lewym policzku stała kupa krwi stygnącej.
Judym rzucił się do tego ciała, ale natychmiast wyczuł, że ma przed sobą zwłoki. Serce

nie biło. Rozstawione palce jednej ręki były twarde i czarne jakby z żelaza.

Doktor przymknął drzwi i bezmyślnie usiadł. Huk rozlegał się w jego głowie i trzask

kopyt, w galopie pędzących po twardych kamieniach. Trzask kopyt, w galopie pędzących
po twardych kamieniach…

Oczy szły leniwie z przedmiotu na przedmiot.
Wszystkie sprzęty były rozwarte i odzież z nich wywalona. Oto nie zamknięta szu-

fladka stołu. Leżał tam wielki atlas anatomiczny. Rozłożony był na karcie z wizerunkiem
głowy.

Od tyłu czaszki ku przodowi szła grubo naprowadzona czerwonym ołówkiem kresa

w kierunku lewego oka. Tuż przy niej były kilkakroć wypisane jakieś cyy i literki.

Judym odrzucił ten atlas i usiadł w kącie. Był tam rodzaj niszy między dwiema szafami.
Tyle razy widział już śmierć, tyle razy badał ją jak zjawisko… Dziś pierwszy raz w życiu

spostrzegał niby to rysunek jej istoty. I oddawał jej pokłon głęboki. Linia czerwona ze
strzałką u końca swego zdawała się zbliżać, i rzecz dziwna, przypominała tę wskazówkę na
wodzie zawaliska widzianą tamtej nocy. Drżenie tajemnicze przejmowało go w najgłębszej
komorze serca, jakby miał usłyszeć bicie okrutnej godziny.

Gdy tak siedział zatopiony w sobie, drzwi się cicho otwarły i ktoś wszedł.
Był to wysoki blondyn. Miał duże, jasnoniebieskie oczy.

Ludzie bezdomni om d u i



Judym go poznał.
Człowiek ten wszedł szybko do izby, gdzie leżał umarły. Nie dostrzegł wcale Judyma.
Oczy jego skierowały się na bezduszne ciało z jakimś dziecięcym zdumieniem. Wylękłe

Śmierć

usta coś szepnęły. Schylił się nad zwłokami, podłożył delikatnie i ostrożnie ręce swoje
z dwu stron pod głowę nieżywą, unosił ją do góry, jakby pragnął ocucić śpiącego.

Z kolei wziął w swoje dłonie rękę lewą.
Usiłował rozprostować pięść zaciśniętą, zgiąć palce. A gdy nie poddawały się zmar-

twiałe członki, chuchał na te bolesne stawy i rozgrzewał je wargami. Zdziecinniałymi
w bólu ruchy poprawiał włosy zmarłego, zapinał guziki jego surduta… Dopiero po dłu-
giej chwili zatrzymał się i stanął nieruchomy.

Trwożliwą ręką otarł swe czoło…
Judym widział głębinę jego duszy, która wtedy ujrzała istotę śmierci.
Nieznajomy przychodzień usiadł obok nóg Korzeckiego i patrzał nań szerokimi oczy-

ma.

Piersi jego wznosiły się z jękiem urwanym i rzężącym, jakby z nich miał wybuchnąć

krwotok. Skrzywione usta ciskały jakieś krótkie, urwane słowa…

Rano przed ósmą Judym zdążał piechotą na dworzec kolejowy. Był to jeden z pierwszych
dni września. Jeszcze słońce pieściło się z ziemią i posępne, czarne domy obłóczyły na się
szaty jego świetliste.

Poprzedniego dnia Judym otrzymał kartkę od Joasi z zawiadomieniem o jej przyjeź-

dzie. Razem z babką i panną Wandą dążyła do Drezna, gdzie miały się spotkać z Karbow-
skimi. Babka chciała spędzić dwa dni w Częstochowie. Ona, panna Joasia, jeden dzień
miała poświęcić na odwiedzenie kuzynki mieszkającej w pewnej miejscowości Zagłębia.
Donosiła, że wysiadłszy na dworcu, pragnie zobaczyć twarz kuzynki, że chciałaby spędzić
ten cały dzień „kochany” na zwiedzaniu fabryk i rzeczy godnych widzenia.

Podkreśliła także grubymi liniami sentencję, gdzie wyrażona była decyzja nieodwie-

dzania nikogo. Judym czytając te wyrazy doświadczał wrażenia, że litery krwią spływają
i kurczą się z bólu… Szedł na dworzec myśląc właściwie tylko o tym, co zawierało się
w tym życzeniu. Świst lokomotyw na stacji ściskał mu serce.

— Ach, gdyby to nie dziś, gdyby tylko nie dziś… Żeby się to chociaż już było zda-

rzyło… — szeptały jego blade wargi.

Na dworcu spotkał już kilka osób, które go uchyleniem kapelusza witały. To jeszcze

bardziej odbierało mu pewność siebie.

W dali rozległ się sygnał zwiastujący pociąg i wkrótce, jak barwne dzwona węża, długie

ciało zaczęło się przeginać w zwrotnicach. W jednym z okien doktor zobaczył Joasię. Była
ubrana w skromny kapelusik podróżny. Miała szarą suknię. Gdy szła ze schodków wagonu
cudna jak uśmiech szczęśliwy, jakoś dziwnie urocza, rozpiękniona, Judym doświadczał
śmiertelnych dreszczów. Zdawało mu się, że u jej stóp, u jej nóg najdroższych umrze
z boleści…

Przez chwilę nie mogli przyjść do słowa. Nawet uściśnienie rąk wydało im się czymś

dziwnym, a wzajemna obecność i możność rozmowy bez świadków, gdy szli ulicą poza
obrębem dworca, zdumiewającą niespodzianką. Judym czuł na prawej dłoni rozkosz do-
tknięcia śliskiej, delikatnej, ogrzanej rękawiczki. Jak drogi skarb, nieznacznie przycisnął
tę rękę swą do piersi, niby dla wyprostosowania klapy surduta, i powierzył ten uścisk ser-
cu, w którym wiła się zamknięta żmija. Szli szeroką ulicą, po bruku uwalanym w błocie,
mówiąc o rzeczach obojętnych. Panna Joasia zmuszona była dbać o swą suknię.

Kiedy niekiedy podnosiła oczy pełne blasku i wówczas odrobina żalu za tak sztywne

przyjęcie ukazywała się na jej czystej twarzy.

Judym dostrzegł i to także.
— Będzie pan łaskaw pokazać mi fabryki tutejsze? — spytała z odrobiną zalotności.
— Z wielką chęcią… Właśnie idziemy…
Gdy nie protestował przeciwko tytułowi „pan” i gdy natychmiast zgodził się na to

zwiedzanie fabryk, lekka mgła bladości przebiegła po jej twarzy.

Weszli w podwórze fabryczne.

Ludzie bezdomni om d u i



Otoczyła ich puszcza machin i warsztatów.
Tu hale otwarte, w których wiły się złote węże drutu, gdzie indziej zionęły ogniem

jamy pieców martenowskich, dalej jęczały młoty parowe bijące w belki białej stali.

Kupy węgla, szmelcu, stosy szyn, „gęsi” — zagradzały im drogę. Judym miał już

wyrobione pozwolenie zwiedzenia wszystkich robót, a nawet delegowanego specjalistę
technika, który miał go, wraz z „kuzynką”, oprowadzić. Technik nawinął się wkrótce,
bardziej zapewne usposobiony do oprowadzania „kuzynki”, choćby też w towarzystwie
lekarza, niż do ślęczenia nad jakimś rysunkiem w kantorze.

Poszli tedy we troje. Technik był człowiekiem młodym o wykwintnych manierach.

Powierzchowność „kuzynki” sprawiała mu widoczną dystrakcję¹⁰⁷ w układaniu zdań, ob-
jaśniających procent żelaza w rudzie miejscowej i rozmaitych gatunkach sprowadzanej.
Weszli po schodach na wielki piec.

Widzieli kaskadę ochładzającą mur rozpalony, trąbę, która prowadzi do jego wnętrza

upalne powietrze i która zdaje się oddychać jak aorta.

Joasia nie mogła się dosyć napatrzeć cienkiej smudze szlaki tryskającej jak krew z gór-

nego otworu. Właśnie przy nich przebito piec i ognista rzeka wylała się na ziemię. Cudne
iskry strzelały z tego złotego strumienia. Fale jego posłusznie płynęły do łożysk swoich,
które im długimi drągami otwierali czarni ludzie w siatkach na twarzy. Łuna stała jeszcze
nad tą sadzawką ognistą, gdy ją opuścić musieli dążąc gdzie indziej.

Wprowadzono ich do sali maszyn pompujących gorący wicher. Olbrzymie koła o kil-

Praca, Robotnik

kunastu metrach średnicy, do połowy zanurzone w ziemię, toczyły się w swych miejscach
bez szelestu, w jakimś milczeniu i chwale. W cylindrach, błyszczących jak lustra, coś nie-

Klęska, Miłość

ustannie cmokało, jakby wielka gęba niechlujnego potwora chłeptała napój. Z innego
miejsca wyrywał się dźwięk nie istniejący.

Był to krótki, urwany śmiech szatana. Serce Joasi było strwożone. Czuła, że ten głos

do niej się stosuje, że radosne marzenia o szczęściu, jej cichą miłość zobaczył. Spojrzała
na Judyma szukając w jego oczach zaprzeczenia, ale ta twarz droga była martwa…

Obejrzeli piece martenowskie, które wytwarzają stal odlewaną w kubłach na belki.

Te „kolby” wędrują stamtąd do walcowni, gdzie znowu w czeluść pieca wrzucone zostaną
i do białości się rozpalą.

W wielkich halach wyłożonych żelaznymi płytami wszystkie wrota stały otworem.
Przeciągi rwały wzdłuż i w poprzek, ochładzając czoła, plecy i ręce, które pali białe

żelazo. Nie istnieją tam płuca chore, nie ma nerwów. Kto chory, ten umiera.

Jak ognista kula, pędzi na ręcznym wózku przez halę biała belka. Nie widać ludzi,

którzy ją dźwigają. Pada na ruszt, który się z posadzki wydobywa. Jest on jak plecy o kil-
kunastu metrach długości, wyginające się zupełnie wzorem kręgosłupa i niby z kręgów
złożone z kół wydłużonych.

Czterej olbrzymi czarni ludzie z jednej i czterej z drugiej strony walców, w siatkach

na twarzy, dzierżąc w ręku długie obcęgi, ujmują belkę w swą władzę. Pchną ją mocno
między szeroko rozdziawione walce dolne. Jak bryła masła stal się między nie wślizguje.
Po tamtej stronie czeka na nią ruszt, który się z ziemi wysunął. Czyny ludzi są płynne,
rytmiczne, prawie jak taniec.

Gdy biała płyta zgnieciona i wygięta, niby podpłomyk, zjawia się przed nimi, ujmą ją

wraz długimi rękoma swymi i popchną między cylindry górne.

Wypływa po drugiej stronie dwa razy cieńsza, gdzie czterej na nią czatują. Przystąpią

pewnymi ruchy, jak machiny z żelaza, raz — dwa — trzy — cztery.

Wyciągną długie ręce zbrojne w żelazo, uderzą ją i odepchną.
Zanurzą w wodzie szczypce rozpalone.
Pochwycą inne i jak żołnierze czekają.
Wstęga białej blachy coraz dłuższa, coraz dłuższa, niby pływająca smuga ognia, ukazuje

się to w górze, to na dole, to tu, to tam. Pływa w powietrzu… Zdaje się uciekać z po-
śpiechem, jak gad bajeczny ścigany przez złośliwe dzieci. Chowa się w szczeliny i męczy.

Ruszty szczękają i drżą. To się dźwigną do wysokości poziomu szczeliny między gór-

nymi walcami, to się do najniższej zsuwają.

Wysoko w milczeniu stoi nieruchomy człowiek obracający korbę, która ściska walce.

¹⁰⁷d

— roztargnienie.

Ludzie bezdomni om d u i



Tuż obok latają po ziemi węże stalowe.
Biały ucinek sztaby płonącej, wprowadzony w ciasny otwór, wybiega co chwila w prze-

strzeń, zmierzając do coraz węższych kryjówek. Tam stoją młodzi ludzie z krótkimi szczyp-
cami, którzy chwytają pysk węża, gdy się wysuwa, i niosą go swobodnie na salę. Dopiero
gdy ogon stukać zacznie po ziemi, kierują go do innej szczeliny. Drut pędzi z szaloną
szybkością. Ogon, ginąc w otworze, trzepie się na prawo i lewo jak żywy…

Ogłuszający huk…
Belka stalowa spada na kowadło.
Nieruchomy młot parowy zlatuje na nią jak piorun, razem prostym niby uderzenie

pięści. Zgnieciona kolba przybiera formę płaskiego kręgu. Wtedy w środek jego stawiają
przyrząd, który ma wybić otwór, doskonale okrągły. Młot spada raz za razem ze wście-
kłą siłą. Dzwoni potężnym jękiem, który odbija się w halach, w powietrzu, w ziemi…
Z hukiem rozlega się lwi ryk żelaza… Stęka w nim gniew kopalni zwyciężonej przez silne
ramię człowiecze. Krąg z wybitym otworem jest kołem lokomotywy. Jako kupa żółtej
gliny z głębin wydobytej, ma teraz wzdłuż i w poprzek ziemi, do najdalszych zakątków,
nosić szczęście i rozpacz, przemoc i braterstwo, cnoty i zbrodnie.

Nim stanie na szynach, walczy z ujarzmicielem. Wyżera mu oczy, a twarz zalewa

potem; płomieniami, którym je poddał, napełnia jego płuca i serce, na ostre przeciągi
wystawione. Szarpie mu nerwy w tej samej minucie, gdy młot parowy szarpie i rozbija
jego cząsteczki…

Zdjęte z kowadła umieszczono na zakrzywionych widłach i w bok wysunięto. Przyszło

doń dwu ludzi: jeden z ostrym młotkiem w rodzaju ciupagi tatrzańskiej, drugi z młotem
na długim toporzysku. Ostrze siekierki przystawiono do wystającego brzegu koła i młot
spadać zaczął na jej obuch. Ani jeden cios nie chybił. Słychać było suchy szczęk żelaza
o żelazo… Joasia doznała wrażenia, że to jest śpiew. Po wielkim huku organów w jakiejś
katedrze daje się słyszeć śpiew, śpiew z tłumu, bojaźliwy, strwożony… Stygnące koło
poszło dalej w swą drogę.

Judym nachylił się do swej towarzyszki i zapytał:
— Czy widzi pani dobrze pracę tych ludzi?
— Widzę… — rzekła głosem zdumionym.
— Tak, tak… niech się pani dobrze im przyjrzy.
Nie mówili nic więcej ani w halach, ani na ogromnych dziedzińcach zawalonych ist-

nymi górami miału, gruzów, piasku. Wiatr porywał i nosił z miejsca na miejsce pyły
i dziwne jakieś rdze lotne.

Gdy pożegnali uprzejmego mentora, minęli wrota fabryki i gdy jej mury daleko zo-

stały, szli za miasto. Było już blisko południe.

Domy obok drogi i jej kanałów zarażonych zjadliwymi wyciekami fabryk były co-

Choroba

raz mniejsze, coraz bardziej nędzne. Na końcu miasta wzdłuż drogi ciągnęły się budy,
resztki chałup wiejskich, imitujące domy miastowe. Grunt tam był bagnisty. Dookoła
stały zamokłe pastwiska, na których czarnym dnie ropiała zohydzona woda. Nieco wyżej
ciągnęły się glinianki napełnione wodą deszczową.

Gdzieniegdzie sterczała jeszcze sosna po wyciętym lesie. Judym wchodził z Joasią na

podwórza domostw śmierdzących, otwierał drzwi nieproszony i oczami wskazywał jej lu-
dzi. Były tam dzieci robotników z cynkowni. Wynaturzone okazy gatunku ludzkiego,
przedwcześni starcy z obliczami trupów i wzrokiem, który woła o pomstę do nieba. Spo-
glądały na nich babska paskudne i złe, twarze chorych, którzy może sądzili, że to śmierć
nareszcie drzwi uchyliła…

Szli tak od domu do domu…
Zanim stamtąd zdołali się wydostać, Judym spytał nie podnosząc oczu:
— Gdzie zamieszkamy?
Długo nie odpowiadała. Oczy jej tylko jaśniały.
— Czy tu? — szeptał rysując coś na piasku.
— Gdzie zechcesz…
— Ale czy chciałabyś tutaj?
— Tak.
— Dlaczego tutaj?
— Chciałabym pomagać ci w pracy.

Ludzie bezdomni om d u i



— Mnie… w pracy…
— Myślisz teraz: — „Co mnie i tobie niewiasto…”.
Judym spojrzał na nią straszliwymi oczami i rzekł cichym, sennym głosem:
— Skądże ty te wyrazy…
— Założymy szpital, jak w Cisach. Och, mój Boże! Będzie to coś zupełnie innego. Ja

Dom, Kobieta, Mężczyzna

będę twoją felczerką…

— Dobrze… Ale czy potrafisz dom prowadzić?… Dom?
— Ho! ho! Nie traciłam czasu na darmo. Wstawałam co dzień, w ciągu całego czasu,

rano i szłam do gospodyni uczyć się gotować, prać, prasować, smażyć…

— Konfitury…
— Ale jakie! Żeby mój pan wiedział, jakie…
— Czy tak?
— A właśnie, że tak. Ułożyłam już wszystko, od a do z, jak to będzie w naszym domu.
— W domu…
— W naszym własnym domu… Nie myśl, że chcę dużego mieszkania albo mebli.

Och, wcale! Brzydzę się meblami, politurą, lakierem. Firanki, dywany, jakież to wszystko
brzydkie! Poczekaj, ja ci powiem…

— Joasiu…
— Poczekaj… Będziemy wszystko albo prawie wszystko, co inni obracają na zbytek,

oddawali dla dobra tych ludzi. Ty nie wiesz, ile szczęścia… Z tej resztki, którą dasz swej
żonie, z tej najostatniejszej, zobaczysz, co ona zrobi.

— Cóż ona zrobi?
— Ani się obejrzysz, kiedy nasze mieszkanie pełne będzie sprzętów prostych jak

u najuboższych ludzi, ale za to pięknych jak u nikogo. My tu stworzymy źródło poczucia
piękna, nowego piękna, sztuki jeszcze nie znanej, która obok nas śpi jak zaczarowana
królewna. Będą to stołki sosnowe, ławy, stoły. Będą je okrywały proste kilimy…

— Tak, tak…
— Chodnik do sieni, utkany w chłopskim warsztacie ze skrawków niepotrzebnej

materii, jest tak samo miły jak perski dywan. Ściany wyłożone drzewem świerkowym są
cudnie piękne…

— Masz rację!… — rzekł Judym patrząc w jej twarz pełną szczęścia szeroko rozwarty-

mi oczyma — to jest tak, niewątpliwie. Tak i ja myślałem. Człowiek tak samo przywiązuje
się, musi się przywiązać do prostego kilimka jak do gobelinu, do zydla jak do otomany,
do światłodruku wystrzyżonego z czasopisma jak do cennego obrazu.

— Wszystko to pokochamy, to będzie nasze, w krwawym trudzie zdobyte, bez krzyw-

dy niczyjej. Gdzież tam! Za każdą rzeczą będą szły przyjazne spojrzenia tych, co z miłością
dla ciebie będą próg nasz opuszczali. Wszystkich ludzi, których ty uzdrowisz, dobry le-
karzu… Dobry lekarzu…

Boski szept uwielbienia płynął z jej ust.
— Istotnie, jak ty wiesz wszystko, jak ty wszystko widzisz dokładnie! Wszystko to

pokocham, bo będzie pochodziło od ciebie, z rąk twoich czystych. Te przedmioty staną
się częścią mojej osoby, tak jak ręka, noga, może jak sama głowa, jak samo serce. I gdyby
przyszło to wszystko porzucić, odtrącić jednym zamachem…

— Gdy przyjdzie gość albo pacjent, sam się zadziwi, że ludzie żyją szczęśliwie, a tak

inaczej. Proste, czyste sprzęty, polne kwiaty w glinianym wazonie… Po cóż nam zimny
blask wyrobów fabrycznych? Po co stroje, powozy? Nigdy nie czułam większej rozkoszy,
jak kiedy ojciec mój zabierał mię na wózek bez resorów i wiózł do lasu po drodze pełnej
wystających korzeni drzew, przeciętej wyrwami. Żaden resor nie potrafił uginać się tak
doskonale jak dębowa „literka”¹⁰⁸ wystrugana przez cieślę. Ach, ja już tak dawno straciłam
gniazdo rodzinne! Prawie nigdy go nie miałam. W piątej klasie byłam zaledwie, gdy mię
ojciec odumarł! Mamy prawie nie pamiętam… Każda istota ma swe ognisko, swój dach.
Mały skowronek — i ten… Gdy pomyślę, że teraz moje życie tułacze ma się już skończyć…

— A cóż się stanie z tymi chałupami, cośmy je widzieli przed chwilą? — zapytał

Judym głosem pełnym jakiegoś jąkania się i zgrzytu.

¹⁰⁸ i e

— drabinka u wozu.

Ludzie bezdomni om d u i



Stanęła na drodze i ze zdumieniem czekała. Patrzył na nią — to prawda, ale jej nie

widział. Oczy jego były jakby zezowate i zbielałe.

— Cóż zrobimy z nimi? — pytał się stojąc na tym samym miejscu.
— Z kim?
— Z nimi! Z tymi z budów!
— Nie rozumiem…
— Ja muszę rozwalić te śmierdzące nory. Nie będę patrzał, jak żyją i umierają ci od

Miłość, Obowiązek,
Samotnik

Społecznik

cynku. Polne kwiaty w doniczce, to tak… To dobrze… Ale czy można?

Wzięła go za rękę, gdyż pewne przeczucie wolno jak zimna stal wpychało się w jej

serce. Wyrwał rękę i mówił szorstkim, obrażającym głosem, patrząc przed siebie:

— Muszę ci wszystko powiedzieć, chociaż to dla mnie gorsze od śmierci. Doprawdy,

doprawdy wolałbym umrzeć, jak Korzecki…

— Korzecki?
— Gdybym to mógł słowem nazwać! Ja tak cię kocham! Nigdy nie myślałem, że

może się z człowiekiem stać coś takiego… Twoje uśmiechy, które odsłaniają serce, jakby
zdejmowały z niego zasłonę. Twoje czarne, puszyste włosy… Budzę się w nocy i, już nie
śpiąc, widzę cię, czuję cię na sercu moim. Minie długa, święta chwila i dopiero wiem, że
nie ma nikogo… A odkąd tu przybyłem i zacząłem patrzeć, coś we mnie rozdmuchuje
ogień. Pali się we mnie! Nie wiem, co to płonie, nie wiem, co trawi ten pożar…

— Mój Boże…
— Widzisz, dziecko…
— Mój Boże, jaką ty masz twarz!…
— Widzisz… Ja jestem z motłochu, z ostatniej hołoty. Ty nie możesz mieć wyobraże-

Społecznik

nia, jaki jest motłoch. Nie możesz nawet objąć tego dalekim przeczuciem, co leży w jego
sercu. Jesteś z innej kasty… Kto sam z tego pochodzi, kto przeżył wszystko, wie wszyst-
ko… Tu ludzie w trzydziestym roku życia umierają, bo już są starcami. Dzieci ich — to
idioci.

— Ale cóż to ma do nas?
— Przecie to ja jestem za to wszystko odpowiedzialny! Ja jestem!
— Ty… odpowiedzialny?
— Tak! Jestem odpowiedzialny przed moim duchem, który we mnie woła: „nie po-

zwalam!” Jeżeli tego nie zrobię ja, lekarz, to któż to uczyni? Tego nikt…

— Tylko ty jeden?
— Otrzymałem wszystko, co potrzeba… Muszę to oddać, com wziął. Ten dług prze-

klęty… Nie mogę mieć ani ojca, ani matki, ani żony, ani jednej rzeczy, którą bym przyci-
snął do serca z miłością, dopóki z oblicza ziemi nie znikną te podłe zmory. Muszę wyrzec
się szczęścia. Muszę być sam jeden. Żeby obok mnie nikt nie był, nikt mię nie trzymał!

Joasia stanęła w miejscu. Powieki jej były spuszczone, twarz martwa. Nozdrza chwy-

tały powietrze. Z ust padło krótkie słowo:

— Ja cię nie wstrzymam…
Były to wyrazy ciche i oblane krwią wstydu. Zdawało się, że z żył, gdy to mówiła,

krew rozpalona wytryśnie.

Judym odrzekł:
— Ty mię nie wstrzymasz, ale ja sam nie będę mógł odejść. Zakiełkuje we mnie

przyschłe nasienie dorobkiewicza. Ja siebie znam. A zresztą… nie ma już co mówić…

Wzdrygnęła się, jakby ją to słowo w tył pchnęło. Szli obok siebie w milczeniu, daleko,

daleko…

Ciągnęły obok nich furmanki z rudą galmanu¹⁰⁹, przeróżne bryki, powozy… Szło dużo

ludzi… Nie widzieli tego wszystkiego. Gościniec zaprowadził ich do lasu. Tam usiedli pod
drzewem.

Joasia uczuła, że ramię Judyma wsparło się o jej ramię, widziała jego głowę zwieszoną

na piersi. Nie była w stanie poruszyć ręką. Siedziała, jakby w twardy sen pogrążona, kiedy
wypijamy morza boleści, nie mając siły wydać jednego westchnienia.

W pewnej chwili Judym usłyszał jej płacz samotny, jedyny, płacz przed obliczem Boga.
Nie dźwignął głowy.

¹⁰⁹

m n — ruda cynkowa.

Ludzie bezdomni om d u i



O jakiejś godzinie usłyszał jej głos cichy, z głębi łez:
— Szczęść ci Boże.
Nie mógł odpowiedzieć sam za siebie, ale jakiś głos obcy, tak jakby Dajmonion,

o którym pisał przed śmiercią Korzecki, wymówił z głębi jego serca:

— Daj Panie Boże.
Joasia wstała.
Przez chwilę widział spod bezwładnych, ciężkich, obwisłych powiek jej twarz bolesną.

Była jak maska pośmiertna z gipsu.

Za chwilę stracił ją z oczu.
Odeszła szosą w stronę miasta, w stronę dworca kolei…
Siedział tam długo. Kiedy znowu rzucił oczyma na drogę, nie było już widać nikogo.

Wiatr tylko porywał z niej kurz wapienny, miotał go w górę jak plewy. Kurz wapienny,
naśmiewający się…

Judym uciekł.
Szedł brzegiem lasu, później środkiem pastwisk błotnistych. Gdzieś błądził. Nad wie-

czorem ujrzał przed sobą w polu szkielet zabudowań kopalni.

Straszna nienawiść do tego widoku i wyniosła wzgarda, jak pysk w kły uzbrojony,

otwarła się w jego piersiach. Szedł dalej.

Stanął nad brzegiem szerokiej wody, płytko rozlanej. W niskich, nędznych, zżółkłych

Woda

trawach kisł ten czarny zalew śmierci, który nad otchłanią kopalni chwieje się lichymi
falami. Ciemna woda zdawała się marzyć, zdawała się czekać, kiedy runie w głębinę wy-
drążoną kiedy napełni puste lochy, kuszące próżnie, które ją ciągną, ssą, wzywają.

Judym ją poznał. To ona! Widział ją w nocy. Tej nocy… Szukał na falach świetlistego

znaku, długiej ruchomej wskazówki, która przeszywa jak doborowa stal damasceńska.
I uczuł w sobie ostrze.

Daleko, daleko za lasami łkał świst pociągu, niby słowo tajemnicze zawierające sens

życia.

Tuż obok stóp Judyma było szerokie, suche zawalisko, otwór w postaci leja zwrócone-

Cierpienie, Konflikt
wewnętrzny

go wierzchołkiem na dół. W głębi ziemi pod nim były niegdyś galerie kopalni. Warstwy
skał piaskowca i łupku gliniastego, wskutek „wyrabowania”¹¹⁰ budynku podtrzymujące-
go piętro, zarwały się od własnego ciężaru i spadając, odłamami swymi napełniły puste
przestrzenie pokładów węgla. Gleba zewnętrzna zsunęła się w przepaść wraz z murawą,
krzewami i utworzyła dół głębokości dwudziestu metrów.

W miejscu rozdarcia widać było pręgi piachu siwe i jasnożółte. Naokół stały karłowate,

nędzne sosny.

Jedna z nich rosła na samym brzegu zawaliska. Oberwana ziemia ściągnęła w głębinę

prawy jej korzeń, a lewy został na twardym gruncie. Tak ją dzieje kopalni rozdarły na
dwoje. Pień jej stał jedną połową swoją w górze, a drugą szedł wraz z zawaliskiem, niby
istota ludzka, którą na pal wbito. Tamten, z bryłami ziemi w dół ściągnięty, prężył się jak
członki na torturach. Wszczepione w glebę pazury górne trzymały się z całej siły.

Judym zsunął się w zawalisko, żeby go nikt nie widział. Rzucił się na wznak. Pod

sobą w głębi ziemi słyszał od czasu do czasu huk wystrzałów dynamitu i prochu. W górze
widział obłoki sunące po niebie lazurowym.

Obłoki jasne, święte, zaczerwienione obłoki…
Tuż nad jego głową stała sosna rozdarta.
Widział z głębi swojego dołu jej pień rozszarpany, który ociekał krwawymi kroplami

żywicy. Patrzał w to rozdarcie długo, bez przerwy.

Widział każde włókno, każde ścięgno kory rozerwane i cierpiące. Słyszał dokoła siebie

płacz samotny, jedyny, płacz przed obliczem Boga.

Nie wiedział tylko, kto płacze‥?
Czy Joasia? — Czy grobowe lochy kopalni płaczą?
Czy sosna rozdarta?

¹¹⁰

bo

— wybrać, wydobyć (materiał kopalny).

Ludzie bezdomni om d u i



Zakopane. Jesień  r.
KONIEC

Ten utwór nie jest chroniony prawem autorskim i znajduje się w domenie publicznej, co oznacza że możesz go
swobodnie wykorzystywać, publikować i rozpowszechniać. Jeśli utwór opatrzony jest dodatkowymi materiałami
(przypisy, motywy literackie etc.), które podlegają prawu autorskiemu, to te dodatkowe materiały udostępnione
są na licencji

Creative Commons Uznanie Autorstwa – Na Tych Samych Warunkach . PL

.

Źródło:

http://wolnelektury.pl/katalog/lektura/ludzie-bezdomni-tom-drugi

Tekst opracowany na podstawie: Stefan Żeromski, Ludzie bezdomni, wyd. , wyd. Czytelnik, Warszawa 

Publikacja zrealizowana w ramach projektu Wolne Lektury (http://wolnelektury.pl). Partnerem projektu jest
Prokom Soware SA. Reprodukcja cyowa wykonana przez Bibliotekę Narodową z egzemplarza pochodzącego
ze zbiorów BN.

Opracowanie redakcyjne i przypisy: Aleksandra Sekuła, Olga Sutkowska.

Okładka na podstawie:

anietok@Flickr, CC BY-SA .

Ludzie bezdomni om d u i

