Katedra na Wawelu – historia, znaczenie, architektury.

Najstarszy kościół katedralny wzniesiono na początku XI w., po ustanowieniu w 1000 roku
biskupstwa krakowskiego. Następna to romańska katedra pochodząca z przełomu XI i XII
wieku, za czasów panowania księcia Władysława Hermana. W 1142 konsekrowano nową
świątynię. Była to trójnawowa bazylika, z emporami ponad nawami bocznymi. Od wschodu i
zachodu wznosiły się prostokątne chóry zamknięte półkolistymi absydami, a pod nimi
mieściły się krypty. Od strony zachodniej wznosiły się dwie kwadratowe wieże. Krypta św.
Leonarda i dolna część wieży południowej zostały zachowane.

W 1305 roku nastąpił pożar romańskiej katedry, biskup Jan Muskata podjął próbę budowy
nowej świątyni, zakończoną na etapie założenia fundamentów wielobocznie zamkniętego
gotyckiego prezbiterium. Zachowaną prawie bez zmian do dnia dzisiejszego budowlę,
wzniesiono etapami,

1320-1346 prezbiterium z obejściem

1346- 1364 korpus nawowy. Konsekracji świątyni dokonano w 1364 roku.

Gotyckiemu kościołowi katedralnemu nadano kształt trójnawowej bazyliki z transeptem
(nawą poprzeczną) oraz prostokątnie zamkniętym prezbiterium z obejściem (ambitem).

W trakcie budowy gotyckiej świątyni biskupi i możnowładcy wznieśli przy zewnętrznych
murach pierwsze kaplice. Jednak istotne zmiany w wystroju Katedry nastąpiły w XVI wieku.
Na początku renesansu (również w Polsce) znanym rzeźbiarzem był Franciszek Florentczyk,
autor nagrobka króla Jana Olbrachta zmarłego w 1501 roku. Prawdziwym przełomem było
jednak wzniesienie kaplicy Królewskiej - zwanej obecnie Zygmuntowską, z polecenia króla
Zygmunta I Starego, przez zespół włoskich artystów realizujących projekt Bartolomea
Berrecciego. Średniowieczne ołtarze ustąpiły miejsca nowym, renesansowym, pojawiało się
wiele nagrobków przede wszystkim królewskich i biskupów. Znanymi i wybitnymi artystami
odpowiedzialnymi za renesansowe i manierystyczne wyposażenie katedry to (głównie
pochodzący z Włoch) Bartolomeo Berrecci, Giovanni Maria Padovano, Jan Michałowicz z
Urzędowa i Santi Gucci. Inni artyści, słynący z importów w Norymbergi, złotnictwa i
malarstwa to Peter i Hansa Vischer, Peter Flötnera, Melchior Baier oraz Georga Pencza.

W następnych dwóch stuleciach katedra na Wawelu zmieniła swój wystrój.

XVII wiek: zostało usunięte wyposażenie z wcześniejszych epok, wprowadzono nowe ołtarze,
nagrobki, stalle, obrazy. Wzniesiono kaplice kopułowe- biskupów Andrzeja Lipskiego i
Jakuba Zadzika i mauzoleum królewskiej dynastii Wazów, nawiązujące do kaplicy
Zygmuntowskiej.

XVIII w.: wnętrze Katedry miało późnobarokowy charakter. Wyposożenie zostało
wymienione na nowe, bardziej uporządkowane i ujednolicone, podporządkowane zasadami
symetrii. Zredukowano znacznie liczbę ołtarzy bocznych. Wzniesiono kopułowe mauzolea
kardynała Jana Aleksandra Lipskiego oraz biskupa Andrzeja Stanisława Kostki Załuskiego.
Dążąc do lepszego oświetlenia wnętrza, podwyższono do wysokości prezbiterium mury
ambitu, zmieniając tym samym układ przestrzenny i bryłę wschodniej części świątyni.

Barokowy wystrój katedry jest dziełem architektów włoskich: Giovanni Trevano, Giovanni
Battista Gisleni i Francesco Placidi i wykształconym we Włoszech, Kacprem Bażanko.

Przez utratę przez Polski niepodległości krakowski kościół katedralny nie był w dobrym
stanie. Brakowało pieniędzy na utrzymanie katedry na odpowiednim poziomie. W XIX w.
katedra służyła za miejsce, gdzie odbywały się różne ważne wydarzeń z historii Polski. Takie
jak pochowanie ważnych postaci narodowych: Tadeusza Kościuszki , księcia Józefa
Poniatowskiego czy Adama Mickiewicza. Od tego czasu katedra stała się polskim
Panteonem, gdzie chowano najbardziej zasłużonych Polaków.

W latach 1895- 1910 nastąpiła gruntowna konwersacja budowli wraz z jej wyposażeniem,
odegrało to zasadniczą rolę w nadaniu Katedrze jej obecnego stanu. W dużej mierze
zostawiono elementy powstałe w dawnych epokach, nie zostawiając przy tym części
wystroju barokowego. Wprowadzono nowe dzieła sztuki, nagrobki królewski: św. Jadwigi i
Władysława Warneńczyka i biskupie, malowidła ścienne, kraty, witraże itp. Są to dzieła
wybitnych artystów, takich jak Józef Mehoffer (autor projektów witraży i malowideł
ściennych w kaplicy Szafrańców i Skarbcu).

W XX wieku nastąpił konserwacja Katedry i zabytków w niej zgromadzonych. Przed 2000
odnowiono wszystkie elewacje katedry i część kaplic.

Bazylika Metropolitalna pod wezwaniem śś. Stanisława i Wacła jest jedną z najważniejszych
polskich diecezji , od 1925 roku archidiecezji. Była uznawana za wzór do naśladowania przez
inne kościoły, wyróżniało ją uczestnictwo ponad stu księży odprawiającą liturgię przez cały
dzień. Były specjalne kolegie kapłańskie m.in. mansjonarze, psałterzyści, angeliści, którzy byli
odpowiedzialni za obsługę niektórych kaplic. W czasie liturgii popularny był śpiew i muzyka
organowa.

Katedra na Wawelu ma ogromną pozycję w dziejach Polski. Jest od wieku miejscem kultu
św. Stanisława, który wiążę się z ideą zjednoczonego i niepodległego Państwa Polskiego.