Anselm Griin OSB
Przebacz samemu sobie
pojednanie - przebaczenie
Przekład Juliusz Zychowicz
Wydawnictwo WAM
Kraków 2000

Spis treści
Wstęp
I. Przesłanie biblijne o przebaczeniu i pojednaniu
1. Bóg przebaczający
a) Przebaczenie wyzwala
b) Przebaczanie bez granic
2. Pojednajcie się z Bogiem
a) Pojednanie zaczyna się w sferze myśli
b) Pogodzenie się z moim wewnętrznym nieprzyjacielem
c) Przezwyciężać zlo wyobraźnią i miłością
d) Miłość nieprzyjaciół
II. Pojednanie i przebaczenie w sferze osobistej
1. Pojednanie z samym sobą
a) Pojednanie z historią mojego życia
b) Zgoda na samego siebie
2. Pojednanie z bliźnim
a) Kroki prowadzące do pojednania
b) "Ojcze, przebacz im, bo..."
c) Okazanie przebaczenia
III. Pojednanie we wspólnocie
1. Pójście nowymi drogami
a) Małżeństwo i rodzina
b) Wspólnoty religijne
c) Społeczność wiejska
d) Wspólnota parafialna
e) Pojednanie w naszym społeczeństwie
f) Pojednanie między narodami
IV. Zadanie Kościołów
1. Przynoszący pojednanie
a) Pojednawczy język
b) Rytuały pojednania
V. Sakrament pojednania - spowiedź
1. Historia spowiedzi
a) Spowiedź pojednania
b) Spowiedź jako wyraz pobożności
c) Spowiedź duszpasterska
2. Stosunek do winy
a) Poczucie winy a wina
b) Wina jako szansa
c)Zło
d) Ani obwiniać, ani usprawiedliwiać
e) Wyzwalająca rozmowa
f) Przedstawić Bogu moją prawdę
3. Sens spowiedzi
a) Zburzyć odgradzający mur
b) "Odpuszczają ci się twoje grzechy"
4. Konkretny kształt rytuału spowiedzi
Zakończenie
Literatura


Wstęp

W rozmowach duszpasterskich ich uczestnicy powracają stale do problemu nawrócenia. Jedni noszą w sobie ślady surowego wychowania: mówiono im, że powinni każdemu przebaczyć, a tymczasem oni czują, że nie mogą się na to zdobyć - że dawno zadana rana ciągle jeszcze sprawia ból. Niektórzy nakaz przebaczenia pojmują w tym sensie, że powinni stłumić w sobie uczucie złości i gniewu przeciwko tym, którzy ich skrzywdzili, i że nie pozostaje im nic innego, jak tylko ludziom tym jak najszybciej przebaczyć. To wszakże przekracza ich siły, stale jeszcze bowiem odczuwają gniew i urazę. Czują, że te uczucia ich paraliżują. Gdyby temu drugiemu przebaczyli, byłby to jedynie akt wyrozumowany. Głęboko w sercu i w sferze nieświadomości pozostają jednak całkiem inne odczucia, stawiające tamę rzeczywistemu przebaczeniu. Inni czują, że właściwie powinni przebaczyć dawne krzywdy, ponieważ ta przeszłość ciągle jeszcze spoczywa na nich ciężkim brzemieniem. Chętnie pozbyliby się tego brzemienia, ale nie wiedzą, jak to zrobić. Niektórzy nie potrafią przebaczyć nawet samym sobie, kiedy dopuścili się jakiejś winy. Rozdrapują nieustannie tę ranę i czynią sobie wyrzuty, że kiedyś tak fatalnie postąpili. Ponieważ nie potrafią przebaczyć samym sobie, nie mogą też uwierzyć w przebaczenie Boże. Ponieważ uważają samych siebie za istoty nie do zaakceptowania, sądzą, że i Bóg nie może ich zaakceptować takich, jakimi są.
W ścisłym związku z przebaczeniem pozostaje pojednanie. Niejeden człowiek tęskni za tym, aby móc żyć w zgodzie z sobą samym i ze swym otoczeniem. Czuje się jednak niezdolny do pojednania z historią własnego życia, a wokół siebie w kręgu rodzinnym widzi tylko spory i niesnaski. Przyglądając się licznym ogniskom wojen i kryzysów w świecie, stwierdza, że nawet oficjalnie zawarty pokój nie zbliża do siebie zwaśnionych narodów. Dzisiaj uświadamiamy sobie, że pojednanie jest problemem politycznego przeżycia. Bez pojednania Ziemia nie będzie miała przyszłości. Możliwość pomyślnego współżycia w ramach społeczeństwa zależy od tego, czy skłócone ze sobą grupy są skłonne do zgody. Od gotowości do pojednania zależy też to, czy ludy Afryki albo narody byłej Jugosławii uzyskają trwały pokój, czy kraje muzułmańskie i chrześcijański Zachód będą mogły żyć we wzajemnym szacunku. Dlatego pojednanie jest postulatem nie tylko religijnym, lecz w równej mierze politycznym.
W Biblii działanie Boga w Jezusie Chrystusie opisane jest w kategoriach pojednania. Wczesny Kościół widział swoje podstawowe zadanie w tym, by głosić pojednanie i w nim uczestniczyć. Także dzisiejszy Kościół ma zleconą sobie przez Jezusa Chrystusa misję, by był w naszym świecie miejscem pojednania - miejscem, gdzie ludzie różnych ras i języków będą mogli współżyć ze sobą w przykładnej zgodzie. I jest jego zadaniem stać się źródłem pojednania w tym świecie, nieustannie wzywać do pojednania narodów i ras, nieustannie napominać, kiedy dostrzega w tym świecie wrogość i spory, nieprzejednanie i wzajemną niechęć.
Jakkolwiek przebaczenie i pojednanie pozostają ze sobą w ścisłym związku, każde z nich oznacza jednak coś innego. "Przebaczenie" odpowiada greckiemu słowu aphesis, które pochodzi od czasownika aphiemi i oznacza "odesłanie, odrzucenie, zwolnienie, wypuszczenie, uwolnienie, uniewinnienie". Łacińskie słowo dimittere znaczy podobnie: "odesłać, zwolnić, darować, wypuścić". Przebaczenie odnosi się do winy i oznacza czynne odpuszczenie winy, uwolnienie się od niej, usunięcie jej. Przebaczyć oznacza więc w rezultacie: darować. Z kolei "pojednanie" odpowiada łacińskiemu słowu reconciliare, które znaczy: "przywrócić, na nowo połączyć, umożliwić ponowne spotkanie". Wskazuje ono więc przede wszystkim na przywrócenie wspólnoty ludzi między sobą oraz między Bogiem a ludźmi. Nie ma pojednania bez przebaczenia. Ostatecznym zaś celem przebaczenia jest nowe współżycie w harmonii.
W tej książeczce chciałbym transponować zjawisko pojednania i przebaczenia z Biblii w nasze czasy, uwzględniając przy tym zarówno wymiar osobisty, jak społeczny i polityczny. Kościół zna sakrament pojednania. Ponieważ jest on dzisiaj coraz mniej rozumiany, spróbuję go opisać z perspektywy jego pierwotnej intencji. Przebaczenie ma zawsze pewien związek z winą. Dzisiaj patrzymy na winę i grzech inaczej niż jeszcze przed trzydziestu laty. Dlatego chcę się zająć również tym tematem.


I. Przesłanie biblijne o przebaczeniu i pojednaniu

1. Bóg przebaczający
Już Bóg Starego Testamentu jest zasadniczo Bogiem przebaczającym. Człowiek ciągle na nowo popada w grzech. Wykracza przeciw Bożym przykazaniom i ulega własnym namiętnościom. Greckie słowo hamar-tanein, odpowiadające naszemu czasownikowi "grzeszyć", znaczy właściwie: "rozmijać się z celem". Ten, kto grzeszy, rozmija się nie tylko z celem wyznaczonym mu przez Boga, ale także z sobą samym - wyobcowuje się względem samego siebie. Ze swego uwikłania w winę i samowyobcowania człowiek taki nie może wydostać się własnymi siłami. Albo obarcza tą winą innych, albo niszczy wyrzutami samego siebie. Chcąc się wyzwolić od swojej winy, która go paraliżuje i blokuje, chcąc przezwyciężyć samowyobcowanie i wyobcowanie względem swego pierwotnego istnienia i nawiązać ponownie kontakt z samym sobą i z podstawą, na której się opiera, jest zdany na Boże przebaczenie. Oznacza ono, że Bóg rzucił grzech poza siebie (Iz 38,17), że odpuszcza winę, że zgoła już nie widzi grzechu, że uwalnia człowieka od jego winy.
Żydzi w swojej historii coraz to odpadali od Boga i zwracali się ku bożkom. Psalmy opisują dzieje Izraela jako historię nieustannie powtarzających się aktów odpadania i niewierności. Ledwie Bóg zatroszczy się o ten naród w jego wędrówce przez pustynię, a oto już buntuje się on niczym małe przekorne dziecko, które chce jeszcze więcej, i odwraca się od Boga. Mojżesz widzi, że jest to lud krnąbrny i uparty, ale nieustannie kieruje swoją modlitwę z ufnością do Boga, który objawił mu się jako Bóg przebaczający: "Jahwe, Bóg miłosierny i litościwy, cierpliwy, bogaty w łaskę i wierność, zachowujący swą laskę w tysiączne pokolenia, przebaczający niegodziwość, niewierność, grzech" (Wj 34, 6n).
Przyczyna, dla której Bóg ustawicznie ludziom przebacza, leży w Jego miłosierdziu. Bóg nie ma upodobania w śmierci grzesznika. Serce Boga nie jest sercem człowieka, Jego myśli nie są naszymi myślami. Dlatego Psalmista wysławia Boga słowami: "Błogosław, duszo moja, Pana, i nie zapominaj o wszystkich Jego dobrodziejstwach! On odpuszcza wszystkie twoje winy, On leczy wszystkie twe niemoce" (Ps 103,2n). Człowiek żyjący w środowisku Starego Testamentu wie, że ciągle popada w winę, ale że jeśli wyzna ją Bogu, On gotów jest mu przebaczyć, winę tę zmyć i odnowić w nim niezwyciężonego ducha (por. Ps 51,12).
Jezus nie tylko głosił przebaczenie z rąk Boga, ale mocą Bożą udzielał tego przebaczenia. Dla słuchaczy było to czymś niesłychanym. Faryzeusze uznali Jego słowa za bluźnierstwo. "Czemu on tak mówi? On bluźni. Któż może odpuszczać grzechy, prócz jednego Boga?" (Mk 2,7). Ale Jezus potwierdza swoją władzę odpuszczania grzechów, uzdrawiając paralityka. Odpuszczenie grzechów i uzdrowienie są ze sobą ściśle powiązane. Mateusz postrzega często chorobę jako skutek grzechu. Dlatego nie wystarcza usunięcie objawów choroby; musi również zostać odpuszczona leżąca u jej podłoża wina, aby chory rzeczywiście wyzdrowiał i mógł rozpocząć nowe życie, zgodne z wolą Boga. Jezus chce odnowić całego człowieka. Odpuszczenie służy uzdrowieniu. Gdy Mateusz widzi chorobę i grzech w ścisłej wzajemnej łączności, to Jan broni się przed takim spojrzeniem. Obie perspektywy zawierają cząstkę prawdy. Z pewnością nie można w każdej chorobie doszukiwać się winy jako jej przyczyny, w takim wypadku bowiem każdego chorego obciążalibyśmy jeszcze dodatkowo nieczystym sumieniem. Niekiedy wszakże nasze rany dlatego się nie goją, że nie potrafimy przebaczyć sobie samemu albo temu, kto nam je zadał.
Jezus okazuje swoją życzliwość właśnie grzesznikom i zasiada z nimi do stołu. Krytykom swego postępowania odpowiada: "Starajcie się zrozumieć, co znaczy: Chcę raczej miłosierdzia niż ofiary. Bo nie przyszedłem powołać sprawiedliwych, ale grzeszników" (Mt 9,13). Przebaczenie, jakiego Jezus udziela ludziom, dopełnia się w Jego śmierci na krzyżu. Oto przebacza On wtedy nawet tym, którzy Go do tego krzyża przybili. Skoro Jezus przebacza nawet swoim oprawcom, to możemy ufać, że również nam odpuści choćby największą winę, jeśli Go o to będziemy prosić. Nie jest tak, że Bóg przebacza nam tylko dlatego, iż Jezus za nas umarł. Byłby to Bóg okrutny, który aby móc przebaczyć, potrzebuje ofiary swego Syna. Bóg jest zawsze Tym, który przebacza. Problemem jest natomiast, jak możemy uwierzyć w Boże przebaczenie. Właśnie krzyż jest najwyraźniejszą obietnicą przebaczenia. Pragnie on upewnić nas w samej głębi naszego serca, że Bóg jest Bogiem przebaczającym i że nie ma takiego grzechu, którego by On nie mógł i nie chciał przebaczyć.

a) Przebaczenie wyzwala
Ewangelista Łukasz postrzega relację między przebaczeniem a krzyżem Chrystusa inaczej. Krzyż nie jest według niego wieścią o przebaczeniu, lecz na krzyżu Jezus sam daje najbardziej dobitny przykład przebaczenia, modląc się za tych, którzy Go ukrzyżowali: "Ojcze, przebacz im, bo nie wiedzą, co czynią" (Lk 23,34). W tych słowach Jezus pozostawił nam testament swej przebaczającej miłości, abyśmy i my czynili tak samo jak On. Jego postępowanie ma być dla nas wzorem. Jezus jest bowiem dla Łukasza przewodnikiem naszej wiary, za którym powinniśmy iść. Jego skierowana do Ojca prośba pokazuje nam, jak my sami winniśmy i możemy ludziom przebaczać i że przebaczenie to nie jest czymś ponad nasze siły. Prośba ta jest dowodem, że i my możemy się na nie zdobyć. Kiedy się modlimy: "Ojcze, przebacz im, bo nie wiedzą, co czynią", nie spełniamy tym jakiegoś żądania, które by wykraczało poza naszą wolę. Prośba ta jest raczej drogą pozwalającą nam zwrócić się do Ojca i w Nim szukać naszego prawdziwego oparcia. Jednocześnie zaś wyzwala nas ona spod władzy ludzi. Stwarza wobec nich pewien dystans, a zarazem zrozumienie dla ich zachowania. Nawet raniąc nas, nie wiedzą oni często, co czynią, bo sami są zranieni, bo mają kompleks niższości i tylko w ten sposób mogą okazać swoją siłę. W rzeczywistości jednak szkodzą samym sobie. Kiedy modlę się, jak Jezus na krzyżu: "Ojcze, przebacz im, bo nie wiedzą, co czynią", to nie musi to oznaczać przezwyciężenia mojej złości; mogę przebaczyć, ponieważ nie widzę już w tym drugim mego wroga, lecz człowieka zranionego. Przebaczam nie ze słabości i oportunizmu, lecz kierując się poczuciem siły i wolności. Jeśli nie przebaczam, ten drugi ciągle jeszcze ma nade mną władzę, oddziałuje na moje myśli i uczucia. Przebaczenie wyzwala mnie spod jego władzy. Przestaje on być moim przeciwnikiem, jest zranionym i zaślepionym człowiekiem, który nie potrafi zachowywać się inaczej. Nawet zabijając mnie, nie miałby nade mną władzy. Doświadczył tego Jezus na krzyżu. Pozostaje On tam oddany woli swego Ojca. Patrząc zewnętrznie, ludzie mogą na Nim wywierać swoją złość. Nie dosięga Go ona jednak, ponieważ modli się On za nich i w modlitwie rozpoznaje ich zaślepienie i nieświadomość. Łukasz opisuje w Dziejach Apostolskich, że uczniowie zachowują się tak samo jak Jezus. Tak na przykład diakon Szczepan umiera z tymi samymi słowami, co Jezus. Kiedy Żydzi go kamienują, modli się: "�Panie Jezu, przyjmij ducha mego! A gdy osunął się na kolana, zawołał głośno: �Panie, nie poczytaj im tego grzechu!" (Dz 7,59n).
Mateusz określa przebaczenie jako zasadniczą postawę chrześcijańskiej wspólnoty. Widoczne jest to najpierw w jego sformułowaniu modlitwy Ojcze nasz. Uzależnia on w niej autentyczność naszej modlitwy od naszej gotowości do wzajemnego przebaczania. "Przebacz nam nasze winy, jak i my przebaczamy tym, którzy przeciw nam zawinili... Jeśli bowiem przebaczycie ludziom ich przewinienia, i wam przebaczy Ojciec wasz niebieski. Lecz jeśli nie przebaczycie ludziom, i Ojciec wasz nie przebaczy wam waszych przewinień" (Mt 6,12.14n). Nie możemy modlić się tak, jak nauczył nas Jezus, jeśli nie jesteśmy gotowi wybaczać sobie wzajemnie naszych codziennych grzechów. Mateusz czyni to także podstawą atmosfery, jaka winna panować we wspólnocie wierzących - tego, jak wspólnota ta ma współżyć ze sobą w Jezusowym duchu. W rozdziale 18 zestawia poszczególne słowa Jezusa we własną odrębną mowę, której przedmiotem jest życie w chrześcijańskiej wspólnocie. Oto Piotr sądzi, że dobrze pojął Jezusa, jeśli zamiast, jak jego żydowscy bracia, przebaczać dwa do trzech razy, gotów jest czynić to nawet siedmiokrotnie. Jezus jednak nie wyznacza przebaczeniu żadnych granic. "Nie siedem razy, lecz siedemdziesiąt siedem razy" (Mt 18,22) powinniśmy sobie wzajemnie wybaczać. Liczba siedemdziesiąt siedem albo, jak uważają inni egzegeci, siedemdziesiąt razy siedem oznacza liczbę nieskończoną. Chrześcijanin winien być gotów przebaczać stale na nowo, ponieważ Bóg także codziennie na nowo mu przebacza.

b) Przebaczanie bez granic
Mateusz uzasadnia żądanie przebaczania bez granic przypowieścią o nielitościwym dłużniku. Oto widzimy sługę, przypuszczalnie królewskiego zarządcę, który winien jest swemu panu dziesięć tysięcy talentów. Jest to suma ogromna, równn mniej więcej 20.000.000 dzisiejszych dolarów. Cały dochód Galilei i Pereiz podatków wynosił wówczas zaledwie 200 talentów, a król Herod miał rocznego dochodu 900 talentów. Jest to więc suma, jakiej ów dłużnik absolutnie nie jest w stanie zwrócić. Dziesięć tysięcy talentów stanowi niejako największą liczbę, jaką sobie ówcześnie w ogóle można było wyobrazić. I oto ten niewiarygodnie ogromny dług król swemu zarządcy darowuje. Kiedy Jezus opowiada o tym wielkodusznym geście, słuchacz oczekuje, że ów sługa, pełen wdzięczności, tak samo miłosiernie postąpi ze swymi bliźnimi. Tymczasem zaledwie spotyka on jednego ze współsług, który z kolei jemu winien jest śmieszną sumę stu denarów, czyli około 4o dolarów, napada na niego z wściekłością i w zatwardziałości swego serca nie chce słuchać jego próśb o przebaczenie. Współsługa ten jest nawet gotów wszystko mu zwrócić, co przy tak małej sumie jest w pełni realne, podczas gdy ów zarządca bardzo dobrze wiedział, że swojego długu nigdy nie będzie mógł królowi spłacić. Zamiast jednak tę drobną kwotę darować, wtrąca on współsługę do więzienia. Więzienie za długi było wówczas praktyką powszechnie stosowaną. Więzień musiał swój dług odpracować albo też krewni musieli go wykupić. Współsłudzy są zaskoczeni i rozgniewani zachowaniem tego człowieka, któremu darowany został przecież tak wielki dług. Pełni smutku, opowiadają swemu panu, co się wydarzyło. Teraz król nie ma już dla niego litości. Łaje go: "Sługo niegodziwy! Darowałem ci cały ten dług, ponieważ mnie prosiłeś. Czyż więc i ty nie powinieneś był ulitować się nad swoim współsługą, jak ja ulitowałem się nad tobą?" (Mt 18,32n). Wzajemne przebaczanie sobie nie jest czymś nadzwyczajnym, czego Jezus od nas żąda, lecz wyrazem wdzięczności za niezmierzone przebaczenie, jakiego doświadczamy od Boga. Jezus musiał w tej przypowieści tak wyraźnie przeciwstawić nieskończony dług, jaki mamy wobec Boga, temu czemuś niewielkiemu, co winni jesteśmy wzajemnie sobie, aby nam pokazać, że nie ma żadnej przyczyny po temu, aby sobie wzajemnie nie przebaczać. Tego, co jesteśmy winni Bogu, i tak nigdy nie potrafimy spłacić. Dług wobec Boga zaciągamy dzień w dzień. Buntujemy się przeciw Niemu, zapominamy o Nim i zwracamy się ku innym bogom, takim jak pieniądz, nasz wizerunek w ludzkich oczach, kariera. A pomimo to Bóg trwa przy nas. Nieustannie odpuszcza nam nasz dług. Ten, kto otwartym sercem przeżywa Boże odpuszczenie, nie może nie przebaczyć temu, kto go zranił. Przebaczenie staje się dla niego nie żądaniem, które musi spełnić, lecz odpowiedzią na doznane odpuszczenie.
Przebaczenie jest według Mateusza warunkiem ludzkiej i chrześcijańskiej wspólnoty. Bez niego istnieją tylko wzajemne wyrzuty i rozliczenia - diabelski krąg odpłaty i odwetu. Dlatego również List do Kolosan widzi w przebaczeniu podstawę chrześcijańskiej gminy: "Jako więc wybrańcy Boży... obleczcie się w serdeczne miłosierdzie... znosząc jedni drugich i wybaczając sobie nawzajem, jeśliby miał ktoś zarzut przeciw drugiemu: jak Pan wybaczył wam, tak i wy!" (Koi 3,12n). Przebaczenie, jakiego chrześcijanie dostąpili od Chrystusa, winno znamionować także ich wzajemne współżycie. Tylko w ten sposób mogą oni tak kochać jedni drugich, jak Chrystus ukochał ich: "Na to zaś wszystko przyobleczcie miłość, która jest więzią doskonałości" (Koi 3,14). Miłość zespala w nas różne elementy w całość. Czyni z nas człowieka, który w pełni może sam siebie zaakceptować. Łączy też przeciwstawne wzajemnie ugrupowania we wspólnocie i tworzy z nich jedność. Nie ma zaś miłości bez przebaczenia. I nie może też istnieć wspólnota, jeśli jej członkowie nie będą ustawicznie gotowi wzajemnie sobie przebaczać. Dotyczy to w równej mierze małżeństwa, jak wspólnoty klasztornej czy parafialnej. Możemy trwać we wspólnocie jedynie dzięki temu, że nieustannie doznajemy przebaczenia. Nasz wkład w budowę wspólnoty polega na tym, że również my gotowi jesteśmy wzajemnie sobie przebaczać.

2. Pojednajcie się z Bogiem
Przesłanie o pojednaniu stanowi punkt centralny Pawiowej teologii. Pojednanie określa św. Paweł jako działanie Boga wobec nas. Bóg przywraca w swoim Synu Jezusie Chrystusie wspólnotę, którą utraciliśmy wskutek odwrócenia się od Niego. Tym, który działa, jest sam Bóg. To On przychodzi do nas w swoim Synu Jezusie Chrystusie, abyśmy znowu stali się zdolni zbliżyć się do Niego i doświadczyć wspólnoty z Nim. Pojednanie nie przywraca jednak tylko czysto zewnętrznie wspólnoty z nami, lecz Bóg przemienia w nim i odnawia całego człowieka. Ukazuje to znane miejsce w Drugim Liście do Koryntian: "Jeżeli więc ktoś pozostaje w Chrystusie, jest nowym stworzeniem. To, co dawne, minęło, a oto stało się nowe. Wszystko zaś to pochodzi od Boga, który pojednał nas z sobą przez Chrystusa i zlecił nam posługę jednania" (2 Kor 5,17n). Przez pojednanie, które wyszło od Boga, staliśmy się nowym stworzeniem. Nie jesteśmy już ludźmi bezbożnymi i słabymi, lecz dzięki Bożej miłości staliśmy się nowi. Przez pojednanie "miłość Boga do nas stała się obecną, czynną rzeczywistością, podczas gdy przedtem, pozbawieni jej, żyliśmy tylko sami z siebie" (Biichsel 256). W Rz 5,5 czytamy: "Miłość Boża rozlana jest w sercach naszych przez Ducha Świętego, który został nam dany". Pojednanie tworzy z nas nowych ludzi, których teraz Duch Święty uczy, jak należy Boga kochać.
Św. Paweł uważa, że odkupienie przez Jezusa Chrystusa i przez Jego śmierć na krzyżu najlepiej można wyrazić słowem "pojednanie". W pojednaniu inicjatywa wychodzi od Boga. Ale Bóg zaprasza człowieka, uwikłanego w samym sobie i w swojej winie, do przyjęcia Jego miłości i do pojednania się przez to z Bogiem. Bóg nie potrzebuje jednać się z człowiekiem, pozostaje bowiem zawsze Bogiem kochającym i czyniącym pojednanie. To nie Bóg odwrócił się od człowieka, lecz człowiek od Boga. W śmierci Jezusa Bóg wezwał ludzi, by zaniechali swego odwrócenia i izolacji i by w obliczu niezmierzonej miłości, jaką uwidocznia krzyż, zwrócili się ponownie ku miłości i tym samym ku życiu. Tak to widzi Paweł w 2 Kor 5,19n: "Albowiem w Chrystusie Bóg jednał z sobą świat, nie poczytując ludziom ich grzechów, nam zaś przekazując słowo jednania. Tak więc w imieniu Chrystusa spełniamy posłannictwo jakby Boga samego, który przez nas udziela napomnień. W imię Chrystusa prosimy: pojednajcie się z Bogiem!". Zaproszenie do pojednania, które Bóg wyraził w Chrystusie, ma być głoszone przez apostołów i przez Kościół całemu światu. Chrześcijańskie orędzie jest zasadniczo służbą pojednaniu i głoszeniem pojednania. Stanowi ono usilną prośbę do ludzi: "Porzućcie swoje życie pozbawione sensu, wyrzeknijcie się swego zamknięcia i zaślepienia i zwróćcie się ku Bogu, który w Chrystusie dowiódł wam swojej miłości i który dzisiaj zaprasza was do tego, byście przez Jego miłość stali się ludźmi nowymi".
Św. Paweł sam widział siebie jako sługę pojednania. Prosi on usilnie o pojednanie Koryntian, zwaśnionych między sobą i z nim. Po pojednaniu można poznać, czy biorą oni na serio Chrystusa i Jego miłość, objawioną w Jego śmierci na krzyżu. To, co Paweł uważa za swoje osobiste zadanie, jest również poleceniem Jezusa skierowanym do całego Kościoła. Właśnie dzisiaj, w rozdartym konfliktami świecie, winien on przekazywać dalej orędzie pojednania. Winien je wpajać w życie tak wielu ludzi nie pogodzonych ze sobą i ze swym losem. Winien je wnosić we wspólnotę wielu małżonków, którzy nie potrafią sobie przebaczyć, lecz wyrzucają sobie wzajemnie swoje wady. Winien je głosić tam, gdzie rozpalone są konflikty społeczne, które właśnie dzisiaj charakteryzują się często nieprzejednaną zawziętością. I winien je wnosić w konflikty zbrojne między narodami, spowodowane często uprzedzeniami i sporami, które od pokoleń ludzi dzielą.

a) Pojednanie zaczyna się w sferze myśli
Słowa Pawłowe na temat pojednania mają ostatecznie swoje źródło w Jezusowym przykazaniu, by miłować nieprzyjaciół. W Kazaniu na Górze Jezus wskazuje nam sposoby przerzucenia mostu nad przepaścią rozdzielającą ludzką społeczność. Za pomocą sześciu antytez ukazuje konkretne drogi prowadzące do pojednania między ludźmi. W pierwszej antytezie, "O zabijaniu i o pojednaniu" (Mt. 5,21-26), widać wyraźnie, że pojednanie zaczyna się w sferze naszych myśli i słów. Nie wystarcza nie zabijać drugiego człowieka cieleśnie. Winniśmy baczyć, by go nie zabijać naszymi myślami i słowami, by nie dopuścić się zniesławienia go, by nie odrzucić go tak, że nie będzie już miał szansy życia w sposób godny człowieka. Następnie Jezus wypowiada słowa, które już dla wielu stały się kolcem, nieustannie uwierającym ich w ich agresywnych myślach i uczuciach: "Jeśli więc przyniesiesz dar swój przed ołtarz i tam wspomnisz, że brat twój ma coś przeciw tobie, zostaw tam dar swój przed ołtarzem, a najpierw idź i pojednaj się z bratem swoim! Potem przyjdź i dar swój ofiaruj!" (Mt 5,23n). Modlitwa nie jest tylko patrzeniem w Boga i prośbą o własne zbawienie. W modlitwie jestem zawsze zespolony z mymi braćmi i siostrami. Nie mogę stanąć przed Bogiem, nie przynosząc przed Niego mego stosunku do ludzi. Powinienem przynajmniej w swoim sercu zachować dystans w stosunku do urazy, jaką w sobie żywię. Nie mogę naturalnie oczekiwać, że wszyscy będą się ze mną zgadzać. Czasem nie mogę też nic poradzić na to, że ktoś ma coś przeciwko mnie. Zdarza się bowiem, że staję się dla innych obiektem, na który rzutują oni swoje problemy. I niekiedy na próżno usiłowalibyśmy wyjaśnić wszystkie te projekcje. Przede wszystkim istnieją też zawsze ludzie, którzy wcale nie chcą się ze mną pojednać, którzy mnie potrzebują do tego, aby wyładować swoje agresywne skłonności. W takim wypadku wszelka próba pojednania jest skazana na niepowodzenie. Ale słowa Jezusa są dla mnie wyzwaniem, bym wejrzał w nieprzejednaność własnego serca i przezwyciężył ją.
Ewagriusz z Pontu cytuje w swoim dziele o modlitwie te słowa Jezusa i wykłada je na swój sposób: "Zostaw swój dar przed ołtarzem, idź i pojednaj się najpierw ze swoim bratem - radzi nam nasz Pan - a wtedy będziesz mógł się w spokoju modlić. Gniew bowiem mąci ducha człowieka, który się modli, i rzuca cień na jego modlitwę" (Modlitwa 21). Dla Ewagriusza pojednanie ma decydujące znaczenie dla tego, by modlitwa była udana. Bez pojednania w ogóle nie możemy się rzeczywiście modlić, musielibyśmy bowiem zamknąć przed Bogiem część naszego serca. A wtedy nie byłaby to rzeczywista modlitwa. Gniew wprowadza zamęt w nasze myśli i czyni nas niezdolnymi do modlitwy. Ewagriusz interpretuje słowa Jezusa nie z perspektywy moralnej, lecz psychologicznej i duchowej. Żąda, byśmy modląc się odłożyli na bok swoją gorycz. Niektórzy interpretatorzy komentowali słowa Jezusa w tym duchu, że wymagają one od nas zbyt wiele. Jeśli nawet bowiem musimy na zewnątrz ułożyć sobie z każdym stosunki, to w naszej modlitwie jesteśmy całkowicie zależni od nastroju ludzi, którzy zgoła nie mają chęci z nami się pojednać. Po to, aby nie mieli nic przeciwko nam, musielibyśmy zupełnie się im podporządkować. To zaś byłoby sprzeczne z naszą godnością. Niemniej powinniśmy uczciwie zbadać, czy nie trwamy w swojej urazie. Z gniewem w sercu nie można się bowiem autentycznie modlić. Kiedy zaś wyzbyliśmy się już własnego nieprzejednania, należy również spróbować w miarę możliwości zbliżyć się do ludzi, z którymi pozostajemy w konflikcie.

b) Pogodzenie się z moim wewnętrznym nieprzyjacielem
W Kazaniu na Górze Jezus mówi dalej: "Pogódź się ze swoim przeciwnikiem szybko, dopóki jesteś z nim w drodze, by cię przeciwnik nie podał sędziemu, a sędzia dozorcy, i aby nie wtrącono cię do więzienia. Zaprawdę powiadam ci: nie wyjdziesz stamtąd, aż zwrócisz ostatni grosz" (Mt 5,25n). Chodzi tutaj nie tylko o uregulowanie powszedniego procesu, o jakąś regułę mądrości. Swymi słowami: "Zaprawdę, powiadam ci", Jezus sam przenosi ten przykład na inną płaszczyznę. Chodzi nie tylko o to, aby uniknąć więzienia za długi, w którym trzeba by pozostawać dopóty, aż wszystko zostanie spłacone. Dla mnie chodzi tu również o pojednanie z nieprzyjacielem wewnętrznym. Dopóki jestem w drodze, noszę ze sobą pewien cień - wewnętrznego nieprzyjaciela. Są to moje wady i słabości, moje tłumione popędy i pragnienia. Powinienem się z nimi pojednać, dopóki jeszcze jestem w drodze. Może bowiem nadejść taki moment, że będzie już za późno. Wtedy zostanę wydany sędziemu, głosowi własnego superego, które mnie nielitościwie osądzi. I to moje superego wyda mnie "dozorcy" - wewnętrznej udręce. Sam siebie zadręczę skierowanymi przeciwko sobie wyrzutami i poczuciem winy. Popadnę w więzienie własnego lęku, w więzienie własnych ciemności, które w sobie stłumiłem. Muszę się nieustannie jednać ze sobą i swymi wewnętrznymi nieprzyjaciółmi. W przeciwnym razie będzie w pewnym momencie za późno. Wtedy rozdarcie wewnętrzne stanie się tak wielkie, że żadne pojednanie nie będzie już możliwe.
O pojednanie chodzi też Jezusowi w piątej i szóstej antytezie. Zasada: "Oko za oko i ząb za ząb" (Mt 5,38) nie jest zdolna usunąć głębokiej szczeliny, jaka przebiega przez ludzką społeczność. Co więcej, powoduje ona tylko powstawanie nowych szczelin. Kiedy zło odpłacamy złem, powstaje nieskończony łańcuch ran i odwetu. Każdy raniący czyn znajduje wtedy odpowiedź w postaci nowego zranienia. Wskutek tego ludzka społeczność ma coraz więcej ran, jest coraz bardziej chora, coraz bardziej rozdarta. Jezus wzywa nas, byśmy wypróbowali inne sposoby postępowania, bardziej przydatne dla współżycia w naszym świecie. Nie ustanawia On jakichś praw, lecz opisuje sytuacje, w których możemy się wdrażać w inne możliwości zachowania. Wzywa nas do rozwijania wyobraźni, co pozwoli nam wyrwać się z błędnego koła odwetu. Wszystkie cztery sposoby zachowania, które ma na myśli Jezus, służą pojednaniu między ludźmi.

c) Przezwyciężać zło wyobraźnią i miłością
Zasadzie odwetu przeciwstawia Jezus zasadę: "Nie stawiajcie oporu złemu" (Mt 5,39). Nie ma przy tym na myśli złego człowieka, lecz zło jako takie. Rezygnacji z oporu wobec zła nie wolno jednak rozumieć w sensie czysto biernym, to znaczy jakoby należało położyć uszy po sobie i znosić cierpliwie wszelkie zło. Chodzi raczej o przezwyciężanie zła wyobraźnią i miłością i o odebranie mu mocy przez włączenie go we własną koncepcję życia. Kiedy występuję przeciwko złu frontalnie, wydobywa ono z siebie przeciwstawną siłę, która często góruje nad moją i może mną owładnąć. Kiedy natomiast odpowiadam na zło zachowaniem pełnym wyobraźni, mam rzeczywiście szansę pokonania go. Jezusowi chodzi o to, byśmy przezwyciężali zło wyobraźnią miłości i w ten sposób znajdowali drogi do wzajemnego współżycia w pokoju i pojednaniu.
Jezus wymienia cztery typy zachowania, jakimi możemy w nowy sposób reagować na zło. Nie są to przykazania, lecz propozycje nowego zachowania, które potrafi usunąć szczelinę rozdzielającą ludzką społeczność. Oto pierwsza rada: "Jeśli cię kto uderzy w prawy policzek, nadstaw mu i drugi" (Mt 5,39). W słowach tych nie chodzi o przemoc i o ból, jaki powoduje uderzenie w policzek, lecz o szacunek. Uderzenie w policzek jest znakiem odebrania szacunku. Kiedy ktoś chce mi odebrać szacunek, jest to przeważnie spowodowane tym, że sam doświadcza siebie jako kogoś o miernej wartości - że szacunek, jakiego doznaje, wydaje mu się zbyt mały. Musi mnie poniżyć, aby siebie wywyższyć. Kiedy przyjmuję te reguły gry, powstaje między nami pęknięcie, wywiązuje się walka o to, komu należy się więcej szacunku. Rozniecam zawiść owego człowieka i tym samym pogłębiam dzielącą ludzi przepaść. Świadomość własnej czci, której nie muszę kurczowo bronić, wprowadza na drogę zdolną usunąć to pęknięcie. Proponuje ona bowiem temu drugiemu poszukiwanie czci w sobie samym zamiast zyskiwania jej przez pozbawianie szacunku innych.
Drugi przykład odnosi się do innego pęknięcia, jakie przebiega przez naszą społeczność. Jest to pęknięcie między ludźmi procesującymi się ze sobą. Stało się dzisiaj modne wzajemne ciąganie się po sądach z błahych przyczyn. Często powstają przy takich okazjach przepaście, których nie daje się już usunąć. Jezus wskazuje tutaj inną drogę. Kiedy ktoś chce się z tobą procesować i wziąć twoją szatę, odstąp mu i płaszcz (Mt 5,40). Jezus sięga tu po przykład z żydowskiego orzecznictwa. Kiedy ktoś miał długi, można było mu przed sądem wszystko za nie odebrać. Zajęciu nie podlegał tylko płaszcz, ten bowiem służył jako ochrona przed nocnym chłodem. Otóż Jezus wzywa nas, abyśmy zrezygnowali również z tego "płaszcza" nie podlegającego zajęciu i zamiast niego pokładali całą ufność w Bogu, który się o nas zatroszczy. Także tutaj nie zamierza On ustanawiać jakiegoś prawa, lecz pragnie pobudzić naszą wyobraźnię i wskazać, jak w konkretnych sytuacjach naszego życia możemy postępować ze sobą w nowy sposób, jak znajdować wzajemnie do siebie drogę zamiast przez procesy coraz bardziej się od siebie oddalać.
Przykład dwóch tysięcy kroków, jakie powinniśmy przejść z tym, kto nas zmusza do przejścia tysiąca (Mt 5, 41), wzięty jest z realiów rzymskiej okupacji. Otóż każdy Rzymianin jako okupant miał prawo zmusić Żyda do przejścia z nim jednej mili - a to w celu pokazania mu drogi albo też by nieść z nim jakiś ciężar. Można sobie wyobrazić, jak prawo to upokarzało mieszkańców okupowanego kraju i rozniecało w nich nienawiść i wrogość. Kiedy jakiś Żyd był zmuszony dźwigać Rzymianinowi jego kufer, czynił to zapewne zgrzytając zębami. Jezus wzywa nas do przełamania dawnej relacji przyjaciel-wróg. "Idź dwie mile z Rzymianinem, a będziesz mógł uczynić z niego swego przyjaciela. I wtedy tobie samemu wyjdzie to na korzyść. Wtedy pozyskasz dla siebie człowieka". Ta rada Jezusa wypływa więc z całkiem konkretnej sytuacji: okupacji kraju przez wroga, sytuacji, która normalnie jest źródłem przemocy i oporu, nienawiści i zawziętości. Jezus pokazuje, jak nawet w tych trudnych warunkach możliwe jest pojednanie, jak przepaść między okupantami a okupowanymi może zostać przezwyciężona. Inna przepaść wiąże się z czwartym sposobem zachowania, opisanym przez Jezusa. Jest to przepaść między ubóstwem a bogactwem, która przecież i dzisiaj staje się często przyczyną konfliktów i wojen. Nie powinniśmy się odwracać od tego, kto chce od nas pożyczyć. Dając proszącemu to, czego potrzebuje, przyjmujemy go do naszej wspólnoty i
przez rów, jaki dzieli posiadających od pozbawionych posiadania (por. Mt 5,42).

d) Miłość nieprzyjaciół
Wszystkie cztery sposoby zachowania pragną pobudzić naszą wyobraźnię i wskazać, jak możemy dzisiaj w naszym społeczeństwie wdrażać nowe możliwości współżycia - możliwości służące pojednaniu, nie zaś niezgodzie. Tym, co zasypuje rowy między ludźmi, jest w gruncie rzeczy miłość do nieprzyjaciela. Miłość nieprzyjaciół nie oznacza przy tym, że daję wolną rękę każdemu psychopacie, nawet jeśli wykorzystuje on seksualnie albo zgoła morduje dzieci. Polega ona raczęj na tym, że skierowanej ku sobie wrogości nie przyjmuję, lecz staram się ją do dna rozeznać. Wrogość powstaje wskutek projekcji. Ktoś nie może czegoś przyjąć u siebie i rzutuje to na mnie. A potem zwalcza to u mnie. Zazwyczaj przejmuję te projekcję i bronię się przed nią. Miłość nieprzyjaciół odmawia uczestniczenia w tym mechanizmie projekcji. Widzi ona w drugim człowieku nie wroga, lecz kogoś, kto jest rozdarty sam w sobie i dlatego musi rozdzierać mnie. Oczywiście wolno mi się chronić przed ludźmi, którzy sami w sobie są chorzy i dlatego muszą ranić innych. Ale nie uważam tego drugiego za nieprzyjaciela, lecz za człowieka, który potrzebuje pomocy, aby powrócić do zgody z samym sobą.
Poprzez przykazanie miłości nieprzyjaciół Jezus chce nas wezwać do tego, byśmy poddali rewizji nasze postępowanie i nie dowierzali zbytnio jego utartym kolejom. Widać bowiem przecież, że prowadzą one tylko do wojny i przemocy. Miłość nieprzyjaciół jest dla Ojców Kościoła szczególnym znamieniem chrześcijaństwa. Przyczyniła się ona w istotny sposób do tego, by ludzie obchodzili się ze sobą bardziej po ludzku. Niestety, chrześcijaństwo nie zawsze tę miłość nieprzyjaciół realizowało w praktyce. Niejednokrotnie postępowało agresywnie wobec innowierców - na przykład w trakcie wojen krzyżowych, misji wśród Sasów czy wśród Indian. Ciągle jednak pojawiali się też święci, którzy w tych agresywnych poczynaniach nie uczestniczyli, którzy działając twórczo, odkrywali możliwości innego postępowania z ludźmi, ich pojednania i wzajemnego zbliżania do siebie. Słowa o miłości nieprzyjaciół pozwalały w historii często tłumić agresywne impulsy. Jednakże właśnie stłumienie agresji prowadziło do wrogich zachowań. Dlatego C.G. Jung twierdzi, że zanim będziemy zdolni kochać nieprzyjaciela zewnętrznego, musimy najpierw pokochać nieprzyjaciela w nas samych. Musimy się najpierw pojednać z wszystkimi wrogimi elementami, które znajdujemy w swojej duszy: z tkwiącymi w nas agresywnymi i morderczymi tendencjami, z zawiścią i zazdrością, z lękiem i smutkiem, z popędami i żądzami. A ta miłość do nieprzyjaciela w nas samych jest często trudniejsza niż miłość do nieprzyjaciela zewnętrznego. Słowa Jezusa o Bogu, który pozwala swemu słońcu świecić nad dobrymi i złymi, pokazują, jak możemy kochać nieprzyjaciela w nas. Otóż powinniśmy pozwolić słońcu naszej życzliwości i słońcu Bożej miłości świecić nad wszystkim, co w nas jest - także nad tym, co mroczne i groźne, także nad tym, co złe. Wtedy bowiem światło miłości przemieni zło. Pogodzenie się z tym, co w nas agresywne i mroczne, nie oznacza wszakże jego akceptacji. To, co zostaje przyjęte, może również zostać przeobrażone. Deszcz, który ma spaść na to, co w nas sprawiedliwe i niesprawiedliwe, ma rozmiękczyć sztywne granice, jakie ustawiliśmy w nas między dobrem a złem, między tym, co słuszne, a tym, co niesłuszne. Wyobrażamy sobie, że możemy przeprowadzić w sobie taki właśnie dokładny podział. Tymczasem granice te są płynne. Deszcz służy zapładniającemu Duchowi Bożemu, który ma przeniknąć w nas jedno i drugie: to, co sprawiedliwe, i to, co niesprawiedliwe. Własna sprawiedliwość bez Ducha Bożego staje się nieczuła i faryzejska. Potrzebuje ona tak samo deszczu boskiego ducha jak to, co w nas niesprawiedliwe. Wtedy dopiero może zawiązać się w nas owoc boskiego życia.
Jezus zamyka owych sześć antytez słowami, które wywołały wiele nieporozumień: "Bądźcie więc wy doskonali, jak doskonały jest Ojciec wasz niebieski" (Mt 5,48). Ponieważ Wulgata przełożyła greckie teleios jako perfecti, wielu sądziło, że powinni być bez jakichkolwiek wad - właśnie "doskonali". To jednak akurat sprawiało, że wszelką niedoskonałość w sobie tłumili i rzutowali na innych. W ten sposób jeszcze bardzeiej pogłębiali pęknięcie między ludźmi, projekcja bowiem naszych problemów na innych powoduje rozdźwięk i podział. Tymczasem ów grecki wyraz teleios znaczy "pełny, całkowity, kompletny". Pochodzi on od telos - "cel, dokonanie, spełnienie, dojrzałość, godność". Wyraz telos może mieć też sens sakralny. Ma zastosowanie w kultach misteryjnych i oznacza wtedy, że zostajemy wtajemniczeni w Bożą tajemnicę. W Ewangelii Jana wyraz telos jest używany w związku z miłością, jaką Jezus okazuje swoim najbliższym aż do spełnienia. W odniesieniu do naszego miejsca oznaczałby on zatem: Postępując tak, jak wam wskazałem, będziecie coraz bardziej wprowadzani w tajemnicę Boga, będziecie uczestniczyć w Jego pełni, w Jego boskiej miłości, zrozumiecie, kim Bóg rzeczywiście jest. To nowe postępowanie prowadzi więc do głębszego doświadczenia Boga, do doświadczenia pełnej Bożej miłości, jak objawiła się nam ona widzialnie w Jezusie Chrystusie i jak - według Ewangelii Jana - zabłysła najjaśniej na krzyżu. Przez to nowe postępowanie, którego pragnie nas nauczyć Kazanie na Górze, urzeczywistniamy coraz bardziej to, czym już jesteśmy i czego doświadczyliśmy już w modlitwie: Jesteśmy synami i córkami Boga, uczestniczymy w Jego życiu i miłości, jesteśmy uzdolnieni do tego, by obdarowywać się wzajemnie tą samą miłością, którą Bóg okazał nam w Jezusie Chrystusie.

II. Pojednanie i przebaczenie w sferze osobistej

1. Pojednanie z samym sobą
Z pewnością najtrudniejszym zadaniem jest pojednanie z samym sobą. Aż nadto często pozostajemy w konflikcie ze sobą, z rozmaitymi skłonnościami w nas. Nie potrafimy samemu sobie przebaczyć, kiedy popełniliśmy jakiś błąd, który wpływa niekorzystnie na nasz zewnętrzny image. Nie umiemy zaakceptować historii swojego życia. Buntujemy się przeciwko temu, że otrzymaliśmy takie właśnie wychowanie, że urodziliśmy się w takim właśnie momencie dziejów świata, że nasze życiowe marzenia nie dały się zrealizować, że jako dzieci doznaliśmy tak głębokich urazów, które przeszkodziły w naszym rozwoju. Niektórzy przez całe życie oskarżają swój życiowy los i trwają w buncie przeciwko niemu. Aż do śmierci obwiniają swoich rodziców o to, że nie otrzymali od nich miłości, jakiej potrzebowali. Oskarżają społeczeństwo, że nie dało im szans, jakich od niego oczekiwali. Winnymi ich trudnej sytuacji są zawsze jacyś inni. Oni sami czują się przez całe życie ofiarami. Tym usprawiedliwiają swoją negację wobec życia. Nie chcą się pogodzić ze swym losem, a zarazem odmawiają przyjęcia za niego odpowiedzialności. Ponieważ zaś nie przyjmują odpowiedzialności za siebie samych, nie są też gotowi objąć jakiejś odpowiedzialnej funkcji w społeczeństwie. Tkwią nieustannie na ławie oskarżycielskiej. Winien jest zawsze ten ktoś inny: rząd, burmistrz, władze, społeczeństwo, Kościół, rodzina. Swoim nieustannym protestem i swoim ustawicznym oskarżeniem negują w końcu samo życie. Nie żyją rzeczywiście, lecz czują się oskarżycielami przed sądem; chcą osądzać innych, sami nie poddając się sądowi. Pascal Bruckner uznał za znamienną cechę naszego społeczeństwa wiktymizację - postawę, w której człowiek czuje się nieustannie ofiarą i sam uchyla się od odpowiedzialności. Pojednanie z sobą samym bądź odmowa takiego pogodzenia mają też skutki społeczne i polityczne.

a) Pojednanie z historią mojego życia
Pojednanie z sobą samym oznacza najpierw pogodzenie się z własną historią. Niezależnie od tego, w jakiej urodziliśmy się epoce, istnieją zawsze sytuacje, których wolelibyśmy uniknąć. Wiele złego przeżyło pokolenie wojenne. Ale dzieci okresu cudu gospodarczego również się żalą, że ich dzieciństwo nie było szczęśliwe, że rodzice, zafascynowani jedynie zarabianiem pieniędzy i osiąganiem sukcesu, zaniedbywali je. Dzieci zaś pokolenia '68 oskarżają swoich rodziców, że powodowani nastrojami buntu nie chcieli poczuć się ludźmi dorosłymi i spełniać swych zadań rodzicielskich. Nie istnieje jakiś czas idealny, w którym moglibyśmy przyjść na świat. I nie istnieją idealni rodzice, jakich moglibyśmy sobie życzyć. Jeśli nawet rodzice mają jak najlepsze intencje, dzieci zawsze będą się czuły czymś zranione. Zwłaszcza gdy chodzi o nasze rodzeństwo, bywamy przeświadczeni, że jest ono faworyzowane naszym kosztem. Choćby rodzice byli jak najbardziej sprawiedliwi, to jednak mamy poczucie, że nie jesteśmy traktowani tak samo, jak nasi bracia czy siostry.
To prawda, że wielu musi nieść na swoich barkach wielki ciężar. Stracili wcześnie ojca albo matkę. Albo mieli ojca, na którym nie można było polegać. Pił i gdy przebrał miarę, stawał się niepoczytalny, tak że cała rodzina musiała się go lękać. Albo matka cierpiała na depresję i nie mogła stanowić dla dzieci rzeczywistego oparcia. Albo jedno z dzieci zostało oddane krewnym, ponieważ matka uważała, że nie jest w stanie wychować jeszcze i jego. Albo dziewczynki były wykorzystywane seksualnie przez bliskich krewnych lub nawet przez własnego ojca. Są to hipoteki, które nie dają się łatwo wymazać. I często potrzeba konkretnej terapii, aby się z takimi urazami uporać. Ale każda rana może zostać uleczona. Swego dzieciństwa nie możemy sobie wybrać. Kiedyś jednak musimy się pogodzić ze wszystkim, cośmy przeżyli i przecierpieli. Tylko wtedy, kiedy będziemy gotowi pogodzić się również z naszymi ranami, mogą się one zmienić. Dla Hildegardy z Bingen właściwym zadaniem człowieka jest "przemiana ran w perły". Uda się to jednak tylko wtedy, gdy zaakceptuję swoje rany, gdy przestanę odpowiedzialnością za nie obarczać kogoś innego. Pogodzenie się z nimi wymaga jednak najpierw dopuszczenia do świadomości bólu oraz złości wobec tych, którzy mnie zranili. Pogodzenie się z mymi ranami oznacza wtedy zarazem, że tym, którzy mnie zranili, przebaczam. Proces przebaczenia wymaga jednak często długiego czasu. Nie jest to po prostu akt woli. Muszę raz jeszcze przemierzyć padół łez, aby dotrzeć do brzegu pojednania. Z niego mogę spojrzeć wstecz i zrozumieć, że rodzice nie ranili mnie świadomie, lecz tylko dlatego, iż sami jako dzieci byli maltretowani. Bez przebaczenia nie jest możliwe pogodzenie się z historią mojego życia. Muszę przebaczyć tym, którzy mnie zranili. Tylko tak mogę strząsnąć z siebie przeszłość, tylko tak mogę się uwolnić od nieustannego krążenia wokół swoich ran, tylko tak stanę się wolny od destruktywnego wpływu tych, którzy mnie urazili i pozbawili jakichś wartości.
Przypominam sobie pewną kobietę, która w trakcie swojej psychicznej terapii rozpamiętywała głęboko rany zadane jej przez matkę. Znała dokładnie mechanizmy zadawania tych ran. Pomimo wszystkich terapeutycznych zabiegów nie mogła się jednak od nich uwolnić. A więc sama wiedza nie leczy jeszcze ran. Podczas naszych comiesięcznych młodzieżowych nieszporów zdobyła się ona na to, by wypowiedzieć głośno modlitwę wstawienniczą za swoją matkę i wobec obecnych tam osób przebaczyć jej. To ją wyzwoliło. Zyskała teraz poczucie, że terapia jest zakończona, że naprawdę uwolniła się od swojej matki, z którą stale dotąd była przez swoją złość związana. Prawdopodobnie potrzebowała tego długiego okresu bólu i gniewu, aby wreszcie w modlitwie móc wyrazić przebaczenie nie tylko wargami, ale także sercem.
Wielu ludzi odpowiedzialnością za pogmatwaną historię swojego życia obarcza Boga. Potrzebują oni takiego oskarżenia przeciwko Bogu, aby mieć argument dla negacji swego życia. To Bóg jest winien temu, że dostali się oni w tę właśnie konstelację rodzinną, że otrzymali te właśnie cechy, że mają tak wiele braków i że muszą dźwigać na sobie tak wielkie ciężary. Ich zdaniem Bóg potraktował ich niesprawiedliwie, dopuścił do ich upadku i nie zatroszczył się o nich. Tak więc żyją nie pojednani ze swym losem, wewnętrznie rozdarci, niezadowoleni z siebie i z całego świata, w nieustającym proteście przeciwko Bogu, który jest jakoby odpowiedzialny za ich los. Nie mogą przebaczyć Bogu, który im ten los zgotował. Niektórym trudno przychodzi wyobrażać sobie, że mieliby przebaczać Bogu. Tymczasem pogodzenie się z historią własnego życia obejmuje też możliwość przebaczenia Bogu tego, że zażądał od nas, byśmy szli tą właśnie drogą.

b) Zgoda na samego siebie
Pojednanie z samym sobą oznacza następnie zgodę na to, kim się stałem, zgodę na moje zdolności i mocne strony, ale także na moje wady i słabości, na moje zagrożenia, na moje czułe punkty, na moje lęki, na moją skłonność do depresji, na moją niezdolność do nawiązywania więzi, na moją niedostateczną wytrwałość. Powinienem patrzeć życzliwie na to, co mi zupełnie nie odpowiada, co jest tak całkowicie sprzeczne z moim wyobrażeniem o tym, jakim chciałbym być - na moją niecierpliwość, na mój lęk, na moje niskie poczucie własnej wartości. Jest to proces trwający przez całe życie. Nawet bowiem kiedy sądzimy, że już od dawna pogodziliśmy się z samym sobą, pojawiają się w nas ciągle słabości, które nas gniewają, których najchętniej byśmy się wyparli. Wtedy trzeba od nowa wyrażać zgodę na wszystko, co w nas jest.
Zaakceptować siebie samego znaczy pogodzić się ze swoim cieniem. Cieniem jest dla C.G. Junga to, czego nie dopuściliśmy do siebie, co wykluczyliśmy z życia, ponieważ nie odpowiadało naszemu wyobrażeniu o nas samych. Człowiek, mówi Jung, ma usposobienie biegunowe. Porusza się stale między dwoma biegunami: między rozumem a uczuciem, między dyscypliną a niefrasobliwością, między miłością a nienawiścią, między anima a animus, między duchem a popędem. Jest rzeczą całkiem normalną, że w pierwszej połowie życia rozwijamy szczególnie jeden biegun, zaniedbując przy tym drugi. Zaniedbana część zostaje potem zepchnięta w cień. Tam jednak nie uspokaja się, lecz nadal daje o sobie znać. Wyparte ze świadomości uczucie dochodzi do głosu jako sentymentalizm. Kiedy agresja została stłumiona, ponieważ nie odpowiadała naszemu wyobrażeniu o sobie, wyraża się często nieczułością i chłodem albo też depresją, w której kierujemy agresję przeciwko samemu sobie. Najpóźniej w połowie swego życia stajemy w obliczu wyzwania, by stawić cieniowi czoło i pogodzić się z nim. Jeśli na to wyzwanie nie odpowiemy, popadniemy w chorobę, pojawi się w nas rozszczepienie i staniemy się wewnętrznie rozdarci. Musimy się pogodzić z tym, że jest w nas nie tylko miłość, ale także nienawiść, że pomimo wszystkich religijnych i moralnych wysiłków są w nas także skłonności mordercze, rysy sadystyczne i masochistyczne, agresje, złość, zawiść, nastroje depresyjne, lęk i tchórzostwo. Jest w nas nie tylko tęsknota duchowa, ale są też obszary bezbożne, które bynajmniej nie chcą być inne. Kto nie stawia czoła własnemu cieniowi, ten rzutuje go nieświadomie na innych. Nie przyznaje się do własnego braku dyscypliny i widzi go tylko u innych. Potem złorzeczy współmałżonkowi, przyjacielowi, współpracownikowi, którzy nie żyją w sposób zdyscyplinowany i zanadto sobie folgują. Przyjąć swój cień to nie znaczy po prostu zgodzić się z nim żyć, lecz najpierw przyznać przed sobą, że on istnieje. Wymaga to pokory, odwagi, zstąpienia z piedestału idealnego własnego obrazu, pochylenia się ku brudowi swojej rzeczywistości. Łacińskie słowo na oznaczenie pokory, humilitas, mówi, że akceptujemy naszą własną "ziemskość" - zawarty w nas humus.
Pogodzenie się z samym sobą obejmuje też pogodzenie się z własnym ciałem. Nie jest to bynajmniej takie proste. Swego ciała nie możemy zmienić. W rozmowach z ludźmi ciągle słyszę, jak wiele cierpienia sprawia im ich ciało. Nie jest ono takie, jakie chcieliby mieć. Nie odpowiada idealnemu obrazowi mężczyzny czy kobiety, będącemu wytworem społecznej mody. Wielu ludzi czuje się zbyt otyłymi i wstydzi się tego. Uważają, że ich twarz jest nieatrakcyjna. Mają poczucie, że ich budowa ciała jakoś ich upośledza. Kobiety cierpią, kiedy są zbyt wysokie, mężczyźni - kiedy są zbyt niscy. Tymczasem wtedy tylko, gdy kocham swoje ciało takim, jakie ono jest, staje się ono piękne. Piękno jest bowiem rzeczą względną. Istnieją piękne lalki, które są jednak zimne i bez wyrazu. Piękno oznacza, że poprzez mnie promieniuje blask Boży. Dzieje się to jednak tylko wtedy, kiedy akceptuję swoje ciało i przynoszę je przed Boga. Tylko w ten sposób może poprzez nie "przeświecać" Boża miłość i Boże piękno.
Niektórym z tych, którzy doznają cierpienia z powodu historii swojego życia, z racji swego cienia czy swego ciała, zalecam, aby usiedli przed wizerunkiem Jezusa Chrystusa i mówili: "Wszystko jest dobre. Wszystko może być takie, jakie jest. Wszystko ma swój sens. Dziękuję Ci, że stałem się taki, jaki obecnie jestem. Dziękuję Ci za mój los, za jego jasne i ciemne chwile, za błędy i manowce. To Ty mnie prowadziłeś. Dziękuję Ci za moje ciało. Jest ono jedyne w swoim rodzaju. Czuję się w nirn zadomowiony. Jest ono świątynią Ducha Świętego, miejscem Twej chwały". Częstokroć nie jest to wcale takie proste. Kiedy właśnie spotyka mnie coś złego, nie mam bynajmniej chęci dziękować i za to. A kiedy buntuję się przeciwko moje u ciału, nie przychodzi mi tak łatwo żywić do niego miłość. Ale to, czy swoje ciało kocham, czy też nie, zależy nie tylko od jego wyglądu, lecz także od mojego własnego sposobu patrzenia . Każde ciało jest piękne, jeśli patrzę na nie bez uprzedzeń, kiedy dostrzegam w nim Boże dzieło. Jeśli staram się siebie i swoje ciało, swój życiowy los i swój charakter widzieć z perspektywy Boga i dziękować za nie Bogu, to w pewnej chwili nastaje we mnie głęboki pokój. Czuje jakiś bezkres. Doznaję poczucia, że wszystko jest naprawdę dobre, że nawet to, co w moim życiu trudne, jest dla mnie stałym przypomnieniem, abym rzeczywiście pokładał nadzieję w Bogu, a nie w samym sobie.
Jeszcze trudniej jest pogodzić się z własną winą i przebaczyć ją sobie. Przebaczyć sobie samemu możemy tylko wtedy, jeśli całym sercem wierzymy w to, że przebaczył nam Bóg, że jesteśmy przez Niego bezwarunkowo akceptowani. Wielu ludzi nie bierze Bożego przebaczenia na serio. Wprawdzie mówią, że w nie wierzą; przystępują do spowiedzi i wyznają swoją winę. W głębi serca jednak winy tej sobie nie przebaczyli. Ciągle jeszcze czynią sobie wyrzuty za to, że się nią kiedyś obarczyli. Zwłaszcza u starszych mężczyzn, którzy byli na wojnie, spotykam się z tym, że sami siebie osądzają i potępiają. Przypominają sobie, w jakie okrucieństwa byli uwikłani. Przez całe lata tłumili to w sobie. Ale teraz wszystko to powraca. I nie potrafią sobie już przebaczyć. Nie potrafią uwierzyć w to, że Bóg im rzeczywiście przebaczył. Dlatego dręczy ich nieustannie poczucie winy. Mają w sobie nieugiętego sędziego, który ich bezlitośnie potępia. Tymczasem Bóg jest dla nas o wiele łaskawszy, niż my jesteśmy dla siebie samych. "A jeśli nasze serce oskarża nas, to Bóg jest większy od naszego serca i zna wszystko" (1 J 3,20). Wierzyć w Boże przebaczenie oznacza: stawiać Boga w miejsce naszego pozbawionego miłosierdzia superego, ufać, że Bóg wszystko w nas akceptuje, że to, co my ciągle jeszcze sobie wyrzucamy, On już od dawna odrzucił, zmazał, przemienił. Wiara w Boże przebaczenie winna odwrócić nasz wzrok od własnej winy i skierować go na Boże miłosierdzie. Pod spojrzeniem dobrotliwych oczu Boga możemy znaleźć pokój z samym sobą i zaakceptować siebie - właśnie dlatego, że jesteśmy w pełni akceptowani przez Niego.
Pewna młoda kobieta stale jeszcze wyrzuca sobie, że zraniła swego przyjaciela, z którym już dawno się rozstała. Nie mogła sobie darować, że w tej przyjaźni popełniała błędy. Ta niezdolność wybaczenia sobie działa ciągle paraliżująco na jej nowy związek. Obawia się ona, że dawne mechanizmy mogą znowu zadziałać. Czuje, że musi sama sobie przebaczyć, aby rzeczywiście móc zacząć wszystko od początku i bez wewnętrznych obciążeń nawiązać relację z obecnym przyjacielem. Dopóki sama sobie nie przebaczy, przeszłość będzie na niej ciążyć i zakłócać obecne szczęście. Przebaczenie sobie samemu bywa niekiedy trudniejsze niż przebaczenie komuś innemu. Jest ono jednak warunkiem tego, byśmy świadomie i rozważnie mogli żyć teraźniejszą chwilą, nie zmąconą przez przeszłą winę, którą podświadomie ciągle jeszcze sobie wyrzucamy. W księdze proroka Izajasza Bóg dodaje nam otuchy: "Choćby wasze grzechy były jak szkarłat, jak śnieg wybieleją; choćby czerwone jak purpura, staną się jak wełna" (Iz 1,18). Kiedy Bóg nam przebacza, nasza wina traci swoją moc, nie może już rzucać się na nas cieniem, nie można jej już po nas poznać. Staje się biała jak śnieg, czujemy się jak nowo narodzeni. Możemy znowu zaczynać całkiem od początku. To, co dawne, już nas nie obciąża. Ale musimy też wierzyć w moc przebaczającej miłości Boga, kiedy przebaczamy sobie sami i wyzwalamy się w ten sposób od niszczącej mocy naszej winy.

2. Pojednanie z bliźnim
Tylko ten, kto jest pojednany z samym sobą, może się też pojednać ze swoim otoczeniem. Kto sam w sobie jest rozdwojony, będzie też wprowadzał podział pomiędzy ludzi wokół siebie. Pojednanie z ludźmi jest możliwe tylko wtedy, jeśli jesteśmy gotowi przebaczyć im krzywdy, jakie nam wyrządzili. Jest wielu chrześcijan, którzy chcieliby drugiemu przebaczyć, ale im się to nie udaje. Choćby się nie wiadomo jak starali, to jednak czują, że zadana rana dalej ich uwiera. I kiedy spotykają tego, kto ich tak bardzo zranił, czują się jakby sparaliżowani. Nie są w stanie do niego podejść. Czują, że brak im tchu, że ich serce szybciej bije i że ich coś ściska za gardło. Po prostu nie mogą przebaczyć decyzją woli. Muszą uwzględnić swoją wewnętrzną kondycję i słuchać swego ciała, które im mówi, że na przebaczenie jest jeszcze za wcześnie.

a) Kroki prowadzące do pojednania
Aby móc z serca przebaczyć, trzeba przebyć kolejno kroki prowadzące do przebaczenia i pojednania. Żadnego z nich nie wolno pominąć, w takim wypadku bowiem przebaczenie utknęłoby na szczeblu woli, nie dosięgając serca. Pierwszym krokiem do przebaczenia jest dopuszczenie do siebie raz jeszcze bólu, jaki nam ten ktoś zadał. Musimy ten ból raz jeszcze przeżyć, aby móc się z nim rozstać. Niekiedy przy zranieniu w ogóle nie zauważamy, co się właściwie stało. Po prostu coś nas zabolało. Ale już w następnej chwili zajęliśmy się czymś innym i wyparli ze swojej świadomości raniące słowo. Czasami cały ból odzywa się z pełną ostrością, gdy powracamy wspomnieniem do tego, co się konkretnie wydarzyło. Dopiero wtedy uświadamiamy sobie, jak nieprzyzwoicie i brutalnie zostaliśmy potraktowani i jak bardzo te słowa nas dotknęły. Drugi krok polega na tym, by dopuścić gniew i złość, jakie wzbierają w nas przeciwko temu, kto nas zranił. Przebaczenie sytuuje się u końca złości, a nie ujej początku. Dopóki ten, kto nas zranił, jeszcze tkwi w nas ościeniem, rana nie może się zagoić. Jeśli nóż pozostaje nadal w ranie, rana nigdy się nie zasklepi. Złość jest siłą, która pozwala raniący nóż z siebie wyrwać - tego, który nas zranił, usunąć z naszego serca. Aby móc stanąć naprzeciw niego, potrzebujemy najpierw pewnego zdrowego dystansu. Dopiero wtedy stajemy się zdolni spojrzeć mu w twarz. Dopóki jest on jeszcze w nas, nie rozpoznajemy go należycie. Czujemy tylko zranienie, ale nie widzimy twarzy tego, kto nas zranił. Kiedy widzimy go z pewnego zdrowego dystansu, poznamy być może, iż on sam jest zranionym dzieckiem, że po prostu zadawał dokoła siebie ciosy, bo sam był kiedyś bardzo bity, że nas krzywdził, bo sam jest skrzywdzony.
Trzeci krok do przebaczenia polega na tym, by z dystansu, jaki uzyskaliśmy wskutek swojej złości, ocenić bardziej obiektywnie, co nas tak głęboko zraniło. Widzimy wtedy, co było właściwie przyczyną tego zranienia, co się rzeczywiście wydarzyło. I orientujemy się, jak dalece ten ktoś dotknął w nas miejsca, w którym już jesteśmy zranieni i dlatego reagujemy na każde słowo ze szczególną wrażliwością. Jeśli zranienie ugodziło nas w czułe miejsce, rozerwało dawną ranę. I właśnie to bardziej boli niż sama rana.
Jeśli dopuściliśmy do siebie złość, pozwala nam to lepiej ocenić, czy ten drugi człowiek świadomie chciał nas zranić, czy też dlatego tylko poczuliśmy się tak skrzywdzeni, że jego słowo dotknęło w nas chorego miejsca i otwarło dawną bliznę.
Słyszę zwłaszcza od kobiet, które w dzieciństwie były wykorzystywane seksualnie przez bliskich krewnych, że bardzo trudno jest im sprawić, by wyładowała się w nich złość. Dopóki jednak nie doznają gniewu, nie mogą obiektywnie dostrzec swego zranienia i uwolnić się od niego. Pozostają wtedy uwikłane w swoich uczuciach. Obok przepastnego bólu doznają zarazem smutku i poczucia winy. Smutek paraliżuje je, a poczuciem winy ranią same siebie. Czynią sobie wyrzuty, że ciągle chodziły do wujka, który dopuszczał się wobec nich lubieżnych czynów, że się należycie nie broniły. Zupełnie nie dostrzegają, że jako dziecko były bezsilne. Szukają w sobie udziału w winie, powiększając tym samym ranę, jaką zadał im ktoś inny. Dlatego muszą doznać gniewu. Nie powinny zbyt szybko okazywać zrozumienia dla tego kogoś. To, co on im wyrządził, było czymś szczególnie brutalnym i niewybaczalnym. Było to zranienie głębokie. Ten ktoś zranił je w miejscu szczególnie intymnym, skrzywdził je jako osoby, w ich kobiecości, w ich ludzkiej godności. Winne nie jest nigdy dziecko, które do swojej seksualności ma stosunek zupełnie naturalny; winien jest zawsze dorosły, który się czegoś takiego wobec dziecka dopuszcza. Dopiero kiedy taka kobieta wyrzuci z siebie owego człowieka, może pozwolić sobie na myśli w rodzaju: "On też był przecież zraniony. Może, kiedy był dzieckiem, tak samo stał się czyjąś ofiarą. Może nie mógł sobie poradzić ze swoją seksualnością. Może był chory, miał wewnętrzne zahamowania, był nadmiernie pobudzony seksualnie". Wtedy może z wolna pojawić się myśl o przebaczeniu. I kiedyś serce rzeczywiście będzie mogło przebaczyć. Odsuwamy od siebie zranienie, przekazujemy je Bogu, aby On ranę uleczył.
Czwartym krokiem jest wyzwolenie się spod władzy tego drugiego. Dopóki mu nie przebaczymy, dajemy mu nad sobą władzę. Stale jeszcze bowiem jesteśmy z nim wewnętrznie związani. Może wyparliśmy już zranienie ze świadomości, jednak skoro tylko myślimy o tym kimś, wzbierają w nas uczucia rozpaczy i nienawiści, które nie są dla nas niczym dobrym. Nie wyświadczamy sobie przysługi, trwając w swojej nienawiści. Nienawiść może przez pewien czas być nawet pożądana: może nam dać siłę zdystansowania się wobec tego drugiego. Kiedy jednak w niej trwamy, poczyna nas ona zżerać. Popadamy wtedy w swoistą niewolę. Ten drugi ciągle jeszcze ma nad nami władzę. Niektórzy ludzie nigdy nie dochodzą do zdrowia, ponieważ temu, kto ich zranił, jeszcze nie przebaczyli. Niektórzy nie mogą umrzeć, ponieważ nie są zdolni przebaczyć tym, którzy ich zranili. W ich sercu tkwi jeszcze coś obcego. Przebaczenie uwalnia ich od tego zimnego kamienia, który przygniata ich serce, od trucizny, która ich wewnętrznie zatruwa. Kiedy przebaczając wyzwalamy się spod władzy drugiego człowieka i spod jego zatruwającego wpływu, wtedy sami na tym zyskujemy, wtedy przebaczenie nie jest czymś, co przekracza nasze siły, lecz wyzwoleniem i uzdrowieniem.

b) "Ojcze, przebacz im, bo..."
Podczas pewnych wielkopostnych rekolekcji zaproponowałem uczestnikom medytację na kanwie wypowiedzianych na krzyżu słów Jezusa: "Ojcze, przebacz im, bo nie wiedzą, co czynią" (Łk 23,34). Każdy miał sobie wyobrazić kolejno trzy osoby, wobec których powinien najpierw wzbudzić w sobie ból i złość spowodowane raną, jaką mu one zadały. Potem miał wypowiedzieć do nich te słowa Jezusa i wyobrazić sobie: "Przebaczam mu tak samo, jak to uczynił Jezus na krzyżu. Bo przecież on nie wiedział, co mi uczynił". Każdy przypomniał sobie od razu o kimś, komu jeszcze rzeczywiście nie przebaczył. Niektórzy opowiadali, że osoby, z którymi ciągle jeszcze się nie pojednali, którym dotąd jeszcze nie przebaczyli, tkwią w nich niczym nie strawiony kęs. Że są dla nich jak brzemię, które ich ciągnie w dół, jak głaz przygniatający ich duszę. Że często szukają jakiejś ucieczki, aby o tym nie myśleć, ale stale przeszkadza im to znaleźć wewnętrzny spokój. Czują, że ludzie, którym nie przebaczyli, przeszkadzają im żyć i kochać i nie pozwalają skoncentrować się w pełni na chwili bieżącej. Pewnego ojca medytacja ta skłoniła do natychmiastowego wyjazdu do domu i rozmowy z synem, z którym pozostawał w długotrwałym konflikcie, ponieważ nie mógł mu wybaczyć jego często niezrozumiałego zachowania. Relacje te uświadomiły mi, jak bardzo ciążącym na duszy problemem jest dla ludzi przebaczenie. Jeśli nawet niewiele o nim mówimy, to przecież każdy w chwilach wewnętrznej ciszy przypomina sobie cały szereg osób, którym jeszcze czegoś nie przebaczył. Są one jak brzemię, które trzeba za sobą wlec. Jeśli się od tego ciężaru nie uwolnimy przez przebaczenie, to nas on przygniata, popadamy w depresję albo reagujemy jakąś chorobą, której nie potrafimy sobie wytłumaczyć. Dlatego winni jesteśmy sobie i naszemu zdrowiu to, by co jakiś czas znaleźć wolną chwilę i zapytać samych siebie, czy istnieją jacyś ludzie, którym jeszcze nie przebaczyliśmy albo którym jeszcze nie jesteśmy w stanie przebaczyć.
Niektórym trudno było pogodzić się ze słowami Jezusa: "bo nie wiedzą, co czynią". Buntowali się, uważając, że tamci dobrze wiedzieli, co im swymi słowami uczynili. Że czynili to z rozmysłem i świadomie godzili w ich czułe miejsce. Chcieli widzieć, że sprawia nam to ból, że jesteśmy zranieni, niezdolni do odpowiedniej reakcji. Chcieli cieszyć się tym, że nas ugodzili i że teraz będziemy się całymi dniami trapić. To pewna, że ci drudzy nie zranili nas jedynie przez przeoczenie. Często zmierzali do tego świadomie. Pomimo to jednak słowa Jezusa są mi w procesie przebaczenia pomocne. Wyobrażam sobie bowiem, że w głębi duszy oni nie wiedzą, co czynią. Są ślepi. Są tak zranieni, że po prostu nie potrafią zachowywać się inaczej. Doznają wewnętrznego przymusu ranienia innych, aby móc uwierzyć we własną siłę. Czują się tak słabi i tak skrzywdzeni, że tylko krzywdząc innych, odczuwają własną żywotność. Kiedy sobie to wyobrażam, nie mają już oni nade mną władzy. Stają się w moich oczach zranionymi dziećmi. Nie są już potworem, którego się lękam, lecz skrzywdzonym dzieckiem, dla którego czuję litość.
Niektórym pomaga, kiedy sobie powiedzą, że ci drudzy wiedzieli wprawdzie dokładnie, co czynią, ale nie uświadamiali sobie, jaką krzywdę mi wyrządzają. Byli tak zdeterminowani przez własny psychiczny przymus, że zgoła nie mogli dostrzegać mnie i mojej wewnętrznej sytuacji. Zabójcy Jezusa też przecież byli zacietrzewieni. Fanatyzm religijny tak ich zaślepiał, że widzieli w Jezusie wichrzyciela, którego koniecznie trzeba się pozbyć. Siebie zaś uważali za tych, którzy wypełniają Boże przykazanie. Podobnie może być z niejednym człowiekiem, który mnie rani. Być może sądzi, że postępuje słusznie, a nawet, że spełnia wolę Boga. Jest uwięziony w samym sobie. Słowami: "Ojcze, przebacz im, bo nie wiedzą, co czynią", Jezus dystansuje się od tych ludzi, wyzwala się spod ich władzy. Nie odgrywa roli ofiary, która bierze wszystko na siebie, lecz wycofuje się w głąb siebie, gdzie nie podlega zranieniu i jest wolny. Tak więc przebaczenie jest znakiem siły, nie zaś słabości.
Niektórzy stale rozdrapują ranę, którą inni im zadali. Człowiek taki nie może pojąć, że ktoś mógł być na tyle podły, by go tak zranić. Do tego bólu dołącza się jednak często poczucie bezsilności i rezygnacji. Pławimy się wtedy w żalu nad samym sobą, z którego o własnych siłach nie możemy się wydostać. Dajemy temu drugiemu tyle władzy nad nami, że pamięć o nim ciągle na nowo nas rani. Otóż słowa Jezusa odbierają krzywdzicielowi jego władzę. On sam jest chory. Kiedy sobie to wyobrażę, mogę się od niego zdystansować. Wtedy jestem znowu całkowicie sobą. Wtedy odkrywam w sobie znowu przestrzeń, w której nikt nie może mnie zranić. Jezus był na krzyżu pomimo wszystkich cierpień w kontakcie z Ojcem. Wskazują na to Jego ostatnie słowa, zanotowane przez Łukasza: "Ojcze, w Twoje ręce powierzam ducha mego" (Łk 23,46). Jezus wiedział, że jest w ręku Ojca. Był u siebie. Tam zaś, gdzie był On u siebie, ludzie nie mogli Go swoją nienawiścią i swymi zniewagami dosięgnąć. Jest w nas takie miejsce milczenia - miejsce, w którym mieszka w nas Bóg. Tam ludzie nie mogą nas zranić. Do tej wewnętrznej przestrzeni raniące słowa nie przenikają. Jesteśmy tam całkowicie u siebie i całkowicie u Boga. Schronieni w tej przestrzeni, możemy przebaczyć, pozostała ona bowiem nienaruszona. Jeśli zechcemy przebaczyć drugiemu na gruncie sfery emocjonalnej, przeważnie nam się to nie uda. Tkwi tam bowiem jeszcze raniący nóż. Dopóki zaś ten nóż w ranie tkwi, nie jesteśmy w stanie przebaczyć. Przebaczenie byłoby w takim wypadku aktem masochizmu. Rozdrapywalibyśmy tylko ranę i coraz bardziej ją powiększali. W ten sposób, kontynuując działanie tego kogoś, sami siebie byśmy ranili. Modlitwa Jezusa jest skierowana do Ojca. Ojciec ma przebaczyć ludziom, którzy Go ranią. To również jest dla mnie pomocą w rzeczywistym przebaczeniu. Ja sam nie muszę się do niego zmuszać. Nie mówię przecież: "Tak, przebaczam ci. Już ci przebaczyłem". Wiemy, że takie słowa często nie odpowiadają prawdzie. Są one wyrazem naszej woli, ale istnieje w nas wiele innych sfer, które nie są jeszcze zdolne przebaczyć. Dlatego wypowiadając takie słowa, trochę byśmy sami siebie oszukiwali. Prosząc natomiast Boga, aby im przebaczył, zdejmuję z siebie przymus, jakim byłaby konieczność przebaczenia przeze mnie. Zarazem modlitwa budzi również we mnie gotowość przebaczenia. Modląc się dostatecznie długo, czuję, że mój gniew przemija, że mój ból ustaje i że przebaczenie może być aktem mojej wolności. Takie przebaczenie sprawia we mnie zawsze głęboki pokój i poczucie wolności. Ten, kto mnie zranił, nie ma już nade mną władzy.

c) Okazanie przebaczenia
Kiedy drugiemu przebaczam, to czy mam mu o tym powiedzieć? Z pewnością powinienem dać mu to jakoś do zrozumienia. Może to nastąpić w ten sposób, że będę się do niego życzliwie i bez uprzedzeń odnosił i zaakceptuję go takim, jaki jest. Czy będę mówił o ranie, jaką mi zadał, czy też nie, jest sprawą roztropności. Jeśli rana ta tkwi między nami, wskazane będzie o niej powiedzieć. Muszę się jednak strzec, aby mówienie o niej i o moim przebaczeniu nie stało się oskarżeniem tego drugiego. Ktoś mi opowiadał, że jego podwładna, osoba uciążliwa, która miała z nim pewien konflikt, powiedziała do niego: "Przebaczam panu w imię Jezusa". Słowa te mogły być wypowiedziane w całkiem uczciwej intencji, niemniej jednak sprawiają one na mnie wrażenie, jakby kobieta owa sadzała nimi swego szefa na ławie oskarżonych. Kiedy mówię do kogoś: "Przebaczam ci", to tak, jakbym mu mówił: "Jesteś winien. Powinieneś to wiedzieć. Powinieneś to przyznać. Ale jestem tak wielkoduszny, że ci przebaczam". Takie słowa mogą tego drugiego tylko upokorzyć i zranić. Dlatego wielu trudno jest je przyjąć. Potrzeba roztropności i subtelnego wyczucia, aby dostrzec, w jaki sposób mogę drugiemu okazać, że mu przebaczyłem. Muszę też zawsze uwzględniać jego sytuację. Powinienem wyczuć, kiedy nadszedł właściwy moment, by mu dać do zrozumienia, że mu wybaczyłem, czy też prosić jego o wybaczenie. Jeśli jest on ciągle głęboko zraniony, jeśli jego uczucia są jeszcze wzburzone, to jest jeszcze za wcześnie, by o tym mówić, i nie byłoby rzeczą rozsądną prosić go od razu o przebaczenie. Podobnie, jeśli ktoś uraził mnie w trakcie pełnej podniecenia dyskusji, nie byłoby rzeczą rozsądną od razu mu przebaczyć. Prawdopodobnie wprawiłoby go to w jeszcze większą pasję. Trzeba pozostawić emocjom czas dla uspokojenia. Wtedy mogę przyjrzeć się im bardziej obiektywnym okiem i ocenić, jaka reakcja będzie właściwa i pomoże obu stronom powrócić rozsądnie w rozmowie do sprawy. Potrzebna jest nie tylko gotowość przebaczenia, ale także discrełio - dar rozróżniania stanów ducha, pozwalający poznać, kiedy i jak możemy sobie wzajemnie przebaczyć.
Niektórzy terapeuci radzą temu, kto nie potrafi przebaczyć, by sobie wyobraził, że ten drugi siedzi przed nim na krześle, a on ma teraz wypowiedzieć wszystko, co ma mu do zarzucenia. Nie powinien go przy tym zbyt pochopnie usprawiedliwiać, lecz bez ogródek dać upust swemu gniewowi. Potem jednak ma sam usiąść na krześle i wczuć się w rolę tego, który go uraził. Powinien odpowiedzieć na oskarżenie i okrzyki wściekłości i bólu. To go zmusi do spojrzenia na doznane zranienie od drugiej strony i często pomoże rzeczywiście temu drugiemu przebaczyć. Dalszą pomocą jest zwrócenie uwagi na sny z pojawiającym się w nich człowiekiem, który nas zranił. Czasami sny takie pozwalają mi się zorientować, jaki w tym zranieniu miałem udział ja sam - czy najpierw ja nie zadałem mu rany albo czy go nie sprowokowałem. Z chwilą gdy ta zamiana ról i moje sny pozwolą mi zobaczyć zranienie w innym świetle, staję się też zdolny rozmawiać z owym człowiekiem językiem, który we właściwy sposób okaże mu moje przebaczenie. Nie będę go już oskarżał, lecz poinformuję go o uczuciach, jakie wywołało we mnie jego zachowanie. Jednocześnie zasygnalizuję mu, że nie zamierzam podtrzymywać w sobie tych uraz. Wtedy on może w sposób wolny przyjąć moją gotowość przebaczenia, nie siedzi już bowiem przede mną na ławie oskarżonych. W atmosferze pełnej wolności jest w stanie zapytać sam siebie, czy jego zachowanie było rzeczywiście nieświadome, czy też zranił mnie rozmyślnie. Kiedy pozostawiam mu tę wolność, możliwe staje się pojednanie, w którym nie ma zwycięzcy i zwyciężonego, winnego i niewinnego. I tylko wtedy, gdy ten drugi będzie mógł zachować swoją godność, będzie też gotów przyjąć moje przebaczenie i wzajemnie przebaczyć mi moją cząstkę winy.

III. Pojednanie we wspólnocie

1. Pójście nowymi drogami
Pojednanie i przebaczenie dokonują się nie tylko między pojedynczymi ludźmi, ale przede wszystkim w grupach i wspólnotach. Dotyczy to w równej mierze małej wspólnoty małżeńskiej, jak i dużych społeczności w ramach państwa, a także całych narodów. Pojednanie ma tu wymiar polityczny. My, chrześcijanie, mamy dziś do spełnienia w świecie wielkie zadanie: winniśmy starać się o pojednanie między poszczególnymi grupami i narodami, udzielać przebaczenia tym, którzy wobec nas zawinili, i prosić o przebaczenie, tam gdzie sami dopuściliśmy się winy. Potrzebujemy tylko wyobraźni i twórczej mocy, pozwalających sprawić, by pojednanie i przebaczenie stały się w tym świecie widoczne i realne. Książeczka ta pragnie podać kilka przykładów uzdrawiającego i wyzwalającego skutku pojednania i przebaczenia i zachęcić do poszukiwania własnych nowych dróg.

a) Małżeństwo i rodzina
Wiele par małżeńskich doświadcza z przerażeniem, że ich miłość stygnie albo przecieka im między palcami. Często przyczyną jest to, że oboje partnerzy przełknęli urazy, które w bliskim współżyciu są po prostu nieuniknione. Nie mówili o nich - z obawy, że mogliby jeszcze bardziej zostać zranieni albo też obciążyć nimi współmałżonka. Tak więc ukrywali je, bardzo często w dobrej wierze, sądząc, że nie ma w nich nic szczególnie złego. Aż w pewnej chwili czują, że tych wiele drobnych urazów wzniosło w nich mur, który oddziela ich od partnera. Czują w sobie niechęć do niego. Miłość zamienia się w nienawiść. Albo też dostrzegają w sobie chęć, by temu drugiemu oddać wet za wet. Czasem zupełnie sobie tego nie uświadamiają. Ale właśnie nieświadomie wkrada się w ich zachowanie chęć zemsty. Przy dowolnej okazji wprawia ich w złość jakiś dostrzeżony u partnera drobiazg. I oto zasypują go pretensjami i raniącymi słowami, przy czym on nie wie zgoła, o co chodzi; nie potrafi sobie zachowania swego współmałżonka wytłumaczyć.
Zawsze kiedy bagatelizujemy własne emocje, osadzają się one w nas i utrudniają życie. Wyrażając od razu uczucia gniewu czy obrazy, możemy szybko wszystko wyjaśnić i pogłębić wzajemną relację. Natomiast emocje długo tłumione stwarzają barierę między nami a partnerem. Dlatego stale potrzebne jest pojednanie. Oznacza ono tu przede wszystkim uświadomienie sobie własnych uczuć i ich wyrażenie, bez atakowania partnera i bez usprawiedliwiania samego siebie. Często powtarzającą się urazę w małżeństwie wywołuje to, że nie traktujemy swego partnera poważnie. Mąż przychodzi z pracy i chowa głowę w gazetę. Nie wpadnie mu na myśl zapytać, jak żona radziła sobie w domu z dziećmi. Albo jest tak zajęty sobą i swoją pracą, że nie dostrzega potrzeb żony. Albo też żona rani męża, żywiąc wobec niego przesadne oczekiwania. Być może nie potrafi on tak dobrze mówić o sobie i swoich uczuciach. Ona zaś uparcie się tego domaga, zarzuca mu chłód emocjonalny i mówi, że inni mężczyźni są o wiele bardziej czuli. Takie porównanie z innymi mężczyznami czy kobietami szczególnie partnera dotyka. A potem przychodzą głębokie zranienia, gdy mąż ma przyjaciółkę albo żona ma przyjaciela, z którym lepiej się rozumie niż z własnym mężem. Kiedy współmałżonek utrzymuje potajemnie intymne stosunki z przyjacielem czy przyjaciółką, podkopuje to zaufanie i pozostawia głęboką ranę.
W terapii par małżeńskich stosuje się dziś często rytuały pojednania. Terapeuci zorientowali się, że nie wszystkie dawne konflikty i urazy można usunąć w wyniku rozmowy. Czasami rozmowa taka stwarza nowe nieporozumienia i urazy. Partnerzy nieustannie wyrzucają sobie tylko dawne przewiny. Otóż w ramach rytuału pojednania każdy ze współmałżonków może napisać na kartce, co go zraniło i czym on sam według swego przypuszczenia uraził tego drugiego. Po czym prosi o przebaczenie za to, czego się wobec partnera dopuścił, i zapewnia go o swojej gotowości przebaczenia. Swoją prośbę ujmuje w stałą formułę, że od tej chwili nie będzie już temu drugiemu wyrzucał tego, co było, że nie będzie się tym posługiwał dla wywołania w nim poczucia winy. Partner odpowiada, że jest gotów przebaczyć i puścić to, co było, w niepamięć. A potem wylicza, co go zraniło i czym on sam uraził tego drugiego. Po czym oboje mogą dokonać rytuału pojednania. Kartki, na których spisali swoje zarzuty, mogą spalić albo zakopać w ziemi i posadzić na nich drzewko - coś jakby drzewko pojednania, które stale będzie im przypominać, że na "nawozie" ich wzajemnych urazów wyrasta coś nowego. Albo też mogą urządzić dla siebie uroczystą ucztę. Często pary takie zapraszają na swój rytuał pojednania kogoś trzeciego lub inne pary, aby przypieczętować swoje zobowiązanie, że odtąd to, co przeszłe, zostaje odrzucone i nie będzie już służyć jako broń przeciwko współmałżonkowi.
Terapia par małżeńskich pozwoliła poznać, jak ważne są takie rytuały pojednania dla dalszego trwania małżeństwa. W każdym małżeństwie powstają nieporozumienia i urazy i nie można tego uniknąć. Takie zranienia są jednak często skrupulatnie zachowywane w pamięci. I właśnie wtedy, gdy wina partnera wychodzi wyraźnie na jaw, na przykład kiedy nawiązał on inny stosunek, współmałżonek posługuje się często tą winą, aby swego partnera pognębić. Przecież niewątpliwie zawinił. Teraz mamy w ręku dobry bicz na niego. Kiedykolwiek pojawią się jakieś problemy, winę tę wyciąga się i wyrzuca mu ją. A on nie ma już prawa wyrażać swoich uczuć złości i rozgoryczenia. Musi już zawsze chodzić w worku pokutnym i z głową posypaną popiołem. W ten sposób jednak współżycie tych dwojga staje się piekłem. Partner nie zostaje wprawdzie wrzucony do rzeczywistego więzienia, jak to bywało dawniej, ale więzienie, w którym zamyka go to wieczne przypominanie winy, jest jeszcze o wiele okrutniejsze.
Pojednanie jest ważne, służy bowiem temu, by para małżeńska mogła zawsze zaczynać od nowa. Uwalnia ono od ciężaru przeszłości. Oczyszcza atmosferę, aby oboje partnerzy mogli żyć tu i teraz bez brzemienia dawnych uraz. Znam małżeństwa, które również w swoim dniu powszednim praktykują małe rytuały pojednania. Kiedy dochodzi między nimi do nieporozumień, jedno z nich zapala świecę ślubną. Jest to zawsze sygnałem, że osoba ta jest gotowa do rozmowy i do pojednania. Nie zawsze potrzeba przy tym wielu słów. Skuteczniejsze mogą być gesty. Słowa rodzą bowiem często nowe nieporozumienia i psują podjęte w dobrej intencji próby pojednania. Świeca jest jakby prośbą, aby miłość, która wypełniała ich w dniu ślubu, zapłonęła teraz na nowo w nich obojgu. I wyraża ufność, że owa ówczesna miłość jest w nich nadal, pomimo konfliktu, który ją przesłania. Inna para wprowadziła rytuał "rozmówniczego kamienia". Raz w tygodniu małżonkowie ci rozmawiają ze sobą o tym, co ich naprawdę porusza. To z nich, które w danej chwili mówi, trzyma przy tym w ręku kamień. Drugie słucha go. I dopiero otrzymawszy kamień, może mówić - dopóty, aż przekaże znowu kamień partnerowi.
Często zdarza mi się widzieć, jak w rodzinach, które przez całe lata żyły w zgodzie, pojawiają się niesnaski, z chwilą kiedy dochodzi do podziału spadku. Mogą przy tym powstawać głębokie pęknięcia, których nie daje się już usunąć. Na przykład brat ma poczucie, że siostra została uprzywilejowana. Powraca w nim wiele uraz z przeszłości. Chodzi przy tym może nawet nie tyle o pieniądze, co o problem, kogo matka czy ojciec bardziej kochali. Spory związane ze spadkiem otwierają dawne rany. Walka toczy się w gruncie rzeczy nie o pieniądze, lecz o miłość ojca czy matki, o pierwsze miejsce, jakie każdy chciałby zająć w sercu rodziców nawet po ich śmierci. Gdy przedtem rodzeństwo stanowiło jedno serce i jedną duszę, to obecnie powstają partie, które wygrywają się wzajemnie przeciwko sobie i wypominają sobie dawne uchybienia. Bez pojednania rozdźwięk ten stale by wzrastał. Nie byłoby już wspólnych rodzinnych uroczystości. Cała energia byłaby angażowana we wzajemną walkę. Nie wspierano by się wzajemnie, lecz jedni drugim odbieraliby siły, których każdy potrzebuje do życia.
Aby możliwe było pojednanie w szerszym gronie rodzinnym, musi być ktoś, kto odważy się przerwać krąg wzajemnej wrogości. Nie chodzi o to, by obarczył się całą winą. Wydałoby się to innym niewiarygodne. Ale nie chodzi też o to, by sobie wzajemnie wyliczać, kto i w jakim stopniu zawinił. To bowiem spowodowałoby tylko nowe urazy. Często takie próby pojednania kończą się niepowodzeniem, dlatego że jakiś członek rodziny nie chce przyjąć przebaczenia. Czuje się jeszcze urażony i obawia się, że ten drugi, proponując pojednanie, ma w tym jakiś ukryty cel. Niekiedy sama propozycja pojednania brzmi jak nowe oskarżenie: "Jestem gotów się pogodzić. Zależy tylko od ciebie, czy przyjmiesz moją gotowość pojednania". Takimi słowami wynoszę się ponad tego drugiego. Tymczasem powinien on czuć, że ta waśń sprawia mi ból, że boleję nad tym, iż tak się stało, i że nie zrzucam całej winy na niego. Dlatego byłoby dobrze, abym się zdobył na odwagę i przeprosił za swoją cząstkę winy, nie domagając się przy tym przeprosin z jego strony. Często łatwiej jest zaaranżować pojednanie drogą listowną. Ten drugi ma wtedy czas do zastanowienia. Nie czuje się zaskoczony. W liście takim musiałbym jednak zrezygnować z moralizowania, na przykład w rodzaju: "Jako chrześcijanie winniśmy się byli od dawna pogodzić. To hańba dla nas, chrześcijan, że jeszcze ciągle jesteśmy ze sobą skłóceni". W ten sposób bowiem usiłuję wzbudzić w tym drugim wyrzuty sumienia. Tymczasem moja oferta pojednania winna mu pozostawić jego wolność i godność. Musi on czuć, że szanuję również jego ból i że przynajmniej staram się zrozumieć jego postawę i jego położenie.
Taki list może być krokiem wstępnym. Potem jednak potrzeba pewnego rytuału pojednania, aby móc pozbyć się przeszłości z jej wyrzutami i oskarżeniami. Rytuałem takim mogłaby być wspólna wycieczka, pójście na koncert czy uroczysta biesiada. Decyzję, jaki rytuał będzie właściwy, winna nam podyktować roztropność. Czasem lepiej jest poprosić neutralną, przez wszystkich akceptowaną osobę trzecią, aby pokierowała rozmową lub rytuałem przebaczenia z udziałem wszystkich zainteresowanych. Byłoby naturalnie dobrze, gdyby rodzeństwo wraz ze swymi rodzinami pojednało się w formie podobnego rytuału, jaki jest stosowany w terapii par małżeńskich, to znaczy aby zarzuty z przeszłości raz jeszcze zostały słownie wyrażone, a potem ostatecznie pogrzebane. Ale może zainteresowani nie są do tego zdolni. W takim razie wystarczyłyby już same znaki dobrej woli. Oczyszczałyby one stopniowo atmosferę i pozwalały wszystkim raz jeszcze rozważnie omówić to, co było w przeszłości, bez wzajemnego ranienia się. Uleczenie zadanych ran wymaga czasu. Muszę też umieć poczekać, aż ten drugi będzie gotów do pojednania.

b) Wspólnoty religijne
Współżycie podobnie bliskie, jak w rodzinie, ma również miejsce we wspólnotach klasztornych czy religijnych wspólnotach mieszkaniowych, jakie powstają dziś w wielu miejscach. Wspólnota może istnieć trwale tylko wtedy, jeśli doświadcza się w niej ciągle na nowo przebaczenia i pojednania. W każdej wspólnocie pojawiają się konflikty. Kiedy nie próbuje się z nimi uporać, powstaje niebezpieczeństwo, że każdy będzie swoją uwagę kierował coraz bardziej na zewnątrz i że wspólnota zacznie ulegać destrukcji. Albo też poczną się tworzyć grupki, zwracające się wzajemnie przeciwko sobie. Jeśli trudne problemy między braćmi czy siostrami nie zostaną wydobyte na jaw i rozwiązane, paraliżują wspólnotę. Powstaje klimat nacechowany nieufnością i chłodem.
Dawniej istniało we wspólnotach ćwiczenie zwane "Culpa", polegające na tym, że każdy, kto dopuścił się wobec wspólnoty jakiejś winy, sam się oskarżał. Niestety, rytuał ten w wielu wspólnotach tak bardzo wyzbył się istotnej treści, że trzeba było z niego zrezygnować. Nasz konwent praktykuje go w okresie adwentu i wielkiego postu w małym kręgu dekanii. Dekanie są to grupy liczące po 10-15 mnichów, którzy spotykają się regularnie, aby omawiać wspólnie pewne tematy albo odprawiać nabożeństwa. "Culpa" w dekaniach ma postać liturgii słowa. Każdy może w niej wypowiedzieć, czego żałuje, czym wspólnotę skrzywdził, jakiego nieposzanowania czy zaniedbania wobec niej się dopuścił. To wspólne wyznanie i prośba o przebaczenie sprawiają, że atmosfera zostaje oczyszczona. Kiedy dwaj konfratrzy popadają ze sobą w jakiś konflikt, ale nie są w stanie mówić o nim sami, próbujemy to uczynić w małym gronie trzech lub czterech osób. Często pomaga to przełamać wzajemną niechęć i znaleźć wspólną drogę. Przede wszystkim jednak chodzi o to, aby dobra wola tych dwóch została wsparta przez innych.
Wspólnota powinna szukać pojednania nie tylko w swoim gronie, ale także z członkami, którzy ją opuścili. Z każdej wspólnoty klasztornej występują od czasu do czasu bracia czy siostry - niekiedy w pokoju, niekiedy jednak ze wzajemnymi urazami i w atmosferze pełnej napięcia. Niektóre wspólnoty zrzucają całą winę na tych odchodzących i żyją dalej w przekonaniu, że postępują słusznie. Oznacza to jednak, że nie dostrzegają słabych miejsc swojego współżycia. Kiedy bracia czy siostry odchodzą, przyczyny tego trzeba zawsze szukać również we wspólnocie. Dostrzeżenie własnej cząstki "winy" jest warunkiem tego, by wspólnota mogła dalej dobrze funkcjonować. Ci, którzy z niej wystąpili, stanowią potencjał, którego jej teraz brakuje. Pojednanie z nimi wymaga zatem również dokładniejszego przyjrzenia się motywom ich decyzji i zmierzenia się z ideałem klasztornej wspólnoty, jaki oni w sobie żywili. Tylko w ten sposób bogactwo uosabiane przez tych braci czy te siostry zostaje przyswojone wspólnocie. Zwalając całą winę za ich odejście na nich, pozbawia się czegoś wspólnotę i osłabia przez to jej żywotność.
Dlatego jest rzeczą konieczną, by wspólnota pojednała się również ze swymi byłymi członkami i jeśli oni sobie tego życzą, nawiązała z nimi ponownie dobre stosunki. Nasz konwent zaprasza w przyszłym roku wszystkich braci, którzy od czasów wojny opuścili klasztor, aby celebrować z nimi uroczystość pojednania. Mam nadzieję, że będzie to dla wszystkich dobry dzień, w którym to, co dawne, wróci do życia w nowy sposób i każdy, wzbogacony, będzie mógł ponownie iść swoją własną drogą. W prośbach wstawienniczych południowej liturgii godzin modlimy się regularnie za braci, którzy opuścili konwent. W modlitwie tej czujemy się nadal z nimi związani. I jest dla nas ważne, aby w ich dalszej drodze towarzyszyło im Boże błogosławieństwo.

c) Społeczność wiejska
Na wsi zdarzają się często zatargi trwające całe pokolenia. Każda rodzina ma swoją własną pozycję. Są rody, które mają wiele do powiedzenia, i inne, którym się nie daje zbytniego posłuchu. Są rodziny, które się niedawno sprowadziły i nie mają szansy zostać przyjęte do wiejskiej społeczności. Albo też jakiś mężczyzna z zewnątrz wżenił się w tutejszą rodzinę i jest odtrącany przez rdzennych mieszkańców. Zadaniem polityki komunalnej byłoby tutaj wspieranie integracji wiejskiej społeczności i zasypywanie dawnych przepaści. Często jednak czynniki komunalne wykorzystują te konflikty w celu skupiania wokół siebie sojuszników. W ten sposób podziały stają się tylko jeszcze głębsze. Instrumentalizuje się poszczególne grupy, aby w politycznej kampanii wyborczej zrealizować własne plany albo umocnić swoją pozycję. Słowo "polityka" pochodzi od greckiego polis - miasto. Zadaniem polityki powinno być czynienie z miasta jedności, zespalanie jego obywateli. Tymczasem polityka zajęta jest dzisiaj często polaryzacją obywateli. Pierwotne znaczenie słowa polis to "dwojaki, z obu stron". W polityce chodziłoby zatem o to, by obie strony zbliżyć do siebie, pojednać ze sobą zwaśnione grupy, połączyć ze sobą różne bieguny.
W każdej wsi pełno jest - jak zresztą wszędzie -rozmaitych uprzedzeń. Odżywają one zawsze na nowo przy piwiarnianym stole i wielu mieszkańcom nie pozwalają czuć się dobrze w wiejskiej społeczności. Przybysze pozostają outsiderami. Cokolwiek by czynili, miejscowi wszystko będą sobie tłumaczyć negatywnie. Rozsiewają na ich temat różne plotki, które są brane za dobrą monetę. Przy piwiarnianym stole wyrokuje się, kto do wsi "pasuje", a kto nie. Ludzie są przyjmowani i wykluczani. Sprawuje się nad nimi sąd, nie dając im szansy obrony. Również w naszym oświeconym społeczeństwie istnieją jeszcze po wsiach archaiczne struktury. Nikos Kazantzakis ukazał to dobitnie w swojej książce Chrystus ukrzyżowany po raz wtóry. Oto wypędzona przez Turków wspólnota prosi o przyjęcie do pewnej wiejskiej społeczności. Tamtejsza rada gminna wybrała właśnie wykonawców do zaplanowanych na nadchodzący rok misteriów pasyjnych. Owi aktorzy-amatorzy utożsamiają się ze swymi rolami. Mający kreować Chrystusa Manolios wstawia się za uchodźcami i prosi o okazanie im miłosierdzia. Ale miejscowi bogaci wieśniacy wraz z nieużytym wiejskim księdzem sprzeciwiają się temu. Podburzają tłum i w końcu zabijają Manoliosa w kościele. W ten sposób Pasja, która miała być odegrana jako widowisko teatralne, staje się krwawą rzeczywistością. Sędziwy kapłan uchodźczej wspólnoty biada nad zwłokami zamordowanego pasterza: "Oto minęło prawie dwa tysiące lat, a stale jeszcze... stale jeszcze Cię krzyżują. Kiedy narodzisz się, Chryste, aby nie zostać już więcej ukrzyżowany, aby wiecznie żyć wśród nas". Także w naszych wsiach dziś jeszcze wypędza się ludzi i przybija do krzyża, aby publicznie napiętnować ich jako przestępców. Za pomocą zniesławienia są zabijani tak samo jak młody pasterz Manolios w powieści Kazantzakisa.
Właśnie zadaniem polityki komunalnej w gminie powinno być likwidowanie przepaści dzielących mieszkańców, demaskowanie uprzedzeń i wkład w pojednanie lokalnej społeczności. W ten sposób burmistrz dokonałby więcej niż budując nową halę gimnastyczną czy nowy ratusz, którym gmina chciałaby się dobrze zaprezentować na zewnątrz. Wtedy bowiem tylko będzie ona miejscem zachęcającym do zamieszkania, jeśli zapanuje w niej pojednanie. Choćby jej zarząd nie wiadomo jak odnowił i upiększył wieś, wszystko to na nic się nie zda, skoro brak będzie ducha pojednania. Byłaby to jedynie fasada, zasłaniająca wrogość, która wieś rozdziera.

d) Wspólnota parafialna
W wielu parafiach istnieją podziały. Są w nich grupy konserwatywne i progresywne. Jedne i drugie zabiegają o przychylność proboszcza. Każda grupa chciałaby go zawłaszczyć dla siebie. Niektórzy proboszczowie, nie pogodzeni sami z sobą, pogłębiają jeszcze ten podział, wskutek czego powstają wrogie sobie partie. Ktoś piastujący odpowiedzialne stanowisko w diecezji opowiadał mi o pewnym kapłanie, że do jakiejkolwiek parafii by go dano, zawsze po krótkim czasie pojawiają się w niej podziały. Nie można mu nawet powierzyć duszpasterstwa osób starych, bo i staruszków, ludzi cierpliwych i wielkodusznych, potrafi wzajemnie na siebie podjudzić. Właśnie w dzisiejszych czasach zadaniem duszpasterstwa powinno być jednanie ze sobą różnych grup. Nie chodzi o to, kto ma słuszność: konserwatyści czy progresiści. Chodzi raczej o to, by ludzi rozumieć i brać ich na serio. Zamiast konserwatystów potępiać, powinienem najpierw posłuchać, za czym oni tęsknią. Może tęsknią za tym, by móc doświadczać Boga tak, jak Go doświadczali w swojej młodości - w takich samych formach jak wtedy. Może tym, co im każe trzymać się sztywnych form, jest lęk przed nowością, lęk przed chaosem naszej epoki. Ale może jest to także poczucie bogactwa tradycji, którego nie chcieliby utracić. Również w przypadku progresistów powinienem się wsłuchać, gdzie jest autentyczna troska o Kościół, gdzie jest duch Chrystusowy, prowadzący ku wolności, a gdzie jedynie rozpaczliwa próba przemiany własnego serca przez zmiany zewnętrzne. Powinienem tęsknotę każdego człowieka brać poważnie. Dopiero pod tym warunkiem mogę nawiązać autentyczny kontakt ze zwaśnionymi grupami i pojednać je ze sobą.
Szkoda, że obie grupy odnoszą się często do siebie w sposób tak nieprzejednany. Obie uważają, że postępują w duchu Chrystusowym, że bronią Chrystusa. Tymczasem tak naprawdę niewiele zrozumiały z Jego ducha pojednania. Zamiast wspólnie nasłuchiwać, co mówi Duch Boży, są przekonani, że Go posiadają. Drugim natomiast odmawiają tego Ducha. Trzymają się kurczowo tradycji albo są tak liberalni, że już nie prawowierni. Ideologiczne rozdźwięki przesłaniają sobą często walkę o władzę i sprzeczności interesów. W wielu radach parafialnych toczy się taka właśnie, chociaż nieuświadomiona, walka. Osoby angażujące się mocno w sprawy parafii niekiedy nawet nie zauważają, że chodzi im nie tylko o jej dobro, ale także o własną pozycję. Efektem ich poczynań nie jest przeważnie poprawa sytuacji, lecz tylko niezgoda i waśnie. Rozmijają się one z właściwymi potrzebami parafii. Dlatego ich inicjatywy, podejmowane często w dobrej intencji, nie rodzą wspólnoty, lecz sprawiają rozbicie. Wskazane byłoby więc zawsze dokładne zbadanie własnych motywów. Czy rzeczywiście chodzi mi o Chrystusa? Czy działam w Jego służbie, czy też w swojej własnej, którą tylko religijnie kamufluję?
Parafia ma dziś ważną rolę do spełnienia: winna ona być w naszym społeczeństwie zaczynem pojednania. Najistotniejszym zadaniem Kościoła jest bowiem wprowadzanie w naszym świecie pojednania. Tymczasem wiele parafii przedstawia właśnie obraz podziału i rozdarcia. Są one podzielone nie tylko na grupy konserwatywne i progresywne. Istnieje na przykład grupa, która się angażuje, ale nikogo do swego grona nie dopuszcza. Albo też taką zamkniętą grupą jest parafia. Ludzie młodzi, rodziny, które się tu niedawno sprowadziły, tacy, którzy zwrócili się ku wierze pośrodku swego życia, nie mają szansy wejścia do tej zamkniętej społeczności. Albo są grupy, które rozumieją się dobrze z proboszczem, ale zazdrośnie pilnują, aby proboszcz je tylko darzył swoją sympatią.

e) Pojednanie w naszym społeczeństwie
Rozłam między różnymi ugrupowaniami widać dzisiaj bardzo wyraźnie w naszym społeczeństwie. Nie tylko partie polityczne postępują wobec siebie z coraz większym nieprzejednaniem. Często nie dostrzega się już potrzeby wspólnego rozwiązywania problemów tego świata, lecz tylko własny sukces i poszerzenie własnej pozycji siły. Istnieją różne środowiska rozszczepiające nasze społeczeństwo. Tak więc są pracodawcy i związki zawodowe, nie mogący dojść ze sobą do porozumienia. Są technokraci i "alternatywni", wrogo do siebie wzajemnie nastawieni, pacyfiści i przeciwnicy energii atomowej, którzy odnoszą się bardzo nieprzejednanie do zwolenników sił obronnych i energii jądrowej. Są zwalczające się wzajemnie grupy prawicowej i lewicowej młodzieży. Państwo musi utrzymywać wielką armię policji, aby opanować chaos wywoływany przez młodych awanturników. Już w szkole młodociani dzielą się na różne ugrupowania. I biada, jeśli się napotka kilku z wrogiego obozu: trzeba będzie to odpokutować. Często jest się wtedy narażonym na pobicie i obrabowanie. Przemoc między zwaśnionymi grupami coraz bardziej się nasila.
Nierzadkim zjawiskiem jest nienawiść do cudzoziemców i azylantów. Cudzoziemcy częstokroć nie odważają się pojawiać w pewnych okolicach, ponieważ mogą się tam stać ofiarami młodocianych band lub prawicowych grup. Pewna nauczycielka, która uczy azylantów, opowiadała mi, że słyszy od nich często pytanie: "Co to znaczy: Raus, rans, raus?" Widocznie jest to słowo, jakie najczęściej słyszą - w autobusie, w gospodzie, w dyskotece. Zewsząd są wykluczani i odtrącani. Poczucie takiego odrzucenia rodzi jednak tylko nienawiść i chęć zemsty. Dlatego nie powinien nas dziwić wzrost przestępczości. W klimacie, w którym jest się postrzeganym tylko jako wróg, przyjmuje się tę rolę i stosownie do niej zachowuje. Im bardziej ludzie są upokarzani, tym większą mają skłonność do przemocy. Jest to wtedy dla nich jedyna droga, pozwalająca im czuć się sobą i zachować poczucie własnej wartości. Ale jest to właśnie droga destrukcyjna, która tylko coraz bardziej pogłębia dzielącą społeczeństwo przepaść.
Niewiele jednak pomoże samo tylko biadanie nad tym, jak źle dzieje się w naszym społeczeństwie. Lepiej szukać w tym rozdartym społeczeństwie dróg pojednania. Jest wielu pracowników socjalnych, którzy starają się nawiązać kontakt z prawicowymi i lewicowymi grupami i skłaniać je do wzajemnej zgody. Nie mogą oni jednak iść po prostu do tych grup i wymagać od nich od razu pojednania. Muszą najpierw przyjrzeć się dokładnie, co je właściwie porusza, dlaczego tak właśnie myślą i zachowują się, jakie są ich najgłębsze urazy i ich rzeczywiste tęsknoty. Dopiero gdy ludzie ci poczują się sami zaakceptowani, będą zdolni wyzbyć się wrogości i zaakceptować obce grupy. Jeśli nawet nie możemy zmienić społeczeństwa jako całości, to jednak każdy jest w swoim środowisku odpowiedzialny za to, czy własnym zachowaniem sprzyja jego podziałom, czy pojednaniu. Często zupełnie nie zauważamy, jak swoimi uprzedzeniami przyczyniamy się do rozłamów w społeczeństwie. Bardzo pochopnie przyswajamy sobie negatywne stereotypowe sądy, zasłyszane przy piwiarnianym stoliku - o bezrobotnych, którym jakoby w ogóle nie chce się pracować, o wysiedleńcach, którzy ponoć odbierają nam miejsca pracy, o przeciwnikach energii atomowej, pacyfistach i najrozmaitszych innych ugrupowaniach. Nasze słowa mają konkretne skutki. Stwarzają klimat, który sprzyja pojednaniu albo podziałom. Jesteśmy za nasze słowa odpowiedzialni. Właśnie słowa sprawiają zanieczyszczenie środowiska. Nierozważnymi słowami można łatwo szerzyć rasistowskie i faszystowskie idee. A potem dziwimy się, że młodociani idee te traktują poważnie i wprowadzają w czyn.
Każdy jest odpowiedzialny za klimat, jaki wokół siebie tworzy. Zaczyna się to już w sferze myśli. Powinniśmy skontrolować swój sposób myślenia: czy nieświadomie nie ulegamy jakimś stereotypowym uprzedzeniom. Znajdzie on wyraz w naszych słowach i uczynkach. Dlatego pojednanie ma swój początek w naszych myślach. Powiedział to już święty Paweł Rzymianom: "Nie bierzcie wzoru z tego świata, lecz przemieniajcie się przez odnawianie umysłu, abyście umieli rozpoznać, jaka jest wola Boża: co jest dobre, co Bogu przyjemne i co doskonale" (Rz 12,2). Musimy zaczynać od swoich myśli i pilnie obserwować, czy odpowiadają one Bożej woli, czy są dobre i czy chcą dla ludzi dobra, czy sprawiają pojednanie, czy podziały. Każdy wie, że tkwią w nim nieświadome uprzedzenia i projekcje. Rzeczywistości nie widzimy nigdy obiektywnie, lecz zawsze przez pryzmat naszych projekcji. Jeśli wszystko, co jest w nas mroczne, rzutujemy na innych, na przykład na ludzi ciemnoskórych, to trudno nam się pozbyć stereotypu, że czarnym nie należy dowierzać. Jeśli wypieramy ze świadomości naszą seksualność, to trudno się dziwić, że odtrącamy homoseksualistów czy ludzi mających inny stosunek do swej seksualności niż my. Jeśli wypieramy ze świadomości naszą agresję, to rzutujemy ją na grupy, które są nam niesympatyczne. A wtedy zupełnie nie dostrzegamy, ile agresywności zawiera się w naszej chęci, by nad grupami tymi przemocą zapanować. Jest rzeczą przerażającą, jak często z ust takich ludzi można słyszeć brutalne słowa w rodzaju: "Tych wszystkich powinno się wysłać do gazu". Czujemy wtedy, że w naszych myślach wyłania się na nowo faszystowska przeszłość i jak bliscy jesteśmy tego, by nie lubiane grupy traktować podobnie jak w Trzeciej Rzeszy.
Każdy może swoim sposobem myślenia, swymi słowami, a przede wszystkim swoim zachowaniem wytwarzać atmosferę pojednania w naszym społeczeństwie. Oczywiście w głównej mierze odnosi się to do tych, na których spoczywa szczególna odpowiedzialność. Wymienić tu trzeba na przykład firmy. Dobre przedsiębiorstwa wiedzą dzisiaj o swojej odpowiedzialności - o tym, że panująca w firmie atmosfera oddziałuje również na klimat w jej otoczeniu. Jeśli firma przykłada wagę do tego, aby każdy czuł się akceptowany, aby z cudzoziemskimi pracownikami postępowali wszyscy uczciwie i życzliwie, to ma to również skutek na zewnątrz. Wtedy w firmie dokonuje się coś, co służy pokojowi społecznemu. I odwrotnie: jeśli wszyscy nowi pracownicy w firmie czują, że otacza ich niechęć i że są brutałnie dyskryminowani, musi to mieć skutki destrukcyjne. Tworzy się wtedy atmosfera, która również w sferze prywatnej skłania do rozpychania się łokciami.
Niektórzy uważają, że wobec panujących w społeczeństwie uprzedzeń są bezsilni. Tymczasem jeśli choćby w swoim wąskim kręgu potrafimy coś przeciwko nim zdziałać, nie pozostaje to bezowocne. Kiedy w pewnej małej firmie starała się o pracę Włoszka, szef szorstko ją ofuknął, żeby wynosiła się pracować do swojego kraju. Usłyszał o tym mój szwagier, zadzwonił do owego szefa, że nie może się zgodzić z takim zachowaniem, i skłonił go do tego, by przeprosił ową kobietę. Gdyby nikt nie zareagował, człowiek ów przypuszczalnie dalej odnosiłby się tak brutalnie do próśb cudzoziemców o pracę. Rozmowa ta kazała mu się zastanowić. Prawdopodobnie będzie on na przyszłość zachowywał się inaczej wobec cudzoziemskich współobywateli. Pewna kobieta, udzielająca lekcji języka azylantom, opowiadała mi, jakim tonem niektórzy urzędnicy przemawiają do starających się o azyl. Natomiast kiedy ona idzie z tymi petentami i wstawia się za nimi, urzędnicy stają się uprzejmiejsi. Nie pozwalają sobie wtedy na to, by dawać swobodny upust swoim uprzedzeniom. Każdy urzędnik jest odpowiedzialny za klimat w swoim urzędzie. Niektórzy traktują petentów uprzejmie, inni - zwłaszcza cierpiący na kompleks niższości - okazują im swoją ważność. Niekiedy można nawet wyczuć u nich chęć upokarzania innych. Muszą im wykazać ich małość, aby uwolnić się nieco od swego kompleksu niższości. Zasłaniają się ustawą czy zarządzeniem i uważają, że mają rację. Zupełnie nie dostrzegają tego, że swoją rygorystyczną wykładnią przepisów wyrządzają ludziom krzywdę. Zamiast dać im to, co im się według prawa należy, odmawiają im prawa do życia. Pojednanie albo podziały mogą dokonywać się wszędzie. Dotyczy to tak samo sklepów. Ton ekspedientek tworzy klimat, w którym ludzie czują się szanowani albo pozbawieni szacunku. Zawsze kiedy jakaś ekspedientka okazuje życzliwość wobec cudzoziemca, dokonuje się pojednanie, zburzone zostaje jakieś uprzedzenie, w pewnym stopniu usunięte pęknięcie, tak głęboko dzielące nasze społeczeństwo.

f) Pojednanie między narodami
Wrogość, jaką historia wytworzyła między różnymi narodami, wykopała głębokie przepaście. Dopóki nie zostaną one zasypane, pokój na tym naszym świecie nie będzie możliwy. Naród niemiecki w okresie Trzeciej Rzeszy ściągnął na siebie niezmierzoną winę swoim zamiarem eksterminacji narodu żydowskiego. Ale nie tylko Żydzi, lecz również narody wschodniej Europy były ofiarą niemieckiej armii, lekceważącej prawo narodów. Trudno się dziwić resentymentom, jakie zrodziło to wobec Niemców. Dzięki Bogu były też wyjątki. Komendanta miasta w Asyżu, który podarował temu miastu całe wyposażenie niemieckiego szpitala wojskowego, tamtejsi mieszkańcy zaprosili po wojnie, aby okazać mu swoją wdzięczność. Ale wszędzie jeszcze ropieją rany, jakie okupowanym krajom zadali niemieccy żołnierze, przede wszystkim zaś formacje SS i gestapo.
Po wojnie trudno było Niemcom uporać się z winą, jaką na siebie ściągnęli. Jeszcze dzisiaj radzi by się uchylić od obowiązku uznania swojej winy i prośby o pojednanie. Aby zagoić rany między Niemcami a narodami, z którymi walczyli oni w drugiej wojnie światowej, Albrecht książę zu Castell-Castell, kierowany chrześcijańską motywacją, powziął zamiar, aby w 50 rocznicę zakończenia wojny wejść wraz z przyjaciółmi na drogę pojednania. Jako rocznik 1925 uczestniczył on jeszcze przez dwa ostatnie łata w wojnie. Zaprosił więc swoich przyjaciół chrześcijan oraz dwóch Żydów, aby pojechali z nim do krajów, z którymi Niemcy prowadziły wojnę, by tam w imieniu narodu niemieckiego prosić o przebaczenie. W dawnym obozie Auschwitz prosił o przebaczenie za antysemityzm w swojej rodzinie i wśród niemieckiej szlachty. Tymi swoimi podróżami chciał sprawić powstanie w Niemczech ruchu przebaczenia i pojednania, który objąłby również ludzi starszych, obciążonych nie wyrównanymi rachunkami krzywd z czasów wojny. Pewien Cygan, który przeżył obóz w Dachau, poczuł się dzięki tej prośbie o przebaczenie "wolny od lęków, wolny od złości i gniewu przeciw narodowi niemieckiemu... jakby nowo narodzony" (Castell 236). Owa prośba o przebaczenie stworzyła klimat zaufania, w którym skrzywdzeni wtedy ludzie mogli użalić się nad tym, co zostało im wyrządzone, a zarazem uwolnić się od tego wewnętrznie. Dzięki temu powstała atmosfera serdeczności, nawiązały się nowe stosunki. Skrzywdzeni ludzie poczuli zrozumienie dła swego bólu, swej złości, swej bezsilności, które latami w sobie nosili. W ten sposób możliwe stało się nowe, na pojednaniu oparte współżycie.
Niektórzy sądzą, że naród nie może stale chodzić w szacie pokutnej, ponieważ prowadzi to do zbiorowej nerwicy. Ale prośba o przebaczenie, skierowana do narodów, którym wyrządziło się krzywdę i sprawiło cierpienie, nie jest upokorzeniem, lecz pozwala żyć na nowo z podniesioną głową. Uwalnia od nieczystego sumienia, jakie wielu nieświadomie jeszcze w sobie nosi. Wprowadza jasność i czystość w stosunki z innymi narodami. Zawsze jestem niemile dotknięty, kiedy niektórzy wskazują od razu na niegodziwe czyny innych narodów. Oczywiście, narody uciskane po swoim wyzwoleniu przyczyniły też wielu cierpień niemieckiej ludności cywilnej. Ale jest to psychologiczna prawidłowość, że ludzie zranieni zadają ze swej strony rany innym. Mszczą się za to, czego doznali, i w ten sposób jeszcze tylko powiększają sumę krzywd. Niemiecka przemoc zainicjowała diabelski krąg przemocy. Krąg ten może zostać przerwany tylko wtedy, jeśli ten, kto go spowodował, gotów jest przeprosić bez wystawiania innym rachunku krzywd. Ten, kto przeprasza, sprawia, że również ten drugi gotów będzie wyznać swoją winę. A wtedy możliwe staje się nowe, wolne od obciążeń współżycie. Wyparta ze świadomości wina jest też niewątpliwie jedną z wielu przyczyn powstawania radykalnych grup prawicowych.
Ale nie wystarcza spojrzenie tylko na niemiecką przeszłość. W naszym świecie powstają coraz to nowe konflikty, wynikające z braku pojednania między pewnymi grupami narodowymi czy rasowymi. Mamy na przykład beznadziejny konflikt w byłej Jugosławii. Wszystkie strony wyrządziły sobie wzajemnie tyle krzywd, że trudno będzie tych ludzi ponownie do siebie zbliżyć. Żadnej władzy wojskowej nie uda się przezwyciężyć powstałej nienawiści. Przy każdej okazji będzie ona wybuchać i prowadzić do aktów zemsty na tych, z których rąk zginęli krewni i przyjaciele. Niestety, również tutaj Kościoły i odpowiedzialni za to politycy nie oddziałali pojednawczo na swoich rodaków. Często przyczyniali się wręcz do tego, by mobilizować ich przeciwko innym i demonizować tych innych. Z pewnością potrzeba wielu ludzi, gotowych do przebaczenia i pojednania.
W Afryce Południowej przyczyną wielu konfliktów był przez długi czas apartheid. Ludziom w rodzaju Mandeli i de Klerka udało się zainicjować proces pojednania. Proces ten wymaga oczywiście czasu. I ciągle jeszcze będą dawały o sobie znać dawne konflikty. Pomimo to jednak jest to niemal cud, że biali i czarni pokojowo ze sobą współpracują. Podobnego cudu dokonał w USA Martin Luther King. Przez protest bez użycia siły i mocą gotowego do pojednania serca poruszył on utrwalone bariery między czarnymi i białymi. Na Bliskim Wschodzie człowiekiem takim był Sadat, który odrzucił koncepcję utrwalania wrogości wobec Izraela i zaawansował proces pokojowy między Żydami a Arabami. Również tutaj trzeba jeszcze pokonać niemało trudności. Ale przynajmniej widać, że można znowu ze sobą rozmawiać i że jest wola wspólnego rozwiązywania problemów. Zawsze istnieli ludzie pojednani ze sobą, wolni od resentymentów, jakie dotąd oddzielały od siebie narody i grupy. Przełamywali oni diabelski krąg wzajemnych oskarżeń. Nie negowali winy, ale byli gotowi do przebaczenia i do rozpoczęcia wszystkiego od nowa.
Konflikty w Ruandzie i Burundi zrodziły śmiertelną wrogość dwóch plemion. Dopóki wrogość ta trwa, to choćby się zaangażowało nie wiem ile środków militarnych i finansowych, niczego się nie osiągnie. Zanim możliwa stanie się polityka pojednania, potrzebne jest pojednanie w sercach. Ważne zadanie do spełnienia miałyby tu Kościoły w obu grupach plemiennych. Niestety, daje się wyczuć, że chrześcijańskie orędzie sięga często samego tylko wierzchołka zjawisk, ale nie jest zdolne przezwyciężyć głębiej zagnieżdżonej wrogości. Najwyraźniej istnieją w ludziach irracjonalne moce, które zamykają się przed wszelkim głosem rozsądku. Te nieuświadomione moce mają związek z historią plemienną, ale także z długoletnim uciskiem i niesprawiedliwością. Potrzeba by tu było mężczyzn i kobiet w Kościele i w sferze polityki, którzy podadzą sobie ręce i zaangażują się w dzieło pojednania. Ich przykład oddziałałby także na naród.
Konflikt, będący dla nas, chrześcijan, zgorszeniem, tli się nieustannie w Irlandii Północnej. Jest hańbą, że katolicy i protestanci tak brutalnie się zwalczają. Pomimo wielu wysiłków, podejmowanych z obu stron, wrogość ta ciągle jeszcze trwa. Oczywiście ma ona przyczyny nie tylko wyznaniowe. Wieloletnie ekonomiczne i społeczne upośledzenie katolików wytworzyło potencjał przemocy, którego nie sposób usunąć perswazją. Pomimo to inicjatywy pokojowe, jakie pojawiają się również w Irlandii Północnej, nie pozostają bezowocne. Także tutaj widoczna jest co najmniej pewna zmiana nastrojów. I wolno mieć nadzieję, że wyrażona publicznie rezygnacja z przemocy zostanie dotrzymana i że pokój znajdzie sobie stopniowo dostęp także do ludzkich umysłów i serc. Pierwsze kroki zostały zrobione. Aby jednak pojednanie mogło dojść do skutku, potrzebna jest nieustanna gotowość przebaczenia.


IV. Zadanie Kościołów

1. Przynoszący pojednanie
Dla św. Pawła misja chrześcijan polega na tym, by wnosili oni w ten świat pojednanie. Jakkolwiek Kościoły stają się dzisiaj mniejsze pod względem liczby wyznawców, misja ta jest nadal aktualna, może nawet bardziej niż kiedykolwiek przedtem. Im mniejszy bowiem staje się Kościół, tym mniej uwagi musi zwracać na możnych i bogatych. Właśnie dzisiaj zadaniem Kościoła powinna być wrażliwość na wszelkie tendencje do podziałów w naszym społeczeństwie i szeroko w świecie. I powinien on występować właśnie jako rzecznik ubogich -tych, którzy nie mają żadnego lobby, tych, których nie obejmuje sieć zabezpieczeń socjalnych, którzy jako out-siderzy nie mają szans znaleźć sobie w tym społeczeństwie miejsca. W wielu przypadkach już się to dzieje - na przykład tam, gdzie Caritas i Diakonia występują energicznie w obronie ludzi socjalnie zagrożonych, ryzykując przy tym nawet konflikty polityczne. Liczne przypadki azylu kościelnego pokazują, że Kościoły mają dzisiaj wyraźne poczucie, jak powinny się angażować w obronie ludzi, których nie broni dostatecznie prawo. Ale powinny one jeszcze o wiele uważniej przyjrzeć się przepaściom dzielącym nasze społeczeństwo. I wszędzie tam, gdzie panuje nieprzejednanie, wrogość, rozłam, winny nie tylko napominać, lecz oferować własną posługę jako pośredników pojednania. Mogłoby się to dokonywać przez rozmowy ze zwaśnionymi grupami, przez propozycję, by obie strony zasiadły do stołu, i pośredniczenie między nimi. Oczywiście nie może tego czynić Kościół jako instytucja, lecz jedynie konkretni jego przedstawiciele: biskupi, kapłani, zaangażowani świeccy. Warto by wszakże dążyć do tego, by Kościoły wytworzyły tu coś w rodzaju kultury pojednania.

a) Pojednawczy język
Elementem tej kultury pojednania byłaby obserwacja języka, jakim różne grupy komunikują się ze sobą. Język zdradza ducha, który się za nim skrywa. Często jest to język przemocy, wrogości - język, który dzieli, który rani, który okazuje lekceważenie i znieważa. Powinniśmy się na to uwrażliwiać i starać się znaleźć nowy język, który będzie łączył i jednał. Na tym przecież polegał cud dnia Pięćdziesiątnicy, że apostołowie znaleźli naraz nowy język, że przemawiali w obcych językach, że napełnieni Duchem Świętym mogli mówić tak, że wszyscy ich rozumieli, że powstała nagle wspólnota łącząca w sobie różne narody i grupy językowe. Zawierzyć Duchowi Świętemu znaczyłoby dzisiaj zawierzyć mocy pojednawczego języka, który może ludzi ze sobą połączyć.
Język dzielący, język powodujący rozłam istnieje nie tylko w społeczeństwie, ale także w Kościele. Wszędzie tam, gdzie w Kościele dzieli się ludzi na dobrych i złych, na prawowiernych i heretyków, na konserwatystów i progresistów, nie jest to język Ducha Świętego, lecz język diabła, który we wszystko wprowadza chaos, który ludzi ze sobą różni i każe im każde słowo tłumaczyć na różny sposób. Nie na próżno Biblia przedstawia kataklizm ludzkości jako pomieszanie języków (por. Rdz 11). Kiedy słowa nie łączą już ludzi ze sobą, kiedy nie mówią już oni wspólnym językiem, wtedy trudno im też żyć we wzajemnym pojednaniu. Pokazuje to sytuacja w wielu rodzinach, w których małżonkowie nie są zdolni omawiać ze sobą tego, co rzeczywiście czują i czego potrzebują, w których język rodziców i dzieci stał się tak różny, że już się wzajemnie nie rozumieją. Pokazuje to stan wielu wspólnot zakonnych, które zatraciły zdolność komunikowania się w swoim gronie. Tam, gdzie członkowie zakonnej wspólnoty stali się "niemi", kostnieje też wkrótce życie. Nie może tam wzrastać wspólnota, w której dokonuje się wymiana myśli i która staje się owocna dla świata. Kiedy przyglądam się dokładniej językowi oficjalnych kościelnych komunikatów, przeraża mnie jego bezduszność. Język ten nie może łączyć, ponieważ zupełnie nie wyraża rzeczywistości. Jest to język ludzi "wtajemniczonych", który nie wywołuje już żadnego oddźwięku.

b) Rytuały pojednania
Inne zadanie Kościoła polegałoby dzisiaj na tworzeniu rytuałów pojednania. Ludzie czy grupy nie mogą się często pojednać ze sobą, ponieważ nie mają odpowiednich rytuałów, które by pozwoliły takiego pojednania dokonać. Jeśli spojrzymy w przeszłość, to istniały tam zawsze pewne symboliczne gesty czy rytuały, które o krok zbliżały do siebie zwaśnione narody. Można tu przykładowo wymienić uścisk Adenauera z de Gaulle'em, uklęknięcie Brandta w Warszawie, uścisk dłoni między Sadatem a Beginem. Albo wizytę, jaką de Klerk złożył swemu przeciwnikowi, Mandeli, w więzieniu. Były to nie tylko słowa, lecz pewne rytuały. Pozwalają nam one wyrazić coś, czego samymi słowami nie moglibyśmy przekazać. Rytuały zbliżają ludzi do siebie i budują wspólnotę. Stwarzają klimat zaufania i zrozumienia poza obszarem słów, które są często źródłem nieporozumień.
Książę Albrecht zu Castell-Castell doświadczył tej uzdrawiającej i pojednawczej mocy rytuałów w swych podróżach. Z ludźmi, z którymi chciał się pojednać, odprawiał liturgię słowa. Zaczynała się ona zawsze od wymienienia zdarzeń, nad którymi należało w danym miejscu ubolewać. Po modlitwie, czytaniu z Księgi Daniela 9,4nn, krótkim komentarzu i ogólnej modlitwie pokutnej każdy, kto chciał, mógł w imieniu własnym albo w imieniu swojej rodziny skierować prośbę o przebaczenie do członków narodu goszczącego. Następnie poszczególne osoby spośród gospodarzy mogły odpowiedzieć: "Za siebie i za wszystkich, za których mogę mówić, przyjmuję waszą prośbę o przebaczenie w imię Chrystusa". Potem odmawiano wspólnie psalm 103 i wszyscy wymieniali ze sobą pozdrowienie pokoju. Podawano przy tym chleb, sól i wino jako znak pojednania i przyjaźni. Po modlitwach wstawienniczych wszyscy odmawiali wspólnie Ojcze nasz i kończono liturgię błogosławieństwem. W ten sposób w atmosferze modlitwy można było doświadczyć pojednania. Jest wiele rytuałów, które mogą wyrażać i sprawiać pojednanie. Chyba żaden z nich nie jest bardziej odpowiedni niż liturgia eucharystyczna. Przebaczenie, jakiego sobie wzajemnie udzielamy, zostaje w niej potwierdzone przez wspólne przyjęcie Ciała i Krwi Chrystusa. W Ciele Chrystusa stajemy się wzajemnie jedno. Jest to więź, która łączy nas ze sobą głębiej niż wszelkie ludzkie próby wzajemnego zrozumienia. I jest to więź, która sięga głębiej niż wszystko, co może nas rozdzielać. Usuwa ona rozłam, w który wprowadziła nas przeszła wina. W liturgii eucharystycznej uczestnicy z obu grup narodowych mogliby w ramach przygotowania darów przynieść do ołtarza chleb i wino jako znak swojej woli pojednania. To, co przynosimy, zostaje potem w Eucharystii przemienione w Ciało i Krew Chrystusa. I przemienione, zostaje nam następnie wspólnie podane w świętej uczcie. Trudno trafniej wyrazić pojednanie. Wymaga ono naszej dobrej woli, przede wszystkim jednak potrzebuje przemieniającej łaski Bożej. Chleb, przyrządzony z wielu ziaren, jest obrazem wielu pojedynczych wydarzeń, które sprawiły rozłam -obrazem tego, co nas od siebie oddziela i co nas rozrywa. Zostaje on przemieniony w Ciało Jezusa Chrystusa i czyni z nas Jego wspólnotę, jak mówi św. Paweł w Pierwszym Liście do Koryntian: "Ponieważ jeden jest chleb, przeto my, liczni, tworzymy jedno Ciało. Wszyscy bowiem bierzemy z tego samego chleba" (1 Kor 10,17).
W ramach rytuału pojednania można by złożyć wieniec jako wspomnienie przeszłych złych czynów, a zarazem jako znak pojednania. Można by też posadzić wspólnie drzewo nadziei, które przyszłym czasom będzie przypominać o gotowości pojednania. Można by ofiarować krzyż, który zostanie zawieszony w kościele albo ustawiony w jakimś widocznym miejscu w parafii. Przy przekazaniu krzyża byłoby pięknym gestem, gdyby uczestnicy podawali go sobie z ręki do ręki, wypowiadając przy tym w spontanicznych słowach życzenie pokoju czy pojednania. Krzyż jest przecież par excellence znakiem pojednania. Na krzyżu Chrystus pojednał wzajemnie ze sobą wszystkie przeciwieństwa tego świata: niebo i ziemię, Boga i człowieka, dobrych i złych, Żydów i Greków, panów i niewolników, bogatych i ubogich, mężczyzn i kobiety, młodych i starych. Dlatego krzyż jak żaden inny symbol może wyrażać gotowość do pojednania. We wczesnym Kościele chrześcijanie znaczyli znakiem krzyża nie tylko siebie samych i siebie wzajemnie, lecz także przedmioty codziennego życia. Krzyż był dla nich znakiem pojednania, ale także wyzwolenia i odkupienia. Prawa rządzące tym światem przestają obowiązywać. Moce tego świata są przekreślone. Należymy do innego świata -do świata Bożego, świata Bożej miłości i pojednania. Dlatego byłoby też dobrym gestem przejść powoli i z uwagą przez cmentarz i nakreślić krzyż na grobach poległych. Albo też naznaczyć znakiem krzyża domy i miejsca, w których wydarzyło się jakieś zło, aby w ten sposób prosić dla tych miejsc o Chrystusowe pojednanie.
Takie rytuały i symbole wyrażają pojednanie lepiej, niżby to mogły uczynić słowa. Powodują, że dokonuje się ono także w sercu. I mają moc przezwyciężania oporów przeciwko pokojowi i przebaczeniu również w sferze podświadomości. Są to nie tylko piękne znaki, które poruszają ludzi emocjonalnie. Sprawiają też pojednanie. Nie na próżno istnieją w Kościele sakramenty, będące widzialnym znakiem niewidzialnego zbawienia. Wczesny Kościół był przekonany, że w tych znakach Chrystus sam jest pośród nas, dotyka nas i działa w nas. Takie znaki mogą nam uświadamiać, że do pojednania potrzebna jest nasza wola, ale że w ostatecznej instancji jest ono dziełem Bożej łaski, o którą winniśmy wspólnie prosić. Tylko w ten sposób to, co gotowi jesteśmy uczynić, będzie trwałe. I przemieni nas. I wniknie także w nieświadome obszary naszej psychiki i w nie wyzwolone od zła struktury naszych narodów, aby sprawiać w nich pokój i pojednanie.

V. Sakrament pojednania - spowiedź

Kościół od wieków dysponuje rytuałem, który pozwala ludziom doświadczyć przebaczenia i pojednania. Jest to sakrament spowiedzi, czyli sakrament pokuty, jak jest on dziś często nazywany. Przez pokutę chcę coś naprawić, przywrócić. Chcę przywrócić relację do Boga i zmazać swoją winę. Słowem "pokuta" tłumaczy się greckie metanoia - "zmiana sposobu myślenia, nawrócenie myśli". Żadne z tych dwóch pojęć nie wyraża chyba w pełni tajemnicy tego sakramentu. Aby zrozumieć, co spowiedź mogłaby dzisiaj dla nas oznaczać, powinniśmy przyjrzeć się postępowaniu Jezusa. W sakramentach Kościoła spotykamy bowiem Jezusa Chrystusa, dotyka nas w nich - jak mówią Ojcowie Kościoła - dłoń historycznego Jezusa. Tak jak Jezus wtedy odpuszczał ludziom ich grzechy, tak nam udziela przebaczenia. Ludzie czuli wówczas, że Jezus mówi o Bogu inaczej, niż to czynią faryzeusze i uczeni w Piśmie. Głosił On odpuszczenie grzechów Bożą mocą, która rzeczywiście uwalniała ludzi od ich winy. Kiedy odpuścił grzechy paralitykowi, ten mógł znowu powstać na nogi i chodzić. Stał się nowym człowiekiem. Mógł całym swoim sercem uwierzyć, że brzemię winy, które go paraliżowało, zostało z niego zdjęte. Kościół pragnie w sakramencie pokuty pozwolić również nam doświadczyć tego, czego wtedy doświadczył ów paralityk: że możemy powstać i żyć w tym świecie jako uczciwi nowi ludzie. Aby chrześcijanie, pojednani z sobą, mogli budować w tym świecie pojednanie, potrzebują sami pewnego rytuału, który by leczył ich własne rozdarcie, uwalniał ich od poczucia winy i od winy, jaka na nich ciąży i odgradza ich od ludzkiej wspólnoty. Dlatego byłoby rzeczą ważną, aby Kościół ten sakrament na nowo ożywił. Chcąc jednak celebrować jakiś rytuał tak, by poruszał on dzisiejszych ludzi, trzeba go ciągle na nowo poddawać refleksji i na nowo kształtować. Poniższe rozważania zawierają kilka myśli w kwestii ponownego zastosowania się nad cennym darem spowiedzi.

1. Historia spowiedzi
a) Spowiedź pojednania
Sięgając do historii sakramentu pokuty, odkrywamy w niej dwa źródła: z jednej strony spowiedź mającą na celu pojednanie, czyli spowiedź rekoncyliacyjną, z drugiej - spowiedź o celu duszpasterskim. Obie one zlały się w tak zwaną spowiedź "dewocyjną", będącą wyrazem pobożności. Przez spowiedź pojednania chrześcijanie we wczesnym Kościele, którzy po chrzcie popadli w grzech ciężki, na przykład wyrzekli się wiary, popełnili cudzołóstwo albo morderstwo - byli ponownie przyjmowani do wspólnoty. W Kościele toczyła się
przez długi czas dyskusja, czy jest w ogóle możliwe przyjęcie z powrotem na jego łono kogoś, kto w akcie chrztu opowiedział się w pełni za Chrystusem, a przez taki występek złamał chrzcielne przyrzecze nie. Zwyciężyła jednak łagodniejsza praktyka. Kiedy grzesznik wyznał swoją winę przed biskupem, był przyjmowany do grona pokutników i musiał publicznie, przed całą gminą, odprawiać pokutę. Po jej odbyciu był publicznie przyjmowany ponownie do wspólnoty Kościoła.
b) Spowiedź jako wyraz pobożności
Ta publiczna pokuta kościelna była stopniowo wypierana przez spowiedź prywatną. We wczesnym Kościele grzesznik, zanim otrzymał rozgrzeszenie, musiał najpierw odbyć pokutę. Przy spowiedzi prywatnej absolucji udzielano przed odprawieniem pokuty. Pokuta stała się aktem jakby symbolicznym i całkowicie utraciła swój charakter publiczny. Spowiedź prywatna mogła być wielokrotnie powtarzana. W XIX wieku w wyniku popularnych wówczas misji ludowych wytworzył się zwyczaj możliwie częstego przystępowania do spowiedzi. Pojawiła się tak zwana spowiedź "dewocyjna", będąca wyrazem pobożności. Wierzono, że im częściej człowiek się spowiada, tym więcej zyskuje łaski. Łaskę pojmowano przy tym w sensie nieomal ilościowym: jakoby dzięki określonym uczynkom, takim jak spowiedź czy modlitwy związane z odpustem, można było sobie zapewnić maksymalnie wiele łask. W pobożności ostatniego stulecia spowiedź została ściśle powiązana z Eucharystią. W rygorystycznej pobożności jansenizmu wierzono, że chrześcijanin jest godny przystąpić do Komunii świętej jedynie po uprzedniej spowiedzi. Wskutek tego przyjmowanie Komunii stało się wydarzeniem rzadkim, do którego przygotowywano się przez spowiedź. To było powodem, że chyba nigdy jeszcze nie spowiadano się tak często, jak w pierwszej połowie XX wieku. To pojmowanie spowiedzi nie odpowiadało już jednak teologii spowiedzi wczesnego Kościoła. Dlatego trudno się dziwić, że powszechna do lat pięćdziesiątych praktyka spowiednicza załamała się.
c) Spowiedź duszpasterska
Drugim źródłem naszej dzisiejszej spowiedzi jest tak zwana spowiedź duszpasterska, powstała we wczesnym monastycyzmie. Każdy mnich miał swego ojca duchownego, któremu wyjawiał swoje myśli. Nie chodziło przy tym jedynie o winę, lecz o wszelkie poruszenia serca, o myśli i uczucia, o namiętności i pragnienia. Z ojcem duchownym rozmawiało się także o swoich snach i swoim ciele, o chorobach i dolegliwościach. Wszystko to bowiem było uważane za istotne informacje o wewnętrznym stanie duszy. Aby móc być pomocnym młodemu mnichowi na jego wewnętrznej drodze, taki ojciec duchowny potrzebował daru rozróżniania duchów i znajomości serc. Kierownictwo duchowe było pojmowane nie jako sakrament, lecz jako duchowe towarzyszenie, którego każdy mnich potrzebował, aby czynić postępy na swojej duchowej drodze. Była w tym pewna analogia do rozmowy terapeutycznej. Chodziło o rzetelne poznanie samego siebie, o postęp na drodze do Boga, ale także o mroczne strony duszy - o "złe myśli", które należało powierzyć ojcu duchownemu, aby im odebrać ich moc. Tak np. święty Benedykt radzi swoim mnichom, "złe myśli do serca przychodzące natychmiast o Chrystusa rozbijać, odkrywając je ojcu duchownemu" (RB 4). Kiedy wspólnoty mnisze zaczęły przyjmować w swoje szeregi coraz więcej kapłanów, również spowiedź duszpasterska uległa sakramentalizacji i stała się elementem spowiedzi "dewocyjnej". Wskutek tego jednak różnice uległy zatarciu, a właściwa intencja monastycznego kierownictwa duchowego straciła pierwotny sens. "Ponieważ w spowiedzi sakramentalnej chodzi o odpuszczenie grzechów, przeto to, co jest właściwym tematem spowiedzi duszpasterskiej, trzeba było teraz przedstawiać w aspekcie grzechu. W ten sposób rozwinęła się spowiedź dewocyjna, w której z braku aktualnych grzechów podnoszono do rangi grzechów wszelkie możliwe niedoskonałości albo odpuszczano grzechy już dawno odpuszczone" (Bacht 179n).
Historia sakramentu pokuty pokazuje, że dzisiejsza forma spowiedzi jako wyznanie grzechów w konfesjonale i jako krótkie pouczenie nie odzwierciedla właściwej intencji, którą Kościół wiązał z sakramentem pojednania. Aby przybliżyć dzisiejszemu człowiekowi spowiedź jako pomocną propozycję, powinniśmy zwrócić się ponownie do źródeł. Niestety, i dziś jeszcze można spotkać wiernych, którzy w trakcie spowiedzi zostali głęboko zranieni. Niekiedy dochodzi przy spowiedzi do nadużyć ze strony duchownego. Penitenci bywają dociekliwie wypytywani i aż nadto często potępiani. Pod rygorem posłuszeństwa nakazuje się im coś, co przekracza ich siły i rani ich. Zamiast zrozumienia i miłosierdzia doświadczają surowości i braku miłosierdzia. Takie zranienia wywołały u wielu lęk przed spowiedzią albo spowodowały całkowite odwrócenie się od niej.
Wielu sądzi, że będąc chrześcijanami "musi" się spowiadać. Tymczasem żaden "przymus" spowiedzi nie istnieje. Wolno nam się spowiadać. Wolno nam doświadczać w spowiedzi życzliwości Boga i Jego przebaczenia. Z teologicznego punktu widzenia musimy się spowiadać tylko z grzechów śmiertelnych. Takimi zaś są jedynie te grzechy, przy których w poważnej materii opowiadamy się całkiem świadomie przeciwko Bogu. Ale większość grzechów nie jest świadomym opowiedzeniem się przeciwko Bogu, lecz są to grzechy wynikające ze słabości, grzechy, w których ulegamy naszym emocjom i namiętnościom. Psychologia zaś mówi nam, że decyzja absolutnie wolna jest czymś raczej rzadkim. Większość grzechów i wad, z których się spowiadamy, potrzebuje nie absolucji, lecz raczej "wyraźnie ukierunkowanej pracy oczyszczającej" (Bacht 181). Dlatego wiele z tego, co dawniej było przedmiotem spowiedzi duszpasterskiej, dzisiaj omawiane jest w ramach poradnictwa duchowego. Chodzi w nim o to, by poznać otchłanie własnego serca i opracować strategie pozwalające zmienić zachowanie i wniknąć w mechanizmy powodujące stale te same błędy.
Jakkolwiek większość spowiedzi, z jakimi my, kapłani, mamy do czynienia w konfesjonale czy poza nim, ma również charakter duszpasterski, to jednak zdarzają się też spowiedzi mające na celu pojednanie, czyli rekoncyliacyjne. Kiedy ludzie dopuścili się winy, której sami nie mogą sobie wybaczyć, potrzebują doznania, że są przez Boga akceptowani i że zostają ponownie przyjęci do ludzkiej wspólnoty, z której czuli się przez swoją winę wykluczeni. Potrzebują obrzędu spowiedzi, by ponownie poczuć się członkiem ludzkiej społeczności i móc samemu sobie przebaczyć. Pojednanie jest aspektem każdej spowiedzi. Stale bowiem przychodzimy do Boga jako ludzie, którzy nie mogą zaakceptować samych siebie, którzy są z siebie niezadowoleni i dlatego pragną doświadczyć widzialnie w spowiedzi przyjęcia siebie przez Boga. Trzeba jednak wyraźnie rozróżniać te dwa aspekty: rekoncyliację (pojednanie) i kierownictwo duchowe, aby uniknąć niebezpieczeństwa polegającego na tym, że będziemy od razu wszystko nazywać grzechem. By zatem móc należycie pojmować i praktykować spowiedź, musimy wyjaśnić sobie najpierw, czym właściwie są grzech i wina i jak powinniśmy się do nich ustosunkować.

2. Stosunek do winy
Często można słyszeć dzisiaj skargę, że współczesny człowiek nie ma wyczucia winy i grzechu i że spadek praktyki spowiedniczej pozostaje w związku z brakiem świadomości winy. To pewne, że człowiek nie rozumie już dzisiaj tradycyjnego pojęcia grzechu jako przekroczenia przykazań. Przykazania nie są dziś dla nas tak jednoznaczne, jak w dawniejszych czasach. Psychologia uczy nas, że za poprawną fasadą wiernego przykazaniom chrześcijanina może się ukrywać wiele agresywności i fałszu. W dziedzinach wymienianych przez niektóre "rachunki sumienia" człowiek nie czuje się już dziś winny. Jeśli jednak zajrzymy do współczesnej literatury, zobaczymy, jak wielu pisarzy ciągle jeszcze krąży wokół tematu winy, w jaką ludzie się wikłają. "Współczesna literatura ukazuje dzisiaj człowiekowi bezlitośnie, w czym ponosi on winę. Człowiek staje się winny, kiedy nie rozpoznaje rzeczywistości takiej, jaka ona jest, kiedy obojętnie poddaje się stadnemu instynktowi. Człowiek obarcza się winą, kiedy z inercji, myślowego lenistwa i braku odwagi rezygnuje ze zmiany stosunków społecznych. Totalny świat interesu, skazanie na wydajność i sukces wtrącają go w winę, czego on nawet nie zauważa" (Griin 226).
a) Poczucie winy a wina
Psychologowie stwierdzają dzisiaj dwie rzeczy: z jednej strony brak świadomości zawinienia, z drugiej zaś rosnące poczucie winy. Musimy przy tym rozróżniać między rzeczywistą winą a poczuciem winy. To ostatnie w wielu wypadkach nie pokrywa się z rzeczywistą winą, lecz jest raczej wyrazem braku jasności i zaufania do siebie. Wielu ludzi czuje się winnymi, ponieważ ich oskarża ich własne superego. Uwewnętrznili oni tak silnie nakazy i wartości rodziców, że odstępstwo od nich budzi w nich poczucie winy. Pewna młoda kobieta, która jako dziecko była przez swą matkę stale zapędzana do pracy, czuje się winna, kiedy pozwala sobie na odpoczynek i kiedy czegoś sobie nie odmawia. Inni poczuwają się do winy, kiedy nie mogą spełnić czyichś oczekiwań: współmałżonka, przyjaciela, kolegi w pracy. Jeszcze inni potępiają siebie już za same uczucia nienawiści i zazdrości, jakie w nich wzbierają. Karzą siebie poczuciem winy, kiedy dostrzegają w sobie agresję. Zamiast tę agresję przyjąć i włączyć ją w swoją życiową koncepcję, kierują ją przeciw samemu sobie. Zadanie psychologii, a także dobrego duszpasterstwa polega na tym, by rozróżniać między poczuciem winy a rzeczywistą winą.
Ponieważ poczucie winy jest zawsze czymś niemiłym, człowiek wytworzył wiele mechanizmów, które pozwalają mu go uniknąć. Jednym ze sposobów nieuświadamiania sobie poczucia winy jest jego projekcja na innych - na poszczególnych ludzi, na różne grupy czy struktury. Człowiek broni się przed poczuciem winy, ponieważ burzy ono jego idealne wyobrażenie o sobie i wyklucza go ze wspólnoty. Uznanie własnej winy usunęłoby mu grunt spod nóg i byłoby "radykalnym zagrożeniem jego człowieczeństwa" (Affemann 132). Tak więc jest rzeczą aż nadto zrozumiałą, że wypieramy naszą winę ze świadomości. To wszakże prowadzi do uporczywych natręctw, do obojętności i apatii. Wyparte poczucie winy przejawia się gniewem, lękiem, podrażnieniem i zatwardziałością. Utrata poczucia rzeczywistej winy oznacza wreszcie utratę człowieczeństwa. "Kiedy człowiek nie dostrzega już możliwości, że może być winny, to przestaje dostrzegać rzeczywistą głębię swojej egzystencji, to, co istotne i co go wyróżnia, swoją wolność i odpowiedzialność" (Górres 77). Kiedy zanika świadomość winy, wtedy zło w człowieku nie przejawia się już "wyrzutami sumienia, lecz jedynie niejasnym lękiem czy depresją albo dystonią wegetatywną" (Górres 78). Zamiast poczucia winy dręczą wtedy człowieka lęki z powodu własnej niemocy i depresje.
Ale psychologia zajmuje się nie tylko poczuciem winy, lecz także rzeczywistą winą. Według C.G. Junga wina polega na wewnętrznym rozszczepieniu: Nie chcę widzieć i zaakceptować siebie takim, jakim jestem. To, co mi niemiłe, wypieram ze świadomości, oddzielam od siebie. Wina nie jest dla Junga czymś koniecznym, w co człowiek w sposób nieunikniony popada, lecz pozostaje w ścisłym związku z wolną decyzją. Świadomie zamykam oczy na to, co przeczy mojemu idealnemu wyobrażeniu o sobie. Człowiek nieustannie stara się uchylić od prawdy. Jedni omijają własną rzeczywistość, bagatelizując swoją winę, inni - okazując przesadną skruchę. Zamiast spojrzeć swojej winie w oczy i nawrócić się (nawrócenie = pokuta), delektują się własną skruchą "jak ciepłą pierzyną w chłodny zimowy poranek, kiedy należałoby wstać. Ta nierzetelność, ta niechęć spojrzenia w oczy rzeczywistości sprawia, że nie dochodzi do konfrontacji z własnym cieniem" (Jung t. 8,680).
b) Wina jako szansa
Według C.G. Junga człowiek jest winien, kiedy uchyla się od spojrzenia w oczy własnej prawdzie. Jung dostrzega jednak również winę nieomal konieczną, której nie można uniknąć. "Tylko człowiek w najwyższym stopniu naiwny i nieświadomy może sobie wyobrażać, że jest w stanie uniknąć grzechu. Psychologia nie może sobie już pozwolić na tego rodzaju dziecinne iluzje, lecz musi zgodnie z prawdą stwierdzić, że nieświadomość nie tylko nie stanowi usprawiedliwienia, ale jest wręcz jednym z najgorszych grzechów. Jeśli nawet nie podlega ona karze wymierzanej przez ludzki sąd, to tym bardziej niemiłosiernie mści się za nią natura, nie troszcząca się o to, czy jesteśmy winy świadomi, czy nie" (Jacobi 242). Wina jest szansą odkrycia własnej prawdy, spojrzenia w głąb swojego serca i odnalezienia tam, na jego dnie, samego Boga. Nasze zadanie polega na tym, by przyjąć własny cień i z całą pokorą zaakceptować również własną winę. Na drodze stawania się sobą człowiek zawsze bowiem popada też w winę. Jung nie chce tego usprawiedliwiać czy zgoła zachęcać nas do winy, lecz po prostu stwierdza, co się stale dzieje. Kiedy człowiek ustosunkowuje się do swojej winy, przestaje mu ona szkodzić na jego drodze do uświadomienia prawdy o sobie. Aktywny stosunek do winy wymaga jednak pewnego wysiłku moralnego. Aby uświadomić sobie swoją winę, trzeba zarazem coś w sobie zmienić i polepszyć. "To, co pozostaje w sferze nieświadomości, jak wiadomo, nigdy się nie zmienia. Psychologiczne korektury możliwe są jedynie w sferze świadomości. Dlatego świadomość winy może się stać potężnym moralnym bodźcem... Bez winy nie ma niestety duchowego dojrzewania i poszerzenia horyzontu duchowego" (Hartung 50n). Tak więc doświadczenie własnej winy może wskazywać na to, że rozpoczyna się wewnętrzna przemiana.
c)Zło
Psychologia zabrania nam zbyt jednostronnie pojmować grzech jako przekroczenie przykazań. Wina i nie dające się opanować popędy, błędny rozwój i niemożność poradzenia sobie z doznanymi przeżyciami są ze sobą ściśle związane. I nie zawsze można dokładnie rozeznać, jaki w obiektywnie złym zachowaniu jest udział winy. Ale psychologia liczy się również z tym, że możemy stać się winni, dając w sobie miejsce złu, uchylając się od przemyślenia swojej przeszłości i pozwalając bez walki, by zło po prostu determinowało nasze zachowanie. Albert Górres wymienia kilka interpretacji zła występujących w psychologii. Dla Sigmunda Freuda zło jest tym, co jest niecelowe z punktu widzenia szczęścia i dobrego samopoczucia. Zło jest tym, czego społeczeństwo zabrania i co karze, ponieważ zakłóca ono ludzkie współżycie. Zło powstaje, kiedy potrzeby spowodowane popędami wskutek nadmiernego stopnia niespełnienia albo nadmiernych wymagań "przyjmują formy zagrażające współżyciu" (Górres 78). "Niewyczerpanym źródłem zła jest psychologiczny mechanizm przenoszenia. Pozbawione miłości i niesprawiedliwie traktowane dziecko przenosi jako człowiek dorosły swoją urazę, chęć zemsty wobec rodziców na inne osoby. Są one postrzegane tak, jak gdyby były zasługującymi na zemstę rodzicami. Wiele zła popełnianego przez dorosłych jest wyrównywaniem ex post dawnych rachunków, wystawianych niewłaściwym dłużnikom" (Górres 80), "nieustanną grą w taroka w niewłaściwym miejscu" (tamże 136). Zło jest dla Freuda niepowodzeniem spowodowanym przez nieuświadomione pragnienia, spaczeniem rozwoju wskutek nieuporania się z duchowymi ranami. Zło wzmaga się zawsze wtedy, gdy człowiekowi zbyt długo nie dane jest odpowiednie zaspokojenie jego popędów i pragnień. Rezultatem negatywnych doświadczeń z dzieciństwa jest wtedy przeważnie diabelski krąg złych czynów i dręczącego poczucia winy. Wyobrażenie osób mających się za cnotliwe, jakoby ludzie czynili zło z czystej przyjemności, Górres odpiera słowami: "Zło przeważnie nie jest idącą z serca, sprawiającą radość złośliwością, pozbawioną skrupułów przyjemnością, lecz pełną udręki, mającą postać wewnętrznego przymusu i nałogu albo powodowaną lękiem i instynktem, bolesną reakcją na nie dające się znieść zranienia i nie zaspokojone pragnienia" (Górres 134). Psychologia ostrzega nas przed pochopnym osądzaniem ludzi, którzy popełniają zło. Zarazem jednak wskazuje nam, że również dla psychicznego rozwoju człowieka istotnym warunkiem jest przebaczenie. Tylko wtedy, gdy potrafię przebaczyć ludziom, którzy mnie ranili i dręczyli, może stopnieć lód zastygłych uczuć nienawiści, może zostać przemieniony i przezwyciężony jakiś fragment zła. A jesteśmy to winni nie tylko sobie samym, lecz także społeczeństwu. Tam, gdzie nie ma przebaczenia, zło rozrasta się jak złośliwy nowotwór.
d) Ani obwiniać, ani usprawiedliwiać
Powstaje pytanie, jaki powinniśmy mieć stosunek do naszej winy. Otóż musimy się strzec dwóch tendencji: obwiniania i usprawiedliwiania. Obwiniając samych siebie, dręczymy się poczuciem winy i w ten sposób sami siebie karzemy. Dramatyzujemy naszą winę, wskutek czego brak nam wobec niej dystansu. Nie zajmujemy wobec niej rzeczywistego stanowiska, lecz pozwalamy jej sobą władać i ściągać nas w dół. Ta autodeprecjacja jest często niezgodna z rzeczywistością (por. Rauchfleisch 360). Dlatego przeszkadza ona rzetelnej samokrytyce i odpowiedzialności za siebie. Człowiek potępia siebie w czambuł i unika autentycznego spojrzenia na faktyczny stan rzeczy. To samooskarzenie często jest tylko odwrotną stroną dumy. Zasadniczo chciałbyś być lepszy od innych i wznieść się ponad nich, ale oto odzywa się głos własnego superego, który tego zabrania, i w ten sposób pokusa samowywyższe-nia zostaje ukarana. Ludzie tacy uważają siebie często za najgorszych grzeszników, jacy istnieją na świecie. Ponieważ nie mogą być najlepsi, muszą być najgorsi. Nie chcą uznać swojej przeciętności i chcą za wszelką cenę innych przewyższyć - jeśli nie w dobrym, to przynajmniej w złym. Bardzo przydałaby im się pokora, odwaga przyznania się do siebie, do swego człowieczeństwa i swojej "ziemskości" (humilitas). Inne niebezpieczeństwo polega na usprawiedliwianiu siebie. To również jest sposobem ucieczki od winy. Wyszukuję tysiące argumentów przemawiających za tym, że nie mogę być winien, i na wszelkie możliwe sposoby próbuję się usprawiedliwiać. Im usilniej to jednak czynię, tym większe powstają we mnie wątpliwości. I nie pozostaje mi nic innego, jak tylko szukać coraz to nowych usprawiedliwień. Niechęć przyznania się do winy budzi we mnie gorączkową aktywność. Nie mogę znieść ciszy, bo wtedy natychmiast pojawiłoby się poczucie winy i musiałbym sobie uświadomić, że wszelkie usprawiedliwienia trafiają w próżnię.
e) Wyzwalająca rozmowa
Przyznanie się do własnej winy jest elementem godności człowieka. Jestem zdolny do popełnienia winy. Jeśli ją bagatelizuję, szukając usprawiedliwień albo zrzucając ją na innych, wyzbywam się swojej godności - tego, że mogę stać się winnym. Wina jest zawsze wyrazem mojej wolności. Usprawiedliwianie czy bagatelizowanie winy odbiera mi wolność. Przyjmując na siebie odpowiedzialność za swoją winę, rezygnuję z wszelkich prób usprawiedliwienia czy zrzucenia winy na innych. Jest to warunkiem tego, bym jako człowiek mógł wewnętrznie czynić postępy, bym się wyrwał z więzienia nieustannego karania i poniżania siebie i odnalazł samego siebie. Przyznanie się wobec kogoś do winy pociąga za sobą często doświadczenie większej bliskości i głębszego zrozumienia dla siebie (por. Rauchfleisch 354). Dlatego dobrym sposobem naszego ustosunkowania się do własnej winy jest rozmowa z kimś. W rozmowie takiej wyznaję swoją winę, ale zarazem dystansuję się wobec niej. Deklaruję swoją gotowość akceptacji podstawowych reguł ludzkiej spoleczności. "W trakcie takiej rozmowy mogę doświadczyć tego, że nic mnie już od innych nie dzieli, ponieważ nie mam już niczego do ukrycia. Widzę, że ten drugi patrzy na moją winę i nie ogarnia go przerażenie ani wstręt, że nie budzi się w nim chęć odwetu, lecz podchodzi on do mnie jako człowiek, któremu to, co ludzkie, nie jest obce" (Wachinger 244).
Mój rozmówca powinien brać na serio moje poczucie winy, nawet jeśli nie wskazuje ono na rzeczywistą winę, lecz pozwala się domyślać nazbyt surowego su-perego. Każde poczucie winy ma swoją przyczynę. Często tkwi ona w konfliktach z okresu dzieciństwa. Jeśli nawet to poczucie winy wydaje mu się pozbawione sensu, powinien je brać na serio i uważać za wytłumaczone (por. Rauchfleisch 361). Sztuka takiego "spowiednika" czy "spowiedniczki" polega na tym, aby tego poczucia winy ani nie wzmagać, ani nie uśmierzać. Jeśli samooskarżenia drugiego bagatelizuję, to nie traktuję poważnie jego udręki. Nie zadaję sobie trudu, by się rzeczywiście postawić w jego sytuacji. Dlatego takie uspokajanie często "nie jest skierowane przede wszystkim do poszukującego rady... lecz stanowi wyraz własnej niezdolności poradzenia sobie z jego trudnymi problemami, które wprowadzają w rozdrażnienie samego doradcę" (Rauchfleisch 362). Kiedy do spowiedzi przychodzi kobieta, która dokonała aborcji i czuje się winna, to niewiele jej pomogę, jeśli powiem, że to przecież nic takiego złego. Potępiać jej nie mogę, bo nie mam do tego prawa. Ale nie wolno mi też bagatelizować winy, bo kobieta owa odczuje, że nie traktuję jej poważnie. Muszę brać jej poczucie winy takim, jakim ono jest, niezależnie od tego, czy do rzeczywistej winy dochodzą jeszcze wyrzuty wobec siebie, będące wynikiem rygorystycznego wychowania. Tylko tak odpuszczenie winy w sakramentalnej absolucji może uwolnić tę kobietę od jej poczucia winy i pozwolić jej się wewnętrznie wyprostować.
Poczucie winy jest zawsze uzasadnione - w tym sensie, że zawsze ma jakąś przyczynę. Problemem w przypadkach chorobliwego poczucia winy jest tylko to, że penitent nie zna jego właściwych źródeł, lecz wiąże je z doznaniami, które mają charakter wtórny. "To, co może on nam dzisiaj podać jako przyczynę swego poczucia winy, nie jest właściwym ogniskiem konfliktu, lecz zaszyfrowanym przedstawieniem jego problemów, o których można na tej podstawie tylko pośrednio wnioskować" (Rauchfleisch 363). Zadaniem spowiednika byłoby poszukać razem z penitentem właściwych źródeł jego poczucia winy, przybliżyć mu rzeczywiste ogniska konfliktu i wskazać pierwotną winę, której on być może nigdy jeszcze nie nazwał po imieniu. W rozmowie na temat poczucia winy natrafia się wtedy często na wypartą ze świadomości agresję albo na zabronione odruchy popędowe i stłumione pragnienia. W takim wypadku penitent powinien się najpierw pogodzić ze swymi agresywnymi skłonnościami i pragnieniami. I być może dojdzie on w trakcie rozmowy do wniosku, że jego rzeczywista wina nie polega na tym, z czego się spowiadał, lecz na wzbranianiu się przed zajęciem stanowiska wobec własnych instynktownych pragnień.
f) Przedstawić Bogu moją prawdę
Niekiedy chrześcijanie używają spowiedzi do tego, by ominąć jakoś swoją winę. Chcieliby jak najszybciej pozbyć się jej przez spowiedź, aby nie musieć stawiać jej czoła. Nie jest to jednak dojrzały stosunek do winy. Spowiedź wtedy tylko uwolni mnie od winy, jeśli spojrzę na nią otwarcie. Spojrzenie na winę następuje poprzez pamięć. Przywołuję raz jeszcze we wspomnieniu sytuację, w której stałem się winny albo zareagowałem poczuciem winy. Przypomnienie to wzbudzi we mnie negatywne uczucia, gniew i złość na siebie samego albo na tych, którzy mnie zranili, ból, rozgoryczenie, smutek. Tych negatywnych uczuć nie wolno mi unikać, wtedy bowiem nie będą one mogły ulec zmianie. Bez takiej uczciwej rozprawy ze swoją winą nie będę czynił wewnętrznego postępu, lecz tylko nieustannie krążył wokół swego poczucia winy. Wtedy również spowiedź nie sprawi rzeczywistego nawrócenia, a tylko zakrzepnę w swojej winie. Również nawrócenie wymaga pracy, aby mogło dojść do skutku. Uczy nas tego psychologia. I jakkolwiek religijny stosunek do winy polega na tym, by ją przynieść przed oblicze Boga i pamiętając o Jego miłosierdziu uwierzyć w przebaczenie, które mnie od niej uwolni, to jednak nie zwalnia mnie to od pracy nad samym sobą. Mogę przedstawić Bogu tylko tę winę, na którą świadomie patrzę i w której natrafiłem na swoją własną prawdę. To świadome postrzeżenie mojej winy i dojrzenie ukrytych za nią konfliktów jest pracą, którą muszę wykonać. Przebaczenie jest darem Boga. Nie jest ono zasłużone ani okupione. Ale dar ten wtedy tylko mogę przyjąć, jeśli okażę Bogu moje puste dłonie, a w tych dłoniach moją własną prawdę.

3. Sens spowiedzi
Wielu ludzi pyta dzisiaj, dlaczego właściwie mają się spowiadać. Przecież Bóg przebaczyłby im również bez spowiedzi. Mogliby wyznać Mu swoją winę wprost, nie potrzebując do tego kapłana. Oczywiście, Bóg przebacza naszą winę także bez spowiedzi. Bóg nie jest związany spowiedzią. Bóg jest Tym, który zawsze przebacza. Możemy doświadczać Jego przebaczającej miłości, słuchając Jego słowa czy kontemplując je, przedstawiając Mu w modlitwie naszą prawdę. Chodzi nie o to, jak Bóg przebacza, lecz jak my możemy uwierzyć w Jego przebaczenie. Obrzęd spowiedzi ma nam przede wszystkim pomóc uwierzyć w przebaczenie. Istnieje w nas bowiem jakiś wewnętrzny głos, który przeszkadza nam w przyjęciu Bożego przebaczenia. Ten, kto się dopuścił winy, czuje, że nie może być zaakceptowany. Od tego poczucia często nie jest w stanie go uwolnić słowo otuchy ze strony przyjaciela. Potrzebuje obrzędu, który by przeniknął w głąb jego nieświadomości i usunął psychologiczne bariery, nie pozwalające mu uwierzyć w przebaczenie.
C.G. Jung opowiada o pewnej kobiecie, która otruła swoją przyjaciółkę, aby móc poślubić jej męża. Zaaranżowała wszystko tak, że nie padło na nią żadne podejrzenie. Nie mogła się jednak pozbyć poczucia winy. Czuła się wyłączona ze wspólnoty ludzkiej, a nawet ze wspólnoty zwierząt i roślin. Uprawiała jazdę konną i zauważyła nagle, że koń ją zrzuca. Kwiaty w jej pokoju więdły. W tej sytuacji udała się do Junga. "Musiała się wyspowiadać, i w tym celu przyszła do mnie. Była morderczynią, ale ponadto zamordowała również samą siebie. Kto bowiem popełnia taką zbrodnię, ten niszczy swoją duszę... Ta kobieta wskutek popełnionego morderstwa stała się obca nawet zwierzętom i popadła w trudną do zniesienia samotność. Aby się z niej wyrwać, uczyniła mnie swoim powiernikiem. Musiała mieć powiernika, który nie był mordercą. Chciała znaleźć człowieka, który mógł przyjąć bez żadnych warunków jej spowiedź, dzięki temu bowiem mogłaby w pewnej mierze odzyskać kontakt z rodzajem ludzkim" (Jung, Erinnerungen 129). Ponieważ wina wyklucza nas z ludzkiej wspólnoty, przeto tam, gdzie ta wina jest rzeczywiście głęboka, potrzebujemy rozmowy, aby móc ponownie poczuć się człowiekiem wśród ludzi.
a) Zburzyć odgradzający mur
Jung podaje inny jeszcze argument przemawiający za koniecznością spowiedzi: "Wydaje się, że istnieje pewien rodzaj sumienia ludzkości, które karze dotkliwie każdego, kto jakoś i kiedyś nie rezygnuje z dumy autoafirmacji i nie przyzna się do swego ułomnego człowieczeństwa. Jeśli tego nie uczyni, pozostaje odgrodzony nieprzeniknionym murem od żywego poczucia, że jest człowiekiem wśród ludzi" (Jacobi 232).
Spowiedź burzy zatem według Junga mur, który odgradza nas od Boga, od nas samych i od ludzi. Dla zdrowia człowieka jest najwyraźniej konieczne, aby miał miejsce, w którym może świadomie wyznać swoje wady i słabości i pomówić o swojej winie i poczuciu winy. Z przyjaciółmi rozmawiamy przecież zazwyczaj chętniej o tym, czym możemy się pochwalić. Rzeczywistą winę przemilczamy. Tymczasem możliwość mówienia o wszystkim, także właśnie o swojej winie, jest dla nas czymś wyzwalającym. Ale rozmowa taka wtedy tylko może się udać, jeśli mamy pewne ramy, które nas chronią, pewne miejsce, w którym nie spotykamy się z potępieniem, lecz z bezwarunkową akceptacją. Takimi miejscami są dziś przede wszystkim gabinet terapeuty i konfesjonał. Kto nie może mówić o swojej winie, tego dręczy nieustanny lęk, że ktoś odkryje jego przewinienia. Mówienie o mojej winie uwalnia mnie od tego lęku.
b) "Odpuszczają ci się twoje grzechy"
Dla Junga obrzęd spowiedzi jest ważny, pozwala bowiem w głębi nieświadomości przezwyciężyć naszą głęboką nieufność wobec przebaczenia. "Obrzęd ten, wykraczając poza swoje czysto osobowe znaczenie, czyni zadość kolektywnemu i numinetycznemu aspektowi chwili. Ta jego strona ma ogromne znaczenie. Osobista modlitwa kapłana tej potrzeby bynajmniej nie zaspokaja. Odpowiedź musi mieć bowiem charakter zbiorowy i historyczny; musi przywoływać duchy przodków, aby połączyć współczesność z historyczną i mityczną przeszłością... Działanie autentycznego obrzędu nie jest w żadnej mierze magiczne, lecz psychologiczne" (Briefe 11,440). Spowiedź przekazuje Boże przebaczenie w ten sposób, że może ono dotrzeć też w głąb ludzkiego serca. Zdaniem Junga obrzęd ten oddziałuje na psychikę człowieka głębiej niż słowa, które zwracają się tylko do rozumu lub uczucia. Zarzuca on też jednak Kościołom, że zaniedbały sens psychologiczny tego obrzędu. Byłoby ważnym zadaniem Kościoła powrócić do takiego sprawowania obrzędu spowiedzi, aby poruszała ona ludzi w ich sercu, aby uwierzyli oni w głębi swej duszy w przebaczenie i doznali jego wyzwalającej mocy. Obrzęd ten przeciwstawia tkwiącemu głęboko poczuciu winy coś ponadosobowego. Pozwala penitentowi doświadczyć bezpośrednio mocy Jezusa Chrystusa, który sam zajmuje się winnym i wyzwala go od jego winy i jej odczucia: "Odpuszczają ci się twoje grzechy...Wstań, weź swoje łoże i idź!" (por. Mk 2,5.11).

4. Konkretny kształt rytuału spowiedzi
Spowiedź wymaga przygotowania. Wsłuchuję się w siebie, aby wyczuć, gdzie coś nie jest we mnie w porządku, gdzie zboczyłem ze swego właściwego toru, gdzie sam siebie zraniłem i gdzie sprawiłem ból innym. Przyglądam się swemu stosunkowi do Boga i zastanawiam się, o czym chciałbym na spowiedzi mówić. W ramach przygotowania dobrze jest uprzytomnić sobie, że sakrament spowiedzi jest świętem pojednania. Powinienem się na nie przygotować i świadomie do niego podejść, aby móc rzeczywiście świętować to wyzwolenie i pojednanie. W spowiedzi spotykam się z Chrystusem, który mnie bezwarunkowo akceptuje. Idę do Boga, mego Ojca, który mnie przyjmuje i obchodzi ze mną święto radości, ponieważ ja, który się zagubiłem i wyobcowałem względem siebie samego, zostałem odnaleziony, ponieważ ja, który byłem martwy, zesztywniały od więzów starych wzorców, ponownie ożyłem. Dlatego doskonałą pomocą w przygotowaniu się do tego święta pojednania może być przypowieść o synu marnotrawnym i miłosiernym ojcu. Drugim krokiem jest wyznanie. Nie muszę wyliczać
wszystkich kompletnie błędów, jakie popełniłem. Chodzi raczej o powiedzenie tego, co istotne: W czym czuję się winny? Gdzie coś nie jest już we mnie w porządku? Gdzie jest mi czegoś przykro? Co mnie uciska? Gdzie jest ten właściwy punkt, w którym staję się winny, w którym uciekam przed sobą i przed Bogiem i który chciałbym świadomie przynieść przed Boga? Kapłan podejmie to wyznanie i w rozmowie niejedno rozjaśni, aby penitent mógł siebie samego i swoje problemy jeszcze lepiej zrozumieć. Rozmowa powinna przynieść zrozumienie, wyjaśnienie, ale jest w niej też miejsce na pytanie, co ma być dalej. Dawniej kapłan zadawał penitentowi pokutę. Była ona często bardzo powierzchowna i polegała na odmówieniu ściśle określonych modlitw. Ważniejszą rzeczą wydaje mi się poszukanie razem z penitentem, co mogłoby mu być pomocne ku temu, by czynił wewnętrzne postępy i pozbył się pewnej konkretnej wady. Zamiast podejmować jakieś postanowienia, lepiej byłoby zastanowić się nad pewnymi ćwiczeniami, które pomogłyby mu postępować właściwą drogą. Czasami proponuję pewien rytuał, będący przeniesieniem obrzędu spowiedzi w konkretne życie penitenta. Pewnej kobiecie, która zerwała ze swoim przyjacielem i nie mogła się pozbyć poczucia winy, poradziłem taki właśnie rytuał. Jeśli może sobie to wyobrazić, powinna wszystko, co z dawnego stosunku jest dla niej jeszcze obciążeniem, spisać i wspólnie ze swym nowym przyjacielem zakopać i być może posadzić na tym kwiaty albo drzewko. Rytuał ten okazał się dla owej kobiety pomocny i rzeczywiście zdołała ona wyzbyć się poczucia winy. Można by powiedzieć, że do pozbycia się poczucia winy powinien przecież wystarczyć obrzęd spowiedzi. Niekiedy jednak obrzęd sakramentalny potrzebuje jeszcze rytuału osobistego, aby przeniknąć wszystkie warstwy duszy i aby obiecane przy spowiedzi pojednanie i wyzwolenie mogły dotrzeć w głąb serca.
Spowiedź kończy się absolucją - odpuszczeniem grzechów w imię i mocą Jezusa Chrystusa. Obrzęd ten przewiduje, że kapłan przy absolucji wkłada na penitenta ręce. Włożenie rąk jest namacalnym znakiem przebaczenia, tak więc penitent może wszystkimi zmysłami doświadczyć bezwarunkowej miłości Boga. Dotknięcie dłońmi pozwala mi odczuć, że sam Chrystus dotyka mnie z miłością i mówi do mnie: "Odpuszczają ci się twoje grzechy". Przebaczenie może wtedy wniknąć głęboko w moje serce i sprawić, że również ja sam będę mógł sobie przebaczyć. Na tym przecież polega cel spowiedzi, bym nie tylko głową, ale także sercem, a nawet także ciałem mógł uwierzyć w to, że wina jest mi odpuszczona i że mogę teraz również sam sobie z serca
przebaczyć. Wtedy rzeczywiście doznaję wyzwolenia. Wtedy przestaję dręczyć siebie samoobwinieniami. Wtedy mogę prawdziwie obchodzić święto pojednania. Podobnie jak przygotowania, wymaga spowiedź również pewnego "postludium". Może to być święto pojednania, które będę obchodził sam dla siebie albo też świadomie razem z innymi. Jeden obchodzi to święto w ciszy, usiadłszy przed obrazem o treści religijnej i oddając się medytacji. Inny pozwala sobie na kieliszek wina, aby przebaczającą miłość Boga uczcić również swymi zmysłami. Niektórzy po spowiedzi idą najpierw pod tusz, po zabiegach kosmetycznych wkładają swoje ulubione ubranie, aby w nim medytować albo słuchać muzyki, która najbardziej porusza ich serce. Jeszcze inni pragną przebaczającą miłością, jakiej doświadczyli, cieszyć się wspólnie z innymi. Ale do święta pojednania należy również refleksja nad tym, jak skonkretyzuję teraz otrzymane przebaczenie w moim życiu, jak chciałbym odpowiedzieć na przebaczającą miłość Boga. Jest przy tym rzeczą ważną, aby nie podejmować zbyt wielu postanowień, lecz zastosować jakieś konkretne ćwiczenie, które będzie mi stale przypominać o przebaczającym Bogu i o mojej odpowiedzi na Bożą miłość.

Zakończenie

Św. Paweł pisze do Rzymian, pełen dumy, a zarazem wielkiej radości: "Chlubić się możemy w Bogu przez Pana naszego Jezusa Chrystusa, przez którego teraz uzyskaliśmy pojednanie" (Rz 5, 11). Ludzie wewnętrznie rozdarci, żyjący w nieprzyjaźni z sobą i z innymi, zostają przez miłość Bożą, którą w Jezusie Chrystusie, a zwłaszcza w jego śmierci na krzyżu mogliśmy wszyscy ujrzeć i jej doświadczyć, pojednani z samymi sobą i z innymi. Przede wszystkim zaś zostają pojednani z Bogiem, od którego odwrócili się przez swój grzech, wyobcowując się przez to ze swego rzeczywistego Źródła. Paweł nazywa polecenie dane apostołom przez Jezusa, "posługą jednania" (2 Kor 5,18). Dwa słowa: przebaczenie i pojednanie, wyrażają to, co jest istotne w chrześcijańskim orędziu. Od tego, czy dzisiejszy Kościół nie tylko głosi, ale także sprawia pojednanie, zależy, czy jest on prawdziwie Kościołem Jezusa Chrystusa.
Orędzie o przebaczeniu i pojednaniu odpowiada dzisiaj na główną udrękę ludzi - na ich wewnętrzne rozdarcie, na ich niezdolność do życia w pojednaniu ze sobą i z innymi i do przebaczania sobie samemu. Wielu dręczy się dzisiaj wyrzutami wobec siebie i rozdrapywaniem przeszłych win. Ludzie ci są niezdolni do zaakceptowania siebie. Paul Tillich określił przebaczenie jako "akceptację tego, co jest nie do zaakceptowania". W ten sposób przenosi on orędzie o przebaczeniu w nasze czasy. Coraz więcej ludzi cierpi bowiem z powodu własnej "nieakceptowalności", swojej niemożności zaakceptowania siebie samych, i swojego poczucia, że nikt nie może ich zaakceptować, że nie mogą od nikogo oczekiwać zainteresowania ich problemami.
Ale Kościół winien swoją "posługę jednania" zaofiarować nie tylko jednostce, lecz także społeczeństwu i całej wspólnocie narodów. Jest bowiem sprawą życia lub śmierci ludzkości to, czy zwaśnione narody pojednają się ze sobą i będą mogły współżyć w trwałym pokoju, czy też nasz świat będzie rozdzierać coraz więcej zbrojnych konfliktów. Zadaniem Kościoła powinno być dzisiaj tworzenie klimatu pojednania i zabieranie głosu wszędzie tam, gdzie poszczególni ludzie i ich grupy szerzą rozłam i wrogość. Jeśli Kościół potrafi pełnić swoją "posługę jednania" z wyobraźnią i odwagą, to jego głos będzie słyszany. Stanie się on wtedy miejscem uzdrawiającej i kochającej obecności Chrystusa, przestrzenią, w której ludzie będą żyć ze sobą pojednani i będą wyzwalać w społeczeństwie ruch zmierzający ku pojednaniu. Wtedy spełni się to, co św. Paweł pisze o swojej misji: "Tak więc w imieniu Chrystusa spełniamy posłannictwo jakby Boga samego, który przez nas udziela napomnień. W imię Chrystusa prosimy: pojednajcie się z Bogiem!" (2 Kor 5,20).

Literatura

Affemann Rv Schuld, Schulderfahrung und Gewissen. Ein Gespriich mit dem Stuttgarter Psychotherapeuten: Her-Korr 27 (1973) 131-137.
Bacht H., Erneuerung durch Ruckkehr zu den Ur-spriingen. Uberlegungen zur heutigen Beichtkrise, w: K. Baumgartner, Erfahrungen mit dem Bufisakrament, 2. Bd., Miinchen 1979,166-184.
Biichsel, katallage, w ThWNT, Bd. 1, Stuttgart 1953, 254-260.
Castell-Castell Albrecht Fiirst zu, Standpunkte. Gedan-ken-Reden-Beitrdge, Castell 1995.
Evagrius Ponticus, Uber das Gebet, Miinsterschwa-rzach 1984.
Górres A., Das Bose, Freiburg 1984.
Griin A., Sich andern lernen. Versóhnung feiern und le-ben, Wurzburgl991.
Griin A., Erldsung durch das Kreuz. Karl Rahners Bei-trag zu einem heutigen Erldsungsverstiindnis, Miinster-schwarzach 1975.
Hartung M., Angst und Schuld in Tiefenpsychologie und Theologie, Stuttgart 1979.
Jacobi J., C. G. Jung, Mensch und Seele. Aus dem Ge-samtwerk ausgewahlt v. Jolande Jacobi, Olten 1972.
Jung C. G., Erinnerungen, Traume, Gedanken, aufgez. u. hrsg. v. A. Jaffe, Ziirich 1967.
Jung C. G., Gesammelte Werke, Band 8, Olten 1964.
Jung C. Gv Briefe II, Olten 1972.
Kazantzakis N., Griechische Passion. Roman, Berlin 1966; tłumaczenie polskie pt. Chrystus ukrzyżowany po raz wtóry, Warszawa 1958.
Rauchfleisch U., Pastoralpsychologische Uberlegungen zur Bewaltigung der Schuld, w: I. Baumgartner, Handbuch der Pastoralpsyekologie, Regensburg 1990, 349-366.
Wachinger L., Seelsorgliche Beratung und Begleitung bei Schuld und Schuldgefiihlen, w: K. Baumgartner u. W. Miiller, Beraten und begleiten, Handbuchfiir das seelsorgliche Gesprach, Freiburg 1990, 241-248.