Popiół i diament - Motyw władzy
W powieści Andrzejewskiego ważną rolę graja pytania o władzę w odradzającej się Polsce. Jaka ma
ona być?
Według autora najlepszym rozwiązaniem będzie PPR. Jej przedstawiciel-Stefan Szczuka-to
przecież człowiek niezłomny, ale i uczciwy, doświadczony przez los. Armia Czerwona pełni rolę
wybawiciela kraju, nic nie jest wspomniane o ich gwałtach i mordach, o braku pomocy podczas
powstania warszawskiego. Przekonania i wartości sanacji są ukazane jako metody przestarzałe, nie
mogące się sprawdzić w nowej rzeczywistości.
Można jednak pokusić się o pewną metaforę. Nowa, młoda władza jest jak nowa młodzież, a tu
nasuwa się obraz Szrettera i jego grupy. Będzie ona butna i brutalna, ludzie będą znikać w
nieznanych okolicznościach.
Motyw wojny
Akcja powieści rozgrywa się tuż po ogłoszeniu zakończenia działań wojennych. Andrzejewski
pokazuje, w jaki sposób zdegradowały one ludzką psychikę i moralność.
Antoni Kossecki, przed wojną szanowany adwokat, będący wzorem dla innych, wobozie pełnił rolę
sztubowego. By przeżyć, donosił na więz
niów i katował ich.
Młodzi chłopcy nie mogli uczestniczyć w wojnie. Są zazdrośni o życie  prawdziwych mężczyzn ,
których chcą naśladować. Wojna wypaczyła ich psychikę-nie mają naturalnych, ludzkich odruchów,
brak u nich empatii. Fascynuje ich tylko siła i przemoc. Są  zarażeni wojną , nie rozumieją, że
walki to śmierć milionów ludzi, drastyczne metody
Motyw miłości
Krystyna i Maciek zakochują się w sobie od pierwszego wejrzenia. Po wspólnie spędzonej nocy,
kiedy dziewczyna uświadamia chłopakowi, że istnieją różne ważne emocje i wartości w życiu
człowieka, między innymi miłość. Od tej pory Maciek odczuwa coraz większą potrzebę odejścia z
AK i założenie własnej rodziny, cieszenia się życiem.
Miłość jednak okazuje się nie być wartością ocalającą, nie dla tych-mówi Andrzejewski- którzy są
na złej drodze.
Motyw pracy
Andrzejewski, jako jedynych pracujących naprawdę, ukazał oczywiście bolszewików. Już na
początku powieści podkreśla, że Szczuka ma  ciężkie, z niewyspania opuchnięte powieki . Jako
przedstawiciel partii komunistycznej w książce, Szczuka chodzi wiecznie zmęczony, bo tak męczą
go losy Polski.
Również Franek Podgórski, który opowiedział się po stronie partii wydaje się być  mizerny i
zmęczony . Bolszewicy jednak dzielnie znoszą trudy swej pracy, bo rozumieją, dla jak ważnej
sprawy walczą.
Motyw śmierci
Śmierć w utworze Andrzejewskiego jest wszechobecna. Autor zdaje się twierdzić, że jest też
zupełnie niepotrzebna. Ginie  przyzwoity człowiek- Szczuka. Pisarz tak poprowadził fabułę, że
morderstwo na sekretarzu jawi się jako śmierć niewinnego, sprawiedliwego człowieka, która nic
nikomu nie przyniesie.
Również niepotrzebnie ginie Janek Kotowicz. Jest to śmierć brutalna, która ma tylko zadecydować,
kto będzie  wodzem niepoważnej grupki młodzieży.
Jako zupełnie głupią i pozbawioną sensu pokazał Andrzejewski śmierć Maćka. Jest to jedne z
najgorszych zafałszowań historii, pokazane w książce. Żołnierze Armii Krajowej byli ludz
mi
niezłomnymi, bardzo pewnymi swoich racji, walczącymi z bolszewikami jeszcze długo po
zakończeniu wojny. Andrzejewski wyraz
nie odmalował ich tu na potrzeby partii. Są jakby
pogrążeni w marazmie, zagubieni& Nie są wcale przeświadczeni o konieczności dalszych walk.
W takim świetle śmierć Maćka (na śmietniku, który urasta do rangi symbolu) jawi się czytelnikowi
jako niepotrzebna strata. Młody człowiek, który właśnie wchodził w życie, już go nie doświadczy, a
wszystko to przez czyjeś widzimisię- głupi rozkaz z podziemia. Dlatego, między innymi, można
mówić o zafałszowaniu rzeczywistości przez autora. Śmierć jest u niego wynikiem
nieprzemyślanych decyzji.