Język polski
M jak matura
Motywy literackie 2
" Cierpienie " Lekarz " Przyjaz
Å„ " Rodzina
" Taniec " Totalitaryzm " Wędrówka " Wieś
Język polski M jak matura
Motywy literackie 2
Język polski
M jak matura
Motywy literackie 2
Cierpienie " Lekarz " Przyjaz
Å„ " Rodzina
" Taniec " Totalitaryzm " Wędrówka " Wieś
Katarzyna Sawinda-Dziadecka " Barbara Sędziak
Warszawa
Projekt okładki
Janusz Obłucki
Opracowanie redakcyjne i korekta
Agnieszka A
odzińska
Redaktor koordynujÄ…cy
Sabina Bauman
Skład i łamanie
Kasjopeja
Leszek Markowski
Usługi poligraficzne
© Copyright by Wydawnictwo Langenscheidt Polska Sp. z o.o
Wszelkie prawa zastrzeżone. Żadna część tej książki nie może być kopiowana ani odtwarzana
w jakiejkolwiek formie i przy użyciu jakichkolwiek środków  bez pisemnej zgody Wydawcy.
Wydawnictwo Langenscheidt Polska Sp. z o.o
ul. Grażyny 13
02-548 Warszawa
tel. [phone] (do 397); fax. [phone]
e-mail: [e-mail]
www.langenscheidt.pl
infolinia: 0 801 9999 10
ISBN 978-83-7476-997-6
S P I S T R E Åš C I
CIERPIENIE
Mit o Niobe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11
Iliada Homer . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12
Biblia  Księga Hioba . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13
Lament świętokrzyski (Posłuchajcie, bracia miła) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17
Treny Jan Kochanowski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 18
Cierpienia młodego Wertera Johann Wolfgang Goethe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 30
Dziadów część III Adam Mickiewicz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 37
Dzika kaczka Henryk Ibsen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 45
Medaliony Zofia Nałkowska . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 49
ĆWICZENIE 1  czytanie ze zrozumieniem  Świat jako wola i przedstawienie
Arthur Schopenhauer . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 52
KONSPEKT PREZENTACJI MATURALNEJ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 57
LEKARZ
Mit o Asklepiosie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 59
Wybór Bajek Ignacy Krasicki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 60
Siłaczka Stefan Żeromski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 63
Ludzie bezdomni Stefan Żeromski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 67
Dżuma Albert Camus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 73
Zdążyć przed Panem Bogiem Hanna Krall . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 76
Lekcja anatomii Stanisław Grochowiak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 79
ĆWICZENIE 2  czytanie ze zrozumieniem  O jakości życia sprzyjającej zdrowiu
(Fragmenty rozmowy z prof. dr. Julianem Aleksandrowiczem) . . . . . . . . . 83
ĆWICZENIE 3  czytanie ze zrozumieniem  Technopol Neil Postman . . . . . . . . . . . . . . . 89
KONSPEKT PREZENTACJI MATURALNEJ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 92
PRZYJAy
C

Iliada Homer . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 94
Przyjaciele Adam Mickiewicz. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 99
Niepewność Adam Mickiewicz. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 101
Zbrodnia i kara Fiodor Dostojewski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 104
Dżuma Albert Camus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 107
PoczÄ…tek Andrzej Szczypiorski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 110
ĆWICZENIE 4  czytanie ze zrozumieniem  Ks. Kazimierz Bukowski W co wierzę? . . . . . . 116
KONSPEKT PREZENTACJI MATURALNEJ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 120
5
S P I S T R E Åš C I
RODZINA
Odyseja Homer . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 122
Żywot człowieka poczciwego Mikołaj Rej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 128
SkÄ…piec Molier . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 130
Powrót posła Julian Ursyn Niemcewicz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 134
Konrad Wallenrod Adam Mickiewicz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 141
Nie-Boska komedia Zygmunt Krasiński . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 149
Kamizelka Bolesław Prus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 152
Nad Niemnem Eliza Orzeszkowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 155
Ludzie bezdomni Stefan Żeromski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 166
Granica Zofia Nałkowska . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 170
Przedwiośnie Stefan Żeromski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 178
ĆWICZENIE 5  czytanie ze zrozumieniem  Claude Levi-Strauss Rodzina . . . . . . . . . . . . 181
KONSPEKT PREZENTACJI MATURALNEJ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 186
TANIEC
Rozmowa Mistrza Polikarpa ze ÅšmierciÄ… . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 188
Pan Tadeusz Adam Mickiewicz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 191
Wesele Stanisław Wyspiański . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 194
Tango Sławomir Mrożek . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 198
ĆWICZENIE 6  czytanie ze zrozumieniem  Krótki zarys historii tańca i baletu
Irena Turska Fragmenty . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 201
KONSPEKT PREZENTACJI MATURALNEJ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 207
TOTALITARYZM
Mistrz i Małgorzata Michał Bułhakow . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 209
Folwark Zwierzęcy George Orwell. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 219
Który skrzywdziłeś& Czesław Miłosz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 224
Rozmowy z katem Kazimierz Moczarski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 226
Mała Apokalipsa Tadeusz Konwicki. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 231
Potęga smaku Zbigniew Herbert . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 236
ĆWICZENIE 7  czytanie ze zrozumieniem  Hańba domowa Jacek Trznadel . . . . . . . . . . 239
KONSPEKT PREZENTACJI MATURALNEJ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 245
W
DRÓWKA
Odyseja Homer . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 247
Księga Wyjścia Biblia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 254
Legenda o świętym Aleksym . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 258
6
S P I S T R E Åš C I
Boska Komedia Dante . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 259
Kandyd, czyli optymizm Wolter . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 264
Sonety krymskie Mickiewicz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 268
Księgi narodu polskiego i pielgrzymstwa polskiego Adam Mickiewicz . . . . . . . . . . . . . . 272
Pan Tadeusz Adam Mickiewicz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 276
Kordian Juliusz SÅ‚owacki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 279
Smutno mi, Boże& Słowacki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 281
Przedwiośnie Stefan Żeromski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 284
Mała apokalipsa Tadeusz Konwicki. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 287
ĆWICZENIE 8  czytanie ze zrozumieniem  O podróżach  Leszek Kołakowski . . . . . . . . 291
KONSPEKT PREZENTACJI MATURALNEJ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 296
WIEÅš
Żeńcy Szymon Szymonowic . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 298
Szkice węglem Henryk Sienkiewicz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 303
Chłopi Władysław Stanisław Reymont . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 311
Opowiadania Stefan Żeromski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 314
Przedwiośnie Stefan Żeromski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 318
ĆWICZENIE 9  czytanie ze zrozumieniem  O prozie Edwarda Redlińskiego
Stanisław Burkot . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 320
KONSPEKT PREZENTACJI MATURALNEJ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 328
ODPOWIEDZI DO ĆWICZEC
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 331
BIBLIOGRAFIA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 343
7
W S T 
P
siążki z serii  M jak Matura  motywy literackie powstały przede wszystkim z myślą
Ko uczniach liceum, którzy przygotowują się do egzaminu dojrzałości na obu poziomach
 podstawowym i rozszerzonym. Głównym celem, do którego Autorki dążyły w realizacji swej
pracy, było uporządkowanie najbardziej istotnych zagadnień literaturoznawczych, podejmo-
wanych na lekcjach języka polskiego. Usystematyzowanie tego materiału w szkole średniej sta-
nowi gwarancjÄ™ efektywnego przygotowania siÄ™ do egzaminu maturalnego.
Kluczem dotarcia do świata przedstawionego na kartach dzieł literackich jest tu motyw. Syn-
teza materiału literackiego podporządkowana została właśnie motywom literackim, z którymi
w różnych tekstach kultury spotykamy się najczęściej. W swym opracowaniu Autorki proponu-
ją bogaty wybór dzieł i pochodzących z nich cytatów. Zabieg ten służy nie tylko zilustrowaniu
głównych zagadnień literackich, ale także pomaga uczniowi w konsekwentnej pracy nad
tekstem artystycznym, nad tekstem kultury wysokiej.
Struktura książek  M jak Matura  motywy literackie jest prosta i przyjazna czytelnikowi.
Rozdziały zbudowane są według jednej struktury, której ostatnim elementem jest konspekt
prezentacji maturalnej. Temat prezentacji ściśle wiąże się z omówionym motywem literackim
i stanowi przykład wzorcowo skonstruowanego planu wypowiedzi z uwzględnieniem podania
bibliografii.
Istotnym elementem treści obu książek są także ćwiczenia czytania ze zrozumieniem.
Sprawność czytania ze zrozumieniem jest absolutnie niezbędnym warunkiem świadomej pracy
i samokontroli ucznia. Ćwiczenia, zaproponowane przez Autorki, służą kształceniu i utrwale-
niu umiejętności aktywnego czytania tekstów literackich, a także logicznego odpowiadania
na zadawane pytania.
Na zawarte w książkach teksty z
ródłowe składają się: eseje, szkice popularnonaukowe, arty-
kuły krytyczne i wywiady. Ich treść nawiązuje do omówionych wcześniej motywów literackich.
Pytania zaś odnoszą się nie tylko do tekstów z
ródłowych. Wymagają one od ucznia znajomości
kontekstu historycznego, konwencji epoki, artystycznych środków wyrazu, terminów teoretycz-
noliterackich. Można zatem powiedzieć, że w pytaniach zawarty jest sprawdzian wiedzy naby-
tej przez ucznia podczas minionych lat nauki w liceum.
Autorki wyrażają nadzieję, że  M jak Matura  motywy literackie , które są wynikiem wielo-
letniego doświadczenia i efektywnej pracy z młodzieżą  staną się prawdziwym niezbędnikiem,
zbiorem wskazówek pierwszej pomocy dla wszystkich uczniów polskich liceów, którzy przystę-
pujÄ… do egzaminu maturalnego.
Katarzyna Sawinda-Dziadecka
Barbara Sędziak
9
C I E R P I E N I E
antyk
Mit o Niobe
Niobe jest symbolem cierpiącej matki, rozpaczającej po stracie dzieci. O córce Tantala,
żonie króla Teb Amfiona, nie tylko opowiadały mity. Wspominali jej historię Homer w Ilia-
dzie i Owidiusz w Metamorfozach.
Niobe była bardzo dumna ze swojego licznego potomstwa. Chełpiła się, że jest równie
godna czci jak Latona, która miała tylko dwoje dzieci. Artemida i Apollo, na prośbę matki,
zabili strzałami z łuku wszystkie dzieci Niobe. Rozpacz nieszczęśliwej kobiety była tak wiel-
ka, iż Zeus ulitował się nad jej cierpieniem, zamieniając ją w skałę. Lecz nawet wtedy Niobe
nie przestawała płakać i z głazu wypływał strumyk łez. Historię jej cierpienia przypomina
jeden z bohaterów Iliady, Achilles, do którego przyszedł zbolały Priam z błaganiem o odda-
nie zwłok jego syna  Hektora.
Teraz przyjmij posiłek, uśmierz serca mękę.
I Nijobe ściągnęła do pokarmu rękę,
Chociaż dwunastu dzieci żałowała straty.
Sześć miała cór, sześć synów, jakby świeże kwiaty.
Synów jej brzmiąca Feba zabiła cięciwa.
Córy strzałą Dyjana obaliła mściwa
Za to, że matka śmiała równać się Latonie:
Bogini dwoje  rzekła  poczęła w swym łonie,
A ona mogła licznym potomstwem się chlubić.
Lecz płód Latony łatwo mógł jej dzieci zgubić.
Przez dziewięć dni leżały wśród własnej posoki
Niegrzebne, Jowisz w twarde lud zmienił opoki.
Dziesiątego dnia bogi złożyły ich w grobie.
Po łzach matka pokarmu nie przeczyła sobie,
Choć tak srodze bolała, że w Sypil pustyni,
Gdzie mieszkające nimfy, każda w swej jaskini,
Na brzegach Acheloju lekkim tańczą skokiem,
Zmieniona w skałę, jeszcze łzy leje potokiem.
11
C I E R P I E N I E
antyk
Iliada Homer
Priam  stary król Troi, ojciec pięćdziesięciu córek i pięćdziesięciu synów, których zabra-
ła mu wojna, jest wzorem cnót, pobożności i miłości ojcowskiej.
Lecz ja najnieszczęśliwszy, miałem dzielne syny,
z których podobno żaden żywy nie zostaje.
(w. 494 495)
Księga XXIV Iliady, epopei Homera, przedstawia go jako zbolałego ojca, który po śmier-
ci Hektora, zabitego w pojedynku przez Achillesa, udaje siÄ™ z okupem do obozu nieprzyja-
ciół, by błagać Greka o oddanie zwłok syna.
Pełen pokory, klęcząc u nóg zabójcy, całując jego ręce, prosi o litość. Wzruszony łzami
starca Achilles gości go, oddaje mu ciało Hektora i godzi się na zawarcie jednodniowego
rozejmu, by zrozpaczony ojciec mógł wyprawić pogrzeb.
Wszedł Pryjam cicho, ukląkł, za nogi obłapił
I rękom srogim, które w podziemne otchłanie
Tylu wtrącił synów, dał pocałowanie.
[& ]  Pomnij na ojca twego, boski Achillesie,
W równym on ze mną wieku, w ostatnich lat kresie.
Może niesprawiedliwy cisną go sąsiedzi,
Nie ma, kto by złe odparł, pod którym się biedzi.
[& ] Hektor, zginÄ…Å‚ od ciebie, walczÄ…c o ojczyznÄ™.
Po niego tu przychodzÄ™, uczcij mÄ… siwiznÄ™,
Masz okup wielkiej ceny, masz drogie ofiary,
Szanuj bogi, Achillu, nie gardz
mymi dary.
Przypomnij ojca, obu nas ciężar lat gniecie.
Możesz być kto ode mnie biedniejszy na świecie?
Jam usta  tegom wreście nieszczęśliwy dożył! 
Na ręce synów moich zabójcy położył!
(w. 478 508)
 OdtÄ…d, jak zginÄ…Å‚ Hektor z tobÄ… w pojedynku,
Nie tylko nie użyłem żadnego spoczynku,
Alem na ziemi leżąc w popiele się taczał,
A
zy lał bez przerwy, jęczał, wzdychał i rozpaczał;
(w. 641 644)
12
C I E R P I E N I E
antyk
Biblia  Księga Hioba
Księga Hioba, poświęcona problemowi niezawinionego cierpienia, należy do pism
mądrościowych Starego Testamentu. Powstała między V a III wiekiem przed Chrystusem.
O jej autorze wiemy tylko tyle, że był głęboko wierzącym Izraelitą.
Księga składa się z dwóch części napisanych prozą ( Wstęp przedstawiający cierpienie
Hioba i  Zakończenie ) oraz z części środkowej, mającej formę poetyckiego dialogu, który
został podzielony na sześć fragmentów ( Poemat ).
W życiu każdego człowieka pojawiają się chwile dobre i złe, pogodne i smutne. Za natu-
ralne uważamy wszystko, co sprawia radość, natomiast bardzo trudno jest nam pogodzić
się z nieszczęściem. Gdy nas ono dotyka, skłonni jesteśmy oskarżać Boga, tracić wiarę
w Jego sprawiedliwość. Zadajemy wtedy pytania:  Dlaczego Bóg do tego dopuszcza? Dla-
czego milczy? Dlaczego nie przeciwdziała nieszczęściom?
Ludzi, o których opowiada Biblia, dręczyły te same pytania. Autor Księgi Hioba rozmyśla
nad tym, dlaczego Bóg nie uwalnia od cierpień tych, którzy wypełniają Jego wolę, którzy
są Mu wierni i posłuszni.
Hiob (hebr. ijjob: prześladowany, doświadczany) to jedna z najciekawszych postaci
Starego Testamentu. Żył w kraju Hus, w dostatku i szczęściu. Miał kochającą rodzinę. Był
człowiekiem nieposzlakowanego charakteru,  sprawiedliwym, prawym, bogobojnym ,
unikał zła.
Dla wypróbowania jego pobożności Bóg pozwolił Szatanowi poddać go próbie. Hiob
pozbawiony został majątku, umarły jego dzieci, a on sam został dotknięty trądem.
Pewnego dnia, gdy synowie i córki jedli i pili w domu najstarszego brata, przyszedł
posłaniec do Hioba i rzekł:  Woły orały, a oślice pasły się tuż obok. Wtem napadli
Sabejczycy, porwali je, a sługi mieczem pozabijali, a ja sam uszedłem, by ci o tym do-
nieść . Gdy ten jeszcze mówił, przyszedł inny i rzekł:  Ogień Boży spadł z nieba, zapłonął
wśród owiec oraz sług i pochłonął ich. Ja sam uszedłem, by ci o tym donieść . [& ] Gdy
ten jeszcze mówił, przyszedł inny i rzekł:  Twoi synowie i córki jedli i pili wino w domu
najstarszego brata. Wtem powiał szalony wicher z pustyni, poruszył czterema węgłami
domu, zawalił go na dzieci, tak iż poumierały. Ja sam uszedłem, by ci o tym donieść .
Hiob wstał, rozdarł swe szaty, ogolił głowę, upadł na ziemię, oddał pokłon i rzekł:  Nagi
wyszedłem z łona matki i nagi tam wrócę.
Dał Pan i zabrał Pan.
Niech będzie imię Pańskie błogosławione!
(Hi 1, 13 16; 18 21)
13
C I E R P I E N I E
[& ] szatan [& ] obsypał Hioba trądem złośliwym, od palca stopy aż do wierzchu głowy.
[Hiob] wziął więc skorupę, by się nią drapać siedząc w gnoju.
(Hi 2, 7 8)
Hiob znosił cierpliwie i z godnością swoją tragedię. Żonie, która, rozgoryczona wypad-
kami, daje mu szyderczą radę: Złorzecz Bogu i umieraj (2, 9), wyjaśnia, że skoro dotąd przyj-
mowali od Stwórcy dobro, muszą także przyjmować zesłane przez Niego nieszczęścia:
 Mówisz jak kobieta szalona. Dobro przyjęliśmy z ręki Boga. Czemu zła przyjąć nie mo-
żemy? W tym wszystkim Job nie zgrzeszył swymi ustami.
(2, 10)
Nieznany autor rozwija w Księdze Hioba problem niezawinionego cierpienia i sprawied-
liwości Bożej.
Trzej przyjaciele Hioba, którzy usłyszeli o tym, co go spotkało i przyszli, by boleć nad
nim i pocieszać go (2, 11), są przekonani, że skoro Hiob został przez Stwórcę doświadczony
tyloma nieszczęściami, musiał dopuścić się jakiegoś grzechu.
Czyż za pobożność twą karci się ciebie
i wytacza ci sprawÄ™ przed sÄ…dem?
Czy nie za zło twoje znaczne?
Czy nie za nieprawość bez granic?
(22, 4 5)
Hiob natomiast, choć pod wpływem straszliwego cierpienia skarży się na swój los,
choć nie rozumie dlaczego on, w swoim mniemaniu człowiek prawy (Ty przecież wiesz, że
nie zawiniłem), został tak dotkliwie ukarany, wie, że Bóg, który go doświadcza, jest spra-
wiedliwy. Hiob wierzy, że jego cierpienie ma głębszy sens. Wie, że choć plany Boga, który
ogarnia cały świat i nim kieruje, są dla człowieka niezrozumiałe, należy przyjąć je z pokorą
i ufać w sprawiedliwość Stwórcy. Próby wyjaśnienia ich są bezcelowe.
Wystawiony przez Boga na ciężką próbę Hiob, mimo przejmujących skarg, wytrwał
w swoim cierpieniu. W nagrodę Stwórca przywrócił mu zdrowie, obdarzył majątkiem, dał
mu nowÄ… rodzinÄ™.
Bogobojnego Hioba wspomina Ezechiel jako męża sprawiedliwego, a św. Jakub Apo-
stoł w swoim liście pisze: Oto wychwalamy tych, co wytrwali. Słyszeliście o wytrwałości
Hioba i widzieliście końcową nagrodę za nią od Pana, bo Pan pełen jest litości i miłosierdzia.
(Jk 5, 11)
14
C I E R P I E N I E
Historia Hioba jest próbą wyjaśnienia, jak pogodzić niezawinione cierpienie ze spra-
wiedliwością Bożą. Uczy godności w znoszeniu cierpienia i bezinteresownej wierności
Stwórcy.
CZEMU NIE UMARA
EM W A
ONIE MATKI?& (Job 3, 1 18; 7, 5 7, 20 21)
1. Nareszcie otworzył Hiob usta swoje i przeklął dzień swój.
2. I odezwał się Hiob, i rzekł:
3. Bodajby przepadł dzień, w którym się urodziłem, i noc, która powiedziała:  Poczęty
jest mężczyzna .
4. Bodajby dzień ten pozostał mrokiem i nie zapytał o niego Bóg na wysokości, i nie
zaświeciła nad nim jasność.
5. Bodajby ogarnęła go ciemność i cień śmierci, i położyła się na nim gradowa chmura,
i zatrwożyły go zaćmienia słońca.
6. Niechby tamtą noc zabrały ciemności i nie było jej między dniami roku, i w liczbę
miesięcy nie weszła.
7. Niechby tamta noc została bezpłodna i nie wszedł w nią krzyk radości.
8. Bodajby rzucili na nią klątwę, którzy nienawidzą dnia, pochopni do budzenia Le-
wiatana.
9. Bodajby zaćmiły się gwiazdy jej brzasku, żeby nie doczekała się świtania i nie zoba-
czyła powiek rannej zorzy.
10. Bo nie zamknęła drzwi matczynego łona i nie skryła nieszczęścia od moich oczu.
11. Czemu nie umarłem w łonie matki, nie skonałem, kiedy wyszedłem z jej żywota?
12. Dlaczego podjęły mnie kolana, czemu znalazłem piersi, abym ssał?
13. Leżałbym teraz i odpoczywał, spałbym teraz i zaznał spokoju.
14. Razem z królami i radcami ziemi, którzy pobudowali dla siebie ruiny.
15. Albo z książętami bogatymi w złoto, napełniającymi swoje domy srebrem [& ]
15
C I E R P I E N I E
PYTANIA BOGA SKIEROWANE DO HIOBA (Job 38, 1 4, 12, 16 18)
1. I odpowiedział Hiobowi Pan z wichrowej burzy, i rzekł:
2. Któż tu zaciemnia mój zamiar słowami, którym brak wiedzy?
3. Przepasz jak mąż biodra swoje, zapytam ciebie, a ty mów, niech wiem.
4. Gdzieżeś był, kiedy zakładałem podwaliny ziemi? Odpowiadaj, jeżeli wiesz, jak zro-
zumieć.
12. Czy choćby raz w życiu sprowadziłeś poranek i pouczyłeś jutrzenkę o miejscu jej&
16. Czy zstąpiłeś do z
ródeł morza? Czy zbrodziłeś dno przepaści?
17. Czy otwierały się przed tobą bramy śmierci? Bramy cienia śmierci, czy oglądałeś?
18. Czy ogarnąłeś szerokość ziemi? Mów, skoro wiesz to wszystko!
MILCZENIE HIOBA  ODPOWIEDZI
BOGU (Job 40, 1 5)
1. Odpowiadał dalej Pan Hiobowi i rzekł:
2. Kto prawuje się z Wszechmogącym, niech pouczy! Kto oskarża Boga, niech odpo-
wie!
3. I odpowiedział Hiob Panu, i rzekł:
4. Otom jest nędzny, co Tobie odpowiem? Rękę moją położę na ustach.
5. Raz mówiłem i nie ozwę się więcej. Nawet dwa razy, ale już nie będę.
16
C I E R P I E N I E
średniowiecze
Lament świętokrzyski (Posłuchajcie, bracia miła)
Planctus (Żale Matki Boskiej pod krzyżem) należy do cyklu tzw. pieśni łysogórskich,
pochodzących z II połowy XV wieku. Utwór ten mieści się w nurcie poezji dolorystycznej
(łac. dolor  ból) i uznany został za arcydzieło liryki średniowiecznej.
Wiersz ma charakter monologu lirycznego (bardzo zróżnicowanego wewnętrznie
ze względu na obecność wielu adresatów) Matki, która cierpi, bezradnie patrząc na męki
i śmierć syna.
Święty Jan, przedstawiając w Ewangelii śmierć Chrystusa na krzyżu, z prostotą pisze:
A obok krzyża stały: Matka Jego& (J. 19, 25), a potem dodaje, że Zbawiciel, mimo cierpienia,
spojrzał na Maryję i w ostatnim akcie współczucia polecił Ją opiece swojego ukochanego
ucznia.
Anonimowy autor Planktusa sugestywnie przedstawia przeżycia Matki, próbując uka-
zać, co czuła ta nieszczęśliwa kobieta. Matka zwraca się do syna, żaląc się, że nie może
w żaden sposób ulżyć jego cierpieniom. Mówi:
Synku, bych cię nisko miała,
Niecoć bych ci wspomagała:
Twoja głowka krzywo wisa, tęć bych ja podparła;
Krew po tobie płynie, tęć bych ja utarła;
Picia wołasz, piciać bych ci dała,
Ale nie lza dosiąc twego świętego ciała.
Liczne zdrobnienia, pieszczotliwe określenia, wołacze ukazują skalę uczuć jej wewnętrz-
nych przeżyć.
Pod wpływem bólu Matka zwraca się z wyrzutem do Anioła Gabriela, który kiedyś zwia-
stował jej narodziny Chrystusa, zapowiadając czas wielkiej radości. A oto, mówi Matka,
[& ] ja pełna smutku i żałości.
Sprochniało we mnie ciało i moje wszytki kości
Lament kończy się przejmującym i jakże bolesnym stwierdzeniem:
Nie mam ani będę mieć jinego,
Jedno ciebie, Synku, na krzyżu rozbitego.
17
C I E R P I E N I E
renesans
Treny Jan Kochanowski
Treny, wydane drukiem w Krakowie w 1580 roku, to cykl 19 utworów, napisanych przez
Jana Kochanowskiego po śmierci córki. Tragedia ta stała się przyczyną wielkiego cierpienia
poety.
Bohaterami tego wzruszającego dzieła są dwie osoby: dwuipółletnia, utalentowana
Urszulka, skazana na przedwczesną śmierć, i nie mogący pogodzić się ze stratą ojciec, który
pod wpływem cierpienia przeżywa kryzys wiary w dotychczas wyznawane wartości.
Zrozpaczony ojciec często przywołuje we wspomnieniach postać zmarłej córeczki,
malując jej barwny i wzruszający portret. Rozpamiętuje zachowania Urszulki w różnych
sytuacjach. Opisuje jej wygląd, stroje, wylicza niezwykłe zalety i umiejętności swojej
wdzięcznej szczebiotki drogiej.
Widzimy zatem małą dziewczynkę (więcej nad trzydzieści miesięcy nie miała), z kręcony-
mi włoskami, rumianą twarzyczką, ubraną w białą koszulkę, gdy po paciorek [& ] przychodzi-
ła, / Skoro z swego posłania rano sie ruszyła.
Innym razem obserwujemy, jak bawi się, stroi pocieszne miny, naśladuje gesty star-
szych, a za chwilę podbiega do drzwi, by przywitać powracającego do domu ojca, który
wspomina, że miała zwyczaj:
Zawżdy przeciwko ojcu wszytki przebyć progi,
Zawżdy sie uradować i przywitać z drogi,
Każdej roboty pomoc, do każdej posługi
Uprzedzić było wszytki rodziców sw(y)ch sługi.
(XII, w. 15 18)
To znów roześmiana szczebiotka biega po domu i nuci piosenki, które sama układa
(Nowe piosenki sobie tworząc, nie zamykając / Ustek nigdy, ale cały dzień przyśpiewając).
Każdy tren wzbogaca portret Urszulki o nowe szczegóły. Była dzieckiem wrażliwym
i delikatnym, które zbolały ojciec porównuje do roślinki nieprzystosowanej do surowego
klimatu. W Trenie VIII mowa jest o jej miłości do rodziców, których zawsze umiała rozweselić
swoim żywym usposobieniem, śmiechem i pieszczotami:
Tyś za wszytki mówiła, za wszytki śpiewała,
Wszytkiś w domu kąciki zawżdy pobiegała.
Nie dopuściłaś nigdy matce się frasować
Ani ojcu myśleniem zbytnim głowy psować,
18
C I E R P I E N I E
To tego, to owego wdzięcznie obłapiając
I onym swym uciesznym śmiechem zabawiając.
(w. 5 10)
Najwięcej cech Urszulki wymienia zrozpaczony ojciec w Trenie XII. Była dziewczynką
schludną, rezolutną, skromną, układną, pracowitą, religijną. Nigdy nie grymasiła, nie sprze-
ciwiała się rodzicom:
A też ledwie sie kiedy dziecię urodziło,
Ci by łaski rodziców swych tak godne było.
Ochędożne, posłuszne, karne, nie pieszczone,
[& ]
Każdego ukłon trefić, wyrazić postawę,
Obyczaje ponieńskie umieć i zabawę;
Roztropne, obyczajne, ludzkie, nierzewniwe,
Dobrowolne, układne, skrómne i wstydliwe.
Nigdy ona po ranu karmie nie wspomniała,
Aż pierwej Bogu swoje modlitwy oddała.
Nie poszła spać, aż pierwej matkę pozdrowiła
I zdrowia rodziców swych Bogu poruczyła.
(XII, w. 3 14)
W niektórych trenach poeta tworzy wyidealizowany portret Urszulki, wyolbrzymiając
jej zdolności, przypisując umiejętności i talenty, których nie mogła posiadać jako dwuipół-
letnia dziewczynka. Już w dedykacji poprzedzającej Treny zaznacza, że Urszulka była dzie-
ckiem wyjÄ…tkowym:
ORSZULI KOCHANOWSKIEJ, WDZI
CZNEJ, UCIESZONEJ, NIEPOSPOLITEJ DZIECINIE, KTÓRA
CNÓT WSZYSTKICH I DZIELNOŚCI PANIEC
SKICH POCZ
TKI WIELKIE POKAZAWSZY, NAGLE,
NIEODPOWIEDNIE W NIEDOSZA
YM WIEKU SWOIM, Z WIELKIM A NIEZNOŚNYM RODZICÓW
SWYCH ŻALEM ZGASA
A.
JAN KOCHANOWSKI, NIEFORTUNNY OCIEC,
SWOJEJ NAMILSZEJ DZIEWCE A A
ZAMI NAPISAA
.
NIE MASZ CI
, ORSZULO MOJA!
19
C I E R P I E N I E
W Trenie VI porównuje dziewczynkę z Safoną, sławną grecką poetką. Wspomina,
że Urszulka wykazywała zdolności poetyckie, z którymi wiązał ogromne nadzieje, widząc
w niej spadkobierczynię swojej lutni. W drugiej części tego trenu Kochanowski przytacza
pieśń, którą jakoby córeczka żegnała się tuż przed śmiercią z matką:
A tyś ani umierając śpiewać przestała,
Lecz matkę, ucałowawszy, takeś żegnała:
 Już ja tu tobie, moja matko, służyć nie będę
Ani za twym wdzięcznym stołem miejsca zasiędę;
Przyjdzie mi klucze położyć, samej precz jechać,
Domu rodziców swych miłych wiecznie zaniechać .
(VI, w. 13 18)
J. Pelc stwierdził, że trudno dziś orzec, czy poeta wiersze te przejął z obrzędowej pieśni
weselnej śpiewanej przez pannę młodą przy przenosinach z domu rodzicielskiego do mężow-
skiego, czy też na wzór takich pieśni sam je złożył. (J. Pelc w przypisie do w. 15 18 Trenu VI)
J. Krzyżanowski dopatrzył się tu podobieństwa między pieśnią Urszulki a skargą prowa-
dzonej na śmierć Antygony, tytułowej bohaterki dramatu Sofoklesa.
O tym, że Urszulka umiała śpiewać, mówić, rymować, wspomina także poeta w Trenie
XII.
Przypisywanie córce wyjątkowych zdolności jest uzasadnione. Wyjaśnia to bowiem czy-
telnikowi ów przejmujący ból, którego załamany śmiercią dziecka ojciec nie potrafi ukryć.
Choć Kochanowski poświęcił tak dużo miejsca sportretowaniu Urszulki, to nie ona
jednak jest głównym bohaterem cyklu, lecz cierpiący po jej śmierci ojciec, który nie umie
pogodzić się ze stratą. J. Pelc zauważa, że opisywanie córeczki jest pretekstem do ukazania
przeżyć głównego bohatera, ojca poety, jego rozpaczy, bólu, kryzysu wiary w dotychczasowe
ideały i próby odnalezienia punktu oparcia, punktu równowagi wewnętrznej (J. Pelc). Już w Tre-
nie I, by podkreślić ogrom cierpienia, poeta przyzywa:
Wszytki płacze, wszytki łzy Heraklitowe
I lamenty, i skargi Simonidowe,
Wszytki troski na świecie, wszytki wzdychania
I żale, i frasunki, i ręk łamania.
aby pomogły mu opłakiwać śmierć dziecka. Przejmujący ból ojca, który darzył swoją
córkę niezwykle głębokim uczuciem, budzą wspomnienia jej gestów, słów, zachowań:
20
C I E R P I E N I E
O słowa! o zabawo! o wdzięczne ukłony!
Jakożem ja dziś po was wielce zasmęcony!
(III, w. 7 8)
Wzruszenie budzi widok ubranek należących do dziecka, gorycz wzbudza pustka, jaka
po jego śmierci nastąpiła w domu, w którym jeszcze tak niedawno rozlegał się radosny,
dziecięcy szczebiot.
Nieszczęsne ochędóstwo, żałosne ubiory
Mojej namileszej cory,
Po co me smutne oczy za sobÄ… ciÄ…gniecie?
Żalu mi przydajecie.
Już ona członeczków swych wami nie odzieje
Nie masz, nie masz nadzieje!
(VII, w. 1 6)
Wielkieś mi uczyniła pustki w domu moim,
Moja droga Orszulo, tym zniknieniem swoim.
Pełno nas, a jakoby nikogo nie było:
Jedną maluczką duszą tak wiele ubyło.
(VIII, w. 1 4)
Często ojciec zwraca się do okrutnej śmierci lub bezpośrednio do córeczki, tłumacząc
ogrom swojego cierpienia tym, iż dziewczynka zmarła w zbyt młodym wieku, nie zaznaw-
szy radości życia. Wraz z jej śmiercią pogrzebane zostały nadzieje ojca w niej pokładane.
Ból, który przeżywa, jest tak dotkliwy, iż niekiedy wydaje się mu, że jedynie śmierć zdo-
łałaby go ukoić.
Zgwałciłaś, niepobożna śmierci, oczy moje,
Żem widział umierając miłe dziecię swoje.
Widziałem, kiedyś trzęsła owoc niedordzały,
A rodzicom nieszczesnym serca sie krajały.
21
C I E R P I E N I E
Nigdyć by ona była bez wielkiej żałości
Mojej umnrzć nie mogła, nigdy bez ciężkości
I serdecznego bolu, w którymkolwiek lecie
Mnie by smutnego była odbiegła na świecie;
Alem ja już z jej śmierci nigdy żałościwszy,
Nigdy smutniejszy nie mógł być ani teskliwszy.
A ona (by był Bóg chciał) dłuższym wiekiem swoim
Siła pociech przymnożyć mogła oczom moim.
A przynajmniej tym czasem mogłem był odprawić
Wiek swój i Persefonie ostatniej sie stawić,
Nie uczuwszy na sercu tak wielkiej żałości,
Której równia nie widzę w tej tu śmiertelności.
(IIII, w. 1 16)
Przed oczyma rodziców swoich rostąc, mało
Od ziemie sie co wzniózwszy, duchem zaraz
liwym
Srogiej śmierci otchniona, rodzicom troskliwym
U nóg martwa upadła. O zła Persefono,
Mogłażeś tak wielu łzam dać upłynąć płono?
(V, w. 10 15)
Ucieszna moja śpiewaczko! Safo słowieńska,
Na którą nie tylko moja cząstka ziemieńska,
Ale i lutnia dziedzicznym prawem spaść miała.
Tęś nadzieję już po sobie okazowała,
Nowe piosnki sobie tworzÄ…c, nie zamykajÄ…c
Ustek nigdy, ale cały dzień prześpiewając.
[& ] Nagle ciÄ™ sroga
Śmierć spłoszyła, moja wdzięczna szczebiotko droga.
Nie nasyciłaś mych uszu swymi piosnkami
I tę trochę teraz płacę sowicie łzami.
(VI, w. 1 12)
Wielkieś nadzieje w moim sercu roznieciła,
Potymeś mię smutnego nagle odbieżała
I wszytki moje z sobą pociechy zabrała.
(XIII, w. 10 13)
22
C I E R P I E N I E
O prawo krzywdy pełne! O znikomych cieni
Sroga, nieubłagana, nieużyta ksieni!
Tak li moja Orszula, jeszcze żyć na świecie
Nie umiawszy, musiała w rannym umrzeć lecie?
I nie napatrzawszy sie jasności słonecznej
Poszła nieboga widzieć krajów nocy wiecznej.
[& ]
A miasto pociech, które winna z czasem była
Rodzicom swym, w ciężkim je smutku zostawiła.
(II, w. 21 30)
Nie lza, nie lza, jeno sie za tobą gotować
A stopeczkami twymi ciebie naszladować.
Tam cię ujżrzę, do Pan Bóg, a ty więc z drogimi
Rzuć sie ojcu do szyje ręczynkami swymi.
(III, w. 11 14)
Rozpacz ojca jest tak wielka, że na myśl przychodzi mu skamieniała z żalu Niobe, z któ-
rej uczuciami porównuje swój ból:
Nie dziwuję Nijobie, że na martwe ciała
Swoich najmilszych dziatek patrząc skamieniała.
(IIII, w. 17 18)
O tym, jakim wstrząsem dla poety była śmierć Urszulki, świadczy przede wszystkim
to, że dotknięty cierpieniem ojciec-filozof przeżywa głęboki kryzys wiary w wartości, któ-
re dotychczas wyznawał i cenił. Z przerażeniem stwierdza, że poglądy, które dotąd głosił,
nie przydadzą się na nic człowiekowi, który stracił ukochane dziecko.
W Pieśniach Kochanowski, wyznawca filozofii stoickiej, uczył:
A nigdy nie zabłądzi,
Kto tak umysł narządzi,
Jakoby umiał szczęście i nieszczęście znosić,
Temu mężnie wytrzymać, w owym sie nie wznosić.
(I, w. 9)
23
C I E R P I E N I E
Lecz na szczęście wszelakie
Serce ma być jednakie;
Bo z nas Fortuna w żywe oczy szydzi,
To da, to wez
mie, jako sie jej widzi.
(II, w. 9)
W Trenie IX, nie umiejÄ…c znalez
ć ukojenia w mądrości filozoficznej, głęboko rozczarowa-
ny, stwierdza z goryczÄ…:
Nieszczęśliwy ja człowiek, którym lata swoje
Na tym strawił, żebych był użrzał progi twoje.
Terazem nagle z stopniów ostatnich zrzucony
I miedzy insze, jeden z wiela, policzony.
(w. 17 20)
Uświadamia sobie również, że i cnota [virtus], którą dotąd tak bardzo cenił, o której
tylekroć wspominał w pieśniach i fraszkach, wobec tragedii, która go spotkała, stała się
bezużyteczną, nic nie znaczącą wartością. Z ironią więc powtarza:
 Fraszka cnota!  powiedział Brutus porażony.
Fraszka, kto sie przypatrzy, fraszka z każdej strony!
(XI, w. 1 2)
Śmierć dziecka zburzyła w poecie również niezachwianą dotąd wiarę w Boga, ład i har-
monię stworzonego przez niego świata. Ojciec-chrześcijanin nie potrafi znalez
ć odpo-
wiedzi na pytania o sens śmierci córki i o to, gdzie trafiła jej dusza po śmierci. W Trenie X
zadaje dziecku pytanie: Orszulo moja wdzięczna, gdzieś mi się podziała? i sam sobie stara się
na nie odpowiedzieć, z rozpaczą poszukując śladów obecności córki w miejscach, gdzie,
według wierzeń chrześcijańskich, starożytnych i pogańskich, przebywają dusze zmar-
łych. Wreszcie zastanawia się, czy dusza Urszulki w ogóle gdzieś się znajduje, co widoczne
jest w pełnym wątpliwości w istnienie życia pozagrobowego stwierdzeniu:
Gdzieśkolwiek jest, jeśliś jest.
(w. 15)
W Trenie XI pojawiają się zaś wypowiedzi, które świadczą o zwątpieniu w boską Opatrz-
ność i sprawiedliwość:
24
C I E R P I E N I E
Kogo kiedy pobożność jego ratowała?
Kogo dobroć przypadku złego uchowała?
Nieznajomy wróg jakiś miesza ludzkie rzeczy,
Nie mając ani dobrych, ani złych na pieczy.
(w. 3 6)
W tym samym trenie jednocześnie uświadomi sobie, że traci rozsądek:
Żałości, co mi czynisz? Owa już oboje
Mam stracić: i pociechę, i baczenie swoje?
(w. 15 16)
i zaraz potem swoje zwątpienie w boską Opatrzność usprawiedliwi ogromem miłości
do dziecka i cierpieniem wywołanym jego stratą:
Żaden ociec podobno barziej nie miłował
Dziecięcia, żaden barziej nad mię nie żałował.
(XII, w. 1 2)
Od tej chwili zaczniemy obserwować stopniowe ukojenie bólu, walkę z własnym zwąt-
pieniem i próbę odbudowania wiary. Nie nastąpi to, co prawda, natychmiast, gdyż w Trenie
XII raz jeszcze do głosu powrócą wspomnienia o dziecku i jego licznych zaletach. W Tre-
nie XIII znów ojciec gorzko zapłacze nad śmiercią dziecka, wspomni o pokładanych w nim
nadziejach i uświadomi sobie, że strata jest nieodwracalna, co podkreśli stylizowanym
na napis nagrobkowy fragmentem kończącym utwór:
ORSZULA KOCHANOWSKA TU LEŻY, KOCHANIE
OJCOWE, ALBO RACZEJ PA
ACZ I NARZEKANIE.
OPAKEÅš TO, NIEBACZNA ÅšMIERCI, UDZIAA
AA
A:
NIE JAĆ ONEJ, ALE MNIE ONA PA
AKAĆ MIAA
A.
(w. 17 20)
Myśli jeszcze, by jak Orfeusz pójść do Królestwa Plutona i błagać go o zwrócenie dzie-
cka, jeszcze raz przywołuje postać Niobe, szukając pocieszenia w historii matki, która
straciła dzieci.
25
C I E R P I E N I E
A ty mię zostawaj, wdzięczna lutni moja,
Ale ze mną po społu pódz
aż do pokoja
Surowego Plutona: owa go Å‚zami,
To tymi żałosnymi zmiękczywa pieśniami,
Że mi moję namilszą dziewkę jeszcze wróci,
A ten nie uśmierzony we mnie żal ukróci.
Zginąć ci mu nie może; tuć sie wszystkim zostać,
Niech sie tylko niedoszłej jagodzie da dostać.
Gdzie by też tak kamienne ten Bóg serce nosił,
Żeby tam smutny człowiek już nic nie uprosił?
(XIIII, w. 7 16)
Erato złotowłosa i ty, wdzięczna lutni,
SkÄ…d pociechÄ™ w swych troskach biorÄ… ludzie smutni!
Uspokójcie na chwilę stropioną myśl moję,
Póki jeszcze kamienny w polu słup nie stoję,
Lejąc ledwe nie krwawy płacz przez marmór żywy,
Żalu ciężkiego pamięć i znak nieszczęśliwy.
MylÄ™ sie? czyli, patrzÄ…c na ludzkie przygody,
Skromniej człowiek uważa i swe własne szkody?
Nieszczęsna matko [& ]
[& ]
Gdzie teraz twych siedm synów i dziewek tak wiele?
Gdzie pociecha? gdzie radość? i twoje wesele?
(XV, w. 1 12)
Ojciec-filozof szuka też ukojenia w filozofii stoickiej i niestety po raz kolejny stwierdza
jej nieprzydatność. Z ironią więc mówi:
ORSZULA KOCHANOWSKA TU LEŻY, KOCHANIE
OJCOWE, ALBO RACZEJ PA
ACZ I NARZEKANIE.
OPAKEÅš TO, NIEBACZNA ÅšMIERCI, UDZIAA
AA
A:
NIE JAĆ ONEJ, ALE MNIE ONA PA
AKAĆ MIAA
A.
(w. 17 20)
26
C I E R P I E N I E
W dostatku będąc, ubóstwo chwalemy,
W rozkoszy  żałość lekce szacujemy.
A póki wełny skąpej prządce zstaje,
Śmierć nam za jaje.
Lecz kiedy nędza albo żal przypadnie,
Ali żyć nie tak, jak mówić snadnie,
A śmierć dopiero w ten czas nam zależy,
Gdy już k nam bieży.
(XVI, w. 13 20)
Filozof dochodzi do nowych stwierdzeń na temat natury człowieka, który w obliczu
tragedii ma prawo do płaczu i cierpienia, bo:
Człowiek nie kamień, a jako sie stawi
Fortuna, takich myśli nas nabawi.
(XVI, w. 37 38)
Uważa też, że jedynym lekarstwem na cierpienie jest czas  ojciec niepamięci.
I wreszcie poeta zwraca się do Boga. W gorącej modlitwie jedno z nieposłusznych [& ]
dzieci przeprasza Stwórcę za swoje winy i znajduje ukojenie w głębokim przeświadczeniu,
że wymierzona mu przez Boga-Ojca kara, śmierć dziecka, była sprawiedliwa i że miłosierny
Pan wybaczy mu chwile zwÄ…tpienia:
Ale od wieku Twoja lutość słynie,
A pierwej świat zaginie,
Niż Ty wzgardzisz pokornym,
Chocia był długo przeciw Tobie spornym.
Wielkie przed Tobą są występy moje,
Lecz miłosierdzia Twoje
Przewyższa wszytki złości.
Użyj dziś, Panie, nade mną litości!
(XVIII, w. 21 28)
Pocieszenie i uspokojenie przynosi sen, w którym śpiącemu poecie pojawia się matka
z Urszulką na ręku i wyjaśnia mu, że śmierć dziecka, które jest szczęśliwe w niebie, nastąpiła
27
C I E R P I E N I E
z wyroku Boga i dlatego musi się z nią pogodzić, choć nie zawsze boska sprawiedliwość
jest zrozumiała dla człowieka. Odchodząc, matka zostawia ważne pouczenie:
Ale od wieku Twoja lutość słynie,
A pierwej świat zaginie,
Niż Ty wzgardzisz pokornym,
Chocia był długo przeciw Tobie spornym.
Wielkie przed Tobą są występy moje,
Lecz miłosierdzia Twoje
Przewyższa wszytki złości.
Użyj dziś, Panie, nade mną litości!
(XVIII, w. 21 28)
Tego sie, synu, trzymaj, a ludzkie przygody
Ludzkie noÅ›! Jeden jest Pan smutku i nagrody.
(XIX, w. 155 156)
Treny to niewątpliwie najpiękniejsze dzieło Jana Kochanowskiego i jednocześnie jeden
z najbardziej wzruszających pamiętników bólu i cierpienia, jakich doznaje człowiek po stra-
cie bliskiej osoby.
Trafnie ocenił cykl Ignacy Chrzanowski. Na zakończenie przytoczmy więc jego wypo-
wiedz
na temat Trenów i ich głównego bohatera:
Oto co przecierpiał Kochanowski po stracie Orszulki. Piorun nieszczęścia nie tylko
nie zdruzgotał jego duszy, ale ją podniósł i uszlachetnił: przez smutek, ból, rozpacz,
pustkę w duszy i zwątpienie doszedł poeta do ukojenia, które po długim szukaniu zna-
lazł w Bogu; wyrzekł się mądrości pogańskiej i uwierzył w mądrość chrześcijańską, któ-
ra uczy, że cierpienie jest nie tylko czymś zupełnie naturalnym i potrzebnym, ale i zba-
wiennym, że nic tak zbolałej duszy nie koi, jak pokorna wiara w niezbadane wyroki
Opatrzności, że nieszczęście to nieraz sprawiedliwa kara, którą Bóg zsyła na człowieka
dla jego własnego dobra, i że trwałego szczęścia na ziemi nie ma.
Przez takie ujęcie przebiegu i celu cierpienia  Treny są nie tylko poetycznym zwier-
ciadłem bólu rodzicielskiego po śmierci dziecka; są czymś dużo jeszcze większym, bo
zwierciadłem każdego wielkiego cierpienia, które czującą, myślącą i wierzącą duszę
chrześcijańską oczyszcza i podnosi.
28
C I E R P I E N I E
Niektóre myśli i niejeden pomysł poetycki (na przykład pomysł widzenia sennego,
nie mówiąc już o Niobie i Orfeuszu), niejedno wyrażenie czy porównanie zawdzięcza
Kochanowski literaturze starożytnej; ale uczucie bólu w nieszczęściu i płynące z tego
z
ródła inne uczucia wziął z własnego serca. Z własnego także serca i z własnego rozu-
mu wziął przekonanie, że mądrość starożytna stoików ze swoim przykazaniem, aby
człowiek był drewnem czy kamieniem na ból i cierpienie, jest nieludzka, bo z naturą
ludzką sprzeczna. Otóż ludzka prawda uczuć i myśli jest główną tajemnicą piękności
i kamieniem węgielnym wiekuistej wartości  Trenów .
29