Jak uczyć  nauczyciel mistrz i przewodnik
4
Motywy literackie
w literaturze
i życiu
codziennym
Dr Bronisława Dymara, Pszczyna
W chwili, w której umiera w nas dziecko,
zaczyna się starość.
François Mauriac
Przejrzawszy gruntownie podstawę programową Dramatycznym przykładem zamiany dotychczasowe-
i odnoszące się do niej komentarze Sławomira Żurka go znaczenia słowa kolaboracja była audycja nadawana
(s. 55-59), Jerzego Bartmińskiego (s. 60-62), Witol- 16 paz
dziernika 2010 roku w ulubionym przeze mnie
da Bobińskiego (s. 63-71), Krzysztofa Biedrzyckiego Programie II Polskiego Radia (w godzinach przedpołu-
(s. 72-81) i Ewy Jaskółowej (s. 82-83), zmieniłam pier- dniowych). Podczas niej organizatorka ważnej imprezy
wotny zamiar usytuowania tematu na tle edukacji polo- muzycznej opowiadała, w jaki sposób  kolaboruje z róż-
nistycznej w liceum. Wynika to stąd, że mimo dążenia nymi artystami, zespołami wokalno-muzycznymi i insty-
autorów podstawy programowej do precyzyjnego okreś- tucjami. Przypomniała mi się wtedy historia sprzed wielu
lenia zarówno umiejętności, jak i obowiązujących treści lat, kiedy jako studentka mieszkałam ze starszą od siebie
programowych, istnieje dużo miejsc niedookreślonych o 10 lat byłą działaczką Armii Krajowej (studentką zaocz-
lub tak sformułowanych, że dają one nauczycielom sze- ną), która na moje pytanie, jakie zdarzenie okupacyjne
rokie możliwości samodzielnego działania. pamięta jako szczególnie dotkliwe, odpowiedziała:  Jest
Uważam to za zaletę programu i pewną trudność, ich kilka, ale najbardziej wstrząsający moment przeży-
szczególnie dla nauczycieli bojących się ryzyka i innowa- łam, dowiedziawszy się, że moja sąsiadka za kolaborację
cji. Spojrzenie na motywy literackie będzie odnosiło się z Niemcami została skazana przez AK na karę śmierci .
więc do różnych poziomów nauczania. A zatem  artystyczne kolaborowanie jest bez sensu.
Dla miłośników cudzoziemszczyzny dobrymi  zastępni-
kami mogą okazać się słowa kooperacja i koordynacja,
Słowo MOTYW choć najwłaściwsze są w tym przypadku wyrazy: współ-
a oSobliwości codziennego języka praca, współdziałanie, porozumienie i kontakt.
Próbuję na ogół określać i wyjaśniać ważne dla dane- Co znaczy więc słowo motyw? Motyw to wyrazisty ele-
go tematu pojęcia. Sądzę, że to niezłe przyzwyczajenie ment, wątek, temat, myśl, z łaciny motivus to ruchomy1.
w warunkach przesadnej dowolności posługiwania się
1
językiem i zamiany dotychczasowych znaczeń pewnych W. Kopaliński, Słownik wyrazów obcych, Świat Książki, Warszawa
słów. 2000, s. 338.
POLSKI W PRAKTYCE
FOT. Fotolia, A. Idziak
 Kształcenie polonistyczne
5
Wyrazy pokrewne to: bodziec, pobudka, powód. niem - do siebie bardzo podobni. Poeci i filozofowie
Słownik antonimów podaje o wiele więcej terminów mają na szczęście inne zdanie na ten temat - stąd motyw
podobnych lub w jakimś sensie pokrewnych. Oto one: samotności (wykluczenia i buntu) występuje w literaturze
 bodziec, pobudka, czynnik, podnieta, impuls, asumpt, często i od dawna.
motor, spiritus movens; dusza, siła, sprawca, sprężyna, Przeglądając wybrane podręczniki szkolne do nauki
inicjatywa, stymulator, zachęta, doping, podłoże, etiolo- języka polskiego5, zauważamy, jak różne są odmiany sa-
gia, okoliczności, warunki, faktor, modyfikator 2. Zadzi- motności i stopnie jej nasilenia. Samotność bowiem to:
wiające bogactwo znaczeń i pewna niefrasobliwość auto- rodzaj społecznego skazania, wykluczenia, zsyłki,  wy-
"
ra, niestroniącego nawet od słowa etiologia. rzucenia przez grupę społeczną, rodzinę, wspólnotę
W dalszym toku rozważań, posługując się pojęciem religijną, naród;
motywu, będę używała sformułowań: wątek, element, poczucie zagrożenia, doświadczanie obcości w groz
-
"
treść, ważna myśl. nym, skomplikowanym świecie, nieufność wobec są-
Cechą motywu jest jego powtarzalność, uniwersalizm, siadów, rodziny, innych ludzi - samotność w tłumie;
obecność w dziełach sztuki różnych kultur i epok oraz brak zrozumienia w miłości, przyjaz
ni (rodzinie) - sa-
"
w życiu codziennym ludzi. Wątki różnią się też między motność we dwoje;
sobÄ… niejako gatunkowo. SÄ… to:
" samotność jednostki  z nietrafnego wyboru : zawy-
" wÄ…tki jako idee - wartoÅ›ci: bohaterstwo, miÅ‚ość, żonej samooceny, pogardy dla innych, zwiÄ…zku z idée
bunt; fixe& ;
" wątki jako stany ducha: samotność, cierpienie;
" samotność artysty nieznajdującego zrozumienia, ak-
" wątki jako fakty realne: ojczyzna, powstanie; ceptacji, poparcia, uznania jego talentu, pracowitości,
" wątki jako nazwy miejsc: miasto, dom, ogród; ważności społecznej propagowanych idei;
" wątki jako osoby rzeczywiste lub fikcyjne: człowiek, samotność grup etnicznych, mniejszości narodo-
"
poeta, pielgrzym, diabeł, anioł; wych i narodów, np. Polski i Polaków w czasie zabo-
" wątki jako zjawiska niedookreślone: symbole, sen, rów i okupacji hitlerowskiej (sytuacje podobne na Pół-
światło, woda, postacie biblijne, mitologiczne i inne. wyspie Bałkańskim i innych terenach);
" utrata ważnych idei, wiary w Boga;
Spośród wielu wątków obecnych w tekstach literackich, brak akceptacji dla choroby, kalectwa, niepełnospraw-
"
muzyce, malarstwie, architekturze i życiu codziennym ności;
wybrałam zaledwie kilka, które przedstawię w pewnych samotność i lęk wobec śmierci;
"
tryptykach, odnosząc się głównie do literatury. Pierwszy inne  odmiany i stopnie samotności, wyobcowania,
"
z nich to: samotność, wykluczenie, bunt, drugi nato- niechęci do życia np. z powodu utraty kogoś bliskiego,
miast to: ogród, dom, ojczyzna. narkomanii, alkoholizmu.
Myślę, że nie będzie to obciach, bo obciachem nazy- Różne odmiany, kategorie, stopnie nasilenia i prze-
wa się teraz bardzo różne zjawiska3, m.in. wytrych, zaklę- jawy samotności występują w treściach podręczników
cie, przyłapanie kogoś na gorącym uczynku. W żargonie i lekturach szkolnych. Opisy, prezentacje samotności lu-
uczniowskim to żenada, siara, wiocha, kwas, przypał, dzi (także zwierząt) mimo swego uniwersalizmu są róż-
gafa. Z prasy wynika, że obciachem mogą być blogi po- norodne, dostosowane do wieku odbiorców i poziomów
lityków, wąsy polityków,  podryw na poetę , a nawet nauczania.
powieść Obciach Kingi Dunin. Poniżej odniosę się do pewnych przykładów. W pod-
ręczniku dla klasy IV (kl. 4P, s. 40, 138, 284) mamy trzy
Motywy SaMotności, różne odmiany samotności. Samotne jest brzydkie ka-
wykluczenia i buntu czątko w znanej baśni H.Ch. Andersena. Jej treść stanowi
Związki pomiędzy słowami samotność, wykluczenie wciąż aktualny przykład schematów myślenia i przyzwy-
i bunt są dość wyraziste. W wielu życiowych sytuacjach czajeń, jakimi kierują się ludzie w ocenie swych bliz
nich.
i sztuce występują jako spójne lub bliskie sobie motywy. Inaczej samotny, z innego powodu jest mały artysta
Samotność, która nie wynika z wyboru jednostki, roman- muzyk zwany Jankiem Muzykantem. Jego wrażliwość
tycznej pozy czy stylizacji, a jest pewnym wykluczeniem, i talent, jego potrzeba grania spotyka siÄ™ z niezrozumie-
zepchnięciem na margines, rodzi zazwyczaj bunt, sprze-
5
ciw, walkę. Stany te pojawiają się też w innych sytuacjach Oto spis podręczników oraz ich symbole, które będę stosowała
wynikających ze splotu mało rozpoznanych okoliczności w dalszej części artykułu:
społecznych, cech wykluczanej jednostki, losu. 1) kl. 4P - J. Gustowicz, G. Maszczyńska-Góra, M. Kaliszewska,
We współczesnych opisach uczonych i publicystów, Odkrywam świat, Wydawnictwo Kleks, Bielsko-Biała 1990;
dotyczących  człowieka uniwersalnego 4, wszystko jest 2) kl. 6P - M. Kaliszewska, J. Gustowicz, G. Maszczyńska-Góra,
o wiele prostsze i standardowe, gdyż ludzie są - ich zda- Oswajam świat, Wydawnictwo Kleks, Bielsko-Biała 2001;
3) kl. 2g - J. Gustowicz, E. Szymanek, M. Tora, Cogito,
Wydawnictwo Kleks, Bielsko-Biała 2000;
2
A. Dąbrówka, E. Geller, Słownik antonimów: 64 000 znaczeń
4) kl. 3g - J. Gustowicz, M. Tora, Cogito, Wydawnictwo Kleks,
przeciwstawnych i uzupełniających, Warszawa 1985, s. 774.
Bielsko-Biała 2002;
3
W. Kuligowski, Rozsypany archipelag,  Tygodnik Powszechny
5) kl. 1g - G. Maszczyńska-Góra, B. Maniecka, E. Synowiec,
2010, nr 42, s. 3.
Od starożytności do oświecenia. Język polski, podręcznik dla
4
T. Szlendak, T. Kozłowski, Naga małpa przed telewizorem, Wy- I klasy liceum ogólnokształcącego, profilowanego i technikum,
dawnictwo Akademickie i Profesjonalne, Warszawa 2008, s. 82. Wydawnictwo Kleks, Bielsko-Biała 2002.
POLSKI W PRAKTYCE
Jak uczyć  nauczyciel mistrz i przewodnik
6
niem, obojętnością i nawet okrucieństwem otaczają- Boże i w wierszu W pamiętniku Zofii Bobrówny. Rodzinne
cych go ludzi. Samotni bywają też pasjonaci, odkrywcy, krajobrazy, dostępne na co dzień dla Zosi, bohaterki wier-
np. Krzysztof Kolumb, który na przekór wszelkim prze- sza, w poecie budzą nostalgię i smutek. Podobne akcenty
ciwnościom podjął ryzykowną decyzję i dopłynął do no- mogą odnalez
ć uczniowie w słowach Cypriana Norwida,
wego kontynentu, który nazwano Ameryką. idealizujących nieco kraj lat dziecinnych (kl. 2G, s. 158).
Bardziej przejmujące opisy samotności występu- I dziś pewnie wzruszą pewnych czytelników słowa:
ją w tekstach podręcznika dla klasy VI (kl. 6P, s. 20-21
i 31-38), a wynikają one z tęsknoty za przyjaz
niÄ… i po- Do kraju tego, gdzie kruszynÄ™ chleba
trzebą miłości w rodzinie, które to uczucia są pięknie podnoszą z ziemi przez uszanowanie.
opisane przez Antoine a Saint-Exupéry ego w rozmowie Dla darów nieba TÄ™skno mi Panie.
Małego Księcia z lisem oraz w spotkaniu Oli z ojcem
w powieści Ten obcy Ireny Jurgielewiczowej. Wyciszone echa tęsknoty za ojczyzną znajdujemy też
uczucia wymagają oswojenia, współbycia, zaufania w niektórych tekstach Czesława Miłosza, szczególnie zaś
bez granic. Oto przykład z Małego Księcia: w jego tryptyku Wiara - Nadzieja - Miłość (kl. 3G,
 Nie potrzebujÄ™ ciebie. I ty mnie nie potrzebujesz. s. 188-189), znanym uczniom gimnazjum.
Jestem dla ciebie tylko lisem, podobnym do stu tysięcy Sporo miejsca, zarówno w tekstach dla gimnazjum, jak
innych lisów. Lecz jeśli mnie oswoisz, będziemy się i liceum, zajmują opisy samotności związane z choro-
wzajemnie potrzebowali. Będziesz dla mnie jedyny na bą, kalectwem, śmiercią. Reprezentatywne są tu szcze-
świecie. I ja będę dla ciebie jedyny na świecie (kl. 6P, gólnie słynne treny Jana Kochanowskiego (Treny VII VIII),
s. 21). Oto zwięzłe, piękne wyjaśnienie problemu oswa- poświęcone uczuciom żalu i żałoby po śmierci córeczki
jania przyjaz
ni. Urszuli, oraz wiersz Bolesława Leśmiana o Urszuli Kocha-
We współczesnej (niemal) książce Ten obcy Ireny Jur- nowskiej (kl. 2G, s. 45-48), zaczynający się od słów:
gielewiczowej sytuacja jest podobna. Ola, córka lekarza,
przeżywa deficyt uczuć rodzinnych, nie może wybaczyć Gdy po śmierci
ojcu porzucenia matki, szuka uczuć w kontaktach z  ob- w niebiosów przybyłam pustkowie,
cymi (np. przybyłym Zenkiem). Zamieszczony w pod- Bóg długo patrzył na mnie
ręczniku urywek powieści (kl. 6P, s. 31-38) ukazuje sa- i głaskał po głowie.
motność we dwoje, samotność w rodzinie i samotność
wśród tłumu. Autorka przekonuje też czytelnika, jak wie- Podawane przykłady są tylko inspiracją. Pragnę, by
le szkód moralnych wyrządzają ludziom schematy oby- wywołały one w uczniach chęć własnych poszukiwań
czajowe, jak wiele lat, które mogłyby być latami wzajem- i sięgania do z
ródeł pozapodręcznikowych. Wydaje się
nej życzliwości, przyjaz
ni, miłości, zastępują nieufność, to konieczne, by szczególnie licealiści poznali wiele ka-
złość i upór. Wprawdzie zostaje on pokonany, ale po tegorii samotności człowieka, umieli sięgnąć do litera-
jakże wielkich stratach dla córki tęskniącej za ojcem i dla tury, pieśni, obrazów, rzez
b, a także prasy, radia, telewizji
ojca śledzącego z ukrycia jej życie (z kawiarni przy szko- i scen realnych z codziennego życia we własnym środowi-
le), lecz niepotrafiącego wytworzyć przestrzeni bliskości, sku, w Polsce i na świecie.
wspólnoty uczuć, sytuacji ważnych dla porozumienia. Wnikliwości i dojrzałości czytelnika, poszukiwacza
Nawiązanie do innych scen powieści Ten obcy może istotności znaczeń, wymaga motyw samotności z wy-
dostarczyć dzieciom, pochodzącym ze skonflikto- boru, powodujący często cierpienia bohatera, roman-
wanych lub rozbitych rodzin, wiele okazji do refleksji tyczny  ból duszy , poczucie niezwykłości własnych idei
i przemyśleń. Można je pobudzić, przypominając wy- czy też niepotrzebności w świecie faktów realnej, przy-
znania Konstantego Ildefonsa Gałczyńskiego (Notatki ziemnej codzienności. Stany te - jak wiemy - ukazali
z nieudanych rekolekcji paryskich):  Nie mogÄ™. Zrozum. mistrzowsko nasi wybitni romantycy: Adam Mickiewicz
Jestem mały urzędnik w wielkim biurze świata, a Ty byś w Konradzie Wallenrodzie, Juliusz Słowacki w Anhellim
chciał, żebym ja latał i wiarą mą przenosił skały . i (częściowo) Beniowskim, Zygmunt Krasiński w Nie-Bo-
W podręcznikach dla gimnazjum są teksty ukazujące skiej komedii i Przedświcie.
także różne odmiany samotności i wykluczenia (kl. 2G, Sięgnijmy do treści bardziej obowiązujących, do przy-
kl. 3G). Rozmowa Paula Coelho z Alchemikiem (kl. 2G, czyn samotności bohaterów Lalki Bolesława Prusa, a więc
s. 33-35) ukazuje głębię duchowej samotności czło- Stanisława Wokulskiego i Rzeckiego,  starego subiekta ,
wieka wskutek jego lęków przed ryzykiem i trudności a zarazem przyjaciela.
w znalezieniu Ducha Świata.  Serca ludzkie - pisze au- Wybór romantycznych idei i uczciwego życia jest tu
tor - obawiają się sięgnąć po swoje największe marzenia, osobisty, zależny od wartości uznawanych przez bo-
ponieważ wydaje im się, że nie są ich godne, albo że ni- haterów, ale też uwikłany w historię, obyczajowość,
gdy im się to nie uda (s. 35). przypadki losu. Uczniowie zrozumieją, że z tych wła-
Często problematyka samotności wiąże się z emigra- śnie względów, a więc wielości spojrzeń na człowieka,
cją,  przymusowym niejako pobytem poza krajem, poza umiejętności wydobycia dramatów jego życia i radości,
miejscem swego urodzenia, arkadią dzieciństwa. Mamy Lalka jest uważana za najważniejszą polską powieść XIX
wiele utworów na ten temat, szczególnie w epoce roman- wieku.
tyzmu. Przejmujące strony tej samotności, a także drama- Bogactwo powodów samotności człowieka, przedsta-
ty wewnętrzne jej bohaterów znajdujemy w Panu Tade- wionych w Lalce, pozwala zazwyczaj uczniom zrozumieć
uszu Adama Mickiewicza (postać Jacka Soplicy - księ- podobieństwo i inność przyczyn osamotnienia i wyklu-
dza Robaka), w hymnie Juliusza Słowackiego Smutno mi, czenia Raskolnikowa, bohatera powieści Fiodora Dosto-
POLSKI W PRAKTYCE
 Kształcenie polonistyczne
7
jewskiego, ukazanego w Zbrodni i karze. PrzejmujÄ…ca jest
aktualność tej samotności w naszych czasach, tak pełnych
kontrastów pomiędzy biedą a przepychem, nawoływa-
niem do uczciwości i akceptowaniem różnych form prze-
stępstw gospodarczych, głoszeniem idei pacyfistycznych
i prowadzeniem licznych wojen lokalnych.
Pojęcie wyboru samotności osobistej, wyrzeczenia
się rodziny ze względu na potrzebę służby społecznej, bu-
dzi zawsze kontrowersje i polemiki. Szczególnie zaś gdy
poznajemy Tomasza Judyma, idealistę, bohatera słynnej
powieści Ludzie bezdomni Stefana Żeromskiego. Dążąc
do niebanalnych konkluzji w wywołanej na ten temat
dyskusji, radzę, by licealiści i nauczyciele sięgali częściej
do znakomitych ujęć literackiej problematyki, opisanych
w książkach Stanisława Bortnowskiego6.
Motyw samotności bohatera bywa ukazywany też
w kontekście różnych niespełnień w życiu osobistym,
zawodowym, społecznym. Sytuacje te prezentuje m.in.
Cudzoziemka Marii Kuncewiczowej, ukazujÄ…ca bohaterkÄ™
zagubioną, pełną kompleksów. Ucieczkę od świata w sa-
motność opisuje też w Wieży Gustaw Herling-Grudziński,
przedstawiając nauczyciela z Turynu, który decyduje się
na pustelnicze życie, by po pewnym czasie przekonać się,
że wybór ten niczego nie zmienił.
Samotność i wykluczenie z jakiejś wspólnoty wywo-
łują w bohaterach bunt nawet wtedy, gdy wiąże się to
z ich wcześniejszymi decyzjami, brakiem wiary w innych
i sens zespołowych działań. Literaturę przepełnia też mo-
tyw buntu przejęty z ludowych wierzeń, przypowieści,
mitów, również z Biblii. Szczególnie znany i okrutny jest
mit o karze i samotności Prometeusza i Syzyfa.
Odkrywcy, wynalazcy, różni dobroczyńcy ludzkości
także często bywają samotni, a ich intelektualna i emo-
cjonalna  zachłanność bywa często karana, o czym
świadczy m.in. los nieposłusznego, lecz zawsze godnego
podziwu Ikara.
Motywy ogrodu, doMu i ojczyzny
Kolejna sekwencja o pokrewnych niejako motywach
zostanie przedstawiona w formie szkicu, inspiracji, bez
szczegółowych odniesień do literatury. Bardziej zależy mi
tutaj na ukazaniu bogactwa odmian wymienionych po-
wyżej motywów i związków pomiędzy nimi, widocznych
w treściach nauczania zarówno w szkole podstawowej,
jak też w gimnazjum i liceum.
Ogrody były zawsze i prawie wszędzie. Ukazywano
je w sposób realny lub metaforyczny. Podobnie jak dom,
który opisywany, malowany, opiewany w pieśniach był
miejscem i siedliskiem człowieka, czymś zwykłym i co-
dziennym lub metaforÄ…, symbolem utraconego spokoju,
poczucia bezpieczeństwa, raju duszy, ojczyzny.
Motywy ogrodu, domu i ojczyzny mogą być pozna-
wane przez uczniów w sposób twórczy i samodzielny,
pozwalający zrozumieć ich wewnętrzną dynamikę oraz
bogactwo znaczeń i kontekstów.
6
Proponuję tu sięgnąć m.in. do następujących książek: Ścisłość
i emocja. Szkice polonistyczne (1977), Kontakty dzieła literackiego
(1995), Przewodnik po sztuce uczenia literatury (2005), Jak zmie-
nić polonistykę szkolną? (2009).
POLSKI W PRAKTYCE
Jak uczyć  nauczyciel mistrz i przewodnik
8
Jak odkrywać realne i metaforyczne znaczenia poję- w Żywocie człowieka poczciwego, Adama Mickiewicza
cia ogrodu? Przede wszystkim trzeba je odnalez
ć w życiu w Panu Tadeuszu i wielu autorów współczesnych szkol-
codziennym i w różnych formach literatury. Poszukiwania nych wierszy, pełnych zachwytu dla urody świata, którą
można zacząć od dzielenia się swobodnymi informacjami Czesław Janczarski wyraża następująco:
dzieci, oglądania albumów, ilustracji w podręcznikach,
książkach naukowych i literackich, a nawet w pięknie wy- Już przy samej ścieżce w kapuścianej grzędzie
dawanych teraz kalendarzach (np. Wydawnictwa Amun). złote słoneczniki stoją w równym rzędzie.
Rezultatem tych poszukiwań będą różne znaczenia zwią- A kiedy słonecznik jak latarnia świeci
zane z motywem ogrodu. Oto niektóre z nich. Do złotego słońca trzmiel kosmaty leci.
1. Sad, ogród realny, rodzinny, przydomowy jako 2. ogród jako metafora szczęścia, rozkoszy, tajem-
miejsca radości, dostatku, piękna, możliwości odpoczy- niczości, niezwykłości, bogatego życia wewnętrznego,
wania, kontemplacji; łącznik pomiędzy człowiekiem czasem cierpienia. Biblijny Eden to ogród rozkoszy, ar-
i naturą, ulubiony temat wielu poetów: Mikołaja Reja kadia, raj, kraina szczęścia. Ogród Oliwny (inaczej Getse-
mani, ogrójec) jest ogrodem cierpienia i& nadziei. Szcze-
gólnie bogate metafory ogrodu występują w wierszach
Leopolda Staffa (w Ogrodzie uśpionym - ogród dzieciń-
stwa), a u Bolesława Leśmiana - ogrody pełne cudow-
ności (Pan Błaszczyński:  Kto ten ogród roznicestwił tak
liściasto? ; Ogród zaklęty:  Gdzie jest ten ogród, gdzie te
światy, do których wszystkie tęsknią kwiaty ).
3. ogrody jako świadectwa piękna, kultury, egzoty-
ki. Bogactwo motywów w tym zakresie prezentują albu-
my i opracowania specjalistyczne. Poznanie ich choćby
fragmentaryczne pozwala zrozumieć kulturowe znacze-
nie ogrodów. Dla Greków ogród był związany z kultem
płodności, w Japonii pełni rolę łącznika pomiędzy czło-
wiekiem a wszechświatem. Dla królów, władców i arysto-
kracji był wyrazem prestiżu, dowodem bogactwa.
Poszukiwanie innych znaczeń ogrodów może być świet-
ną okazją, szczególnie w gimnazjum i liceum, do wprowa-
dzania uczniów w różne metody prac badawczych.
Motyw domu w pracy ze starszą młodzieżą warto po-
traktować wieloaspektowo. Wywołać dyskusję o domu
jako podstawie rodzinnej więzi lub duchowej pustki7. Na-
wiązując do literatury, trzeba by rozpoznać i omówić kilka
ważnych metafor domu w oparciu o następujące teksty:
 dom jako symbol ojczyzny: Pan Tadeusz A. Mickie-
wicza, Bagnet na broń Władysława Broniewskiego,
Kwiaty polskie Juliana Tuwima, Pierwsza przechadzka
Leopolda Staffa.
 dom i rodzina jako ostoja tradycji: Na lipę i Pieśń świę-
tojańska o Sobótce Jana Kochanowskiego, Pan Tadeusz
Adama Mickiewicza, Nad Niemnem Elizy Orzeszko-
wej, Noce i dnie Marii Dąbrowskiej, Pieśń o domu
Marii Konopnickiej. Tu też można wywołać dyskusję
o tradycjach i życiu rodzinnym innych narodów, na-
wiązując do różnych sag, znanych z lektury książek lub
filmów.
Zapewne warto też zachęcić pewnych uczniów do
poszukiwania innych opowieści o domu jako idylli,
sielanki, arkadii, istniejącej w rzeczywistości lub tylko
w marzeniach poetów. Literatura przedstawia też dom
jako miejsce obcości, utraty więzi, nudy i demoralizacji.
W tym wypadku trzeba sięgnąć po Moralność pani Dul-
skiej Gabrieli Zapolskiej, Granicę Zofii Nałkowskiej i Fer-
dydurke Witolda Gombrowicza.
7
Problematyce tej w serii książek  Nauczyciele - Nauczycielom
poświęciliśmy pozycję: Dziecko w świecie rodziny, pod red.
B. Dymary, Impuls, Kraków 1998.
POLSKI W PRAKTYCE
 Kształcenie polonistyczne
9
kontener pagoda
namiot, igloo meczet
dworek, pałac, zamek bóżnica
blok, dom, willa katedra, archikatedra, kościół
chata, chałupa, siedziba cerkiew
domy mieszkalne ludzi domy modlitwy, miejsca kultu
DOM
domy owadów i zwierząt domy użyteczności publicznej
nora hurtownia, sklep, market
ul budynek straży pożarnej
buda dom kultury, teatr, kino, opera
chlew, stajnia banki i biura
klatka
inne obiekty ważne
dla gospodarki
jaskinia
mrowisko
W szkole podstawowej motyw domu lepiej opraco- pomóc uczniom napisać list, esej czy reportaż pt. Co chcę
wać, ukazując najpierw bogactwo znaczeń tego pojęcia powiedzieć rówieśnikom z innego kraju o mojej ojczyz
-
i różnorodność domów w kulturze, a potem zorganizo- nie - Polsce, o sobie, rodzinie, mojej szkole i środowisku.
wać klasową prezentację wierszy, pieśni i prozy o od-
mianach i barwach ludzkich (i nie tylko) domów. bogactwo i różnorodność Motywów
Punktem wyjścia wspomnianej prezentacji może stać literackich w Sztuce i życiu. ePilog
się zestawienie nazw ważnych domów, szczególnie na Sposób przedstawiania pojęcia motywu, wskazanie
lekcjach w klasach IV-V. jego różnorodności w sztuce i życiu ma charakter szki-
Tak lub inaczej sporządzone zestawienie nazw domów cowy. Pozostawia wiele pytań i miejsc do wypełnienia.
stwarza wiele okazji do twórczych działań: wyjaśnień, Może skłaniać uczniów do porównań i uzupełnień, do-
pytań, dyskusji, uzupełnień. Oczywiście uczniowie mogą maga się ich własnych, samodzielnych interpretacji, się-
zaproponować też inne  ciągi domów, np. pośmiertne gania do tekstów literackich, encyklopedii, internetu. Jego
domy człowieka obejmujące groby, grobowce, sarkofagi, metodyczna otwartość i szeroki zakres powodują, że za-
piramidy. warte inspiracje, materiały i refleksje można wykorzystać
Motyw ojczyzny w tym tryptyku potraktujmy jako syn- w pracy z dziećmi i młodzieżą w różnym wieku.
tezę, ćwiczenie w holistycznym spoglądaniu na życie co-
dzienne, podręczniki, lekturę, wypowiedzi poznawane Całościowe, holistyczne spojrzenie na istotę i cechy
z gazet, radia, telewizji, odnotowywane w internecie motywów literackich zachęca do podążania ścieżką po-
i w kontaktach z dorosłymi. szukiwań i odkryć przez różnorodnie zorganizowane gru-
Te różne zbliżenia oraz lekcje związane z ogrodem py uczniów z inspirującym je nauczycielem, przewodni-
i domem jako istotnymi wartościami człowieka winny kiem i kreatorem edukacyjnych zdarzeń.
POLSKI W PRAKTYCE
Å„'
Å„'
Å„'
Å„'
Å„'
Å„'
Å„'
Å„'
Å„'
Å„'
Å„'
Å„'
Å„'
Å„'
Å„'
Å„'
Å„'
Å„'
Å„'
Å„'
Å„'
Å„'
Jak uczyć  nauczyciel mistrz i przewodnik
10
Sprostanie przyjętej koncepcji  ukrytego dialogu Tu tylko radzę nauczycielom, by nie pominęli w swych
z czytelnikiem stanowi czytelną realizację wzajemne- wędrówkach śladami wielkiej i małej ojczyzny8 dwóch
go uczenia się przez badanie i odkrywanie. Z drugiej ważnych wierszy: Rzadko na moich wargach Jana Kaspro-
strony nie chroni przed niebezpieczeństwem schodzenia wicza i Gawęda o miłości& Wisławy Szymborskiej.
na boczne ścieżki. Ale uruchamia wewnętrzną dynamikę Oba wiersze są bardzo ważne w naszych skonfliktowa-
piszącego i czytelnika oraz realizatora proponowanych nych czasach. Jan Kasprowicz potępia powierzchowność
zdarzeń lekcyjnych i pozalekcyjnych. uczuć, obłudę i faryzeizm polityków, pisząc:
Choć opisane tu motywy przedstawiono bardzo wy-
biórczo, to jednak sądzę, że przyjęty tok kontaktu z czy- Ten się urządza najtaniej,
telnikiem pozwala samodzielnie odkrywać i objaśniać kto krzyczy głośno, że żyje dla niej.
motywy pominięte, tkwiące w literaturze wszystkich
epok. Należą do nich: miłość, poezja, kobieta, człowiek, Wisława Szymborska wyraża współczucie wobec ludzi,
anioł. którzy  są jak okna wypalone , a więc zostali pozbawieni
Anioł, szatan, światło, lustro, woda, góra to często uży- motywów do życia i działania według wartości& Może
wane motywy przejęte z ludowych wierzeń, utrwalane się jednak obudzą? Może zrozumieją sens poniższych
w baśniach, pieśniach, opowiadaniach, wierszach, malar- słów?
stwie, muzyce i architekturze.
Fascynującym motywem jest też góra jako element Ziemio ojczysta, ziemio jasna,
pejzażu, miejsce duchowej przemiany lub wygnania, od- nie będę powalonym drzewem.
bywania kary, sabatu czarownic itd. Codziennie mocniej w ciebie wrastam
Warto także odnotować, że najczęściej występującym radością, smutkiem, dumą, gniewem.
motywem w literaturze, w innych rodzajach sztuki i życiu
jest miłość. Poeci i prozaicy wszystkich epok ukazują mi-
łość kobiety i mężczyzny, miłość romantyczną, rycerską
i miłość do ojczyzny. Próbowałam ten motyw rozwinąć
8
K. Denek, B. Dymara, W. Korzeniowska, Dziecko w świecie wiel-
szerzej w artykule Wiersze i pieśni o Ojczyz
nie w dru-
kiej i małej Ojczyzny, Impuls, Kraków 2009. Omówienia wierszy
giej klasie gimnazjum.
J. Kasprowicza i W. Szymborskiej znajdujÄ… siÄ™ na s. 147-151.
POLSKI W PRAKTYCE