Ok"adka magazynu Wired z grudnia 1999 r. UnoszÄ…ca si´ ku górze sylwetka i muskularne cia"o Ika-
ra symbolizujÄ… bezgranicznÄ… wiar´ w pozbawionÄ… ograniczeÅ‚
cyberprzysz"oĘç. Radosne podniecenie
internetem wyparowa"o juŻ rok póęniej.
Kultura Popularna 2 (12)/2005
Spo"eczna historia internetu
Barry Wellman i Bernie Hogan
INTERNET W ÚYCIU CODZIENNYM
zrost znaczenia internetu w Å»yciu codziennym stawia przed nami pytania o jego rol´ w dost´-
W pie do zasobów, interakcjach i dzia"alnoĘci w grupach, spo"ecznoĘciach i organizacjach. Po-
niÅ»szy artyku" poĘwi´cony jest wp"ywowi, jaki korzystanie z internetu wywiera na tradycyjne zacho-
wania spo"eczne i grupowe, takie jak komunikacja z bliską rodziną czy uczestnictwo we wspólnotach
lokalnych. Choç ze wzgl´du na zwi´z"oĘç tekstu uÅ»ywaç b´dziemy terminu  internet , poniÅ»szy arty-
ku" odnosi si´ do szerszego zakresu komunikacji zapoĘredniczonej przez komputer, w tym komuni-
katorów umoŻliwiających prowadzenie rozmów w czasie rzeczywistym oraz telefonów komórkowych
wyposaÅ»onych w funkcj´ dost´pu do internetu.
ZmieniajÄ…ca si´ natura internetu
jako zjawiska spo"ecznego
To, co zacz´"o si´ w roku 1969 jako sieç "Ä…czÄ…ca cztery komputery w Po"udniowej Kalifornii, w ciÄ…-
gu trzydziestu pi´ciu lat osiÄ…gn´"o postaç globalnego systemu s"uŻącego szybkiej komunikacji i po-
zyskiwaniu informacji. Internet od początku pomyĘlany by" jako system zdecentralizowany i skalowal-
ny. Te w"aĘnie cechy zapewni"y mu przestrzeł
niezb´dnÄ… do nieograniczonego rozwoju i ciÄ…g"ego
podtrzymywania wzrostu. Pod koniec 2003 r. liczb´ osób regularnie korzystajÄ…cych z internetu sza-
cowano na szeĘçset milionów, a wyszukiwarka Google katalogowa"a juÅ» ponad 3,4 biliona stron
WWW. Podczas gdy w latach 80. internet by" akademickÄ… ciekawostkÄ…, juÅ» na poczÄ…tku lat 90.  kie-
dy do poczty elektronicznej do"ączy"o WWW  wszed" do powszechnego uŻytku. Od tej chwili zyska"
takÄ… popularnoĘç, Å»e w wielu krajach Ęwiata jego obecnoĘç uznawana jest dziĘ za coĘ oczywistego.
Powszechna nonszalancja w stosunku do tak pot´Å»nego zestawu narz´dzi technologicznych dosko-
nale pokazuje, jak g"´boko internet wrós" w Å»ycie codzienne i na"oÅ»y" si´ na cele stawiane sobie przez
jego uŻytkowników.
Epoka pierwsza  internet jako objawienie
Kiedy internet wyszed" poza Ęwiat bibliotecznych terminali i w latach 90. trafi" do domów i biur, ob-
wieszczono pojawienie si´ technologicznego cudu. Jego ówczeĘni uÅ»ytkownicy przyznali sobie mia-
no progresywnych elit, a maniacy komputerowi zyskali s"aw´ i szacunek. Za"oÅ»yciel Microsoftu, oku-
larnik  mÄ…drala Bill Gates, sta" si´ takÄ… samÄ… gwiazdÄ…, jak wczeĘniej muzycy rockowi czy sportowcy.
Wszystko wydawa"o si´ moÅ»liwe. Ok"adka magazynu  Wired  najwi´kszego or´downika internetu
 z grudnia 1999 r. pokazuje Ikara skaczÄ…cego ze ska"y w kierunku przes"oni´tego chmurami s"oÅ‚
ca.
UnoszÄ…ca si´ ku górze sylwetka i muskularne cia"o Ikara symbolizujÄ… bezgranicznÄ… wiar´ w pozba-
wioną ograniczeł
cyberprzysz"oĘç.
40 Kultura Popularna 2 (12)/2005
Pierwsze relacje z odkrywania cyberprzestrzeni pojawi"y si´ wraz z wczesnymi badaniami kultur sie-
ciowych. Badacze, przyglÄ…dajÄ…c si´ internetowym spo"ecznoĘciom, takim jak Whole Earth  Lectric Link
(WELL) i LambdaMOO, opisywali pierwszych uŻytkowników internetu, którzy wobec niedostatku spo-
"ecznych wskazówek multiplikowali i negocjowali w sieci swoje toÅ»samoĘci. Sta"o si´ to podstawÄ… dla
historii rozpowszechnianych przez mass media i badaczy. Ci ostatni nie musieli juÅ» podróŻowaç do od-
leg"ych miejsc  wystarczy"o wejĘç do internetu i po"Ä…czyç si´ z  wirtualnymi spo"ecznoĘciami . Fascy-
nujące opowieĘci pe"ne by"y barwnych postaci i niebezpiecznych sytuacji, wirtualnych transwestytów
i cyberprzeĘladowców.
Niektórzy eksperci posun´li si´ zbyt daleko, uogólniajÄ…c obserwacje z tak wÄ…skich i specyficznych
Ęrodowisk na ogólne doĘwiadczenie internetu. Gdy sieç zyska"a masowÄ… popularnoĘç sta"o si´ jasne,
Å»e jej uÅ»ytkownicy ch´tniej niÅ» z odleg"ymi, tajemniczymi nieznajomymi z wirtualnych Ęwiatów b´dÄ…
komunikowaç si´ z ludÄ™mi, z którymi zwiÄ…zani sÄ… najsilniej: rodzinÄ…, znajomymi i kolegami z pracy.
Niemniej jednak ideologie skoncentrowane na unikalnej, transformacyjnej naturze internetu przetrwa-
"y  entuzjaĘci zapomnieli spojrzeç na niego z perspektywy historycznej (prezentyzm). A przecieÅ» za-
cieĘnianie wi´zów na odleg"oĘç pojawi"o si´ o wiele wczeĘniej, wraz z samochodami, samolotami czy
telefonem.
Inni analitycy uznali, Å»e tylko to, co dzieje si´ w internecie, pozwoli pojÄ…ç jego istot´ (parochia-
lizm). Pope"nili fundamentalny grzech partykularyzmu, myĘląc o internecie jako o doĘwiadczeniu wy-
dzielonym z innych sfer Å»ycia. Takie podejĘcie cz´sto przechodzi"o w elityzm, bo tylko ma"y procent
osób obeznanych z technologiÄ… mia" sprz´t, wiedz´, czas i ochot´, by w pe"ni w"Ä…czyç si´ w cyber-
przestrzeł
.
Radosne podniecenie, które towarzyszy"o wszystkiemu, co związane by"o z technologią, wyparo-
wa"o b"yskawicznie w roku 2000. Gie"dowy krach  dot-comów zdusi" entuzjazm i uwag´ mediów.
Specjalne dzia"y gazet poĘwi´cone internetowi skurczy"y si´ wraz z szybkim znikaniem z "am reklam
 dot-comów . Obj´toĘç magazynu  Wired spad"a o 25 proc.  z 240 stron we wrzeĘniu 1996 r. do
180 stron we wrzeĘniu 2001 r.  i o kolejne 22 proc., do 140 stron, we wrzeĘniu 2003 r. Gdy gwa"-
townie kurczÄ…ca si´ gospodarka  dot-comów zosta"a sprowadzona na ziemi´, pociÄ…gn´"a za sobÄ…
internetowÄ… eufori´. RównoczeĘnie w krajach rozwini´tych internet upowszechni" si´ do tego stopnia,
Å»e sta" si´ elementem codziennej rutyny. A Å»e taka zaÅ»y"oĘç z technologiÄ… prowadzi do jej lekcewaÅ»e-
nia, egzotyczne opowieĘci  tak jak wczeĘniej mia"o to miejsce w wypadku telefonu i samochodu
 odesz"y w niepami´ç wraz ze wzrostem prawdziwego spo"ecznego znaczenia internetu.
Epoka druga  internet zakorzeniony
w Życiu codziennym
Historia internetu po czasach rozg"osu, nawet jeĘli mniej efektowna, jest jeszcze bardziej interesują-
ca. Sieç w"Ä…cza si´ w dotychczasowe struktury spo"eczne; reprodukuje nierównoĘci klasowe i raso-
we oraz nierównoĘç rodzajów (gender); propaguje nowe formy kultury, wp"ywa na Å»ycie codzienne
zarówno w nowatorski, jak i konwencjonalny sposób. Uwaga skupia si´ teraz raczej na szerszych za-
gadnieniach  internetu w spo"eczeł
stwie niŻ na  spo"ecznoĘciach internetowych . W badaniach k"a-
dzie si´ nacisk raczej na szerszy wp"yw nowego medium komunikacji i dystrybucji wiedzy w szero-
kiej populacji internautów (jak i osób, które nie korzystają z internetu) niŻ na kulturowe badania
ma"ych próbek i abstrakcyjne teoretyzowanie. JeĘli wi´c pierwsza epoka internetu by"a okresem eks-
ploracji, nadziei i niepewnoĘci, to druga epoka jest czasem rutyny, upowszechnienia i rozwoju.
Wellman i Hogan / Internet w Życiu codziennym 41
Badania pokazujÄ…, Å»e sieci komputerowe wspierajÄ… mi´dzyludzkie i mi´dzyorganizacyjne sie-
ci spo"eczne. Internet nie rozdziela ludzi, przeciwnie  spo"eczne sieci internetu raczej zbliŻają ich
do siebie. Internauci cz´Ä˜ciej czytajÄ… gazety, dyskutujÄ… na istotne tematy ze wspó"ma"Å»onkami
i przyjació"mi, zak"adają stowarzyszenia sąsiedzkie, g"osują i biorą udzia" w dzia"aniach spo"ecz-
nych  off-line . Im cz´Ä˜ciej kontaktujÄ… si´ z ludÄ™mi bezpoĘrednio i przez telefon, tym cz´Ä˜ciej wy-
korzystujÄ… w tym celu równieÅ» internet; im cz´Ä˜ciej ludzie komunikujÄ… si´ przez jedno medium,
tym cz´Ä˜ciej komunikujÄ… si´ w ogóle (media multiplexity). Przyk"ad: moÅ»na zadzwoniç, by umó-
wiç si´ na spotkanie towarzyskie lub w interesach, póęniej zmieniç ustalenia przez internet, by
w koł
cu spotkaç si´ osobiĘcie. ZwiÄ…zki mi´dzyludzkie nie rozgrywajÄ… si´ wy"Ä…cznie osobiĘcie,
wy"ącznie w sieci czy wy"ącznie przez telefon  są raczej z"oŻoną mieszanką niespodziewanych
spotkał
twarzą w twarz, umówionych wizyt, spotkał
, pogaw´dek przez telefon, wymiany e-ma-
ili z jednÄ… lub kilkoma osobami i szerszych dyskusji sieciowych z osobami o podobnych zainte-
resowaniach. Zw"aszcza ekstrawertycy wykorzystujÄ… oferowane przez internet sposoby zdoby-
cia dodatkowego efektywnego Ęrodka tworzenia wspólnoty. JednakÅ»e introwertycy mogÄ… czuç
si´ przyt"oczeni i wyobcowani.
Komunikowanie oparte na internecie zawsze szcz´Ä˜liwym przypadkiem sprzyja"o sieciom spo"ecz-
nym. Nawet eBay, odnoszÄ…cy ogromne sukcesy serwis aukcyjny, pomaga w nawiÄ…zywaniu komuni-
kacji pomi´dzy wczeĘniej omijajÄ…cymi internet wytwórcami i kolekcjonerami. W 2003 r. wielu produ-
centów oprogramowania Ęwiadomie skoncentrowa"o si´ na zidentyfikowaniu, wykorzystaniu i analizie
tych sieci spo"ecznych. Ludzie odwiedzajÄ…cy strony internetowe, takie jak Friendster [ www.friend-
ster.com  przyp. t"um.] nie tylko umieszczajÄ… w internecie swój opis ( kierowca ci´Å»arówki, wolny, 35
lat ), ale teÅ» informujÄ… o swoich znajomych. Chodzi o za"oÅ»enie, Å»e przyjaciele przyjació" b´dÄ… mogli
kontaktowaç si´ mi´dzy sobÄ….
Choç wi´kszoĘç mieszkaÅ‚
ców najbardziej rozwini´tych paÅ‚
stw wykorzystuje internet do poszuki-
wania informacji i kontaktów ze znajomymi, wiele osób wciąŻ nie korzysta z sieci. SondaŻe i obser-
wacje wykaza"y, Że mniejszoĘci rasowe, osoby mniej zamoŻne i ludzie nie mówiący po angielsku ko-
rzystają z internetu rzadziej niŻ inni. Niesie to ze sobą powaŻne konsekwencje spo"eczne, gdyŻ coraz
wi´cej us"ug oferowanych przez firmy i agencje rzÄ…dowe dost´pnych jest wy"Ä…cznie w internecie. Tak
wi´c cyfrowy podzia" (digital divide) oznacza, Å»e brak dost´pu do internetu moÅ»e pog"´biaç nierów-
noĘci spo"eczne. Co wi´cej, w róŻnych krajach wyst´pujÄ… róŻne typy podzia"ów. Na przyk"ad w"oskie
kobiety "Ä…czÄ… si´ z sieciÄ… znacznie rzadziej niÅ» w"oscy m´Å»czyÄ™ni czy mieszkanki Europy Pó"nocnej.
Jednak w ostatecznym rozrachunku ekonomiczny/geograficzny/kulturowy/j´zykowy podzia" na
skomputeryzowanych i nie  zmniejsza si´. W niektórych miejscach róŻnice w odsetku kobiet i m´Å»-
czyzn korzystajÄ…cych z sieci juÅ» zanik"y.
Cyfrowy podzia" stanowi jednak o czymĘ wi´cej niÅ» o dychotomii dost´pu/braku dost´pu. Za istot-
ne uwaÅ»a si´ równieÅ» iloĘç informacji przep"ywajÄ…cych przez sieç i jakoĘç doĘwiadczenia internetu,
która jest kluczowym problemem w redukowaniu nierównoĘci spo"ecznych. Po pierwsze, wykonywa-
nie z"oÅ»onego i efektywnego wyszukiwania danych nie jest umiej´tnoĘciÄ… przyswajanÄ… przez osmo-
z´, ale przez doĘwiadczenie i otwartoĘç na potencja" technologii. Po drugie, rozbudowane oprogra-
mowanie zamiast zaoferowaç poczÄ…tkujÄ…cemu uÅ»ytkownikowi moÅ»liwie najlepsze podstawy do nauki
przyt"acza go niejasnymi opcjami i ikonami. Po trzecie, dostawcy treĘci internetowych muszÄ… pami´-
taç o róŻnicach pomi´dzy doĘwiadczonymi uÅ»ytkownikami, osobami, które zacz´"y korzystaç z inter-
netu póęniej i wreszcie zupe"nymi nowicjuszami. Oczekiwania tych grup co do tego, co i jak chcą ro-
biç w sieci, mogÄ… si´ bowiem znaczÄ…co od siebie róŻniç. Po czwarte, wiele witryn jest dost´pnych
wy"Ä…cznie po angielsku. Po piÄ…te, trudno rutynowo wykorzystywaç internet do komunikacji, jeĘli oso-
by, z którymi ktoĘ chce si´ skontaktowaç, nie majÄ… do niego dost´pu.
42 Kultura Popularna 2 (12)/2005
Wprzesz"oĘci analitycy spodziewali si´, Å»e wszystkie spo"ecznoĘci b´dÄ… uÅ»ywaç internetu w po-
dobny sposób. Jednak badania porównawcze pokazujÄ… narodowe zróŻnicowanie. Zasi´g zastosowaÅ‚

takich mediów jak poczta elektroniczna czy komunikatory internetowe zaleŻy od z"oŻonego systemu
zaleÅ»noĘci obejmujÄ…cego indywidualne gusta, Ęrodki finansowe, kultur´, miejsce zamieszkania, pozy-
cj´ w strukturze spo"ecznej i krajowÄ… infrastruktur´ technicznÄ…. Czasem wi´c decyzja o korzystaniu
z internetu nie jest kwestią osobistego wyboru, ale ograniczeł
spo"ecznych: g"upotÄ… jest wysy"anie
e-maili lub wiadomoĘci w komunikatorach, jeĘli czytuje je tylko kilka osób. Na przyk"ad Kataloł
czycy
uŻywają internetu g"ównie do zakupów i poszukiwania informacji  sprawdzają rozk"ady jazdy pocią-
gów, kupujÄ… bilety do teatru  a mniej do komunikacji poprzez poczt´ elektronicznÄ…. Katalonia to spo-
"eczeł
stwo lokalne, Å»yjÄ…ce w przyjaznym klimacie, wi´c ludzie spotykajÄ… si´ w kawiarniach, by poroz-
mawiaç twarzÄ… w twarz. Innym przyk"adem sÄ… nastoletni mieszkaÅ‚
cy krajów rozwini´tych, którzy
porozumiewajÄ… si´ cz´Ä˜ciej przez telefony komórkowe i komunikatory internetowe niÅ» przy uÅ»yciu
poczty elektronicznej. W Japonii popularnoĘç telefonów komórkowych oferujÄ…cych moÅ»liwoĘç "Ä…cze-
nia si´ z internetem sprawi"a, Å»e dwa dotÄ…d rozdzielone media komunikacyjne po"Ä…czy"y si´ w jedno:
japoł
skie nastolatki i m"odzi doroĘli cz´sto wymieniajÄ… e-maile z telefonów komórkowych lub korzy-
stają z komputerów do wysy"ania znajomym SMS-ów.
Skoro fizyczna wspó"obecnoĘç wciÄ…Å» jest istotna, internet sprzyja raczej  glokalizacji niÅ»
McLuhanowskiej  globalnej wiosce . We wspólnocie i w pracy internet u"atwia zacieĘnianie zarówno
opartych na bliskoĘci wi´zi lokalnych, jak i wi´zi na odleg"oĘç. Ludzie cz´sto wykorzystujÄ… internet
do szybkiej komunikacji z mieszkającymi w pobliŻu znajomymi bez niepokojenia ich, z czym wiąza-
"aby si´ rozmowa telefoniczna lub osobista wizyta. Jak pokaza"o badanie po"oÅ»onego niedaleko To-
ronto  Netville (jedno z pierwszych na Ęwiecie osiedli, w którym wszystkie domy wyposaŻono
w szybkie "Ä…cza internetowe  przyp. t"um.), aktywni uÅ»ytkownicy internetu znali nazwiska wi´kszej
liczby sÄ…siadów i cz´Ä˜ciej ich odwiedzali, a takÅ»e efektywnie korzystali z sieci do mobilizacji przeciw-
ko firmie, która wybudowa"a osiedle. Inne badanie z Toronto wykaza"o, Å»e wspó"pracownicy ch´tniej
korzystali z internetu, jeĘli pracowali w tym samym budynku  cz´Ä˜ciowo dlatego, Å»e mieli wtedy wi´-
cej wspólnych spraw i zadał
. Nawet wiele spoĘród wi´zów utrzymywanych na odleg"oĘç ma lokal-
ny sk"adnik, na przyk"ad wtedy, gdy dawni sÄ…siedzi lub koledzy z biura korzystajÄ… z internetu, aby pod-
trzymaç kontakt. Wiele jest e-diaspor, w których emigranci korzystajÄ… z sieci w celu zachowania wi´zi
ze starym krajem: komunikujÄ…c si´ ze znajomymi i krewnymi, czytajÄ…c pras´ w internecie i dostar-
czajÄ…c nieocenzurowanych informacji.
Dodatkowa aktywnoĘç komunikacyjna i poszukiwanie informacji wp"ywa na dost´pny uÅ»ytkowni-
kom internetu czas  wi´cej czasu w sieci oznacza mniej czasu na prace domowe, oglÄ…danie telewi-
zji i bezpoĘredni kontakt z rodzinÄ…. Zaproponowano dwa modele, które mog"yby to wyjaĘniç. Model
hydrauliczny traktuje czas jako dobro o sumie zerowej, co oznacza, Że wzrost wykorzystania interne-
tu ma bezpoĘredni związek z ograniczeniem innych aktywnoĘci. Z kolei model efektywnoĘciowy mó-
wi, Å»e ludzie pod"Ä…czeni do internetu mogÄ… wykorzystywaç czas wydajniej: ich zwyk"y dzieÅ‚
to inten-
sywniejsza komunikacja i wi´cej informacji. Drugi z tych modeli wydaje si´ byç bardziej trafny, gdyÅ»
ludzie "ączą uŻywanie poczty elektronicznej, komunikatorów internetowych i telefonów komórkowych
z innymi aktywnoĘciami. MoÅ»na powiedzieç, Å»e za sprawÄ… wielozadaniowoĘci dla niektórych osób
 które pracują równoczeĘnie on-line i off-line  doba ma 36 godzin.
Internet wp"yną" na sieci spo"eczne funkcjonujące w miejscu pracy. Efekty wczesnych prób tworze-
nia oprogramowania do pracy grupowej nie by"y zadowalajÄ…ce, cz´Ä˜ciowo ze wzgl´du na to, Å»e wi´k-
szoĘç tak zwanych pracowników wiedzy (knowledge workers) pracuje w wi´cej niÅ» jednej grupie. Wielu
z nich zaangaÅ»owanych jest w dzielonÄ… prac´ (distributed work), dzia"ajÄ…c w rozproszonych geograficz-
nie i s"abo zwiÄ…zanych sieciach spo"ecznych. Pracownicy sektora wiedzy zamiast dzia"aç w tradycyj-
Wellman i Hogan / Internet w Życiu codziennym 43
nych hierarchiach biurokratycznych (ze strukturami organizacyjnymi w postaci odwróconego drzewa),
w których kaŻda osoba przypisana jest do pojedynczej grupy, są cz"onkami wielu zespo"ów i podlegają
wielu zwierzchnikom. Takie zespo"y cz´sto sÄ… geograficznie rozproszone, wi´c znaczna cz´Ä˜ç komuni-
kacji odbywa si´ w nich przez internet. Co wi´cej, osoby sp´dzajÄ…ce dzieÅ‚
pracy przy komputerze cz´-
sto wolÄ… znaleÄ™ç informacje w sieci niÅ» poprosiç o pomoc wspó"pracownika siedzÄ…cego przy biurku
obok. Tacy ludzie tworzÄ…  spo"ecznoĘci praktyki , których cz"onkowie nigdy nie spotkali si´ twarzÄ…
w twarz: zarówno wiedza, jak empatia przesy"ane sÄ… przez internet. Jednak fizyczna bliskoĘç wciÄ…Å» ma
t´ przewag´, Å»e dostarcza szerokiego pasma komunikacji dla wszystkich zmys"ów  ludzie uczÄ… si´ wi´-
cej, gdy widzÄ…, s"yszÄ…, czujÄ… i dotykajÄ… si´ nawzajem  i pozwala na wymian´ obiektów fizycznych.
Spo"eczne moŻliwoĘci internetu
Internet (ani Å»adna inna technologia) nie sprawia, Å»e coĘ si´ po prostu  dzieje  tak jak umieszcze-
nie w"Ä…cznika Ęwiat"a wysoko na Ęcianie utrudnia dost´p do niego dzieciom, ale nie czyni go niemoÅ»-
liwym. Zrozumienie nast´pstw pojawienia si´ internetu wymaga opisu pewnych potencjalnych spo-
"ecznych aktywnoĘci, które moÅ»na realizowaç za jego pomocÄ…. Ludzie mogÄ… na przyk"ad wykorzystaç
szans´ na szybkie komunikowanie si´ z kilkoma osobami równoczeĘnie przez komunikatory interne-
towe, zyskaç dost´p do sieciowych dzienników (blogów) i wysy"aç regularne komunikaty do jednej
lub stu wybranych osób przez poczt´ elektronicznÄ….
Jednak internet nie determinuje natury komunikacji. Bezowocne badania  bogactwa mediów
(media richness), prowadzone na poczÄ…tku lat 90., nie potrafi"y wykazaç wi´kszych zwiÄ…zków pomi´-
dzy naturą medium komunikacyjnego i tym, do czego jest ono uŻywane: ludzie uŻywają go po prostu
tak, jak ich znajomi i wspó"pracownicy. Internet pasuje do pewnych stylów komunikowania, stano-
wiÄ…cych cz´Ä˜ç wi´kszego zbioru wykorzystywanych przez cz"owieka codziennych narz´dzi komuni-
kacyjnych. NaleŻą do niego takŻe telefon i spotkania osobiste. Dlatego techniczna charakterystyka in-
ternetu opisuje moŻliwoĘci uŻycia go do organizowania relacji z innymi ludęmi, ale nie jest gotową
matrycÄ…, która okreĘla, jakie dzia"ania b´dÄ…  lub powinny  mieç miejsce.
AczasowoĘç. Wi´kszoĘç interakcji ma miejsce w  czasie rzeczywistym . Przez telefon i podczas
rozmów twarzÄ… w twarz ludzie zak"adajÄ…, Å»e komunikacja jest wzajemna i Å»e opóęnienie pomi´dzy wy-
powiedziami jest krótkie. Inaczej jest z pocztą elektroniczną, która  podobnie jak tradycyjne listy
 pozwala na komunikowanie si´ w samodzielnie wybranym czasie. Jednak inaczej niÅ» zwyk"e listy
e-maile docierajÄ… do adresatów w ciÄ…gu minut. Tak d"ugo jak systemy nie b´dÄ… przeciÄ…Å»one, jedynym
znaczącym ęród"em opóęnieł
w interakcji e-mailowej b´dzie uwaga uÅ»ytkownika. Poczta elektronicz-
na  jako aktywnoĘç asynchroniczna  pozwala zyskaç wi´kszÄ… indywidualnÄ… autonomi´. Ludzie mo-
gÄ… wybraç, kiedy w"Ä…czÄ… komputer i klienta poczty elektronicznej, komu odpiszÄ… i z kim jeszcze ze
swojej sieci chcÄ… nawiÄ…zaç interakcj´ e-mailowÄ…. CenÄ… tej autonomii jest niepewnoĘç dotyczÄ…ca tego,
kiedy i czy w ogóle odbiorca przeczyta wiadomoĘç i odpisze.
PrzepustowoĘç "Ä…cza. Liczba informacji, które moÅ»na przes"aç sieciÄ… komputerowÄ…, wzros"a ze
110 bitów na sekund´ (b/s) w po"owie lat 70. do 30 000 b/s na poczÄ…tku lat 90. i powyÅ»ej miliona
bitów szybkim "Ä…czem w roku 2003. Wysoka przepustowoĘç "Ä…cza umoÅ»liwia wyĘwietlanie wiadomo-
Ęci oraz stron WWW bez rozpraszajÄ…cych uwag´ opóęnieÅ‚
. Wi´ksza przepustowoĘç oznacza bo-
gatsze treĘci. MoÅ»na to prze"oÅ»yç na róŻnic´ pomi´dzy wysy"aniem lakonicznych, pozbawionych
ozdobników informacji tekstowych a wymianÄ… zdj´ç, muzyki i oglÄ…daniem rozmówców przez kame-
ry internetowe.
44 Kultura Popularna 2 (12)/2005
Zwi´kszona przepustowoĘç "Ä…cza z regu"y pozwala komputerom na ciÄ…g"e utrzymywanie po"Ä…cze-
nia z sieciÄ…. Badania  Netville pokaza"y, Å»e ta moÅ»liwoĘç nieustannego bycia on-line jest cenniejsza
niÅ» sama szybkoĘç po"Ä…czenia. Sta"e po"Ä…czenie pozwala ludziom wys"aç e-mail lub sprawdziç coĘ
w internecie za kaÅ»dym razem, gdy majÄ… na to ochot´. Pracodawcy narzekajÄ… teraz na wykorzysty-
wanie internetu przez pracowników do celów prywatnych, podczas gdy cz"onkowie rodziny skarŻą
si´, Å»e ich bliscy sÄ… przywiÄ…zani do komputerów w czasie, który powinni poĘwi´ciç na wypoczynek.
¸Ä…cza szerokopasmowe umoÅ»liwiajÄ… inne relacje z internetem niÅ» nawiÄ…zywane kaÅ»dorazowo
wdzwaniane po"Ä…czenia modemowe z powolnym dost´pem do plików i ĘwiadomoĘciÄ… zajmowania li-
nii telefonicznej. O ile po"Ä…czenia wdzwaniane preferujÄ… oddzielne sesje internetowe, o tyle sta"e "Ä…cze
zach´ca do spontanicznego uÅ»ycia.
Zglobalizowana, wszechobecna "Ä…cznoĘç. Âwiat komputerów oscylowa" dawniej pomi´dzy
scentralizowanÄ… kontrolÄ… (centra komputerowe) a kontrolÄ… osobistÄ… (pojedyncze komputery). Aktual-
na sytuacja  usieciowionej komputeryzacji (networked computing) oznacza, Że informacja (i kontro-
la) przep"ywa w gór´ i w dó" pomi´dzy centralnymi serwerami a posiadajÄ…cymi pewnÄ… doz´ autono-
mii komputerami osobistymi. Jednak pomimo kontroli organizacyjnej wiele osób uŻywa komputerów
w pracy do celów spo"ecznych i osobistych.
Sieci komputerowe zwi´kszajÄ… swój zasi´g, a Ęwiatowa sieç komputerowa (World Wide Web) sta-
je si´ coraz rozleglejsza i godna swej nazwy. WszechobecnoĘç oznacza powszechnÄ… dost´pnoĘç
komputerów i zapoĘredniczonej przez nie komunikacji. PodróŻnicy w rozwini´tym Ęwiecie coraz cz´-
Ęciej oczekujÄ… moÅ»liwoĘci nawiÄ…zania po"Ä…czenia z internetem w kaÅ»dym miejscu, w którym si´ znaj-
dÄ…  poprzez kawiarnie, szybkie "Ä…cza w hotelach, bezprzewodowe punkty dost´powe lub lokalne biu-
ra swoich firm. Do pracowników moÅ»na dziĘ dotrzeç takÅ»e podczas wakacji. Publiczne kafejki
internetowe rozpowszechniajÄ… si´ w s"abiej rozwini´tych regionach Ęwiata, obs"ugujÄ…c ludzi, których
nie staç na kupno w"asnego komputera lub którzy nie majÄ… sta"ego pod"Ä…czenia do telefonu czy prÄ…-
du. PowstajÄ… teÅ» inne rozwiÄ…zania, których przyk"adem mogÄ… byç indyjscy pocztowcy noszÄ…cy ze so-
bÄ… bezprzewodowe komputery. Sta"y wzrost globalnej dost´pnoĘci oznacza, Å»e jeszcze wi´cej osób
i organizacji b´dzie osiÄ…galnych poprzez sieç. Wszyscy uÅ»ytkownicy mogÄ… byç po"Ä…czeni ze wszyst-
kimi, zarówno bezpoĘrednio, jak i przez krótkie "ał
cuchy w´z"ów poĘrednich.
Bezprzewodowa przenoĘnoĘç. Aktualnie nast´puje odejĘcie od  okablowanych komputerów
 po"ączonych do internetu za poĘrednictwem przewodów  na rzecz urządzeł
przenoĘnych i bez-
przewodowych. PrzenoĘnoĘç (portability) oznacza, Å»e ludzie mogÄ… nosiç komputery ze sobÄ…, unie-
zaleÅ»niajÄ…c moÅ»liwoĘç pod"Ä…czenia si´ od cudzego sprz´tu. JuÅ» w tej chwili na Ęwiecie jest wi´cej te-
lefonów dzia"ających w sieciach komórkowych niŻ tych dzia"ających w tradycyjnych, naziemnych
sieciach. I choç kable wciÄ…Å» obs"ugujÄ… wi´kszÄ… cz´Ä˜ç pasma, telefony komórkowe coraz cz´Ä˜ciej wy-
posaÅ»ane sÄ… w wielofunkcyjne moÅ»liwoĘci komputerów. Dzi´ki temu byç moÅ»e w przysz"oĘci ludzie
 mogÄ…c "Ä…czyç si´ skÄ…dkolwiek  b´dÄ… mniej przywiÄ…zani do miejsca. PrzenoĘnoĘç oznacza, Å»e
cz´Ä˜ç pracy jest zanoszona do domu w komputerach przenoĘnych lub pami´ciach masowych o du-
Żej pojemnoĘci.
Dane relacyjne. Vannevar Bush, pradziadek internetu, zasugerowa" kiedyĘ, Że informacje moŻna
organizowaç w sieciach powiÄ…zaÅ‚
, a nie oddzielnych kategoriach (jak jest w przypadku encyklope-
dii). MyĘl ta zosta"a prze"oÅ»ona na  surfowanie po sieci . Ludzie poruszajÄ… si´ w sieciach interneto-
wych, od jednego zlinkowanego kawa"ka informacji do nast´pnego, a nie koncentrujÄ… si´ na wybra-
nej kategorii. W niektórych przypadkach takie linki sÄ… dynamiczne, jak rekomendacje w ksi´garni
internetowej Amazon.com, w innych  statyczne, jak prywatna lista ulubionych linków.
Wellman i Hogan / Internet w Życiu codziennym 45
Personalizacja. Wi´kszoĘç systemów operacyjnych umoÅ»liwia dziĘ kaÅ»demu uÅ»ytkownikowi
stworzenie w"asnych ustawieł
, konfiguracj´ kont poczty elektronicznej i wybór estetyki pulpitu. Kon-
ta w komunikatorach internetowych, dost´pne z dowolnego terminala internetowego, sÄ… przypisane
do osoby, a nie domu czy konkretnego komputera. Wszechobecna komputeryzacja moŻe wkrótce
umoÅ»liwiç sytuacj´, w której uÅ»ytkownik b´dzie móg" logowaç si´ na dowolnym urzÄ…dzeniu komuni-
kacyjnym, które rozpozna jego toÅ»samoĘç, miejsce pobytu i preferencje. Taka personalizacja, nawet
na wczesnych etapach, sprzyja spo"ecznemu przejĘciu od "ącznoĘci miejsce-z-miejscem (wybrany
komputer) do "ącznoĘci osoba-z-osobą (konto wybranego uŻytkownika).
Wszechobecna produkcja i dystrybucja. Internet cz´Ä˜ciowo zdemokratyzowa" produkcj´ i dys-
trybucj´ idei. Informacje na forum publiczne dostarcza dziĘ wi´cej osób niÅ» kiedykolwiek wczeĘniej.
E-mailowe grupy dyskusyjne, sieciowe czaty, grupy usenetowe stymulujÄ… rozmowy pomi´dzy (mniej
wi´cej) podobnie myĘlÄ…cymi ludÄ™mi. Wszystkie te media komunikacyjne sÄ… oparte na komunikacji
wielu-do-wielu, w odróŻnieniu od poczty elektronicznej i komunikatorów internetowych, które zazwy-
czaj s"uŻą komunikacji jeden-do-jednego. Choç istnia"y obawy, Å»e rozmawiaç b´dÄ… ze sobÄ… tylko oso-
by o podobnych poglÄ…dach, w praktyce interakcje te okaza"y si´ bardzo zróŻnicowane, a interesujÄ…-
ce idee mogÄ… byç kopiowane i przesy"ane innym. Najwi´kszym problemem nie jest samoczynna
sterylizacja, ale tak zwany flaming  agresywne, wulgarne komentarze  i spam  komentarze bez
zwiÄ…zku z tematem, z regu"y przesy"ane w celach komercyjnych.
Osobom zainteresowanym bardziej skomplikowanymi Ęrodkami komunikowania "atwe w uŻyciu
oprogramowanie pozwala na tworzenie w"asnych stron internetowych. Nowe programy komputero-
we zmieni"y tworzenie prostych witryn ze sztuki dla wtajemniczonych w prostÄ… czynnoĘç dla amato-
rów. Choç do niedawna wi´kszoĘç witryn by"a relatywnie statyczna, to teraz za sprawÄ… blogów cz´-
ste wprowadzanie aktualizacji sta"o si´ "atwiejsze. Wiele blogów "Ä…czy osobiste refleksje, komunikacj´
spo"ecznÄ… i linki do innych stron WWW.
Jednak demokratyzacja komputerów ma nie tylko wymiar rozrywkowy. Ruch na rzecz oprogra-
mowania o otwartym kodzie ęród"owym (Open Source) jest rozpowszechnioną i unikalną formacją
spo"ecznÄ… moÅ»liwÄ… dzi´ki internetowi. Stanowi ona rodzaj systemu kolektywnej produkcji, w którym
indywidualni cz"onkowie zespo"u ofiarowują i dystrybuują kod komputerowy w sposób bezp"atny
i otwarty. Popularny system operacyjny o otwartym kodzie ęród"owym (GNU/Linux) zawiera wiele mi-
lionów linii kodu. Inny produkt Open Source  Apache  pracuje na wi´kszoĘci Ęwiatowych serwe-
rów sieciowych. Gdyby nie umoÅ»liwiajÄ…cy dost´p do wyspecjalizowanych developerów i stanowiÄ…cy
narz´dzie dystrybucji kodu internet ruch na rzecz otwartego kodu Ä™ród"owego pozosta"by powoli roz-
wijajÄ…cym si´, ma"o komunikatywnym i s"abo skoordynowanym dzia"aniem grupy hobbistów.
Jednak nawet ruch Open Source nie funkcjonuje wy"ącznie w internecie. Grupy uŻytkowników Li-
nuksa zaludniajÄ… wi´kszoĘç pó"nocnoamerykaÅ‚
skich miast, popularne konferencje umoŻliwiające
spotkania twarzÄ… w twarz generujÄ… dochody, a programiĘci lubiÄ… rozmawiaç ze sobÄ… osobiĘcie. Inter-
net u"atwi", ale nie zmonopolizowa" tego typu produkcji.
Najg"oĘniejszym przyk"adem wymiany z"oŻonych informacji jest pobieranie przez internet muzyki,
programów komputerowych i filmów. Skoro wymieniane są tylko bity informacji, a nie dobra mate-
rialne, to wiele osób jest przekonanych o swym prawie do Ęciągania piosenek za darmo. Z"oŻone za-
leÅ»noĘci pomi´dzy niematerialnymi mediami, ich fizycznymi noĘnikami, takimi jak CD, licencjami
praw autorskich i kosztami dystrybucji odmieni"y zarówno praktyki producentów i konsumentów, jak
i system prawny.
46 Kultura Popularna 2 (12)/2005
Zwrot w stron´ sieciowego indywidualizmu
Tym indywidualnym uÅ»ytkownikom, którzy mogÄ… p"aciç za nowe us"ugi technologiczne, internet po-
zwala komunikowaç si´ kiedy chcÄ… i z kim chcÄ…, gdziekolwiek i kiedykolwiek. Sieç umoÅ»liwia teÅ» per-
sonalizacj´ doĘwiadczeÅ‚
. Internet (wraz z telefonami komórkowymi i samochodami) stymuluje spo-
"eczny odwrót od grup i zwrot w stron´ sieciowego indywidualizmu: ludzie "Ä…czÄ… si´ z innymi raczej
jako pojedyncze jednostki, a nie cz"onkowie gospodarstw domowych, spo"ecznoĘci, rodzin, grup
wspó"pracowników czy organizacji. Rozkwit "ącznoĘci osoba-z-osobą zosta" pobudzony  zw"aszcza
w Ęwiecie rozwini´tym  takÅ»e przez zmiany spo"eczne, takie jak zliberalizowane prawo rozwodowe,
oraz przez zmiany technologiczne, jak rozwój sieci autostrad, telefony komórkowe i podróŻe samolo-
tem. Zmiana na wszechobecny, spersonalizowany, bezprzewodowy Ęwiat pobudza rozwój osobistych
sieci spo"ecznych, które zapewniają kontakty z ludęmi, wsparcie i informacje, a takŻe poczucie przy-
naleÅ»noĘci. Indywidualny uÅ»ytkownik staje si´ "Ä…cznikiem pomi´dzy wi´ziami i sieciami we w"asnym
unikalnym ich zestawie, z ludÄ™mi oddzielnie obs"ugujÄ…cymi swoje wyspecjalizowane wi´zi w celu uzy-
skania dost´pu do potrzebnych zasobów. Choç ludzie wciÄ…Å» pozostajÄ… po"Ä…czeni i ch´tni do pomocy,
osoby w unikalnych sieciach wypierajÄ… tradycyjne jednostki organizacji gospodarstw domowych, sÄ…-
siedztwa, rodziny czy grupy roboczej.
Sieciowy indywidualizm wywiera g"´boki wp"yw na spójnoĘç spo"eczeÅ‚
stwa. Ludzie zamiast byç
cz´Ä˜ciÄ… hierarchii wzajemnie zawierajÄ…cych si´ w sobie  jak rosyjskie  matrioszki  grup naleŻą do
wielu niepe"nych spo"ecznoĘci. To nie kwestia przemieszczania si´ z miejsca na miejsce, ale od osoby
do osoby. Rosnąca specjalizacja gustów i kombinacja ról nie jest produktem internetu. Jednak struktu-
ra sieci, kulturowo zakorzeniona w specyficznej odmianie indywidualizmu, uznaje osob´ bez wzgl´du na
miejsce i bez wzgl´du na struktur´ spo"ecznÄ… jak sieç wi´zi pokrewieÅ‚
stwa. Koordynacja spo"eczna mo-
Å»e byç uzurpowana, gdy role pokrewieÅ‚
stwa b´dÄ… albo mniej istotne, albo prze"adowane. Rodzice na-
stolatków nie majÄ… wp"ywu na zawartoĘç listy ich internetowych znajomych ani odwiedzanych witryn.
Technologiczny rozwój sieci komputerowych i rozkwit sieci spo"ecznych umoŻliwiają rozwój sie-
ciowego indywidualizmu w pozytywnym sprz´Å»eniu zwrotnym. Tak jak elastycznoĘç mniej ograniczo-
nych, rozproszonych w przestrzeni sieci spo"ecznych kreuje zapotrzebowanie na narz´dzia wspólnej
komunikacji i udost´pniania danych, tak szybki rozwój sieci komunikacji komputerowej nap´dza spo-
"eczne przejĘcie od spo"ecznoĘci zorientowanych na grupy do spo"eczeł
stwa sieci.
T"umaczenie: Miros"aw Filiciak
Tekst pochodzi z ksiąŻki Berkshire Encyclopedia of Human-Computer Interaction (2004). William Sims Bainbrid-
ge, ed. 2 vols. Wykorzystane za zgodÄ… Berkshire Publishing Group, Great Barrington, Massachusetts, USA. ISBN
0-9743091-2-5. W sieci: www.berkshirehci.com.
Barry Wellman  profesor Wydzia"u Socjologii Uniwersytetu Toronto, autor i wspó"autor ponad 300
artyku"ów oraz kilku ksiąŻek, za"oŻyciel International Network for Social Network Analysis, dyrektor la-
boratorium NetLab. Od ponad dekady w centrum jego zainteresował
znajdujÄ… si´ sieci spo"eczne zor-
ganizowane wokó" sieci komputerowych. Bada mechanizmy pracy poprzez sieç, relacje pomi´dzy
wspólnotami on-line i off-line oraz problematyk´  cyfrowego podzia"u .
Bernie Hogan  doktorant socjologii Uniwersytetu Toronto, jego zainteresowania ogniskujÄ… si´ wo-
kó" technologii spo"ecznych. Aktualnie bada wyznaczniki sieciowego indywidualizmu i rol´, jakÄ…
w sieciach spo"ecznych odgrywajÄ… rozmaite  pomoce , jak choçby elektroniczne ksiÄ…Å»ki adresowe.