HA SCHYA
KU WIEKU,
"
*
N
I
Aosioaeito tjmwypoio.
Bapiuniia, 1 Mapra 1894 ro.^a.
a
Teodor Jeske-Choiński.
i ? Z
Na schyłku wieku.
ST UD YUM.,
WARSZAWA.
W drukarni  Wieku."
.
ca
-er
IT.'J
"huzgnse mcjej
Wale ryl Ti A
ączy ńskich Skrzyńskiej
dudi/um to, w jaj domu napisane,
postotfcam.
n i
nu
Część pierwsza.
PRZYCZYNY.
i
h.'JM
1.
Królestwo wiedzy. - Lekceważenie sztuki. - Pozytywizm francuski.-'
August Comte -.'Emil Littre. - Ewolueyonizm angielski.- Karol Dar�
win. -Materyalizm niemiecki.-Moleschott.-Vogt. -Buchner.- Haec-
Uel. Wspólne zasady pozytywizmu, ewolucyoniziuu i materyalizmu.
^aj wi at cywilizowany zbliżył się znów tlo dróg rozstaja-
" ip#nycli, które straszą zagadka nieznanych kierunków.
ż Wszystko, co było, co przyświecało dojrzałemu dziś
pokoleniu, zaczyna gasnąć, rozpływa się w błękitnej mgle
przeszłości, co zaś będzie, tego jeszcze nikt wyraz
nie me
widzi, określić" nie może.
Co było? , .
Oto panowała w drugiej połowie bieżącego stulecia
P r z e d ni b i t 0
wie4z^Ł^aJjezŁ0dzifilnil!- * PokłonJ'' ->eJ ***
rokom ulegano na wszystkich polach pracy ludzkiej. Ona
zepchnęła filozofię ze stolicy nauki nauk; lnstoryi, praw-
karnemu, ekonomii politycznej i krytyce literackiej narzuci-
ła swoje metody i cele, sztukę nawet opętała.
Któż nie pamięta owych radosnych okrzyków, podno�
szonych na cześć wiedzy między rokiem 18o0-ym a 1880-ym
naprzód we Francyi, w Anglii, w Niemczech, a następnie
1
>:i S-hylku Wieku
4
uprzywilejowani będą królowali przez absolutny postrach
(la terreur absolue), od ich bowiem łaski lub niełaski zależeć
będzie los ludzkos'ci. Można nawet powiedzieć, że uczeni sta.
ną się bogami."
Więc wiedza czasów nowszych jest nietylko mistrzy�
nią w krainie  faktów," ale wprost mocarką, jakiej dotąd
świat nie widział. Z niej tylko tryskają zdroje ożywcze
świadomości i moralności, do niej należy daleka przyszłość,
jasna dla  uprzywilejowanych rozumu," a straszna dla ich
poddanych, dla nieuczonych. Owym primus in orbe, qui fetit
timor będzie odtąd nie Bóg teologów i metafizyków, lecz
chemik albo fizyk...
Warto się przypatrzeć czarodziejce, która miała do�
konać tylu cudów, spojrzeć w jej oblicze ponure, grożące
ludzkości, w razie nieposłuszeństwa, katastrofą.
Uczeni drugiej połowy XIX-go wieku podjęli  piękne
marzenia" ubiegłego stulecia. O czem śnili encyklopedyści
francuscy, a dawno przed nimi Bakon z Werulam, to pragnę�
li, wcielić pozytywiści, ewolucyoniści i materyaliści naszych
czasów.
Wyprzedził ich wszystkich myśliciel, którego wiedza
nie wynagrodziła natychmiast sławą, a dóbr doczesnych po�
skąpiła mu aż do samej śmierci. Nazwisko Augusta Comte'a
nie zabłysnęło odrazu, jak Darwina, Spencera, a nawet Buch�
nera i wielu innych reformatorów niższego rzędu. Ubogi,
utrzymujący się przy końcu życia ze składek uczniów i przy�
jaciół, bardzo długo nieznany, zajaśniał twórca filozofii po�
zytywnej dopiero przed samym prawie grobem. Pierwsza
jego praca, zawierająca już główne zarysy całej teoryi,  Sy�
stem' polityki pozytywnej" (Systeme depolitiquepositke), uka�
zała się w r. 1823; główne dzieło,  Kurs filozofii pozytywnej"
(Cours de philosophie positke), zaczęło wychodzić w r. 1830.
a właściwe panowanie jego doktryn przypada zaledwo na
rok 1850.
5
Uczniowie Comte'a nazywali go twórcą filozofii pozyty�
wnej. Początkodawcąteoryi w ścisłem rozumieniu nie był;
rozszerzył tylko, pogłębił i uporządkował, co inni przed nim
obmyślili.
Na wartość wiedzy w znaczeniu dzisiejszem zwrócił
uwagę już Bakon {De augmentin et digniłate scienłiarum);
ideę jednolitości nauk popierali d'Alambert i Condorcet, a
od nich przejął tę samą zasadę bałamutny zkądinąd Hen�
ryk de Saint-Simon, którego wpływ osobisty oddziałał bar�
dzo silnie na Comte'a, jak wykazali Emil Littre *) i Paweł
Janet **). Wszyscy wogóle encyklopedyści francuscy i filo�
zofowie indukcyjni Anglii należą mniej lub więcej do przod�
ków duchowych znakomitego pozytywisty.
Wiadomo, że August Comte podzielił dotychczasową
historyę człowieka na trzy okresy, mianowicie na: teologicz�
ny, metafizyczny i pozytywny. W pierwszym tłómaczyła
sobie ludzkość prawa dostępnego dla niej świata za pomocą
cudu i istot nadprzyrodzonych, w drugim wzięła do pomocy
spekulacyę filozoficzną, w trzecim dopiero spostrzegła się,
że ani teologia, ani rwąca się ciągle przędza idei oderwanych
nie doprowadzą jej do pożądanego celu, do upragnionej
świadomości, więc, ograniczywszy badanie do objaśniania
wszechświata z przyczyn wewnątrz niego spoczywających,
dała za wygrane intuicyi i powierzyła się jedynie obser-
wacyi i doświadczeniu.
W tym okresie trzecim, który się właśnie, podług Com�
tek, rozpoczął, szukać będziemy tylko faktów, odrzucimy
zaś wszystko, co się nie da potwierdzić przez bezpośrednie
postrzeganie, przez analizę, a w dalszym ciągu przez ekspe-
*) Emil Littre:  Auguete Comte et la philosophie positive," 1863 r.
**) Paul Janet:  Les origines dc la philosophie d'Auguste Comte"
w  Revue des deus Mondes," rok 1887, tom 82-gi.
P me w a ż t i l k
on, ' � Poetek, jak koniec wszechrzeczy!
nZ"! T 1 mePr zebyteJ mgle tajemniczości, zakryte sta-f
nowczo dla oka śmiertelnika, przeto nie będziemy się mę-
czyh dal e mn d o m y s l a m ] e c z s k u p. ^ J^Jfc
.
i e C h y l a c h si z
S YS ? " " ^ ? 1-<1 kontroli zmy-
nieni ^1e Wyni ka Z t e g 0 wc a l e < al>yśiny mieli zaprzecza.! ist-
a t
P CZat ku j k ońc a cho<;
"lcm / f;" � > siC o te zagadki tro-
szczye nie będziemy.
Nl e C a n i oc z a t ku
tre *)~__ - Zna J * P > ani końca - mówił Lit*
ile rL "? .m a m y p r a w a t^erdzid, jakoby ich nie było,
^równocześnie nie wolno nam głosić, że istnieją. Dok-
Wl e i nt e, i
I wJ S "1C � geicyi boskiej i dlatego zachowuje
b J ę t n i e
S] A
S: � ' " ^ P> i aj ac ani za, ani prze-
, l ok t r
niowie^n?6 WLłaSCr'0'^ WComte' a kładli jego ucz-
J s
snosóh J- , / P�sobności nacisk, usiłując się w ten
raater
ifl  ,., , yalistów i ateuszów, którzy nie uzna-
s t r
ni e^SSce ? P� " " " ^ "! "! S P "!
cnodzące w? obserwacyj i *
w zakres ? doświadczenia.
0 S
PTI s woi ei ^ -5 d o my ś l i ( S , iż Comte, wyłączywszy z teo-
Z d n e j s t r o n
zdiwipi f y teologię i filozofie metafizyczna,
m
ietei w ITtei'yalizm' �gł się tylko oprzed na wiedzy, po-
Um na
indnkl",^ ^� �k ścisłych, posługujących się metodą,
I e m umi
ie-o noo-i;,!, eJętności odpowiadają, najwięcej
ZadaUie Wart S ć fil0z0fli
S ^ ' � ' -
B t ma t y c z i l y i n S
sama ich" C ? , ? Przyi-odniczym wskazuje
P
S C y ę J d 0 i a
^ychpomocSw T? ^ d-eni e jako najlep-
m o m
botanik nie zJZh "! i matematyk, chemik, fizyk i
zaszbby daleko, gdyby chcieli wysnuwad wnio-
) Emil Littrfe Tr
a n s r ! l t l 0 I l a l i
positire.-
'" "Styczeń "' sni e" w .,Revuc de philosophie
1 8 8 0
7
sek z wniosku, zamiast patrzeć", ważyC, liczyć, porównywać,
zapisywać i t. d.
I rzeczywiście pamiętał Comte w znanej klasyfikacji
nauk głównie o umiejętnościach ścisłych. Na czele posta�
wił matematykę, dalej idą: astronomia, fizyka, chemia, biolo�
gia i socyologia.
Pozytywizm więc Comte'a, jako metoda naukowa, jest
dalszym ciągiem, rozwinięciem zasad angielskich filozofów
indukcyjnych i pewnej grupy encyklopedystów francuskich,
nawiązaniem przerwanej przez wojny francuskie, przez Ke-
stauracyę i romantyzm nici, którą wiek XVIII-ty prząść
zaczął. Jak jego przodkowie po duchu, wykluczył Comte
z badań naukowych intuicyę, stawiając na jej miejscu bezpo�
średnią obserwacyę i doświadczenie.
Jako światopogląd, sąsiaduje pozytywizm Comte'a bar�
dzo blizko z materyalizinem,choć się tego towarzystwa wypiera
Nie zaprzecza wprawdzie istnienia Boga i początku rzecz}',
zwanego nadprzyrodzonym, nie jest ateuszem i jawnym zwo�
lennikiem mechanizmu, ale wyraża się o teologii i spirytualiz-
mie wszędzie z taką pogardą, że robi wrażenie, jakby sprzyjał
po cichu starszemu bratu. O sprawach, przekraczających
możność metody indukcyjnej, mówi rzadko i ostrożnie, ile�
kroć się jednak odezwie, zdradza zawsze pokrewieństwo
z materyalizmem, co przytrafia się najczęściej Littre'mn, któ�
ry uchodzi słusznie za najwierniejszą kopię mistrza;
Dla pozytywisty powinna być dusza nieznaną przyczy�
ną myśli, obok której przechodzi się obojętnie, jak słusznie
E. Caro zauważył *), nie można bowiem do niej zastosować
probierzów, któremi nauka ścisła rozporządza. Tymczasem,
chociaż pozytywizm nakazuje  neutralność" wobec wszelkich
*) E. Caro: .Emil Littre- w ezęśfi drogiej p. i.  La pbilosophie po-.
sitivc sos triinsfuniiations. sin aTenir." w  Revoe AM 1882, ton 51-szy.
zjawisk, podlegających obserwacyi, przychyla się mhno to
Littre do poglądu materyalistów. W przedmowie do dzieła
Leblais'a p. t.  Materalisme et Bpvritualismeu nazywa duszę
wyraz
nie  funkcyą systemu nerwowego". Me dusza myśli",
podług niego, lecz substancya nerwowa (la substance nerve-
usepense), na co zgodziliby się chętnie niemieccy materyali-
sci w rodzaju Moleschotta, Vogta i Buchnera. Na innem
miejscu *) przyznaje się Littre, że stoi w rzeczach psychicz�
nych zawsze po stronie nie psychologów, lecz fizyologów
i wyraża się stanowczo o istocie duszy, chociaż nie ma do te�
go prawa jako pozytywista prawowierny.
Zdawałoby się, że Comte, stanowczy przeciwnik wszel�
ka spekulacyi filozoficznej, a prorok faktu, usunie filozofię
wogole. Takby się należało spodziewać!, filozofia bowiem
przestaje =istnieć z chwilą, gdy każą jej porzucić metodę meta
lizylu. Me filozofią wtedy będzie, lecz wiedzą ścisłą.
lymczasem zbudował Comte właśnie system filozoficz�
ny, był w istocie głównie filozofem, z tą tylko różnicą, że
uczynił swoją naukę nauk" zależną od wiedzy, żądając, aby
się filozofia posługiwała nietylko rezultatami, ale i metodami
% W r z e c z
Z f  ? " Wni k a ni � y> z i a j ą c e się z pod nad-
e
n e m S T T ' d o s V i a d c z e ^ , nie jest, podług niego, zada�
niem filozofii Powinna ona tak samo, jak wiedza, ograniczyć
się na zjawiskach, dostępnych dla człowieka, powinna być
 KOMaynacyą wiedzy pozytywnej" (la coordination du savoir
po***,) przedmiotowem zestawieniem i uporządkowaniem
* 5 mkow pojedynczych nauk.
f i l
me t a Z? ^ �ZOf i ę W o g 6 l e nal eżał Comte, lecz tylko
a c a si
^ n S ? Z a j m u J �. Podług niego, zagadnieniami, któ-
Z a WS Z e w d z t ó z b
W n"! T ^ ^ adań naukowych.
ten sposób  czynił on filozofie służebnicą wiedzy, chociaż
" y  Ronie J e philosophie � ^. _
pos i ( i v e m Q r
9
wierzył i nczył, że wyniósł ją do godności rzeczywistej  na�
uki nauk."
W chwili kiedy August Oomte składał w  Kursie filo�
zofii pozytywnej" główne wytyczne wiary naukowej drugiej
połowy bieżącego stulecia, panował we Francyi nad du�
chami filozof wręcz przeciwnego kierunku. Eklektyka,f Wik�
tora Oousin'a, wówczas w Paryżu słuchano.
Nieznanego reformatora nikt zrazu nie zauważył; dzieł
jego, napisanych językiem ciężkim, trudnym do strawienia,
nikt nie czytał. Kiedy się Comte dowiedział, że się Littre
pragnie zapoznać z jego teoryami, był tą nowiną tak ucieszo�
ny, że posłał przyszłemu wyznawcy swojemu ogzemplarz
 Kursu filozofii pozytywnej."
Ale głos nowicyusza, w kraju rodzinnym prawie niedo -
strzeżony, popłynął przez morze do Anglii i potrącił tam o
mnóstwo dz
więków pokrewnych. W ojczyz
nie indukcyi od�
czuto w Comte'm natychmiast wspólnika i przyklaśnięto mu
gorąco. Pozytywizm francuski oddziałał stanowczo na nau�
kę i filozofię angielską czasów ostatnich. Wpływowi jego
ulegli w mniejszej lub większej części: Bain, Bailey, Buckie
Darwin, Grotte, Lewes, Miss Harriet Martineau, John Stu�
art Mili, Herbert Spencer i w. in.
Stanowisko swoje we Francyi zawdzięcza Comte głó�
wnie usilności, z jaką Littre jego doktryny rozkrzewiał.
Poznawszy się z teoryami mistrza około roku 1840-go,
przyswoił je sobie Emil Littre natychmiast i był przez całe
życie najgorliwszym ich popularyzatorem, nie rzucając ich
nawet wtedy, kiedy działalność ostatnich lat Comte'a nie po�
zyskała jego uznania. Littre nietylko wydał cały szereg ko.
mentarzów do  Kursu filozofii pozytywnej" (L'Analyse rai-
sonnee du cours de philosophie positive, 1845 r. L'Application
de la philosophie positive au goiwemement des sociites, 1849 r.
Consenation, Bevolution et Positwisme, 1852 r. Augustę
Comte et la philosophie positwe, 1863 r. i t. d.), ale, co waż-
10
niejsza, bo skuteczniejsza, wyzyskał dla nowej doktryny sto-"
sunki, jakie go łączyły z dziennikami. Za pośrednictwem
N~ational'u, którego był stałym współpracownikiem, wprowa�
dził pozytywizm na porządek dzienny rozpraw bieżący cli,
pchnął go między masy przeciętnej inteligencyi, wydeptując
dla niego szerszą ścieżkę. On też wydawał i redagował
urzędowy organ pozytywizmu: Bemie de philosophie scienti-
fiąue (od r. 1857). Nie tyle utalentowany, oryginalny, ile
pracowity, o czem zresztą sam wiedział i na co się skar�
żył ***), Littre spełnił obok Comte'a posłanictwo ucznia, od�
dającego się na łaskę i niełaskę mistrza.' Chociaż nie po�
chwalał ostatecznej przemiany pozytywizmu w rodzaj religii
świeckiej, którą Huxley nazwał trafnie  katolicyzmem bez
chrześciaństwa", nie sprzeniewierzył się mimo to jego głó�
wnym zasadom aż do śmierci. Jego spuściznę umysłową i sta�
nowisko naczelnika szkoły odziedziczył Piotr Laffitte, obe�
cny naczelnik pozytywizmu francuskiego.
I naszego kraju nie ominął pozytywizm, ale dotarł do
nas dopiero wówczas, kiedy się we Francyi i Anglii jego pa�
nowanie zaczęło chylić ku upadkowi. Począwszy od roku
1870-go mniej więcej, odgrywał u nas pozytywizm rolę ha�
sła, pod które grono publicystów i dziennikarzów, znanych
pod nazwą  młodych" albo  pozytywistów," podciągało
wszystko, co miało do powiedzenia społeczeństwu. Dopłyną�
wszy do Warszawy, stracił pozytywizm po drodze swój cha�
rakter filozoficzny i naukowy, a zamienił się na reakcę spo-
łeczno-Uteracką, zwróconą przeciw ideałom pokolenia, wycho�
wanego w trądy cyach romantyzmu. I u nas mówiono wpra�
wdzie dużo o naukowości pozytywizmu, o wszechmocy wie�
dzy, o znaczeniu metody indukcyjnej, obserwacyi i ekspery�
mentu, dysputy te jednak nie przekroczyły granic rozpraw po�
lemiczny ch,przygotowawczych.Filozofa pozytywnego lub cho-
')  Etudes et Glanures", str. 425.
11
ciaz
by popularyzatora w rodzaju Littre'go, nasz nich pozy�
tywny nie wydał. Tu i owdzie odnalez
libyśmy wpływ pozy-j
tywizmu w naukach ścisłych, głównie jednak przeszły jego
zasady do literatury i prasy, od pewnego zaś czasu wsiąka-:
ją, w życie, wytwarzając pokolenie nowe, zupełnie różne od
 zapaleńców" z epoki romantycznej. Kilku studyów sprawo�
zdawczych (Fr. Krupiński, 1868; Ziemba, 1873), wyjaśniają�
cych znaczenie pozytywizmu, i mnóstwa artykułów dzienni�
karskich, nie można oczywiście zaliczyć do wiedzy.
Szerzej i silniej oddziałał na świat cywilizowany dru�
gi mocarz naukowy bieżącego stulecia. Był czas, kiedy na�
zwisko Karola Darwina nie schodziło z ust ludzi wykształ�
conych. Powtarzali je filozofowie i uczeni, teologowie i ar�
tyści, starzy i młodzi, pierwsi z oburzeniem, drudzy z za�
chwytem. I Darwin stanowił rodzaj sztandaru dla takich
nawet kierunków, które nie pozostawały w żadnym związku
z biologią.
Teorya Darwina, znana dziś powszechnie, odznacza się
prostotą, w czem przewyższa nieco zawiłą, więcej złożoną
doktrynę Comte'a.
Wiadomo, że przez długie wieki wierzono w stałość
tak nieorganicznej, jak organicznej przyrody. Kiedy póz
niej
badania geologiczne i paleontologiczne wykazały, że ziemia ;
nie posiadała odrazu takiej postaci, w jakiej się nam obecnie
przedstawia, lecz odbyła liczne przemiany, zanim doszła do
stanu dzisiejszego, wówczas przyjęto hypotezę kataklizmów.
Gwałtowne wstrząśnienia miały tłómaczyć fakty, przeczące
stałości natury, potwierdzone przez geologię i paleontologię.
I w królestwie fauny i flory przyjmowano stałość ga�
tunków, nie podlegających od początku istnienia stanowczej
przemianie. Jeszcze Linneusz i Cuvier uznawali tę zasadę.
Ową niezmienność gatunków zastąpił Darwin zmien�
nością, czyli rozwojem (ewolucya, trans formizm): Wszelkie
organizmy ulegają, podług niego, ciągłym przemianom,
12
większym lub mniejszym, co zależy od warunków, w jakich
się dany organizm znajduje. Na przemianę organizmu
wpływają: 1) środowisko (atawizm, klimat, pożywienie, oto�
czenie i t. d.). 2) dobór płciowy i 3) walka o byt, nieuchron�
na dla każdego stworzenia, które pragnie żyć na ziemi.
Kozs^erzając swoją teoryę, mniemał Darwin, że, co�
fnąwszy się w tył, aż do początku organizmów, zastalibyśmy
tam niezawodnie nie tysiące gatunków, jak dotąd mniemano,
lecz kilka, a może nawet jeden tylko, z którego się wszy�
stkie inne przez stopniową ewolucyę rozwinęły.
Jak Comte nie był bezpodzielnyni właścicielem doktry�
ny pozytywnej, tak pracowali i na sławę Darwina liczni po�
przednicy. Idea zmienności gatunków świtała już w potęż�
nej głowie Arystotelesa, ale tylko świtała. Póz
niej niepo�
koiła ta sama myśl Kanta, Schellinga, Okena, Hegela, Goe�
thego, Buffona, Lamarck'a i Grodeffroy Saint-Hilaire'a. W
czasach nowszych wracali do niej Schleiden (1850 r.), Unger
(1852 r.), Schaafhausen (1853) i in. Że w chwili, kiedy Dar�
win ogłaszał swoje rozgłośne dzieło  O powstawaniu gatun�
ków" (w r, 1859) *), teorya jego.  wisiała w powietrzu," do�
wodem tego równoczesne, zupełnie z jego  odkryciami" zgo�
dne publikacye Wallace'a i Hooker'a. Pierwszeństwo nale�
ży się właściwie nawet Wallace'owi, gdyż praca jego była
wcześniej do druku gotowa i przyspieszyła wydanie  Po�
wstawania gatunków."
Teorya Darwina, uzasadniona w jego dziele lepieji
świadomiej i uczeniej, niż u innych, poparta niepospolitem
bogactwem obserwacyj, przyszła w samą porę i oto główny,
powód jej szybkiego rozgłosu. Zastosowana do człowieka,
dopełniła ona w pewnej mierze doktrynę francuskiego pozy�
tywizmu i materyalizm niemiecki.
*) Pełny tytuł:  O powstawaniu gatunków drog% wyboru natu�
ralnego, ezyli o zachowaniu ras uprzywilejowanych w walce o byt."
Przekładu polskiego dokonał dr. "W. Mayzeł, Warszawa'
13
Sam Darwin, ostrożniejszy od swoich popularyzato�
rów, nie wciągnął zrazu człowieka do teoryi rozwojowej-
Dopiero, zmuszony dziwacznemi wnioskami materyalistów
niemieckich, a może i olśniony powodzeniem, jakiego się
prawdopodobnie nie spodziewał, napisał i wydał drugie dzie�
ło p. t.  O pochodzeniu człowieka" (Tlie descent ofinan and
seledion in relation to sex; 1871 r.), które ściągnęło na niego
gromy idealistów, wygłosił bowiem hipotezę, druzgocącą
wszystko, co dotąd człowiek o sobie myślał. "Wprawdzie
nie wywiódł Darwin, jak się powszechnie mniema, rodu ludz�
kiego z małpiego protoplasty, nie powiedział nigdzie wyra�
z
nie, aby człowiek pochodził bezpośrednio, w prostej linii od
jakiegoś szympansa lub orangutana, przyjmując jednak, że
wszelkie organizmy, a więc i człowiek, mogły się rozwinąć
z jednego, wspólnego prototypu i wskazując na blizkie po�
krewieństwo morfologiczne, anatomiczne i fizyologiczne
człowieka z małpą, nie był dalekim od domysłu, który mu
eóx populi podsunął.
To główne dzieło ( Pochodzenie człowieka") przeszło
na własność szerszych kół i zapłodniło mnóstwo głów współ�
czesnych różnorodnemi doktrynami. Ewolucya  gatunku"
ludzkiego," wzmocniona przez filozofię pozytywną, przekona�
ła nietylko uczonych drugiej połowy bieżącego stulecia, lecz
także estetyków i artystów.
Przyczepiono do nazwiska Darwina etykietę materyali-
sty i ateusza, chociaż syn jego, Franciszek, dowiódł *), że
twórca ewolucyonistów angielskich był w istocie deistą.
 Niemożliwość pojęcia  pisał Darwin do jakiegoś młodego !
holendra  aby ten wielki i zdumiewający wszechświat miał
powstać z przypadku, zdaje mi się być głównym dowodem I
*)  Życie i listy K*Łjld)&rwina," przez Franciszka Darwina,
1887 r., streszczone w ąrt^MI^KSipyka de Varigny p. t.  La vie de
Charles Darwin," pornie^byjjkffiig^^gReyw des deus Mondes," 1887 r.,
tom 84-ty. J&fiyt
/'*'
u
istnienia Boga." A w innym liście twierdził, że  teorya
ewolucyi zgadza się najzupełniej z wiarą w Boga."
Darwin nie był więc ani niateryalistą, ani ateuszem,
jak nie wywiódł człowieka od małpy, ale, zachowując się zu�
pełnie obojętnie wobec pierwszych przyczyn wszechrzeczy
w rozumieniu teologii i metafizyki i ograniczając badania
swoje tylko do zjawisk dostępnych dla obserwacyi i doświad�
czenia, a wysnuwając z nich mimo to wnioski, których teo�
rya rozwojowa dotąd nie potwierdziła  podał materyali-
stom nową broń do ręki, tem niebezpieczniejszą, że posiada�
jącą pozory prawdy.
Tylko pozory, w rzeczywistości bowiem należy się dar-
winizmowi nazwa hipotezy, chociażby dlatego, że człowiek
nie posiada środków do ogarnięcia całego drzewa genealo�
gicznego organizmów. To, czego nas uczy znana dotąd histo-
rya fauny wogóle, nie przemawia wcale za zmiennością ga�
tunków, lecz potwierdza raczej ich stałość. Jak daleko pa�
mięć człowieka sięga, wszędzie spotyka ona zwierzęta w tej
samej postaci, w jakiej je dziś widzimy. Odmiany gatun�
ków, wywołane przez sztuczną hodowlę, bywają tak niezna�
czne, że nie mogą służyć za podstawę nauce pozytywnej.
Nie udało się jeszcze nikomu przemienić jaskółki w orła,
a chociażby na wronę, od komórki zaś, rzuconej na praski
brzegów morskich, aż do człowieka wiedzie droga tak nie�
przejrzana, że jej chyba oko ludzkie nigdy nie ogarnie i nie
zmierzy. Wiadomo, że ewolucyoniści operują nie tysiąca�
mi, lecz milionami, a śmielsi nawet miliardami lat, zapomina�
jąc, że wszystko, co leży po za granicami obserwacyi i do�
świadczenia, nie powinno obchodzić, nauki pozytywnej, czyli,
co ma to samo oznaczać, niezawodnej. Gdzie się kończy isto�
tne postrzeganie, tam zaczyna się królestwo metafizyki, wyklę�
tej zarówno przez pozytywizm, jak przez ewolucyonizm. Za�
sadę tę, obowiązującą wiedzę, pominął ostatecznie i Darwin.
Darwinizm obiegł z szybkością, właściwą naszym cza-
15
som, cały świat cywilizowany. Uznała go bez protestu pra.
wie cała znakomita większość" uczonycli drugiej połowy bie�
żącego stulecia. Głosy nielicznych przeciwników utonęły
w morzu radosnych okrzyków bezwzględnych wielbicielów.
Wiadomo, że teorya Darwina należała i u nas, po r. 1870-ym,
do  kwestyj palących," że, połączywszy się z doktryną Com�
tek i marzeniami materyalistów niemieckich, wypełniła je�
dną część programatu warszawskich postępowców.
Najgłośniejsze echo towarzyszyło początkom darwini-
zmu w Niemczech, gdzie odżył właśnie stary materyalizm
grecki. Potomkowie Leucyppa i Demokryta, bezpośredni
następcy francuskich encyklopedystów (Lamettrie, Hollbach)
powitali  odkrycia" angielskiego przyrodnika burzą okla�
sków. Dawały im przecież, jak wierzyli, to, czego dotąd
daremnie szukali, mianowicie podstawę naukową. Przeto
nic dziwnego, że Moleschott, Vogt, Buchner i Haeckel po�
chwycili skwapliwie hipotezę darwinizmu, zastosowując ją do
swoich celów.
Zarówno ewolucyonizm, jak pozytywizm, nie byli zado�
woleni z pokrewieństwa, jakie im materyalizm narzucił.
Comte określił ściśle granice wiedzy ludzkiej, a Darwin
przyznawał się do wiary w Boga. Zdaje się jednak, że się
materyaliści nie mylili, przyznając się do kuzynlowstwa z dok- -
trynami filozofów francuskich i uczonych angielskich.
Materyaliści, wręcz przeciwni teologii i metafizyce,
odrzucają nietylko nadprzyrodzony, ale wogóle wszelki nie�
znany początek świata, wszelką  niepoznawalną." Zdaniem
jch, nie ma nic po za materyą i po za siłami, w niej drze-
miącemi. Tylko materya istnieje, tylko w niej należy szu�
kać odpowiedzi na pytania, niepokojące człowieka.
Materyaliści twierdzą stanowczo, że prawdy teologii
i metafizyki należą, do krainy złudzeń i w tem różnią się
wistocie od pozytywizmu i ewolucyonizmu, z których pierw�
szy udaje Wobec pierwotnych i ostatecznych przyczyn obojęt-
16
ność", drugi zaś nie zaprzecza istnienia  niepoznawalnej."
Jest to jednak różnica tak subtelna, tak sztuczna, że była
długo tajemnica dla przeciętnych zwolenników doktryn no�
woczesnych.
Odmienni w zasadzie, schodzą się pozytywiści i ewolu-
cyoniści z materyalistami w wykonaniu swoich teoryj.
Wiadomo, że jnateryalizm usiłuje nietylko powstanie
organizmów, ale i rozwój ludzkości i zjawiska życia ducho�
wego wytłómaczyć na podstawie samych tylko praw fizycz�
nych, tkwiących w materyi. Materya i prawa jej są, po�
dług niego, jedyną istotą wszechrzeczy.
Pozytywizm i ewolucyonizm, szukając tylko faktów,
z których wydobywają za pomocą analizy i eksperymentu
wspólną im zasadę i wywołujące je prawa, czynią właściwie
to samo, co materyalizm, z tą, co najwyżej, poprawką, że po�
stępują prawidłowiej, więcej naukowo. Dzieci wiedzy znają
się lepiej na metodach badania od wychowańców filozofii.
Zresztą i owa obojętność" pozytywizmu wobec pierw�
szych i ostatnich przyczyn i owe korzenie się ewolucyoni-
żmu przed  niepoznawalną" są w rzeczywistości jedynie
maską.. W praktycznem zastosowaniu nie omijają ani pozy�
tywiści, ani ewolucyoniści zjawisk duchowych, lecz tłóma-
czą je w ten sam sposób, co materyaliści. Że nie wymie�
niają terminów  Bóg"  dusza nieśmiertelna" i t. d., nie do�
wodzi wcale, aby się liczyli z prawdami, które te określenia
wyrażają.
Przypatrzywszy się bliżej pozytywizmowi francuskie�
mu i ewolucyonizmowi angielskiemu, dostrzegamy w nich
rysy familijne materyalizmu wogóle. Wszystkie te trzy
teorye należą do jednej rodziny. A
ączy je wspólna nie�
chęć do teologii i metafizyki, do wiary i filozofii spirytuali�
stycznej, a rozdziela tylko metoda badania.
I I .
Moralno-niezawisła. - Littrć. - Spencer. - Ewol..<.yon�in , �
karne,,,. - Ferri. - Lobro o. - Pozytywizm w Msłory.. - >;' " '-
S
Buckie. - Pozytywizm u krytyce literackiej. - Talp*. - A
"!-' �" ;
Pozytywfeni w literaturze pięknej. - Teorye estetyczne Flauhe.ta.
la _ Ogólny pogląd.
^ Ws z e l k a teorya jest jako kula, która, rzucona raz na
i " pochyłość, nie zatrzymuj,' się aż u jej stop, a tani je-
T me rusza się przez pewien czas, wiruje, zantm
 statecznie stanie. Uczniowie mistrzów nie mają spokoju,
' dopóki nie doprowadzą nowej doktryny ad ah.nrdum.
Zdawałoby się, że pozytywiści francuscy zadowMmą
sie dziedzina nauk ścisłych, że wystarczy tm ^mnadzenu
i porządkowanie taktów. Tymczasem stało s.ę inaczej
M r < M f ~ * powiedzieli sobie a P W ^
ten, kto ogarnia całokształt ^ ^ - S
zaś w tartaktt życia odgrywają zasady mmt a ^ P
wszorzedną. przeto należy wymyślić dla � ? J * * g J1
zytywna, ni; zawisłą od jakichś tam uczuć u, odzonych, lecz
opartą na stałych podwalinach naukowych.
5a Schyłku Wieku
Pierwszy Littre zabrał się do tej roboty syzyfowej
i powracał do niej po kilka razy, czuł bowiem sam, że poje�
dyncze części jego etyki nie wynikają, tak dokładnie jedne
z drugich, jak powinny wnioski, wysnuwane przez myśliciela
pozytywnego.
y
ródłem wszelkiej moralności są,, podług Littre'ego"),
dwa uczucia, dopełniające się nawzajem, konieczne do istnie�
nia każdej  substancyi żyjącej" {swbdąnce vivanłe), miano�
wicie: egoizm i altruizm. Pierwszy służy do utrzymania je-
( dnostki  drugi zachowuje  gatunek." Egoizm, czyli in�
stynkt samozachowawczy uczy człowieka, że, aby żyć, trze�
ba jeść i pić, altruizm znów wszczepia w niego miłość do
drugiej płci. Egoizm, rozwijając się i różniczkują*, rozpa�
da się zczasem na szereg podogoizmów. jak: miłość zdrowia,
dobrobytu, władzy, sławy i t. d.; altruizm, przechodząc tak�
że przez czyszczący ogień ewolucyi, szlachetnieje, rozszerza
się, przenosi się z żony na dziecko i rodzinę, w dalszym ciągu
ogarnia okolicę, prowincyę, kraj, w końcu ludzkość całą.
Mimo tak logicznie na pozór rozsnutego pochodu uczuć
moralnych, począwszy od pierwotnego egoizmu zwierzęcia
żerującego, aż do poświęcenia bohatera i męczennika, nie-
zdawała się Littreinu budowa jego etyki dosyć spoistą.
Chociaż wmawiał w siebie i w innych, że altruizm jest tak,
samo właściwością wszelkiej  substancyi żyjącej," jak ego�
izm, nie bardzo chyba sam w swoją, hipotezę wierzył, dodał
bowiem do owych dwóch podwalin jeszcze trzecią. **).
Ponieważ mu filozoficzne wyjaśnienie uczuć altruisty-
cznych nie wystarczało, a nie chciał i nie mógł, jako pozy�
tywista, wrócić do idei wrodzonych metafizyki, przeto skoin-
" )  Revne de philosopbie positiye," styczeń, 1870 r.
**)  La science au point de vue philosophiijue," str. 331, 339. 346.
19
pono wał sobie jakieś uczucia wyższego rzędu, które nazwał
des sentimem desinteresses, a doszedł do nich za pomocą naj�
czystszej spekulacyi (filozoficznej), aczkolwiek pozytywizm
(twą  igraszkę słów' raz na zawsze z królestwa wiedzy wy�
kluczył. Te uczucia  bezinteresowne" mają człowieka
uczyć miłości prawdy, dobra i sprawiedliwości, a rodzą się
z intuicyi (intmUmi itreduetiMe, fdo świadomości przez logikę.
Ani się Littre- nie opatrzył, jak, dopełniając części fi-
zyologicznej* swojej etyki, znalazł się w parnym środku me�
tafizyki, czemże bowiem innem jest intuicya, jeżeli me pra�
wami objawionemi i wrodzonemi? Pomiarkowawszy się, że
zboczył z gościńca pozytywnego, starał się następca Com-
tea dociągnąć  uczucia bezinteresowne" do fizyologii, ale
brnął już'tylko coraz dalej między chwasty czczej kazuisty-
ki, nieprzekonywającej nikogo.
Co się pozytywizmowi francuskiemu nie udało, to po�
stanowił wykonać ewolucyonizm angielski. Już przed Her�
bertem Spencerem,  naszym wielkim filozofem," jak go sam
Darwin nazywał, marzył H. Sidgwick o moralności nauko�
wej ( Metody moralności").
Herbertowi Spencerowi, filozofowi ewolucyonizmu an�
gielskiego, spieszyło się tak bardzo z uszczęśliwieniem ludz�
kości przez moralność niezawisłą, że, obawiając się, aby je�
go śmierć przedwczesna nie pozbawiła świata nowej ewan�
gelii, przerwał nakreślony oddawna plan swoich robót i wy�
dał ćzemprędzej ..Zasady etyki" (The data of etlrics, 1879 r.).
Rozebrawszy moralność Spencera z bardzo ciężkiego
przyodziewku, zszytego z kilku mil erudycji, znajdziemy na
jej dnie główne zarysy etyki pozytywnej. Szczerszym był
tylko anglik i konsekwentniejszym od francuza, bo miał u sie�
bie wyborne oparcie w istniejącym już utylitaryzmie.
.Ink Littre, wywodzi i Spencer uczucia moralne z ego-
'JO
izmu i jak on, przyjmuje, oprócz pierwotnego samolubstwa,
drugą podstawę szlachetniejszą, którą nazywa raz sympa-
tyą, to znów altruizmem. Ale podczas kiedy Littre potyka
się już przy przejściu z egoizmu do altruizmu, przywołując
do pomocy miłos'ć płciową, niby pomost złoty, łączący nik-
czemność z dobrocią, Spencer rusza dalej prostą drogą, .li�
go altruizm jest także egoizmem, bo, człowiek, skazany na
obcowanie z bliz
nimi, skuty z nimi wspóluemi interesami,
musi ich sprawy uwzględniać. Zginąłby sam, gdyby się
z sąsiadem nie liczył.
Zachodzi pytanie, w jaki sposób rozwija się z takiego
altruizmu, który jest wistocie tylko rozumnym z konieczno�
ści, raczej chytrym, przyczajonym egoizmem, cały szereg
szczytnych uczuć, stanowiących chlubę ludzkości? Za po�
mocą jakich środków dochodzi człowiek do przyjaz
ni, hono�
ru, uczciwości, obowiązkowości, do miłości kraju i poświęce�
nia, do wyrzeczenia się osobistych spraw dla cudzego dobra.
Littre, nie umiejąc sobie inaczej poradzić, sięgnął
w tym wypadku do argumentacyi nienawistnej metafizyki,
ale Spencer nie potrzebował się posługiwać staroświecczy-
zną spirytualistyczną, bo znalazł gotową odpowiedz
w dar-
winizmie.
W jaki sposób? W bardzo prosty. Oto wydobędzie
prawo ewolucyi, bez jakiejkolwik pomocy, z brzydkiej po-
ezwarki przepięknego motyla. Człowiek, zmuszony przez
położenie swoje do moralnego postępowania, przywyknie
z czasem tak do wszelkich cnót, że choćby chciał, nie może
być szkodliwym. Wszakże tracą zwierzęta przyswojone
dzikość swobody. Tak samo ujarzmi kiedyś prawo ewolu�
cyi, konieczność nieuchronna, każdego buntownika, robiąc
z niego pokorne, cierpliwe, dobre bydlę, rodzaj maszyny,
ruszającej się tak, jak jej nakazują: egoizm i altruizm w po�
łączeniu z atawizmem i ze środowiskiem społeCznem.
21
A co nakazują te wszystkie prawa? Rzecz wyborna,
bo rozkosz, przyjemność, szczęście.
Dobrym nazywa Spencer każdy czyn, przyczyniający
się do spełnienia celu jednostki i gatunku, ponieważ zaś osta�
tecznym Celem ludzkości ma być powszechne zadowolenie,
ogólne szczęście, przeto będzie dobrem wszystko, co wywo�
łuje przyjemność. Rozkosz jest treścią dobra.
W jaki jednak sposób rozróżni człowiek, z istoty swo�
jej więcej egoistyczny niż altruistyczny, prawa dobra oso�
bistego od praw dobra szerszego? Wcale tej sztuki znać
nie potrzebuje, myśli bowiem za niego ewolucya, stokroć
rozumniejsza od niego. Ona wie najlepiej, Co potrzebne do
podtrzymania gatunku, co należy wyłączyć z egoizmu, aby
nie szkodził altruizmowi; ona wytwarza stopniowo, w miarę
rozwijania się społeczeństw, coraz to lepsze, szersze, skute�
czniejsze zasady moralne i wszczepia je w człowieka za po�
mocą atawizmu. Metafizycy, mówiąc o zasadach wrodzo�
nych, mają nieco raćyi z tą tylko poprawką, że owe zasady
wrodzone nie są dziełem kogoś, stojącego z zewnątrz stwo�
rzenia (siły nadprzyrodzone), lecz tkwią w istocie ewolucyi.
W ten mniej więcej sposób wygląda etyka niezawisła,
świecka, naukowa, która miała zastąpić moralność religii
i filozofii metafizycznej. Pozytywiści francuscy i ewolncyo-
niści angielscy zbudowali ją na egoizmie człowieka i na
prawie ogólnego rozwoju, odrzuciwszy podwaliny dawniej�
szej moralności, mianowicie: początek nadprzyrodzony, czyli
boskość idei wrodzonych, nieśmiertelność duszy i wolną wo�
lę. Człowiek nie potrzebuje niczyjej pomocy do zrozumie�
nia, tego, co mu służy, a co szkodzi, gdyż właściwego postę�
powania uczy go, podług pozytywizmu, inteligencya, zdol�
ność wnioskowania, poczucie prawdy, a podług ewolucyoni-
zmu, naturalna siła rozwoju, nieuchronna konieczność
istnienia.
Istota etyki niezawisłej wyklucza z góry wszelką po-
\
22
wagę. jakakolwiekby ona była, i wszelkie świadome współ�
działanie człowieka, rzucając go aa pastwę fatalizmu pozwo-
jowego.
Ma się. rozumieć, że naukowość etyki niezawisłej koń�
czy się z Cliwilą,, gdy nowocześni moraliści przechodzą od
egoizmu do altruizmu. Wszystko, co Spencer mówi o przy�
szłej szczęśliwości ludzkiej, o dalszych losach altruizmu, prze�
kracza granice obserwacyi i doświadczenia, więc należy nie
do wiedzy pozytywnej, lecz do metafizyki. Jest to poemat*
miejscami bardzo dobrze obmyślany, ale zawsze tylko poe�
mat. Charakteru utopistycznego nie pozbawia go niezwy�
kła erudycya encyklopedyczna, mająca pokryć sztuczność
argumentacji.
"Wczytując się w dzieła pozytywistów i ewolueyoni-
stow. podziwia się bardzo często giętkość myśli ludzkiej,
zdolnej do wszelkich łamańców i skoków logicznych. Ta ino
np , dla którego sumienie jest także tylko  produktem przy�
czyn naturalnych, jak cukier i kwas siarczany", tłómaczy
postępek szlachetny następnie: ponieważ wiesz, że śmierć jest
nieszczęściem, przeto, widząc człowieka tonącego, rzucasz
się do wody.
Czy tak? Egoizm pospolity, nie rozumiejący się na
dyalektyce pozytywnej, wnioskuje inaczej. Ponieważ wiem
filozofuje  że śmierć jest nieszczęściem, a broniąc tonącego,
mogę sam utonąć, przeto byłbym idyotą, gdybym wszedł do
wody.
Logiczniejsza to chyba argumentacya.
Najwięcej kłopotu sprawia pozytywistom i ewolucyo-
nistom obowiązek, powinność. Bo jakże pomieścić te szcze�
gólne uczucia w ramach etyki, wysnutej z egoizmu?
G-dy ktoś powie: Bóg wszczepił w ciebie możność
i świadomość, dobrego postępowania i dał Ci widną wole. abyś
mógł panować nad złemi pokusami, wówczas pojmie go na�
wet prostaczek. Kiedy jednak ktoś twierdzi, że właściwą
y
3
i jedynie uprawniona przyczynę wszystkich czynów ludz�
kich jest samolubstwo, a mimo to żąda nietylko uczuć altrni-
stycznych niższego rzędu, lecz nawet: poświęcenia, ofiary,
obowiązku, wtedy musi się oczywiście odwołać do sztuczek
solistycznych, aby takie dwa końce powiązać.
Bo byłby niesprawiedliwym, ktoby zarzucał pozytywi�
stom i ewolucyonistom rozmyślną chęć gorszenia  malucz�
kich." Nie pragnęli tego ani Comte, ani Littre, aui Spen�
cer. Wszyscy oni rozumieją bardzo dobrze doniosłość mo�
ralności i zgadzają się w ostatecznych rezultatach z etyką
metafizyczną. Głównie pozytywiści francuscy usiłowali
dorównać spirytualistom. Littre, który był osobiście czło�
wiekiem znanej uczciwości, bolat nad tern, że nie może po�
godzić egoizmu z altruizmem, a Ointe mówił wyraz
nie
w swoim  Kursie filozofii pozytywnej":  gdyby ziemia
miała być skazaną na blizki zgon przez jakieś gwał�
towne wstrząśnienie, nawet wówczas, aż do ostatniej chwili
jej istnienia, nie przestawałoby oddanie się na usługi bli�
z
niego, podporządkowanie jednostki pod społeczeństwo być
najwyższem dobrem i obowiązkiem." Tylko Spencerowi
i jego uczniom możnaby zarzucić tu i owdzie obłudne wykrę�
canie się, fałszywą grę kazuistyczną, ale i oni nie poważyli
się na stanowczą negacyę zdobyczy  lepszej części Czło�
wieka."
Ten fanatyzm altruistyczny zastanawia u ludzi, któ�
rych punkt wyjścia powinien był zaprowadzić tam, dokąd
zawiódł utylitarystów angielskich. Gdy Bentham mówi.
jak powtarza M. Guyau*):  Me spodziewajcie się, aby ktoś-
kolwiek podniósł nawet mały palec w sprawie bliz
niego, je�
żeli nic widzi w teni własnego interesu/* wówczas rozumie�
my go bardzo dobrze. Jest szczerym. Ale kiedy pozyty-
*) U. (iuyau:  La morale anglaise contemporaine" w rozdziale
o Benthamie.
24
wiści i ewolucyoniści, nie uznający wrodzonych praw moral�
nych, korzący się przed egoizmem, żądają mimo to najwyż�
szych przejawów altruizmu, wtedy nie wiemy przez chwilę,
co z tym fantem począć.
Ernest Renan, który miewał czasami błyski jasnowi�
dzenia, wygłosił podczas przyjęcia Cherbuliez'a do Akade�
mii francuskiej (d. 2i> maja 1882 r.), zdanie następujące:
 Został nam jeszcze tuk moralny (ht gńee morale) dawnej
wiary, choć porzuciliśmy jej kajdany. Bez naszej wiedzy
zawdzięczamy bardzo często tym odepchniętym zasadom
resztki naszej cnoty. Żyjemy cieniem, wonią pustego na�
czynia. Po nas będą ludzie żyli cieniem cienia, co mi się
zbyt lekką wydaje potrawą."
Stary grzesznik wytłómaczył bardzo dobrze, choć mo�
że sam o tern nie wiedział, ostrożność pozytywistów i ewo-
lucyonistów wobec etyki. Tak Comte, jak Littre i Spen�
cer, aczkolwiek mówią tyle o dziedziczności, zapomnieli, że
byli sami wychowańcami moralności chrześciańskiej i meta�
fizycznej, że wyrośli w zasadach  zwietrzałych" że ciążyła
na nich spuścizna wieków, zbyt wielka, aby ją jedno poko�
lenie mogło usunąć. Żyli oni w młodości swojej owym  cie�
niem" Renana, ową  wonią" pustego, ale zawsze jeszcze wo�
niejącego naczynia, byli poprostu chrześcianinami z urodze�
nia, zanim zaczęli burzyć gmach trądyCyj, wziętych po
szeregu przodków i dlatego zawahali się przed ostateezne-
mi rezultatami swoich przesłanek. Ztąd prawdopodobnie
owa kazuistyka pozytywistów i zamaskowana zręcznie obłu�
da ewolucyonistów.
Ale ci, co po nich przyjdą, co karmić się będą już tyl�
ko  cieniem cienia," czy zatrzymają się w połowie drogi?
Ocalą-ż epigoni z ogólnego bankructwa dawnych skarbów
religijnych i filozoficznych obowiązek, szlachetność, bezin�
teresowność?
AVłaśnie w połowićzności, w nieszczerości etyki pozy-
26
tywnej i ewolucyonistycżnej tkwi jej trucizna. Z teoryą,
doprowadzoną ad absurdum, można się szybko załatwić, lecz
doktryna podstępna, zwłaszcza poparta przez rzeczywistą
erudycyę, może nieświadomych, nie przywykłych do kryty�
cznego myślenia, olśnić, przekonać i zgorszyć. *).
Gdyby złodzieje, podpalacze, rabusie i wszelacy wogó-
le zbrodniarze znali filozofię pozytywną i ewolucyonistycz-
ną, mieliby prawo przemówić do sędziów: na jakiej zasadzie
odbieracie nam wolność, a nawet życie, skoro wrodzone idee
moralne i wolna wola nigdy nie istniały? Jeżeli kradniemy,
podpalamy, zabijamy, to czynimy tylko to, co nam nasze in�
stynkty, odziedziczone po przodkach, nakazują. Nie nasza
wina, że o nas ewolucja uczuć altruistycznycli zapomniała.
Postępujemy z
le, bo niemożemy inaczej.
Podobne wnioski wysnuto już z ęwolucyi, chociaż z in�
nem rozwiązaniem. "Wprawdzie nie dysputował jeszcze
w ten sposób cech zbrodniarski z cechem sędziowskim, ale
wyręczyli go  antropologowie kryminalni."
W ojczyz
nie muzyki i malarstwa utworzyła się temu lat
piętnaście szkoła prawników, która postanowiła wywrócić
na nic dotychczasowe prawo karne. Myliła się cała prze�
szłość  oświadczył pierwszy Fen-i, profesor uniwersytetu
rzymskiego  potępiając w zbrodniarzu wolną, rozmyślnie
grzeszącą wolę. Nie ma żadnej wolnej woli, więc nie może
być i występnych ze świadomością. Całą część pierwszą
dzieła p. t. La teorica MV ImputaMlita poświęcił Fen-i za�
przeczeniu wolnej woli.
*) Ciekawych fachowej krytyki etyki niezawisłej odsyłam do
dzieł: Alfreda Fouillee  Critiąue des systemes de morale contemporaine";
M. (Juyau  La morale anglaise contemporaine'; E. Caro  Problemes de
morale soeiale," z których w stndyom niniejszem korzystałem. ^ U nas
znalazła moralność świecka utalentowanego komentatora w osobie Ale�
ksandra Świętochowskiego ( O powstawaniu praw moralnych.").
(Przyp. aut.)
4
Ra Schyłku Wieku
%
Co Ferri rozpoczął, to dopełnił i uzasadnił znany i u nas
bardzo dobrze Cezary Lorabroso, profesor uniwersytetu
turyńskiego. Jego rozgłośne dzieło p. t.  Człowiek-zbro-
dniarz" (L'uomo delięuente) przyswojono już literaturze pol�
skiej.
Jak pozytywiści francuscy i ewolucyoniści angielscy,
odrzucają i włoscy antropologowie kryminalni  majaki teo�
logii i metafizyki" (Ferri): Boga, duszę, wolną wolę, a uzna�
ją tylko zdobycze wiedzy pozytywnej. Antropologia ma,
podług nich, tylko o tyle znaczenie i wartość, o ile się ba�
dania jej odnoszą do Ciała ludzkiego, czyli do przedmiotu,
podlegającego bezpośredniej obserwacyi. Psychologia me�
tafizyków należy do złudzeń przeszłości, psychologia bowiem
naukowa jest częścią fizyologii.
Tłómacząc istotę zbrodni, wychodzą antropologowie
włoscy z jednej z podstaw ewolucyonizmu, mianowicie z ata�
wizmu. Wiadomo, że dziecko dziedziczy po rodzicach uło�
mności fizyczne i skłonności moralne. Ponieważ jednak nau�
ka nie ustaliła dotąd reguł atawizmu, który odbywa czasami
dziwne skoki, ponieważ wykazano,'że wady i przymioty oj�
ca i matki przechodzą niezawsze i nie w równej mierze na
synów lub córki, ponieważ, słowem, nie wykryto jeszcze,
w jaki sposób dziedziczność działa, przeto dopełnili kryminali�
ści włoscy pomysł Darwina, dodając do atawizmu wogól*'
atawizm  przeplatany, przerywany," co znaczy, że na po�
tomków mogą spadać instynkty najdalszych nawet przodków.
Jak ewolucyoniści angielscy, lubią i antropologowie
włoscy długie przestrzenie czasu. Za małe są dla nich ra�
my historyi Cywilizowanej ludzkości. Szukając z
ródeł ata�
wizmu, dopuszczają się herezyi przeciw głównej zasadzie
wiedzy pozytywnej, bo powołują się nietylko na anatomię
i psychologię dzikich, ale nawet na świadectwa paleontologii,
która przekracza dziedzinę obserwacyi w sferze zjawisk
psychologicznych. Postać człowieka przeddziejowego mo-
27
żna odbudować ze szczątków, wydobytych z głębszych po�
kładów ziemi, ale jego skłonności, upodobania, jego etykę
i psychologię? Należy wątpić, Czy się ta sztuka uda kiedy�
kolwiek nauce.
Jak ewolucyoniści angielscy, nie robią w końcu i kry�
minaliści włoscy różnicy między człowiekiem, zwierzęciem
i rośliną. I oni obejmują Całe stworzenie jedną wspólną
wstęgą.
Cezary Lombroso, szukając istoty występku, zaczął od
roślin i zwierząt. Cały rozdział pierwszy swojego najprze�
dniejszego dzieła*) poświęcił temu przedmiotowi, przechodząc
dopiero następnie do plemion dzikich, u których znalazł ry�
sy znamienne zbrodniarza.
Bo bezpośrednim potomkiem człowieka dzikiego jest
zbrodniarz współczesny, twierdzą antropologowie włoscy-
Jak dziki, odznacza się i zbrodniarz: nieczułością fizyczną
i moralną; jak on, kocha się ijego kopia w różnych żargonach,
w tatuowaniu skóry i t. d. Instynkty i skłonności jakie�
goś dzikiego protoplasty odziedziczył zbrodniarz. Stało się
to oczywiście bez jego winy. Jest nikczemnikiem, bo nie
może inaczej.
Doszedłszy do takiego odkrycia, poszli antropologowie
włoscy dalej. Skoro znamy już protoplastów zbrodniarzów,
przeto możemy ustalić ogólny typ człowieka występnego 
wnioskują. Dość przypatrzeć się budowie mieszkańców
ziem, nie uszlachetnionych dotąd przez cywilizacyę, i porów�
nać ją z anatomią: złodziejów, morderców, podpalaczów
i t. d., aby pochwycić cechy charakterystyczne jednostki
zwyrodnionej.
*) Cezary Lombroso (W przekładzie polskim) ,Czlowiek-Zbro-
dniarz"; 3 tomy; "Warszawa, 1891 r. Tom I, rozdział 1, 1> t.-Zbrodnia
i organizmy niższe."
Co Ferri rozpoczął, to dopełnił i uzasadnił znany i u nas
bardzo dobrze Cezary Lombroso, profesor uniwersytetu
turyńskiego. Jego rozgłos'ne dzieło p. t.  Człowiek-zbro-
dniarz" (L'uomo deliąuente) przyswojono już literaturze pol�
skiej.
Jak pozytywiści francuscy i ewolucyoniści angielscy,
odrzucają i włoscy antropologowie kryminalni  majaki teo�
logii i metafizyki" (Ferri): Boga, duszę, wolną wolę, a uzna�
ją tylko zdobycze wiedzy pozytywnej. Antropologia ma,
podług nich, tylko o tyle znaczenie i wartos'ć, o ile się ba�
dania jej odnoszą do Ciała ludzkiego, czyli do przedmiotu,
podlegającego bezpośredniej obserwacyi. Psychologia me�
tafizyków należy do złudzeń przeszłości, psychologia bowiem
naukowa jest częścią fizyologii.
Tłómacząc istotę zbrodni, wychodzą antropologowie
włoscy z jednej z podstaw ewolucyonizmu, mianowicie z ata�
wizmu. Wiadomo, że dziecko dziedziczy po rodzicach uło�
mności fizyczne i skłonności moralne. Ponieważ jednak nau�
ka nie ustaliła dotąd reguł atawizmu, który odbywa czasami
dziwne skoki, ponieważ wykazano, że wady i przymioty oj�
ca i matki przechodzą niezawsze i nie w równej mierze na
synów lub córki, ponieważ, słowem, nie wykryto jeszcze,
w jaki sposób dziedziczność działa, przeto dopełnili kryminali�
ści włoscy pomysł Darwina, dodając do atawizmu wogóle
atawizm  przeplatany, przerywany," co znaczy, że na po�
tomków mogą spadać instynkty najdalszych nawet przodków.
Jak ewolucyoniści angielscy, lubią i antropologowie
włoscy długie przestrzenie czasu. Za małe są dla nich ra�
my historyi Cywilizowanej ludzkości. Szukając z
ródeł ata�
wizmu, dopuszczają się herezyi przeciw głównej zasadzie
wiedzy pozytywnej, bo powołują się nietylko na anatomię
i psychologię dzikich, ale nawet na świadectwa paleontologii,
która przekracza dziedzinę obserwacyi w sferze zjawisk
psychologicznych. Postać człowieka przeddziejowego mo-
27
żna odbudować" ze szczątków, wydobytych z głębszych po�
kładów ziemi, ale jego skłonnos'oi, upodobania, jego etykę
i psychologię? Należy wątpić, Czy się ta sztuka uda kiedy�
kolwiek nauce.
Jak ewolucyonis'ei angielscy, nie robią w końcu i kry�
minaliści włoscy różnicy między człowiekiem, zwierzęciem
i rośliną. I oni obejmują Całe stworzenie jedną wspólną
wstęgą.
Cezary Lombroso, szukając istoty występku, zaczął od
roślin i zwierząt. Cały rozdział pierwszy swojego najprze�
dniejszego dzieła*) poświęcił temu przedmiotowi, przechodząc
dopiero następnie do plemion dzikich, u których znalazł ry�
sy znamienne zbrodniarza.
Bo bezpośrednim potomkiem Człowiek- dzikiego jest
zbrodniarz współczesny, twierdzą antropologowie włoscy-
Jak dziki, odznacza się i zbrodniarz: nieczułością fizyczną
i moralną; jak on, kocha się ijego kopia w różnych żargonach,
w tatuowaniu skóry i t. d. Instynkty i skłonności jakie�
goś dzikiego protoplasty odziedziczył zbrodniarz. Stało się
to oczywiście bez jego winy. Jest nikczemnikiem, bo nie
może inaczej.
Doszedłszy do takiego odkrycia, poszli antropologowie
włoscy dalej. Skoro znamy już protoplastów zbrodniarzów,
przeto możemy ustalić ogólny typ człowieka występnego 
wnioskują. Dość przypatrzeć się budowie mieszkańców
ziem, nie uszlachetnionych dotąd przez cywilizacyę, i porów�
nać ją z anatomią: złodziejów, morderców, podpalaczów
i t. d., aby pochwycić cechy charakterystyczne jednostki
zwyrodnionej.
*) Cezary Lombroso (W przekładzie polskim)  Człowiek-Zbro-
dniarz"; 3 tomy; "Warszawa, 1S91 r. Tom I, rozdział I, p t.  Zbrodnia
i organizmy niższe."
28
I rzeczy wis'cie, zdjąwszy mnóstwo fotografii ze zbrodnia-
rzów i porównawszy owe  dokumenty" z podobiznami dzi�
kich, znalez
li antropologowie zupełne podobieństwo między
anatomią i fizyognomią jednych i drugich. Z pozyskanych
w taki sposób danych, z cech zewnętrznych, wspólnych za�
równo dzikim, jak ich bezpośrednim następcom, ulepili  typ"
zbrodniarza urodzonego.
Zbrodniarzem jest, będzie, lub mógłby być, gdyby go
do tego okoliczności zmusiły  podług antropologów wło�
skich  każdy człowiek, który posiada: uszy silnie odstają�
ce, włosy obfite, zarost rzadki, wystające zatoki czołowe,
wielkie żuchwy, podbródek kwadratowy i sterczący, obłęki
jarzmowe rozszerzone, gestykulacyę żywą*), czoło w tył
podane, górną wargę Cienką, nos skrzywiony w jedną albo
drugą stronę, garbaty, spłaszczony, zanadto długi, czaszkę
i twarz nieprawidłowo rozwinięte, i t. d. I tam dalej,
liczba bowiem Cech znamiennych zbrodniarza, dołącza�
nych kolejno przez uczniów Lombrosa, wzrosła do ta�
kiej wysokości, że nie wiadomo już obecnie, jak wygląda
człowiek występny, a jak uczciwy. Nazwiska zwolenników
antropologii kryminalnej tworzą bardzo długi łańcuch. Wie�
rzą w zasady  nowej nauki," oprócz Ferrfego i Lombrosa:
baron Garofalo, Sergi, Colojani, Marro, Mingazzini, Yaraglia,
Ottolenghi, Frigerio, Gradenigo, Verga, Pinero, Brunati,
Tomino, Gonzales, Lucas, Anfosso, Romiti, Pugliese i w. in.
Każdy z tych uczonych dodał do ogólnego zbiornika garść
własnych spostrzeżeń. T^n badał czoła zbrodniarzów, ów
ich włosy, oczy, nosy, trzeci usta, ręce i t. d.; znalez
li się
nawet tacy, którzy spotykali inny typ zbrodniarza w jednej,
a inny w drugiej prowincyi.
Zdziwili się mędrcy włoscy, gdy im ziomek ich, Ary-
*) Cezary Lombroso, jak wyżej: tom N, st. 40.
20
styd Gabeli, przypomniał, że odgrzewają stare  marzenia"
Gralla i Lavater'a, a przecież jest antropologia kryminalna
wistocie tylko dalszym cięgiem frenologii, rozpoznaje bo�
wiem, jak ona, właściwości psychologiczne człowieka po zna�
kach zewnętrznych.
Dzieło towarzyszów uwieńczył Lombroso, dodając
w drugi em wydaniu  Człowieka zbrodniarza" (w r. 1889) do
atawizmu i frenologii jeszcze epilepsyę. Epileptykiem ma
być, podług niego, każdy zbrodniarz, czyli chorym, pozba�
wionym możności panowania nad sobą.
Prawo karne, oparte na zasadach antropologii krymi�
nalnej, nie ma żadnej racyi bytu. Bo jakże karać biedaka,
który, nie posiadając wolnej woli, czyli broni przeciw złym
pokusom, nie odpowiada za swoje czyny, jakże pastwić się
nad nędzarzem, dotkniętym podwójną niemocą, bo zbrodni-
czością dziedziczną i epilepsyą. Znalez
li się też rzeczywi�
ście uczeni (Frigerio), domagający się zmiany więzień na
szpitale dla występnych, na tak zwane  kliniki kryminalne."
Ale nie wielu takich filantropów między antropologami wło�
skimi i ich wyznawcaini francuskimi i niemieckimi. Zna�
komita większość dochodzi do wniosków wręcz przeciwnych.
Ponieważ zbrodniarz dziedziczny, z urodzenia  twierdzą 
może wydać na świat także tylko zbrodniarza, a wszelki
 dziki" jest szkodliwy w spełeczeństwie cywilizowanem,
przeto należy go usunąć w taki lub w inny sposób.
Alfred Fouillee, broniąc antropologów przeciw prof.
Caro, który odmówił szkole Ferri'ego i Lombrosa prawa ka�
rania*), obmyślił bardzo dowcipny dyalog między sędzią
a zbrodniarzem, świadomym zasad ,nowej nauki" **).
*) Caro:  Probliimes de morale sociale," sf. 235.
**) Alfred Fouillee: ..La penalite et les eollisions de droits d'a-
pres la science sociale contemporaine" w  Rerue des deux Mondes,"
1879 r., 15 listopada, st. 40C i 407.
30
Oto staje przed sprawiedliwością doczesną morderca
i zaczyna dyskurs następnie: Zabójstwo, które popełniłem,
wynikło nie z wolnej woli, lecz z mojego temperamentu.
Na to sędzia: Dowodzi to tylko, że społeczeństwo po�
winno się zabezpieczyć przeciwko twojemu temperamento�
wi jak się zastawia przeciw materyi wybuchowej,
Morderca: Nie dałem sobie sam tego temperamentu
Sędzia: Nie mówię też wcale o twojej winie absolutne.,,
nie sądzę cię pod względem moralnym, nie oskarżani cię, za�
patruję się tylko na ciebie ze stanowiska społeczeństwa,
którego cząstkę stanowisz i dla którego masz obowiązKi-
Chociaż nie odpowiadasz za ułomność i brzydotę, oddalającą
cię od typu idealnego naszego gatunku, a zbliżającą cię
dzikiego, mimo to nie przestajesz być ułomnym i brzjuk
przedewszystkiem zaś niebezpiecznym.
Morderca: W takim razie jestem tylko pożałowania
Sędzia: Żałuję cię też, ale jeszcze więcej żal mi twojej
otiary, która, będąc istotą wyższą od ciebie, zginęła, poac .
kiedy ty żyjesz. .
i c n
Morderca: Nieuchronna konieczność pcha mnie ao m
upodobań osobistych. L-t'ri
Sędzia: Ta sama konieczność nieuchronna, na KWKj*
się powołujesz, nakłada na mnie obowiązek bronienia m -
sów społeczeństwa. . -
e
Morderca: Natura moja podlega namiętnościom ^
zwalczonym; mózg mój jest nad miarę podrażniony; silniej-
odemnie reakcya instynktu pcha ramię moje do zbrodni.
Sędzia: Jeżeli twój mózg i twoje ramię są obezw-
dnione przez tek brzydkie choroby, więc należy się spo z
wać, że do zbrodni dawniejszych dodasz jeszcze inne, co ę
s a m e
dzie nowym powodem do zabezpieczenia ciebie |o
i społeczeństwa przeciw twojemu temperamentowi. Dla <*
osadzę cię w więzieniu i będę się starał -wyleczyć cię z
"
Si
jej niemocy, z niewolnikiem bowiem należy. się obcliodzid
jak z niewolnikiem. Gdybyś posiadał wolną wolę, któraby
mnie zapewniła, że się zbrodnia, dokonana wypadkiem, wię�
cej nie powtórzy, mógłbym cię zostawić na swobodzie, ponie�
waż się jednak rzecz ma przeciwnie, przeto muszę bronie;
społeczeństwa przeciw fatalności twojego temperamentu.
Morderca: Gdybyś był na mojem miejscu, postąpiłbyś
tak samo.
Sędzia: Gdybym był tobą, uczyniłbym to samo, co ty,
ale i ty, zajmując moje stanowisko, nie sądziłbyś inaczej.
Więc nie gniewaj się na mnie, nie miej do mnie za to żalu,
że wyłączam cię ze społeczeństwa, w którem nie ma miejsca
dla twoieb. ułomności. Czyniąc, jak czynię, postępuję tylko
w myśl twoich zasad. W twojem własnem imieniu ukrócam
twoje zuchwalstwo.
Pominąwszy końcowy argument, przypomina dyalog Fo-
uillee'go ową bajkę o wilku i jagnięciu, której treść znaczy
tyle, co: Nie broń się i nie rezonuj podaremnie, bo zjem cię
i tak, nie dlatego, żeś zawinił lub nie zawinił, co mnie bar�
dzo mało obchodzi, lecz dlatego, że trzymam cię w garści
i że jestem mocniejszy od ciebie.
Ostateczna konkluzja sędziego nie przekonałaby ża�
dnego zbrodniarza z urodzenia. Na mocy moich własnych
zasad mnie karzesz? mówisz. A któż ci powiedział, że mo- " *
je rozumowanie doprowadza do twoich wniosków? Jeżeli
jedynym władzCą i prawodawcą człowieka jest ewolucya, to
dlaczego nie wytępiła owa można pani mojego typu? Sko�
ro tego nie uczyniła, to muszę być potrzebny, ewolucya bo�
wiem wie lepiej od ciebie, do mnie podobny niewolniku jej
celów, co służy gatunkowi, a co mu szkodzi. Tak przecież
uczy darwinizm, zarówno twoja, jak moja religia. Jakiem
prawem śmiesz poprawiać dzieło ewolucyi? Któż ci zresztą
powiedział, że twój t. zw. typ idealny jest lepszy od mojego
dzikiego, jak go nazywasz? Wszystko, co istnieje, ist-
82
niej'e z łaski wszeclimądrej' i wszechmocnej ewolucyi 
jest dobre, rozumne, dostosowane do potrzeb gatunku. I mój
typ zasługuje na szacunek i z mojemi zasadami należy się
liczyć". Na wytłómaczenie swojego wyroku masz tylko ego�
izm i siłę. Wsadzisz mnie do kozy, utniesz mi głowę, bo
obawiasz się, ażebym się kiedyś i do ciebie nie zabrał. Ale
i mój egoizm cos' znaczy. I ou ma te same przywileje, co
twój, jak uczy moralność niezawisła. A mój egoizm drwi
sobie z twojego .idealnego typu gatunku."
Że powyższe rezonowanie nie jest czcza igraszki} słów,
lecz może się stać" kiedyś podstawa jakiej nowej teoryi kry�
minalnej, dowodem tego wypadek, jaki się zdarzył na pier�
wszym kongresie antropologów w Rzymie (w r. 1885, w li�
stopadzie).
Między gośćmi zamiejscowymi znajdował się także 
opowiada Artiur Desjardins*) profesor Albrecht z Hambur�
ga. Podwójny doktór, bo medycyny i filozofii, gdy rozpra�
wiano o pochodzeniu człowieka, odezwał się w sposób na�
stępujący: Nazywacie panowie zbrodniarza istotą anormal�
ną? Dlaczego? Czy dlatego, że zakłóca porządek publicz�
ny, że kradnie, rabuje, zabija? Ale cóż innego robią wszyst�
kie niższe od niego  organizmy,' które obywają się wybor�
nie bez waszych uczuć altruistycznych? To nie zbrodniarz
jest stworzeniem nieprawidłowem, lecz właśnie tak zwany
człowiek uczciwy. Pewna grupa ludzi, sprzykrzywszy sobie
samotność, utworzyła społeczeństwo, zgodziwszy się zaś na
życie gromadne, musiała się wyprzeć na korzyść współto-
warzyszów znacznej ilości instynktów wrodzonych, czyli
normalnych. Wszakże nie wszyscy znoszą ograniczenia
robionych przez innych prawodawstw, nie wszyscy chcą się
*) Artiur Desjardins: .Crimes et Peioes- w ..Iieviie des de**
es," zeszyt z I-go styczoia 1891 r.: st. 171 i 172.
38
poddać cudzemu egoizmowi, czy altruizmowi, co na jedno
wychodzi. Ci buntownicy, właściwi ludzie normalni, ponie�
wierani przez anormalnych  oto zbrodniarze.
Zdziwili się bardzo antropologowie, zebrani w Kzy-
mie, wnioskom prof. Albrechta. To dyletantyzm!  zawo�
łał prof. Lacassagne, a prof. Lombroso nazwał wywody nie�
mieckiego kolegi  paradoksalnemi aż do nieprawdopodo�
bieństwa," chociaż bronił na tym samym kongresie  blizkie-
go braterstwa" człowieka z małpą.
Albrecht doprowadził rzeczywiście zasady antropolo�
gii kryminalnej do ahsurdum, ale nie jestże sama  nowa
nauka" karykaturą atawizmu teoryi ewolucyonistycznej?
Ktoby chciał być logicznym, przyznałby dziwacznym
twierdzeniom Albrechta daleko więcej szłuszności, niż ła�
mańcom kazuistycznyni moralistów pozytywnych, którzy,
uznawszy egoizm za absolutnego prawodawcę wszelkiego
 organizmu," żądają od jednego z  gatunków," czyli od czło�
wieka, uczuć altruistyczuych najwyższego rzędu. Moral�
ność bez idei wrodzonych i bez wolnej woli musi doprowa�
dzić do takich śmieszności, jakie profesor hamburski wygłosił.
Przyjmując  nową naukę" za prawdę, byłoby między
ludz
mi bardzo mało osobników, nie należących do wyrzut�
ków społecznych, u każdego bowiem człowieka możnaby od�
kryć jakieś  piętno naturalne" skłonności występnych (waż�
kie, szpiczaste, lub odsunięte w tył czoło, wystające kości
policzkowe, grube wargi i t. d.). Pominąwszy już autoch�
tonów Afryki, Azyi, Australii, całą rasę mongolską i murzyń�
ską, należałoby w Europie pozamykać w więzieniach, w  kli�
nikach kryminalnych," przedewszystkiem7,0 żydów, gdyż ra�
sa ta zbliża się budową czaszki, czoła, kości policzkowych,
grubością warg, długością rąk i t. d. najwięcej do typu  uro�
dzonego zbrodniarza" antropologów włoskich. Po żydach po�
szłaby do kozy znakomita większość ludzi z gminu, czyli  or�
ganizmów nierasowych," a i między  rasowymi" znalazłoby się
6
Na Schyłku Wieku
34
bardzo dużo dziedzicznych wyrzutków. Typ człowieka szla�
chetnego, wymarzony przez antropologów kryminalnych, ró�
wna się poprostu typowi piękna cielesnego, o harmonijność zaś
budowy i rysów wszędzie bardzo trudno. Cztery piąte przynaj�
mniej europejczyków nie powinno, podług Ferri'ego, Lombro-
sa i towarzyszów ich, oglądać świata Bożego. Jeżeli portre�
ty nie mylą, to należeli John Stuart Mili i Darwin także do
 anormalnych" (czaszka ścięta), a i głowa Emila Zoli nie
budziłaby zaufania, gdyby się ją nagle nocą w lesie ujrzało.
I między samymi antropologami znalazłoby się niezawodnie
mnóstwo kandydatów do  klinik kryminalnych." Niechby
się sobie tylko dobrze na kongresach następnych przypa�
trzyli...
1 powyższe rozumowanie nie zyska sobie prawdopodo�
bnie uznania  antropologów," lecz cóż innego twierdzą
wistocie Ferri i Lombroso, gdy mówią o zbrodniarzach, trzy�
manych na uwięzi przez różne okoliczności? Wychowanie,
stanowisko towarzyskie, majątek, obawa przed opinią pu�
bliczną, brak konieczności kradzenia, rabowania, mordowa�
nia i t. d.  twierdzą  powstrzymuje wielu  zbrodniarzów
urodzonych" od występku. Ale niech tylko te hamulce ze�
wnętrzne ustąpią, a przekonacie się, że człowiek, uchodzący
za uczciwego, był tylko zamaskowanym łotrem.
Bardzo to niebezpieczna teorya, zwłaszcza, gdyby ją
praktycznie zastosowano, czego się antropologowie domaga�
ją; równie groz
na w skutkach, jak jej matka, moralność nie�
zawisła.
Mniej spustoszenia, niż w etyce i kryminalistyce, wy�
rządził pozytywizm pospołu z ewolucyonizmem w historyi.
chociaż znalazł i na tem polu świetnego przedstawiciela
w osobie Tomasza Buckie.
Głośny i u nas autor  ffistoryi cywilizacyi Anglii"
(Ristory of ewilization m Englancl 1857  1862 r.) *) usiło-
35
wał zastosować metodę Comtea do badań historycznych. Po-t
dług niego, jest historya wzajemnein oddziaływaniem przy-|
rody na człowieka i człowieka na przyrodę. Jak pozytywi�
ści, zaprzeczył i Buckie wolnej woli i oparł się głównie na
czterech czynnikach fizycznych, które mają działać" na umysł
człowieka i na organizacyę społeczeństw, na klimacie, ży�
wności, glebie i ogólnych zjawiskach przyrody.
Buckie nie znalazł uznania u fachowych historyków.
Szerzej i dłużej oddziaływał Hipolit Taine, pozytywi�
sta w krytyce literackiej. Naśladował go w znacznej części
Jerzy Brandes, rozgłośny estetyk duński, uwierzyli w niego
prawie wszyscy młodsi sprawozdawcy literaccy Europy.
Bo formuła Taine'a odznacza się rzeczywiście prostotą
i przemawia na pierwsze spojrzenie do przekonania. Jeżeli
chcesz zrozumieć danego autora  uczył znakomity kry�
tyk francuski  to zapytaj nasamprzód, do jakiej rasy twój
przedmiot należy, i zbadaj właściwości tej rasy. One wy�
kryją ci usposobienie, skłonności i upodobanie dziedziczne
pisarza lub artysty, czyli odtworzą połowę człowieka. Na�
stępnie przypatrz się środowisku (milieu), jakie go otacza,,
naturze, krewnym, nauczycielom, przyjaciołom, stosunkom
społecznym i politycznym. W końcu zastanów się nad
chwilą dziejową, która twórcę wydała. Czego ci nie po�
wiedziała rasa, to dopełni niezawodnie środowisko i chwila
dziejowa. Trzy te momenty wystarczą najzupełniej do
wniknięcia w istotę badanego typu literackiego.
Nic więc nowego nie wniósł Taine do krytyki, lecz wy-
zykał dla niej tylko zasady pozytywizmu i ewolucyonizmu.
Słowa: atawizm, środowisko  powtarzają się ciągle u Dar�
wina, Spencera, Comte'a, Littre'ego, Ferri'ego, Lombrosa
*) Przekładu polskiego dokonał Wład. Zawadzki, Lwów, 1865.
36
i t. d., a na chwilę dziejową położył nacisk Buckie. Zresztą
nie sami nowocześni uczeni radzili zwracać baczne uwagę na
okoliczności zewnętrzne. Rozumieli ich znaczenie także
przeciwnicy  niezawisłości,'' jak Wiktor Cousin i Saint-
Beuve.
Ale nie o to idzie. Oryginalnych wynalazców w ści-
słein określeniu tego wyrazu nie zna historya cywilizacyi.
następca posługuje się zawsze zdobyczami poprzednika, po�
suwając się dalej w kierunku przez niego wytkniętym. I I >ar-
wm me jest bezpodzielnym właścicielem teoni." związanej
z jego nazwiskiem; tak samo nie odkrył pierwszy Spenced
poustaw etyki naukowej. Najczęściej porządkują tylko
 T -1 UCZe ni układa
' .);i wjednolity system owoce trudów
T a k i e f f 0 d z i e } H d o k o u a l
l -vf!,Zb > Taine w dziedzinie
wytyki T:
literackiej.
teolog S j ę r o z u mi e d ' żc estetyk pozytywny nie uznaje prawd
s t echl
wolna o2?i ,� " eJ staroświecczyz
nie, jak Bóg,
W
J e r mi a
Taine iat - ' " "!ówi si� dz i s ' wc a l c - � J Ja ***
^ KO cos, o czem nawet wspominać nie warto.
organicznelm;Jeg�; **? ^^ dalszym ciągiem świata
J e d y m e
być badany T> " stanowiska może i powinien
U j ę d a Za S 01 ani zm
czy to bed^i -v� ^ bez względu na to,
1
: CZy t 6 Z nat Rhni
dość ws kaXS" , �ny P"!"!k lub poeta,
czenie dadz \ 7�l u c y o n i z mu- Obserwacya i doświad-
U
wogóle alA f y chemi ko wi, botanikowi przyrodnikom
6 0 0 6 4 i
coi nnpot r aeh^ . ^ ^ ^" * "! ^ ^tuki wszystko,
dynie Prawom  ; ; t Synfa Wi S k P S y c Mc z n y c h j
*�W �'
c
Si ę 0
zamiena ft^0?"*^ P * * * * * , wierzył Taine, że.
przedmiotowa *? ^ ^ ę podmiotową na naukę ścisłą
botanika, mat ^t y^"!8 1 1 n ł e z a w o d , l a' ->'ak �*�" *. fi^vka<
37
Rzecz szczególna, że umysł tak bystry, jak Taine'a, nie
mógł lub raczej nie chciał dostrzedz stanowczej różnicy mię�
dzy danemi nauk przyrodniczych a humanistycznych. Ro�
ślina, minerał, płyn i t. punktów, za pomocą tych samych narzędzi, doprowadzają
rzeczywiście zawsze i wszędzie do tych samych wyników.
Zarówno głupi, jak mądry uczony (bywają i głupi ucze�
ni), musi policzyć" musze tyle nóg i skrzydełek, kwiatko�
wi tyle słupków i listków, jakiej bryle kruszczu tyle cięż�
kości gatunkowej, ile ich wistocie posiadają. Czy to będzi
e
chemik utalentowany, albo też zwykły osieł uczony, który
sobie przyswoił pewną sumę fachowych wiadomości  aui
pierwszy, ani drugi nie mogą dojść do przeciwnych rezulta�
tów, gdy się tą samą posługują metodą. Ale usposobienia,
cele, ideały człowieka, narodów, lndzkości?! Można-ż i te
zjawiska poddać niezmiennej metodzie badania?
Możnaby, gdyby wszyscy krytycy literatury i sztuki
byli do siebie bezwzględnie, w najdrobniejszych nawet szcze�
gółach podobni, gdyby ich wydała: ta sama rasa i epoka, ta
sama szkoła i doktryna; gdyby posiadali ten sam stopień
i rodzaj talentu, wykształcenia, charakteru i upodobań osobi�
stych. Ponieważ taka zgodność jest dotąd utopią, przeto
zostanie formuła Taine'a hipotezą, dopóki ewolucya nie zró�
wna wszystkich ludzi, zamieniwszy ich na maszyny bez�
myślne, jak obiecują Darwiny, Spencery i in.
A przecież nie hypotezę chciał Taine zbudować, lecz
naukę ścisłą, i on bowiem powtarzał za Newtonem, jak
wszyscy pozytywiści, hypotheses non finr/o, i on marzył, wie�
rzył i do wierzenia uczniom swoim podawał, że można meto�
dę nauk przyrodniczych zastosować ze skutkiem nieomyl�
nym i do nauk humanistycznych.
Nauki przedmiotowej, ścisłej, jak pragnął, nie stwo�
rzył, krytyki literackiej i artystycznej nie poddał prawi�
dłom niezmiennym, wskazał tylko trzy wyborne środki, uła-
38
twiajace sam trud badania, i zostawił po sobie kilka dzieł
wysokiej wartości, które dowodzą, właśnie połowiczności je�
go doktryny. Bo co sobie warto spamiętać ze studyum
o Lafontaine'ię (Essai sur les fables de la Fonłaine, 1853 r.)
i z  Historyi literatury angielskiej" (Histoire de la litteratu-
re anglaise, 1863 r.), to zawdzięczał Taine nie swojej metodzie,
lecz talentowi ijego intuicyi, więc siłom, któremi pogardzał,
które wykluczał z badania naukowego. Był on artystą
z urodzenia, tak samo, jak Buckie, i tym artyzmem, jego
ogniem i plastyka,  wziął" współczesne mu pokolenie, prze�
konał całą, armię wyznawców do swojej teoryi. Samo za�
stosowanie doktryny odpycha raczej niż przyciąga, gdyż od�
słania na każdej stronnicy nie przediniotowość, lecz właśnie
zaciekłą tendencyjność. *).
Mówiąc o myślicielach, którzy wpływali na publiczność
oświeconą drugiej połowy bieżącego stulecia, nie wolno po�
minąć i Ernesta Renana, chociaż autor  Życia Jezusa" nie
był właściwie filozofem z talentu i zawodu. Archeolog
i znakomity podobno znawca języków semickich byłby się
przysłużył "ludzkości więcej, gdyby nie był zabierał głosu
w sprawach niedostępnych dla rodzaju jego zdolności.
Renan należy do tych postaci literackich, które bar�
dzo trudno pochwycić. Wymyka się on z rąk krytyka, jak
węgorz, bezwładny dopiero wtedy, gdy padnie na piasek.
Niewyraz
ny, nieszczery, poświęcający zawsze dla dowcipu
lub oryginalnego zwrotu prawdę i powagę szanującego się
pisarza, raz entuzyasta, to znów szyderca, drwiący ze
wszystkiego dla samego drwienia, nie wyznający żadnych
stałych zasad, robi Renan wrażenie kupy śmieci, porwanej
i żwirowanej przez wiatr. Wszystko fruwa, kłębi się w po�
wietrzu: z
dz
bła słomy, resztki pierza, wióry, ołamki stłu-
*) U nas znalazł Taine Szczerego wielbiciela w Piotrze Chmie�
lowskim,
39
czonego szkła i porcelany; czasem błyśnie i zgubiony sprzęt
kosztowniejszy.
Renan mienił się tak zdradliwie, że znalez
li się autoro-
wie, broniący jego  religijności."*) Inni znów, chociaż nie
łudzą się wcale co do jego szkodliwości, wyrażają się o nim
oględniej, aniżeli na to zasługiwał. **).
Renan wyrzucał z siebie wistocie bardzo często wyklę�
te przez pozytywistów określenia: Bóg, dusza, religia,
wzniosłość, zapał, szlachetność i t. d. Pełno ich w Avenir de
la science, w Bialogu.es philosophiąues i w Examen de conscien-
ce philosophiąue. Czy potrzeba, czy nie potrzeba, rozsiewał
 wielkie słowa" na wszystkie strony, zasłaniając niemi praw�
dziwe oblicze swoje.
Ale kto się dobrze jego fizyognomii przypatrzy, nie
może się co do jej charakteru omylić.
 Kocham ludzkość  spowiadał się Renan w Exa-
meu deconscien.ee philosophiąue***), vi  Rachunku sumienia,"
napisanym na kilka lat przed śmiercią  bo wytwarza wie�
dzę; obstaję przy moralności, bo tylko rasy naukowe mogą
być uczciwe. Gdyby ktoś chciał człowiekowi narzucić kaj�
dany nieuctwa, nie widziałbym już dla niego racyi dalszego
istnienia, ludzkość bowiem, wymarzona przez reakeyonistów,
byłaby tak marna, że wolałbym, aby zginęła.
W tym samym  Rachunku" wyznaje jeszcze Renan:
 Nie mamy prawa posiadać jakichkolwiek pragnień,
gdy rozum przemawia, Słuchać nam wtedy trzeba, nic wię�
cej. Należy się rozumowi pozwolić skrępować i wlec, gdzie
się jego argumentom spodoba,****).
*) Paweł Bourget:  Essais de Psychologie Contemporaine"; cały
rozdział trzeci w studyum o Renanie;  Jan Honeey:  Souffles nou-
veaux" str. 32 i następne.
*" ) Edward Rod; Melchior de Yogiie.
***)  Revue des deux Mondes"; w zeszycie sierpniowym 1889 r,.
str. 735.
****) Jak wyżej; str 721.
iO
 Najpoważniejszą rzeczą na świecie jeSt wiedza 
mówi Kenan na innem miejscu.
To płaszczenie się przed wiedzą powtarza się ciągle
w jego dziełach. Wiedza jest dla niego najwyższą potęgą.
Ona daje prawdę, pojęcie dobra, piękna, cel życia, wszystko,
słowem, z czego się ludzie chlubią.
A jakaż to ta prawda Renana? W tym samym  Ra�
chunku" rozwija uczony oryentalista następującą teoryę: Nie
ulega żadnej wątpliwości, że w świecie, dostępnym dla do�
świadczenia, nie ma i nie było nigdy żadnego faktu, któryby
wskazywał na jakąś wolę, wyższa od woli człowieka. Ód.
różne czasy przysądzały aniołom, demonom, bogom, bożkom,
Bogu w końcu, było zawsze tylko złudzeniem. Nikt nie wi�
dział, aby jakaś siła wyższa poprawiała prawa natury, kiero�
wała niemi, aby oświecała człowieka, powstrzymała jakieś
nieszczęście, niesprawiedliwość, przygotowywa la jakieś drogi
i środki do wykonania obmyślonego z góry planu. Nie do�
strzegamy nigdzie śladu inteligencyi, działającej celowo.
Wszechświatem nie rządzi żaden rozum, świadomy siebie.
Boga w rozumieniu pospolitem, żywego, działającego, nie
chwytamy ani razu na gorącym uczynku. Ten Bóg jest for�
mułką bardzo grubą (une formule hien gromh-e),
Wobec takich dokumentów trudno się domyślić, co
Bourget chciał powiedzieć, gdy twierdził: Chociaż zerwał
stosunki z religią, Renan zachował wobec niej stanowisko
człowieka, który nie wierzy, ale także nie nienawidzi, lecz
szanuje i poważa. *).
Należy się dziwić krytykom francuzkim, że nie wiedzą,
do jakiej grupy przydzielić autora  Dyalogów filozoficz�
nych" i  Rachunku sumienia."
Wszakże-ż wiedza jest bożyszczem pozytywistów, a ne-
*) Bourget; jak wyżej, tr. 79.
s
' 41
gacya prawd teologiczych i metafizycżiiycli stanowi główną
tres'ć ich wiary.
Pozytywista czystym Renan nie był, nieporządna bo�
wiem jego, dyletancka głowa nie znosiła ustalonego kierun�
ku myślenia. Nie umiał on do tego stopnia panować nad
swoim temperamentem, że przeczył sobie w jednem i tern
samem zdaniu. Wszystko, co mu w danej chwili  ślina do
ust przyniosła," wypowiadał, bez względu na to, czy następ�
nik dopełniał poprzednik. Błyskotliwego, dowcipnego zwro�
tu nie ominął nigdy, chociażby kosztem wartości całego
zdania.
Oto np. próbka takiej sztuczki kuglarskiej. Czujemy
w sobie i słyszymy jakiś głos z jakiegoś nieznanego nam
świata  mówi Renan w  Rachunku."  Głos ten odbija
się echem w naszych szczytnych głupstwach fs!tW�es absur-
dites), którym człowiek ulega, Chociaż wie bardzo dobrze, że
robi złą spekulacyę (maurais r.alcul); odbija się on w czte�
rech wielkich szaleństwach (ąuatre rjrandes folies de Thomme)
ludzkości: w miłości, religii, w poezyi i cnocie. Głupstw tych.
i szaleństw nie uznaje egoista, a one, na złość jemu, rządzą
światem. JSTajzjadliwsza krytyka nie pokona tych świętych
złudzeń (sdiwtes ilhmons). Głównie kobiety nie posłuchają
nigdy rozumu.
Powyższe zdanie jest arcydziełem obłudy, nie mającej
odwagi wygłosić jawnie swojego sceptyzmu. Miłość, religia;
poezya, cnota są szczytnemi, ale... głupstwami, szaleństwa�
mi. Najzjadliwsza krytyka traci moc wobec tych rzeczy
świętych, które nie przestają być mimo to... złudzeniami.
Głównie kobiety nie dadzą się nigdy przekonać, bo... bywa�
ją zawsze głuche na głos rozumu.
I tak wszędzie u Renana. Nieśmiertelność duszy jest,
podług niego, a priori najpotrzebniejszym z dogmatów, a
posteriori zaś najsłabszym. W Cuestions contemporaines
mniema, że wszelka forma religijna nie wytrzymuje krytyki,
Na Sohylku Wieku 6
42
a przecież nie może religia istnieć bez formy. Raz Boga nie
ma, to znów może być, ukazać się, gdy Mu się tak spodoba.
Cnota oszukuje, kłamie, ale nie zaszkodzi być cnotliwym,
chociażby dla wyróżnienia się od szubrawców. Można sie
upajać poezya, ale należy wiedzieć, że sztuka nic nie warta.
" Samej nawet wiedzy, pani swojej, Renan nic oszczę�
dzał. Prawda naukowa jest kokietka., - żartował - gdyż
obiecuje się ciągle, a nie oddaje się nigdy.
I głowa tak bałamutna, tak przewrotna, mogła znalez
ć
szczerych wielbicielowi Dowodzi to tylko upadku smaku i
zdrowego rozsądku we współczesnym świecie cywilizowanym,
pozbawionym steru moralności i szlachetnej sztuki.
Udy Renan mówi: Boga nie ma, ale" trzeba tak postę�
pować, jak gdyby rzeczywiście istniał; dusza, jako substan-
w l T T K1 j e 8 t �*" ***, le mniej więcej tak sie
wszytko odbywa, jak gdyby była prawd, - wówczas drwi
J uz poprostu z czytelnika.
m n e 0 b j ł b y
s m"!? V � ! * ^osiczności, dziwactw i nń-
r ^ T1 P k Ó W 1 , i m- "!"! schodził przez długi
czas za gwiazdę pierwszorzędna na niebie myślicielów.
6 b I a z
"!�� � i " f"! wanin, pominąwszy  Życie Je-
g . -wdztęczałprotesor c * * * FrZ-s swoja popular-
U ( l y 6 W
vch n i f ^ T , " ^ O^ n y c A
i relidjno-hiŚtorvcz-
a U i k t
w n ^ i T ? "*" *" MOS** f l Sowyi A
Ale
le
w l "!n k, i""! . U W a g i "!*�*mo w lot cytowano
1 Z f ? ^0 W 8 a l o n a c l 1
cuz moi S flirt m"!.j ,' kawiarniacJ. Frań-
wszelaki
dowodem jego literatura * 2 " ** , l w u z n a c z l u k a m 1 ' c z e f
l a
ma teo-o wJShi , dramatyczna niższego rzędu. Nic
ma tego idyotyzmu, któree-oln-n-P,,.,.- " i. ,*"
Renan był flirterZi m � � ^o k l a s k l w a u 0-
8
jego ziomkowi" iZ^J&T^ *****<** �
s
' po wierzchu spraw najważniejszych,
43
uśmiechnięty zawsze uśmiechem wypasłego, dobrze najedzo�
nego mieszczucha, zgorszył większą ilość nieświadomych*
aniżeli ściśli pozytywiści, których się przeciwnik uczy sza�
nować, gdy icli porówna z autorem  Dyalogów filozoficz�
nych. "
Zrozumiał to we Francyi może jedyny Juliusz Le-
maitre, który rzucił się z namiętnością lat dwudziestu kilku
na rozgłośnego już wówczas pisarza.
Przybywszy do Paryża, chciał Lemaitre oczy swoje
uraczyć widokiem słynnego na prowincyi autora  Życia Je�
zusa." Więc udał się do College de France i co ujrzał? We�
sołego, dowcipkującego jegomościa tam poznał, zabawiają�
cego audytoryum dwuznacznemi uwagami. Wówczas zała�
mał ręce i zawołał głosem rozżalonym: *).
 Pan Reiian się śmieje, pan Renan jest wesoły? Nie,
pan llenan nie ma prawa do wesołości. Jak Makbet zamor�
dował sen, tak zabił on, dwadzieścia, sto razy, w każdej ze
swoich książek, radość, czyn, spokój duszy i bezpieczeństwo
życia moralnego. Wykonywać cnotę z tem przekonaniem,
że człowiek cnotliwy jest głupcem i przyrządzić sobie mą�
drość o dwóch ostrzach; powiedzieć, że zawdzięczamy cno�
tę Odwiecznemu, ale że możemy z tego dawcy drwić, ile się
nam tylko podoba, gdyż oddajemy wtedy tylko, komu nale�
ży, żart za żart  są to ładne, bardzo ładne zwroty myśli. A
i ów ..dobry Pan Bóg,'- pojęty jako grecki emeryt, szachru�
jący w grze w kości, należy do świetnych pomysłów. Twier�
dzić, że Boga nie ma, ale może zjawi się kiedyś w postaci su�
mienia wszechświata; że nieśmiertelność nie jest przymiotem
duszy ludzkiej, ale może się stać czemś podobnem w czasie
nieograniczonym, w co zresztą tak samo, jak w owego Boga,
wierzyć nie potrzeba, bo równa ilość szans przemawia za i
przeciw; dodać w końcu, że zupełne ciemności zakrywają
*) Juliusz Lemaitre: ,Les contemporains, etudts et portraits litt-
J
("" raires; Paryż, 1888 r., tom I, etr. 205 i następne.
44
przed nami ostateczny cel wszechświata nie są-ż to w isto�
cie negacye? Wątpić i drwić w ten sposób, znaczy chy�
ba to samo, co przeczyć. Wytworny nihilizm Renana jest
przepaścią czarnej melancholii i rozpaczy. Nie wchodzę w
to, czy jego filozofia jest prawdziwą lub fałszywą, bo jej kry�
tyka nie do mnie należy, stwierdzam tylko, że jest nawskroś
smutną. Więc nie ma nic, nic oprócz zjawisk? I z tem
wszystkiem może pan Eenan być wesołym? To zaprawdę
szczególne, podziwu godne...
Młody Lemaitre był niezawodnie tłumaczem rozczaro�
wań i zwątpień swoich rówieśników, zgorszonych przez
okrutnego bawiciela. Póz
niej powiał i na niego zatruty od�
dech Paryża, starło i z niego życie w stolicy dziewiczość
prowincyi, ale żal lat wiosennych nie przestaje być mimo to
wymownym dokumentem. Co Lemaitre wówczas czuł, to
przepełniało prawdopodobnie piersi całego pokolenia, rwącego
się do życia, a niezdolnego już do szerszego lotu. Byli to
biedacy, którym Eenan w chwili natchnienia  cienie cie�
niów" przepowiadał.
Bo ten sceptyk, ten cynik, ten pospolity, zdawkowy nie�
dowiarek miewał czasami błyski jaśniejsze. Zbuntowany
kleryk przesiąkł atmosferą seminaryum duchownego, w któ-
rem odebrał pierwsze, zwykle najsilniejsze wrażenia. Przez
całe życie, aż do grobu szły za nim odgłosy dzwonów i śpie�
wów kościelnych i przypominały mu  zwietrzałe przesądy"
dawnych czasów. W takich chwilach tęsknił do zasad
wzgardzonych i, oszukując sumienie, albo rzucał mu na pa�
stwę kilka frazesów o prawdzie, dobru, obowiązku, poświę�
ceniu i t. d., albo medytował nad nową religią, nad  roman�
sem nieskończoności" (le roman de 1'infini), którego środkiem
miał być jakiś Bóg, znajdujący się po za naszym, ludzkim
wszechświatem. Te właśnie naiwne majaczenia Renana na
zywają krytycy francuscy jego  religijnością."
Wistocie był Renan, jako myśliciel, tylko nieudolną
45
kopią racyonalistów i pozytywistów, lichem odbiciem prą�
dów, które przebiegały Europę w drugiej połowie bieżącego
stulecia, przedstawicielem typu przeciętnego niedowiarka,
połowicznego sceptyka, i temu swojemu dyletantyzmowi za�
wdzięczał prawdopodobnie szeroki rozgłos, na jaki jako fi�
lozof wcale nie zasługiwał.
Bardzo szerokie koło zatoczyły te prądy, tryskające
z loua nauk przyrodniczych.. Nietylko objęły cały obszar
wiedzy wogóle, ale uniosły z sobą także, ujarzmiły butną,
dawniej sztukę. I literatura piękna drugiej połowy bieżą�
cego stulecia, przybrawszy nazwę naturalizmu, uległa zasa�
dom pozytywizmu i ewolucyonizmu.
Zwykle łączy się z naturalizmem imię Zoli, chociaż się
zaszczyt pierwszeństwa nie jemu należy, twórcą bowiem kie�
runku był nie Stendlial, albo Balzac, jak chcą jedni, i nie
autor  Nany," jak sądzą inni,'lecz Gustaw Flaubert.
Streszczenie formułek estetycznych Flauberta nie zaj�
mie wiele miejsca. Wypowiedział je znakomity artysta naj�
wyraz
niej w listach do pani George Sand (Lettres de Flau�
bert a George Sand), wydanych wkrótce po jego śmierci, a
wcielił w  Pani Bowary" (Madame Boiary; w r. 1857).
Szczególne to listy. Słyszymy w nich glosy dwóch ta�
lentów literackich, tak odmiennych od siebie, że nie mogą
się porozumieć". George Sand, poetka  z łaski Bożej," pod�
miotowa, rozporządzająca, jak prawie wszyscy romantycy,
nadzwyczajną łatwością słowa, rozmawia z Flaubertem,
uczonym, przedmiotowym, ociężałym robotnikiem, wystęku-
jącym z siebie każde zdanie z niesłychanym wysiłkiem.
 Ty nie wiesz o tern  skarżył się Flaubert przed
Sandem  co to znaczy przesiedzieć cały dzień z głową w
dłoniach i męczyć się nad wynalezieniem jednego słowa.
Myśl płynie u ciebie szeroko, bezustannie, jak rzeka, podczas
kiedy u mnie to tylko drobny strumyczek. Pracować mu�
szę straszliwie, aby ze mnie kaskada trysnęła, Wiem ja do-
40
doskonale, co to śmiertelna trwoga stylu (len affres du style).
A przecież ten pisarz, któremu forma trud taki spra�
wiała, że ja aż do przedśmiertnej przyrównywał trwogi, ten
męczennik bezpłodności autorskiej, był przedewszyskiem
znakomitym stylista. On to starał się nadać językowi fran�
cuskiemu, zaniedbanemu właśnie wówczas, nietylko czystość,
ale i harmonijność i koloryt. Dni całe mógł poświęcić je�
dnemu zwrotowi, wyrazowi, kilkadziesiąt razy odczytywał
to samo zdanie, aby wytrzebić z niego wszelaką jednostajność
słów, głosek nawet. Nad jednym tomem pracował, jakwiado-
mo, po kilka lat. Rytmiczność wiersza i melodyjuość muzyki
zastosowywał do prozjr, którą kochał z namiętnością maniaka.
Przesadna dbałość o czystość stylu jest pierwszym ry�
sem znamiennym talentu Flauberta. Różni się on pod tym
względem stanowczo od Balzaca, który, jak się Ferdynand
Brunnetiere słusznie wyraża, ..maltretował biedny język
francuski."
 Czuję wstręt nieprzezwyciężony  pisał innym ra�
zem Flaubert do Jerzego Sand"a  do rzucania na papier
czegośk/dwiek, co pochodzi z serca. Zdaniem mojem, nie ma
powieściopisarz prawa do wygłaszania sądów osobistych, do
czegokolwiekby się one odnosiły. Alboż to Pan Bóg wypo�
wiedział kiedykolwiek zdanie swoje?
A kiedy go Sand nie zrozumiał, bo autor podmiotowy
nie mógł wniknąć odrazu w myśl twórcy przedmiotowego, wy�
rażającego się nadto w rzeczach teoretycznych zwykle nie�
zręcznie, wówczas dodał Flaubert:
 Wierzę, że prawdziwa sztuka powinna być nauko�
wa i nieosobista (scientifiąue et impersonnel).
I oto drugi rys charakterystyczny Flauberta.
Autor  Pani Bowary," rozkochany w poprawności
i dz
więczności języka, był zwolennikiem ,sztuki dla sztuki,"
popierał absolutny objektywizm przeciw subiektywizmowi.
Autor powinien stać po za swojem dziełem, jako obcy widz
47
przypatrujący się obojętnie ludziom i wypadkom, które ze�
stawia, zaokrąglając tylko całość" artystycznie. Autor nie
tworzy, lecz odtwarza, nie wciela w postacie powieści czy
dramatu własnych poglądów, przekonań, ideałów, lecz foto�
grafuje tylko to, co widzi. Wyobraz
nia, intuicya nie są mu
zupełnie potrzebne.
Ani jednej ani drugiej formułki nie odkrył dopiero Flau�
bert, formie bowiem wyznaczył w poezyi miejsce naczelne
przed nim Teofil Gautier, a  literatów-artystów" znają
wszystkie epoki piśmiennictwa świata cywilizowanego. Teo-
rya  sztuki dla sztuki" jest tak stara, jak belletrystyka
'wogóle; szła ona równolegle obok teoryi drugiej, obok  sztu�
ki dla ludzi."
Ale teorye, w treści, w istocie swej zawsze te same,
zmieniają się w wykonaniu techuicznem, co odgranicza wła�
śnie jedną epokę literacką od drugiej. Inaczej wygląda  sztu�
ka dla sztuki" romantyków np., a inaczej  sztuka dla sztu�
ki" współczesnych realistów. Podczas kiedy  artyści" ro�
mantyków nie wykluczali wyobraz
ni, intuicyi, natchnienia,
twórczości wogóle, realiści poddali się bez oporu metodzie
wiedzy pozytywnej. Sztuka powinna być  naukową" 
twierdził Flaubert  co znaczy, że ma się posługiwać jedy�
nie obserwacyą. Tylko to, co autor widzi, słyszy, czego się
może dotknąć, tylko to jest materyałem artystycznym.
A Flaubert widzi i słyszy, tak samo jak uczeni pozy�
tywiści, jedynie zewnętrzne przejawy człowieka. Do głębi
charakteru, do istotnej jego psychologii nie zstępuje nigdy,
zadawalniając się zmysłową stroną odtwarzanego typu. Je�
go  Pani Bowary," niezawodnie arcydzieło w swoim rodza�
ju, jest od początku do końca samicą. Nie ma w niej ani
śladu kobiety w rozumieniu szlachetniejszem. Dla takiej
 Pani Bowary" wystarcza metoda pozytywna najzupełniej,
z chwilą jednak, gdy artysta wybierze przedmiot inny, wię�
cej złożony, niemożliwy bez wyobraz
ni i intuicyi, wówczas
wypowiada recepta realistów posłuszeństwo, jak zawiodła
ich mistrzów uczonych w etyce, w psychologii, w krytyce
i t. d. Flaubert został też rzeczywiście do śmierci tylko
autorem  Pani Bowary," chociaż wydał jeszcze kilka powie�
ści i wiązankę nowel. Żadne z dzieł póz
niejszych nie znosi
porównania z pierwiosnkiem jego talentu.
Na rachunku  naukowości" Flauberta należy także po�
stawie; przeładowanie treści zbyt wielka ilością szczegółów,
opisów, malowideł niepotrzebnych, zachodzących już u niego.
Co Flaubert jako teoretyk zaledwo zaznaczył, to roz�
winął i uzasadnił Emil Zola, właściwy doktryner szkoły.
Nie odrazu wiedział Zola, dokąd zmierza, chociaż robił
od samego początku swojej karyery literackiej tyle wrza�
wy, jak gdyby odkrył kwadraturę koła lub perpehmm mobile.
W pierwszym tomie  Dzieł krytycznych" (Oeiwres orMi/ui'*)
p. t.  Moje Nienawiści" (Men haines, causeries Utteraires et
artistiąues) pomieścił kilka zdań, do których się chyba pó�
z
niej nie przyznawał.
Oceniając pośmiertne dzieło Prudhona p. t. JJu />rinei/>c
deTart et de sa destination aorialeoświadczył między innemi:
My, artyści, ubiegamy się o doskonałość; z własnych snów
splatamy ideały, troszcząc się bardzo mało o ziemię. Żyje�
my w pełnem niebie, z którego nie zstępujemy. Oto powód,
dlaczego wszyscy nieszczęśliwi rzucają się w nasze objęcia,
pomijając moralistów.
Zdanie to podpisałby każdy idealista.
Mówiąc o Germinie Lacerteux Juliusza i Edmunda de
Goncourt, wyraził się Zola: Literatura współczesna jest
wytworem nerwowości naszych czasów. Postęp, przemysł,
wiedza odebrały nam siły. Żyjemy w gorączce, przeto ba�
damy z upodobaniem wrzody i rany, schodząc niżej, coraz ni�
żej. Wszystko skarży się, cierpi w dziełach chwili obecnej.
I temu wyrokowi na naturalizm przyklasnąlby jegonaj-
zaciętszy przeciwnik.
49
Do owej choroby wieku wracał Zola w pierwszym to�
mie  Dzieł krytycznych" po kilka razy, powtarzając ciągle
te same zwroty: nous sommes malades d'industrie et de science;
malades de progres; nous vivons dans la ftfoire i t. d. La
sensibilite maladive przypominał co kilkanaście stronnic.
Ale już w drugim tomie  Dzieł kryt.", w  Bomansie
doświadczalnym" (Le roman ezperimental), występuje pełny
naturalista, świadomy celów i środków kierunku. W książ�
ce tej, składającej się z siedmiu oddzielnych studyów (1, Le
roman experimental; 2, Lełłre a la jeunesse; 3, Le natura-
lisme au thedtre; 4, L'argent dans la litterature; 5, Dti roman;
6, De la eritiąue; 7, La republiąue et la litterature) złożył
Zola wszystko, co myślał o literaturze, sztuce, nauce, kryty�
ce, filozofii, o polityce nawet. Złożył nieporządnie, bez ła�
du, bez ciągłości w dowodzeniu, ale dość wyraz
nie do odbu�
dowania programatu naturalizmu artystycznego.
Oto jest, zdaniem Zoli, kołyską dzisiejszych prądów
literackich wiek XVIII-ty, który obmyślił właściwą metodę
naukową. Aż do materyalistów ubiegłego stulecia uczeni nie
różnili się od poetów. Jak ludzie fantazyi, wpadali i oni
przypadkiem na pewne prawdy, nie docierając do nich na
drodze ścisłej obserwacyi i wnioskowania. Ztąd w wiedzy
dawniejszej owa szczególna mieszanina znakomitych zdoby�
czy i naiwnych złudzeń.
Inaczej pracowali mężowie XVIII-go w. Wyszedłszy
z faktu stwierdzonego, wysnuwali spostrzeżenie ze spostrze�
żenia, nie bawiąc się w uogólnianie przed zupełnem wyczer�
paniem przedmiotu. Na miejscu syntezy postawili analizę,
intuicyę zastąpili długiem, cierpliwem badaniem, posuwając
się wolno od pojęć prostych do złożonych. W ten sposób
pozyskała nauka wyborne narzędzie  metodę.
Odkrycie to przysłużyło się wiedzy więcej  twierdzi
Zola  niż wszystkie objawienia intuicyi. Dzięki dokła�
dności obserwacyi, wzmogły się nagle nauki, rozszerzając się
K Schyłku Wielu ^
50
i pogłębiając z każdym prawie dniem. Anatomia i chemia
otworzyły nowe światy, kosmografia zaś i geologia  zadały
baśniom religii ciosy straszliwe."
Nowy ruch nie ograniczył się na samych umiejętno�
ściach ścisłych. W historyi i krytyce usunęło badanie fak�
tów i otoczenia przestarzałe reguły scholaftyczne; w litera�
turze pięknej wróciła, za przyczyna Jana Jakuba Rous�
seau, natura do swoich praw. Człowiek przestał być ab-
strakcyą...
Reforma, rozpoczęta przez  olbrzymów" ubiegłego stu�
lecia, zatrzymała się ńa lat kilkadziesiąt. Wybryki motło-
chu, gospodarującego podczas wielkiej rewolucyi, zniechęci�
ły umysły lotniejsze do postępu. Po gwałtownym wybuchu
nastąpiła chwila rozpamiętywania i melancholii. Pisarze,
odepchnięci dzikością tłumów, stracili wiarę w świętość ha�
seł nowoczesnych. Zrażeni do życia, do jego krwawych
przejawów, ukryli się w barwnych krainach wyobraz
ni. Ale
wstecznicy byli sami, chociaż o tem nie wiedzieli, po części re-
wolucyonistami. Wszakże-ż oni to, romantycy, wnieśli do
poezyi jaskrawy koloryt i namiętność; oni, nie kto inny, zbu�
rzyli do reszty walący się gmach reguł klasycznych, usunęli
gruzy estetyczne wieków ubiegłych.
Z chwilą, gdy ludzie ochłonęli po wojnach rewolucyi i
pierwszego cesarstwa, gdy dorosło nowe pokolenie, które nie
patrzyło już własnemi oczami na grozę anarchii i jej skut�
ków, ideał X VIII-go wieku  naturalizm  wrócił do rzą�
dów na wszystkich polach.
W literaturze pięknej podnieśli jego sztandar: Stendhal
i Balzac. Obadwaj wprowadzili dó powieści metodę nauko�
wą. Nie wyobrażali sobie nic, lecz badali. Upatrzywszy
sobie człowieka, typ, kładli go, jak lekarz, na stole anatomi�
cznym, i krajali, analizując ciało i mózg. Balzaca zajmo�
wały tylko: temperamenty, okoliczności, otoczenie, słowem
 dokumenty ludzkie." Bardzo słusznie nazwał się autor
I
51
.,Ojca Goriot" docteur es scienees sociales, był bowiem więcej
uczonym niż artysta.
Uczonym więc powinien być artysta, podług Zoli, któ�
ry powtarza z upodobaniem: nous autres natur alistes, hom-
mes de ścierne... Wrócić powinien do natury, do bezpośred�
niej obserwacji i analizy. Rzeczą, jego nie stwarzać sytua-
cyj i charakterów, lecz odtwarzać rzeczy wistość w tej formie,
w jakiej się ona zmysłom ludzkim przedstawia. Nie ma w
sztuce, tak samo jak w nauce, miejsca dla wyobraz
ni i in�
tuicji, bo jednej one matki dziećmi. Rodzi je obiedwie na�
miętność prawdy. U ne faut admettre rięn d'occulte, U n'ya
que des phenomenes et des eonditions des phenammes  po�
wtarzał Zola za Klaudyuszem Bernardem.
Jak uczony, powinien i artysta wyrzec się raz na za�
wsze fantazyi i intuicyi, i pracować systematycznie i meto�
dycznie, co znaczy: upatrzyć sobie jaki temat, pozbierać
starannie odpowiednie obserwacye, zapisywać szczegóły, a
załatwiwszy się z materyałem, poddać go analizie i ekspe�
rymentowi. Prawo dziedziczności i wpływów środowiska
(milieu) społecznego'ułatwią mu robotę. Robotę, z naturali-
znem bowiem kończy się dawna twórczość artystów, a zaczy�
na się praca uczonych. *).
Po tein, co Zola mówi sam o naturalizmie [artystycz�
nym, nie można się omylić co do jego istoty. Jest on po-
prostu zastosowaniem filozofii pozytywnej do sztuki. Nie-
tylko wyznaje te same zasady, ale posługuje się nawet do�
słownie jej frazeologią.
Prawdopodobnie nie znał Zola w chwili, kiedy dz
wi�
gał gmach naturalizmu, ani Comte'a, ani Littre'go, ani ewo-
Wyonistów angielskich, bo potrącił mimochodem, po dyle-
*) Nad doktrynami Zoli zastanawiałem się szczegółowo w stu-
dyum p. t.  Emil Zola jako polemista i krytyk," pomieszczonem w  Ty�
godniku Ilustrowanym." (Przyp. autora):
52
tancku o jednego zaledwo Darwina, ale czerpał swoją mą�
drość teoretyczną z Klaudyusza Bernarda, z jego słynnej
 przedmowy" (Introduction a Vatucie de la medecine experi-
mentale), znakomity zaś fizyolog francuski należy do tych,
co doprowadzili pozytywizm ad absurdum. Do niego prze�
cież należy ów znany powszechnie paradoks: Te same prawa
rządzą kamieniem przydrożnym i mózgiem człowieka...
*
* *
Streszczając pokrótce, co się w dwóch pierwszych roz�
działach niniejszego studyum powiedziało, ostaną się nastę�
pujące wypadkowe:
Tak pozytywizm filozoficzny, krytycyzm estetyczny i
naturalizm francuzów, jak ewolucyonizm anglików, mate-
ryalizm niemców i antropologia kryminalna włochów, pocho�
dzą z jednego i tego samego z
ródła. AVszystkie te kierun�
ki, różniące się tu i owdzie w szczegółach, schodzą się we
jwspólnej negacyi teologii i metafizyki i w ubóstwianiu wie�
dzy, której podporządkowują filozofię. Wszystkie nie uzna�
ją: Boga, duszy, wolnej woli, wrodzonych idei, wyobraz
ni,
intuicyi, a uznają: rozum, obserwacyę,analizę i eksperyment.!
Wszystkie przyswoiły sobie metodę nauk przyrodniczychj
którą zastosowują do umiejętności humanitarnych. Wszyst�
kie w końcu powtarzają dosłownie te same formułki: dziodzi-,
czność, środowisko, chwila dziejowa, prawa ewolucyi, po�
strzeganie zmysłowe, egoizm, altruizm i t. d. I
Co Comte i Littre zrobili z filozofią, to uczynił Dar�
win z zoologią i botaniką, Spencer z etyką i socyologią.
Taine z krytyką literacką, Ferri i Lombroso z prawem kar-
nem, Flaubert i Zola z literaturą piękną. Usiłowali oni za\
pomocą środków zewnętrznych odtworzyć dzieje wszechświa�
ta i pełnego człowieka. Ztąd w epoce ostatniej z jednej stro-'
ny tak wielkie znaczenie nauk ścisłych, skazanych z natury
swojej głównie na obserwacyę i doświadczenie, z drugiej
53
zaś" takie lekceważenie filozofii, sztuki i nauk humanistycz�
nych.
Wyjąwszy materyalistów, którzy przecząc wprost, bez
żadnych omówień, mieli prawo do wszelakich marzeń, popeł�
nili wszyscy wybitniejsi uczeni i artyści pozytywni jeden
i ten sam błąd: oto przekroczyli granice wykreślonego przez
samą doktrynę planu.
Pozytywiście i ewolucyoniście nie wolno wychodzić z
koła obserwacyi i doświadczenia. Ezeczą ich opowiedzieć,
co dostrzegli i sprawdzili za pomocą zmysłów. Królestwem
ich świat zjawisk, połączonych z sobą niezmiennemi prawa�
mi natury. Tylko metafizycy bujają w obłokach domysłów,
unoszeni na skrzydłach intuicyi.
Gdyby się pozytywiści i ewolucyoniści byli trzymali
własnego programatu, nie byliby wtargnęli do dziedziny
spraw moralnych, społecznych i do państwa sztuki. Za�
mknąwszy się w ramach nauk ścisłych, jakby stworzonych dla
ich metody, byliby zasłużyli na wdzięczną jedynie pamięć
ludzkości, przyczynili się bowiem rzeczywiście do rozkwitu
wiedzy.
Ale żaden z nich nie wytrzymał długo na stanowisku
obojętnego obserwatora, skrzętnego zbieracza i fachowo
wykształconego klasyfikatora zebranych postrzeżeń, co zre�
sztą naturalne, bo któryż umysł zdolniejszy zadowolni się
biernem badaniem tego, co się naokoło niego dzieje... pra�
wdziwą czy sztuczną apatyą wobec przyczyn wszechrzeczy?
Kiedy Comte budował formułkę pozytywną, nie zastanowił
się dobrze nad istotą natm-y ludzkiej. Trzeba być baranemt
aby nie pomyśleć też czasem, co spowodowało wszechświat
zkąd ta cudowna maszyna idzie i dokąd zmierza.
Pierwszy Comte sprzeniewierzył się swojej doktrynie,
bo stał się przy końcu życia dogmatykiem, rodzajem aposto�
ła "jakiejś nowej wiary. I Littre, przezorniejszy od mistrza,
wygłaszał sądy stanowcze o rzeczach, które nie podlegają
i i
obserwacyi i doświadczeniu. Darwin, gdy z kilku przykła�
dów, których ciągłości nie mógł przeprowadzić, bo nietylko
obserwacya, ale nawet eksperyment nie sięgają do początku
organizmu jednokomórkowego  wyrokował o pochodzeniu
gatunków wogóle, opuścił pewny grunt nauki doświadczal�
nej. Tego samego grzechu dopuścili się: Spencer, Taine,
Lombroso, Flaubert, Zola, wszyscy, słowem, pozytywiści i
ewolucyoniści, wszyscy bowiem nie stosowali się ściśle do
przepisów, uznanych przez nich za jedynie rozumne.
Znalez
li się przecież nawet pozytywiści, którzy poza
zdrościli prorokom daru jasnowidzenia. Słynny chemik fran�
cuski, Berthelot, dotarłszy do istoty jakichś tłuszczów, tak
się sobą sam zachwycił, że zawołał, jak żaczek szkolny: Nie
ma już tajemnic na świecie *). A i Zola zapewniał w swo�
im Le roman experimental niejednokrotnie, że czego wiedza
dotąd nie odkryła, to wydobędzie kiedyś z pewnością na świa-
tło'.dzienne.
Wzgardzona metafizyka zemściła się na mędrcach
którym się zdawało, że wystarczy: patrzeć, opukiwać, obwą�
chiwać i zapisywać rezultaty tych oględzin zewnętrznych.
aby wniknąć w samą istotę rzeczy. Ilekroć sobie pozyty�
wiści i ewolucyoniści nie umieli poradzić, ilekroć stanęli
wobec zjawisk, niedostępnych dla obserwacyi i doświadcze�
nia, tylekroć uciekali się do niej, do owej sponiewieranej ma-
rzycielki.
Dziś należy pozytywizm jako system filozoficzny do
nieboszczyków. Została po nim tylko metoda naukowa, nie�
wątpliwie pożyteczna w zastosowaniu do nauk ścisłych.
I ewolucyonizm przestał być prawdą z chwilą, gdy
prof. Pasteur, dowiódłszy jednostronności darwinizmu, zbu�
rzył główną podwalinę jego dumnego gmachu.
*) "W przedmowie do  Origines de ralcbimie"; Paryż, 1885 r.
Częśe druga.
 .-\0-CK>-.
SKUTKI.
r
i
III.
Skutki w nauce.- Pozorna prostota doktryny pozytywnej.  Zbyt wielka
obfitość szczegółów.  Skutki w literaturze pięknej.  Naturalizm francu�
ski.  Jego materyalizm.  Jego pesymizm.  Wrzekomy objektywizm.
Zewnętrzność jego obserwacyi.  Fizyologia zamiast psychologii.  Na�
turalizm polski.  Gabryela Zapolska.  Naturalizm niemiecki.  Karol
Bleibtreu.  Naturalizm włoski i skandynawski.  Naturalizm w teatrze
francuskim.  Henryk Ibsen.  Likwidacya naturalizmu.  1'arnasiści-
Teofil Gauth
 Karol Baudelaire.  Teodor de Banville.  Catul
Mendes.
etoda pozytywna i ewolucyonistyczna zawdzięcza
^ znaczną część powodzenia pozornej prostocie swojej.
" i Operuje ona rzeczywiście kilku zaledwie formułkami,
które zapowiadały uproszczenie wiedzy i sztuki ludzkiej. Obo�
jętność wobec pierwszych i ostatnich przyczyn świata, bada�
nie tego, co ogarnia rozum przy pomocy: obserwacyi i doświad�
czenia, wyzyskanie praw: dziedziczności, środowiska i chwili
dziejowej  oto mniej więcej cały aparat naukowy filozofów,
uczonych i artystów drugiej połowy bieżącego stulecia. Głó�
wnie wykluczenie z poszukiwań z
ródła wszechrzeczy ułatwiło
wiedzy trudne dawniej zadanie.
Tak się zdawało...
Kreśląc plan powyższy, nie obliczyli się pozytywiści i
ewolucyoniści z rozciągłością obserwacyi i ciekawością umy-
Na Schyłku Wiuku 8
68
słu ludzkiego. Gdy kilkuset uczonych różnych stopni i ro�
dzajów zaczęło znosie" do wspólnego zbiornika szczegóły
i szczególiki coraz to drobniejsze, błahsze, urosła niebawem
taka olbrzymia góra  obserwacyj," że jej już żadna głowa
pomieścić nie może. Każdy chciał coś na własną, rękę  za�
obserwować," więc chwytał, co spotkał na drodze, nie tro�
szcząc się o to, czy złowił, fakt typowy, czy też tylko wyjąt�
kowy, patologiczny. Jakiś pies zrobił to, przeto czynią to
samo wszystkie psy. Jakieś dziecko wyraziło się tak, ergo
nie inaczej myślą i mówią dzieci wogóle. .Jakiś waryat, cho�
ry, szubrawiec, błazen, głupiec postąpił sobie w pewnym wy�
padku następnie, a zatem dopuści się tego samego grzechu,
" nierozumu, podłości i t. d. w tych samych warunkach każdy
człowiek.
Już dzieła mistrzów toną" w morzu obserwacji, z któ�
rych połowa mogłaby odpaść bez szkody dla całości. Spen�
cer przykrył zupełnie w  Zasadach Etyki" zarys swojej mo�
ralności materyałem dowodowym. Lombroso zapełnił  Czło-
wieka-Zbrodniarza" od góry do dołu sieczką statystyczną,
Nikt przed nim nie zestawił obok siebie tylu cyfr i dat. Sa�
mej antropologii kryminalnej widać zaledwo koniec nosa
z po za muru  faktów."
W czem mistrzowie zbłądzili, w tein przesadzili oczy�
wiście jeszcze uczniowie, jak zwykle bywa. Wiedza posia�
da obecnie takie bogactwo  obserwacyj," że starczą one na
długi przeciąg czasu dla całego legionu klasyfikatorów.
A każde z tych postrzeżeń chce być prawdziwe, zaczerpnięte
z rzeczywistości, więc niezbędne dla danej nauki, każde doma�
ga się, aby je koniecznie uwzględniono.
Nadszedł obecnie czas dla uczonego z głową krytycz�
ną, któryby poddał zebrany już materyał surowemu śledz�
twu i wyrzucił z niego plewy i śmiecie, pozostawiając tylko
istotne fakty typowe, nadające się do uogólnień. Dopiero
B9
wtedy stanie się możliwą filozrfia pozytywna,  koordynaeya
wiedzy," o jakiej Comte marzył.
Jak dotąd, zalewa nas potop obserwacyj. Zalewa nam
uszy, oczy, mózg, iż nic nie słyszymy, ńio widzimy, nie rozró�
żniamy, oprócz szumu. Zewsząd szturmowali i szturmują
na nas ćwierć, pół i pełni uczeni i wołają: Oto fakt! Trzy�
maj go mocno w garści, bez niego bowiem nie zrozumiesz
danej nauki! A jutro, pojutrze, popojutrze i t. d. powtarza
się to samo.
* Do zamętu obserwacji należy dołączyć bezład w sa�
mych teoryacli.
Pierwszym pozytywistom zdawało się, że głowa ludz�
ka jest maszyną, którą można nakręcić Jak zegarek. Gdy
się wszyscy będą stosowali do tych samych przepisów, musi
się wytworzyć wiedza jednolita  wnioskowali. Ale nie
ma podobna na kuli ziemskiej dwóch zegarków, zgadzających
się z sobą dokładnie, nie ma i dwóch głów, myślących jedno�
stajnie bez żadnych odmian. Każda dodaje do nagromadzo�
nych już skarbów duchowych coś nowego.
Wszyscy np. antropologowie kryminalni wychodzą z
tych samych zasad, a mimo to doszli jedni do okrucieństwa
względem zbrodniarzów, inni znów żądają dla wyrzutków
społecznych pobłażliwości, miłosierdzia.
Którzy mają słuszność?...
Wszyscy moraliści pozytywni oparli się na egoizmie,
.ile mniej skrajni starali się pogodzić  przesądy" zgasłych
pokoleń z  niezawisłością," podczas kiedy śmielsi odrzucili
bez ogródki maskę sztucznego altruizmu.
Po czyjej stronie racya?...
Darwin mniemał, że teorya ewolucyi nie wyklucza Bo�
ga; Rena u majaczył o jakimś Panu wszechświata, bujają�
cym w nieskończoności; Comte, Littre i in. milczeli znaczą�
co, gdy zbliżali się do tajemnicy tajemnic; Spencer bąka nie�
wyraz
nie o  niepoznawalnej"; Klaudyusz Bernard gniewa
60
się na nieprzyjemne ,fe poitmęiwi des clioses"; materyaliści
niemieccy przeczą, wprost.
Któryż z tych mędrców powiedział prawdę?
Dodawszy do pozytywistów i ewolucyonistów jeszcze
spirytualistów francuskich (Iiavaisson, Franek, Jauot, Caro,
Jules Simon i in.) i pesymistów niemieckich (JMiaperiliMier,
von Harłmann), posiadamy obecnie dwadzieścia kilka ró�
żnych moralności.
Kogóż należy słuchać, aby być  wyrażając się po
staroświecku  człowiekiem dobrym i uczciwym, albo, po�
sługując się modnym żargonem  dostosować się do potrzeb
rozwoju?
Ernest Renan, znów w chwili jasnowidzenia, zawo�
łał: *).
 Mówicie o z
ródle cnoty? Ależ, panowie, nikt z nas
o niem nic nie wie, albo raczej wiemy wszyscy tylko to, że
każdy z nas odnajduje je we własnem sercu. Pomiędzy
dwudziestoma teoryami o obowiązku, nie wytrzymuje ani
jedna krytyki. Istota cnoty polega na tem, że człowiek cno�
tliwy nie zdaje sobie sprawy, dlaczego dobrze postępuje-
Bohater, zastanowiwszy się po dokonanym czynie, przy-
! szedłby bezwatpienia do przekonania, że działał jak nie�
rozważny głupiec. A właśnie dlatego, że w danej chwili nie
medytował, jest bohaterem. Uległ wyższemu rozkazowi,
nieomylnej wyroczni, słowem, głosowi, który nakazuje nie tłó-
maczac się przed nikim z tego, co postanawia.
Stary cynik, zapomniawszy na chwilę o gustach prze�
ciętnej inteligencyi swojego czasu, odezwał się rozumnie.
Zamiast jednego kodeksu moralnego, wyrytego w ser�
cu człowieka od pierwszej chwili jego istnienia, a rozwmie-
*) W mowie, wygłoszonej w Akademii francuskiej dnia 4-go sier�
pnia 1881 r.
C I  I I I -.
61
tego przez wysiłki i tęsknoty całej ludzkos'ci cywilizowanej,
obmyślili uczeni naszych czasów aż dwadzieścia etyk, z któ�
rych żadna nie przekonywa.
I oto wykwitło z metody pozytywnej coś wręcz prze�
ciwnego, jak się jej twórcy spodziewali. Formułka wist o-
cie prosta wydała chaos obserwacji, pojęć, wskazówek i po�
glądów. Bezład zapanował, gdzie miał rządzić jeden pa�
sterz... rozum chłodny a jasny.
Wyraz
niej, plastyczniej odbił się ten chaos w literatu�
rze pięknej, powolnej od lat kilkudziesięciu służebnicy
wiedzy.
Wyrażenia: la science, miihode scięntifique, le sens du
reeł, la verite, iious autres naturalistes, hommes de science
i t. d. powtarzają się w głównem dziele teoretyczneni Zoli,
w  Romansie eksperymentalnym,' kilkaset razy. Kają one
oznaczać: wszystko, co sztuka przed nami, naturalistami, wy�
dała, nie zasługuje na trwalszą pamięć, bo dawniejsi autoro-
wie nie liczyli się z prawdą życia.
Czy tak? Więc tragicy i komedyopisarze greccy
i rzymscy nie odtwarzali rzeczywistości? Postacie' Sofoklesa
Arystofanesa i Terencyusza nie chodziły po ziemi? Więc
Szekspir, gdy mówi: Każ się przejrzeć w zwierciadle natu�
rze, cnocie, nikczemności i epoce swojej  nie był realistą?
.Test-że wogóle jaki pisarz-artysta, z wyjątkiem niewielu
fantastów, coby nie chciał, nie pragnął gorąco, aby dzieło
jego żyło? Są, którzy tę sztukę potrafią i którzy jej nie po�
trafią, co zależy jedynie od stopnia talentu, ale rozmyślnych
fałszerzów prawdy życiowej było nie wielu. Nawet naj-
romantyczniejszym z romantyków zdawało się, że kreacye
ich wyobraz
ni istnieją lub istnieć mogą.
Nasi poprzednicy idealizowali człowieka  odpowie�
dzą w tern miejscu naturaliści.
Wistocie? Arystofanes otaczał filozofów, hetery gre�
ckie i demagogów aureolą świętości? Cervantes oszczędzał
62
Don Kiszota, Szekspir wybielił i nróżował lady Makbet
i króla Ryszarda, Szyller przyozdobił Franciszka Moora za�
letami serca i duszy?...
Sztuka dobra była zawsze realistyczną, i wiedziała po
wszystkie czasy, że nikczemność odgrywa na ziemi znaczną
rolę. Przeto nie w jego domniemanej prawdziwości należy
szukać duszy naturalizmu francuskiego.
Czemże jest , Pani Bowary" Flauberta, pierwowzór
kobiet naturalistycznych? Żoną-ż ona, matką, siostrą,
choćby kochanką w rozumieniu szlachetniejszem? Kiedy oprzy�
tomniała po upojeniu zakazanej miłości, wówczas zawołała
z radością: Mam kochanka, mam kochanka!
Niewierne małżonki nie są jedynie wytworem fantazyi
artystycznej, o czem wiedzą wszyscy, którzy przypatrywali
się trochę dłużej życiu, ale najgorsza niewiasta zastanowi
się chyba po dokonaniu pierwszej zdrady nad znaczeniem te�
go, co uczyniła. Człowiek nie godzi się odrazu z grzechem.
Pani Bowary nie czuje się ani przez chwilę winną, wia-
rołomstwa. Sumienie nie mówi jej nic, serce jej nie drży na
widok domu i męża. Weseli się ona tylko, że  posiadła na�
reszcie kochanka."
Ta sama obojętność wobec występku cechuje także ty�
py niewieście Gwida de Maupasanfa. Jego kochanki filo�
zofują nawet na temat znieczulenia moralnego. Pani de
Guilleroy (w Fort comme la mmi), upadłszy, rozkoszuje się
 nieprawdopodobną szczęśliwością," co ją samą zadziwia.
 To szczególne  mówi do siebie  nie doznaję prawie ża�
dnego zmartwienia. Wiem, że popełniłam zbrodnię, a prze�
i
cież nie rozpaczam. Gdyby mi to był ktoś wczoraj przepo�
wiedział, nie byłabym uwierzyła. Zdawało mi się, że po
spełnionym czynie zburzą zgryzoty sumienia.mój spokój, tym�
czasem nic z tego."
Inna dama Maupassanfa, pani Roland (w Pierre et
Jean) nie czuje do tego stopnia nieuczciwości pokątnego ro-
63
romansu, że tłómaczy się przed własnym synem,  Upadłam
przyznaje się  ale dlatego, by mi występek dał szczęścia."
Germinie Laeerteux braci de Goncourt nie różni sir
brakiem wrażliwości od typów Flaubert'* i Maupassanfa.
A postacie Zoli?
Istnieje we Francyi znana rodzina zbrodniarzów, na�
zwiskiem Kerangal, która zatrudnia od lat kilkudziesięciu
sądy i psychiatrów drugiego cesarstwa i trzeciej rzeczypo-
spolitej. Z tego nieszczęśliwego gniazda wyszło dotąd sie�
dmiu morderców i dziesięciu występnych różnego rodzaju
płci obojga, pominąwszy innych, o których się sprawiedli�
wość" doczesna nie dowiedziała.
Zdaje się, że Zola wziął sobie Kerangalów za wzór,
gdy postanowił w szeregu powieści odtworzyć  historyę na�
turalną i społeczną jednej rodziny z czasów drugiego cesar�
stwa." Wszystko, co ćzłowiek-zwierzę wymyślił, aby wła�
sne zadowolnić chucie, wszystkie podłości i szalbierstwa, od
wyuzdania zmysłowego Nany (Nana) począwszy, aż do
straszliwego, obłędu Lantier'a (La Mte hwmaine) wszystkie,
słowem, przewrotności, brudy i choroby ciała pomieścił
 Mistrz z Medanu" w dziejach  Rougon-Macquardt'ów."
Byłby niezawodnie jednostronnym, ktoby żądał od bel-
letrysty samych tylko obrazów świetlanych, malowanych
barwami bezkrytycznego optymizmu. Ponieważ egoizm
i występek istnieją, przeto nie wolno ich obserwatorowi pomi�
nąć. Tak Emma Bowary Flaubert'a, jak panie: de Guille-
roy, Koland i in. Maupassanfa, Germinia Lacerteux Gon-
courtów, Nany i całe niechlujne towarzystwo Zoli plugawią
rzeczywiście ród ludzki, czego dowodem: domy publiczne
i karne, zdrowia i obłąkanych, ale oprócz wyrzutków lub cho�
rych pracują, kochają, dążą do czegoś, cierpią, zawodzą się,
ludzie uczciwi, szlachetni, bohaterscy nawet. A tej drugiej
strony człowieka nie zna, raczej znać nie chce, naturalizm
francuski. Wszystkie kobiety są u niego tylko samicami,
64
ulegającemi bez oporu, bez śladu obrony zachciankom zmy-
słów; żadna z jego postaci wogóle bez różnicy płci, wieku,
pochodzenia, zajęcia, nie usiłuje nawet podjąć walki z pod�
szeptami instynktów zwierzęcych. A jeżeli znajduje się
między niemi jaka natura czysta, jak Zoli Deniza (Alt '">)("
heur des dames) albo Paulinami Joie de vivre), to nie grze�
szy ona jedynie dla tego, bo  nie może." Nie pozwala jej
na brud  piękne zdrowie fizyczne," Co autor wyraz
nie za�
znacza.
Nie może, nie pozwala?! Słowa te odsłaniają tajemni�
cę naturalizmu. Xii; może, gdyż według zasad pozy�
tywizmu i ewolucyonizmu, czyli po prostu materyalizmu,
człowiek nic nie może... jest niewolnikiem odziedziczonych
pociągów, bezwładną maszyną, pozbawioną zupełnie wolnej
woli.
Oto dusza naturalizmu artystycznego! .Test on pozy�
tywistą, materyalistą i jako taki,nie uznaje nietylko niezawi�
słości człowieka, ale także jego cnoty. AVierząc, jak morali�
ści niezależni, że z egoizmu płynie wszelkie postępowanie
ludzkie i jak przyrodnicy, że nie ma żadnej różnicy między
 kamieniem przydrożnym a mózgiem," widzi wszędzie jedy�
nie  człowieka-zwierzę," pomijając rozmyślnie  człowieka-
duszę" i  człowieka-serce." Ztąd jego zamiłowanie w bru�
dzie i podłości, owa jednostronność", zadziwiająca u autorom
utalentowanych.
Co miało doprowadzić sztukę do z
ródła prawdy, zawio�
dło ją na manowce, stokroć gorsze od fantastycznych wi�
dziadeł romantyków. Bo fałszuje rzeczywistość, kto do�
strzega w Człowieku tylko jego słabości i wykoszlawienia,
kto szuka typów w szpitalach, więzieniach, w szynkach
i domach publicznych, na śmietniku i w rynsztoku. Natura-
| lizm jest kłamstwem psychologicznem i zarazem występ�
kiem, gdyż oczernia ludzkość wogóle, a Prancyę po szczegó�
le. Gdyby potomkowie Gallów tak wyglądali, jak w nas
66
belletryści wmawiają, powinnaby Europa odwołać przeciw
nim krucyate, aby zburzyć raz na zawsze gniazdo zepsucia,
zanieczyszczające atmosferę świata cywilizowanego. Ale
tak nie jest, o czem wiedzą z osobistego doświadczenia
wszyscy, którzy mieszkali nad Sekwaną. Zohydzone przez
Flauberta, Zolę i in.  zwierzę," umie i w Paryżu czuć głę�
boko, poświęcać się, zapalać do  przesądów" przeszłości, my�
śleć szlachetnie i kochać sercem.
Nie tak wierzą naturaliści, gdyż z materyalizinu ich
wylągł się pesymizm, dokładający jeszcze barw czarnych
tam, gdzie ich już sama rzeczywistość nie poskąpiła. Natu�
raliści nietylko nie uznają jasnych stron natury ludzkiej, nie
chcą ich dostrzedz, ale potęgują nadomiar rozmyślnie bydlę-
cość  zwierzęcia." Z rozkoszą grzebią w błocie, z świado�
mością podkreślają każdą podłość lub chorobę. Między
nimi a dziełami icli nie ma owej nici sympatycznej, łączącej
zwykle autora z jego tworami. Naturalista nie uśmiecha się
nigdy serdecznie, lecz szydzi, urąga, drwi okrutnie. Bez
miłosierdzia zrywa zasłonę z nagości dzieci adamowych, nie
znajdując dla nich ani słowa pociechy. Naturalista pogar�
dza kreacyaini swojemi, czuje do nich nienawiść. Odnosi
się to nietylko do Zoli i jego uczniów. Jak Flaubert nie
ukrywał się mimo swojej przedmiotowości ze wstrętem
artysty do filistra, do gatunku, który nazywał bounjeois,
tak samo obchodzą Goncourfów i Maupassanta bardzo ma�
ło nieszczęśliwi ich powieści. Nie znalez
li oni ani jednej łzy
dla nędzy ludzkiej.
Ten tendencyjny pesymizm naturalizmu zadaje kłam
i jego drugiej zasadniczej formułce, mianowicie absolutnemu
objektywizmowi. Jak nie jest prawdziwym, kto okazy pa�
tologiczne wynosi do godności uogólnień, typów, tak i przed�
miotowym być nie może, kto pełnego nie odtwarza życia.
Sztuczność objektywizmu artystycznego, ukryta zrę�
cznie w dziełach Flauberta i Maupassanta, wystąpiła jawnie
Na Schyłku Wieku 9
u Zoli i jego bezpośrednich uczniów. Sam już pomysł  Rou-
gon-Maquart'ów" nie ma nic wspólnego z istot- przedmioto-
wości. Bo czemże innem owa  historya naturalna i społe�
czna jednej rodziny," jeżeli nie rozmyśliłem dociąganiem
faktów do teoryi o atawizmie? Wszystko, co się w powie�
ściach  mistrza z Medanu" dzieje, dzieje się w celu wykaza�
nia niezwalczonej niczem siły dziedziczności. Jest to więc
tendencyjność w najczystszej formie, podmiotowość równie
wadliwa, jak optymizm w malowidłach bezwzględnych idea�
listów.
Przedmiotowość w rozumieniu pozytywistów należy,
po za naukami ścisłemi, do złudzeń ostatniej epoki. Byłaby
ona w umiejętnościach humanistycznych i w sztuce tylko wte�
dy możliwa, gdyby człowiek przestał być człowiekiem, isto�
tą myślącą, czującą, a stał się automatem bez mózgu
i nerwów.
Paweł Bourget, szukając rysów znamiennych w obli�
czu autorskiem Gustawa Flauberfa, mówi bardzo dolnw-
Każdy z nas widzi nie świat wogóle: lecz swój własny, nie
rzeczywistość nagą, ale tę, którą mu jego temperament do-
strzedz pozwala. Odtwarzamy zawsze nasze osobiste ma�
rzenie o życiu ludzkiem i dlatego można powiedzieć, że każ�
de dzieło wyobraz
ni jest rodzajem autobiografii, jeżeli nie
pod względem zewnętrznym, to przynajmniej wewnętrznie.*)
Światem naturalistów był świat pozytywistów i mate-
ryalistów, świat-egoista, świat-zwierzę, przeczący czynami
istnieniu Boga, duszy i wolnej woli. Przez pryzmat pewnych
doktryn patrzeli nowocześni realiści na życie i człowieka
i dlatego nic dziwnego, że zauważyli tylko to, co kąt ich teo�
ryi obejmował.
Że absolutna przedmiotowość nie wytrzymuje krytyki,
*) Paweł Bourget:  Essais de psychologie contemporaine," sir. Mb-
6T
wiedział zresztą i sam Zola, gdy (w Mes Jiaines i Roman
experimental) powtarzał bezustannie: żądam, aby sztuka by�
ła wytworem indywidualności. *) Ta indywidualność, to
właśnie subjektywizm.
Co się w dziełach artystycznych nazywa przedmioto-
wością i podmiotowością, jest poprostu tylko skutkiem ta�
lentu i wyrobienia technicznego. Autor więcej uzdolniony
i doświadczony będzie prawdziwszym od mniej utalentowa�
nego i rutynowanego, prawdziwość zaś równa się t. zw.
przedmiotowości. Cała wartos'ć twórcy, historyka, krytyka
literackiego i filozofa polega Często na indywidualności, czyli
oryginalności. Przedmiotowym albo bezbarwnym bywa
zwykle tylko ten, co nie ma ludziom nic do powiedzenia.
I trzecia zasadnicza formułka naturalizmu, jego  nau�
kowa technika," nie wydała takich owoców, jakich się po
niej mistrzowie szkoły spodziewali.
Technika pozytywistów artystycznych była naturalną
oprawą ich filozofii. Ponieważ materyalizm nie uznaje wol�
nej, od ciała niezależnej duszy i wszystkiego, co się z nią łą�
czy, przeto musi lekceważyć psychologię, na której miejscu
stawia fizyologię. To samo uczynili, jak wiadomo, uczeni
szkoły.
Antorowie dawniejsi, malując występek, kładli główny
nacisk na walkę psychologiczną, odbywającą się w człowie�
ku przed, podczas i po wykonaniu zbrodni. Zajmowała ich
nie forma nikczemności, lecz jej istota, nie jej brzydota fi�
zyczna, ale moralna. Rysami zewnętrznemi posługiwali się
tylko o tyle, o ile one ilustrowały bój zbrodniarza z su�
mieniem.
Nie tak naturaliści. Oni nie potrzebowali sumienia,
*) J'exige que Parł soit le produit de 1'indiTidn; la personalite
de rćcrivain i t. d.
68
które jest tak samo  produktem przyczyn materyalnych, jak
cukier i kwas siarczany;" ich nie obchodziła nic walka we�
wnętrzna, bo  człowiek robi jedynie to, co musi." Na cóż
więc psychologia?
Zamiast wnikać w Charakter i szukać w jego tajnikach
pobudek i objaśnień Czynu, zadawalniali się naturałiści zbiera�
niem i zestawianiem t. zw. dokumentów ludzkich, faktów po�
zytywnych. Wszystko, co Człowieka otacza (mieszkalne,
krajobraz, sprzęty, ubranie), w czem się na zewnątrz prze�
jawia (ruchy, sposób wyrażania się), co się rzuca w oczy,
jest łatwo pochwytne (rysy dziedziczne, nałogi), gromadzili
 uczeni artys'ci" skwapliwie, o ile można, najdokładniej.
Szczegóły zewnętrzne  mniemali  odbudują same bez po�
mocy intuicyi i wyobraz
ni pełnego człowieka.
I tu zbłądził naturalizm, człowiek bowiem zewnętrzny
łudzi się bardzo często, bywa nie zawsze prawdziwym. Pozo�
ry mylą...
Co miało być środkiem, stało się niebawem celem. Jak
uogólnienia wiedzy pozytywnej znikły pod górą obserwacyi,
tak przygniotły niepotrzebne drobiazgi i w powieści natura-
listycznej: bajkę, charakterystykę i kompozycyę.  Fakt po�
zytywny,"  dokument," zadusił Ciężarem swoim w powieści
powieść.
Naturalizm, który miał, według zapowiedzi Zoli, tryum�
fować na całym świecie cywilizowanym jako jedyna upra�
wniona forma twórczości artystycznej, nie przekroczył pra�
wie granic Francyi. U nas znalazł autor  Nany" tylko je�
dnego naśladowcę i to  rzecz szczególna  w spódnicy.
Podczas kiedy belletryści płci, zwanej brzydką lub mo�
cną, odwracali się z niechęcią od zmysłowości i okrucieństwu
realizmu paryzkiego, walała się kobieta bez wstrętu w kale
materyalistycznym.  Małaszka,"  Kaśka-Karyatyda" i in�
ne utwory pani Gabryeli Zapolskiej, mogą stanąć śmiało do
konkursu z  Naną," La Ute humaine i t. p.  dokumentami
69
ludzkiemi." Jeżeli stoją niżej talentem, to przewyższają
pierwowzory nadsekwańskie stanowczo lubieżnością samicy,
oblizującej się po doznanej rozkoszy.
Ale i pani Zapolska nie utrzymała się długo na stano�
wisku naturalistki w ścisłeni rozumieniu. Nic znalazłszy
w naszym kraju spodziewanych oklasków, nie wytworzywszy
szkoły, błądzi obecnie po manowcach różnych kierunków
zwyrodnionego smaku (impresyonizm, dekadentyzm), zawi�
jając od czasu do czasu do cichego portu literatury tak bia�
łej, powiewnej, że dziwić się tylko należy niepospolitej gięt�
kości jej umysłu. Taleut to przeważnie naśladowczy, przy�
swajający sobie łatwo każdą formę.
Niemcy czekały bardzo długo na proroków naturali-
stycznych. Zdawało się, że im szczęśliwa wróżka oszczędzi
tej plagi literackiej, gdy podniosła się nagle i nad Spreą
i Elsterą wrzawa, przypominająca pierwsze występy Zoli.
Karol Bleibtreu napisał i puścił w świat broszurkę p. t.  Re-
wolucya w literaturze" (Remlution in der Litteratur),
w której wykazał, że nie ma oprócz niego i jego towarzyszów
autorów utalentowanych. Gustaw Freytag, Fryderyk Spiel-
hagen, Paweł Heyse i jak się tam owe upiory pogrzebanej
przeszłości nazywają, skończyli już dawno dzieło swoje.
Ani chwili obecnej i współczesnego pokolenia nie rozumieją,
ani nowej estetyki nie znają. Przeto powinni ustąpić miej-
sea t. zw.  najmłodszym Niemcom," których Bleibtreu do
boju prowadzi.
W ojczyz
nie Goethego i Szyllera zmieniło się rzeczy�
wiście bardzo dużo po r. 1870-tym. Niesłychane zwycięz-
two, odniesione nad  wrogiem dziedzicznym" (Erbfeind),
podziałało jak bardzo mocny narkotyk na usposobienie  nie�
mieckiego Michałka" (der deutsche Michel). Upoiło go, odu�
rzyło, postawiło na szczudłach nieprzygotowanej systema�
tycznie wielkości, zrobiło go dumnym i hardym. Berlin po�
zazdrościł Paryżowi stanowiska  Miasta-światła." I on za-
70
pragnął być Weltstadłem, stolicą świata. Stać go przecież
na to. Za pięć miliardów francuskich można sobie polmlać
i błysnąć cywilizacyą.
Jeżeli wolno wierzyć autorom niemieckim, to  cywili�
zuje* się Germania naprawdę. Nawet skromne dawniej,
gospodarne niemki, dobre matki, uczciwe żony, wierne bez
końca narzeczone, zaczynają rzucać kądziel>, przenosząc nieo�
patrzne wesele nad niewdzięczny trud ogniska domowego.
Zbytek szerzy się podobno w Berlinie, a z chwila kiedy ten
najsrozszy wróg szczęścia ludzkiego odbył jedną bramą wjazd
do  kraju bojaz
ni Bożej," wyjeżdżają drugą, stare cnoty ra�
sy germańskiej. Co kilka dni donoszą gazety niemieckie
o jakimś dyrektorze banku, prokury.ście, kasyerze, przemy�
słowcu, kupcu i t. d., który, roztrwoniwszy cudze dobro, albo
palnął sobie w łeb, albo drapnął do Ameryki, jeżeli go żan�
darm nie nawrócił z pospiesznego wojażu i nie postawił
przed sędzią, przed towarzyszem wczorajszej biesiady. Na�
wet urzędnicy pruscy, przez kilka, pokoleń nietykalni, mrący
z głodu, więdnący przedwcześnie z wysiłków, opłacanych
nędznie, ale mimo to nieskazitelni, biorą już łapóweczki,
o życiu marząc i użyciu.
Jeżeli telegramy i wiadomości reporterskie, roznoszą�
ce hańbę niemiecką po całym świecie, nie kłamią, to zemści�
ła się Francya straszliwie za Metz i Sedan. Jej miliardy
zaniosły nad Szpreę zarodki zgnilizny moralnej.
, I odwagi cywilnej, fantazyi nabrał dawniej tak pokor-
:
ny, cierpliwy  Michałek." Trzydziestu kilku socyalistów
wybrano tego roku do parlamentu. Bzecz to wprost nie-
< zrozumiała dla kogoś, co znał Memcy z przed roku 1870-go.
Fermentuje więc istotnie w łonie Germanii, burzy się,
kipi; przygotowuje się nowe społeczeństwo, nieuchwytne dla
.starych autorów. Inne zwyczaje i obyczaje domagają się
innych obserwatorów i malarzów. Pod tym względem nie
mylą się  najmłodsi" z Karolem Bleibtreuem na czele. Da-
'*.
71
wna powieść niemiecka, albo par excellence moralna, albo
tendencyjno-polityczna, przestała mieć racyę bytu. Zacho�
dzi jednak pytanie, czy  najmłodsi" podołają zadaniu. Jak do�
tąd, weszli na drogę najmniej właściwą, bo naśladują bezmyśl�
nie naturalizm francuski, który skończył już swoją karyerę.
Wszystko zresztą, co naturalizm niemiecki do chwili
obecnej z siebie wydał, jest tak małoważne, iż pospieszyłby
się zbytecznie, ktoby z kilku próbek chciał sądzić o przy.
szłości nowego pokolenia literackiego. Trzeba czekać, aż
się z poczwarki pełny rozwinie motyl.
Nieco wyraz
niej oddziałał naturalizm na literaturę
włoską, przezwawszy się  weryzmem," i na skandynawów.
gdzie może się powołać na takie talenty: jak A. Strindberg
i Arne Garborg.
Było od pierwszej chwili ambicyą naturalizmu, aby
przełamać wstręt teatru do jego teoryi. Już Zola próbował
przemówić żywem słowem do publiczności. Uczynił to samo
Goncourt z  Ger minią Lacerteux\u dobijają się o sławę do�
raz
ną po mistrzach przeróżni bożkowie drugiego rzędu, ko�
rzystając z uprzejmości p. Antoine'a, dyrektora paryzkiego
 teatru wolnego" (Theatre librę). Wszystkie jednak usiłowa�
nia nie odniosły pożądanego gorąco skutku. Dlaczego?
Zachodzi stanowcza różnica między psychologią je�
dnostki a gromady, o czem naturaliścł powinni wiedzieć, jako
 uczeni obserwatorowie." Człowiek strawi bez świadków
łatwiej rzecz obrzydliwą, niż w towarzystwie. U siebie,
w gabinecie, przeczyta każdy powieść natnralistyczną choćby
przez ciekawość. Brutalność sytuacyi będzie go raziła, or-
dynaryjna gwara szynku i domu publicznego nie zyska so�
bie jego uznania, okrutny, materyaliśtyczny pesymizm nie
przekona go, ale mimo to nie rzuci książki, jak nie powstrzy�
ma się od spełnienia czynności, wspólnych potomkom prome-
teuszowym ze zwierzęciem.
72
Psychologia zmienia się, gdy ten sam człowiek staje
przed cudzym sadem. Wówczas obraża go wszystko, co go
w samotności nie gorszyło. Nawet małżonkowie lepiej wy�
chowani, nawet rodzice starają się przed własnemi dziećmi
ukryć nieestetyczna część życia ludzkiego. Wstydliwość
rośnie w miarę przybywania oczu i uszu. W liczniejszein
zebraniu, w teatrze, w salonie, w kościele, jednostka iiietyl-
ko dostosowuje się zewnętrznie do całości, ale przeobraża
się, szlachetnieje. Chociażby osobiście, na swój własny uży�
tek, grzeszyła bez skrupułu przeciwko zasadom etyki i ho�
noru, w towarzystwie czuje zwykle bardzo dobrze, co go�
dziwe, a co niegodziwe. Skończony egoista i szubrawiec
będzie udawał filantropa i uczciwego, gdy na niego inni pa�
trzą. Co rzymianie włożyli w maksymę swoją: vox popdi,
vax Dei, nie jest pustym frazesem. Gromada posiada rzeczywi�
ście poczucie: prawdy, piękna i dobra.
Teatr nie jest gabinetem. To salon publiczny, przy�
stępny dla każdego. W przybytku Talii i Melpomeny spły�
wa na cząstkę sumienie całości, czyniąc ją drażliwą '1
każdy złodz
więk. Nędzny karyerowicz polityczny, ubiega�
jący się przez całe życie za godnościami i orderami, przy-
klaśnie z zadowoleniem bohaterowi, który się dla idei po�
święcił; nikczemny spekulant, finansista, bankier, którego
biografię streszcza jedno słowo  oszukiwałem" oburzy się
na wyzysk; ordynaryjny mieszczuch bez odrobiny poezyi za
chwyci się gorącem słowem natchnienia; marny tchórz
uśmiechnie się z rozkoszą do cudzej odwagi.
Dziwne to zjawisko, ale prawdziwe. Człowiek zbio�
rowy nie znosi widoku człowieka-zwierzęcia. "Wstydzi się
za jego brutalność i egoizm.
Zdaje się, że to pierwszy powód niemożliwości natura�
lizmu w teatrze. Kto był choć raz na przedstawieniu jakiej
sztuki  wolnej" i słyszał na około siebie głuche wykrzykniki
tłumionej niechęci, przestrachu prawie, kto widział, jak się
7:1
w krzesłach sąsiad odwracał od sąsiada, aby uniknąć jego
spojrzenia, ten przestał wierzyć w przyszłość materyalizmu
artystycznego w teatrze.
I technika naturalizmu nie nadaje się wcale do dzieła
dramatycznego. Luz
na kompozycya, rozwlekłość charak�
terystyki i opisowości, zbyt wielka obfitość szczegółów za�
szkodziłaby tylko rodzajowi, który polega na zwięzłości bu�
dowy, na skupieniu myśli i słowa. Naturaliści  gadają1-
bardzo dużo, w teatrze zaś trzeba jak najmniej mówić. Na
co naturaliści francuscy z dumą wskazują, jako ich wyłącz�
ną własność... na wierne odtwarzanie tła, to spełniły już
przed nimi daleko lepiej zapewne teatry niemieckie (Meinin-
gen, Schwerin).
Wysiłki naturalizmu, podjęte w Paryżu w celu zdoby�
cia teatru, spełzły na niczem, ale mimo to nie dali najzacie-
klejsi zwolennicy  dokumentów ludzkich" za wygrane. Nie
doczekawszy się u siebie talentu, któryby pchnął scenę na
nowe tory, zaczęli się rozglądać wokoło. A może błysnął
w innym kraju geniusz przyszłości! I znaleziono, czego szu�
kano. Henrykowi Ibsenowi nie śniło się prawdopodobnie,
że stanie się na stare lata sztandarem naturalistów artysty�
cznych drugiej połowy bieżącego stulecia. Wychowanieć
surowego klimatu i suro wy cli obyczajów Skandynawii, ka�
znodzieja powinności i dość często tak mistyczny, zagmatwa�
ny, że trudno go zrozumieć, ma należeć do związku lubież�
nych pesymistów. Dlaczego? Czy dlatego, że wziął z rąk
losu rzeczywisty talent dramatyczny, że umie naszkicować
człowieka kiiku rysami i rozwinąć czynność z szybkością
greckich klasyków, że wydobywa z charakterów i wypad�
ków tylko momenty najpotrzebniejsze?
Tę zdolność posiadają wszyscy autorowie teatralni
z urodzenia, bez względu na kierunek, do którego należą.
Ii-iii kładzie tak samo, jak naturalizm, wielki nacisk
10
Ha Schyłku Wielu
u
ha prawa dziedziczności twierdzą realiści francuscy i nie�
mieccy.
Autor  Upiorów1- mówi rzeczywiście bardzo dużo
o atawizmie, wspomina nawet gdzieś Darwina. Dr. Rank
(Nora) i Oswald Alwing (Upiory) pokutują za wesołą mło�
dość ojca. Rebeka (Bosmersholm) wzięła nadmierną zmy�
słowość po matce; Grzegorz Werle (Dzika kaczka) przyniósł
z sobą na świat szkodliwe plotkarstwo i t. d. Wszędzie
tłómaczy Ibsen cechy znamienne swoich postaci dziedzicz�
nością, sięgając zawsze bardzo blizko, bo do rodziców, co się,
jak wiadomo, nie zgadza z prawdą. I jak naturaliści, każe
potęgom przeszłości działać tylko ujemnie, pomijając doda�
tni wpływ krwi. Pod tym względem nie różni się wistocie
od Zoli i jego uczniów.
Tu i owdzie potrąca także Ibsen o bakterye ( Wróg lu�
du), o medycynę, o koleje żelazne i banki (Podpory społe�
czeństwa) i o wolną miłość (Upiory), co ma być świadectwem
jego  nowoczesności" (Moderniłat). Głównie ostatni doku�
ment zachwyca Jerzego Brandesa i francuzów.
Gdyby wartość dramatów Ibsena polegała jedynie na
ich  naukowości,'' nie zasługiwałyby one wcale na uwagę,
naukowość bowiem, zastosowana fałszywie, nie wytrzymuje
nigdzie krytyki, a wolnomyślność, czyli właściwie rozwią�
złość, nie przynosi nikomu zaszczytu.
Jeden przykład wystarczy do obalenia  wiedzy" Ihse-
na. W  Norze" mówi dr. Rank:  W tych dniach odbyłem
przegląd mojego zdrowia. Jestem bankrutem. Nie miną czte�
ry tygodnie, będę smacznym kąskiem dla robaków.- Ko�
niec tak wczesny wróży sobie Rank dlatego, bo przekonał
się, że cierpi na kość pacierzową. Otóż niepotrzeba być wca�
le lekarzem, aby wiedzieć, że tabes dzieła rozmaicie, że
oznaczenie terminu przekracza możność najbieglejszeg*
znawcy. Okrutną tą niemocą dotknięci biedacy, wloką ni*
7.".
raz nędzny żywot przez długie lata, nie przeczuwając, kiedy
dla nich ostatnia wybije godzina.
Właśnie rzekoma naukowość Ibsena jest najsłabszą
strona jego dramatów. Zalety ich (siła, doraz
na charakte�
rystyka, znakomita miejscami psychologia, doskonała budo�
wa) nie mają nic wspólnego z doktryną naturalistyczną.
Pozytywizm artystyczny należy już dziś do bankrutów
literackich, na co zgadzają się wszyscy, nie wyjąwszy sa�
mych naturalistów.
Juliusz Huret, bardzo pomysłowy reporter paryzki,
wyspowiadał temu dwa lata wszystkie znakomitości francu�
skie. Nietylko dekadenci, symboliści, psychologowie, ale
i mistrzowie i podmistrzowie szkoły, która miała wiecznie
królować, podpisali jej wyrok śmierci.*)
Edmund de Goncdurt, zapytany przez Hurefa o zda�
nie, odpowiedział następnie:
 Wierzę, że ruch naturalistyczny, powiedzmy natu-
rystyczny (naturisłe), jak mówią japończykowie, dobiega do
końca, że ustąpi w r, 1900 kierunkowi innemu. Umrze on
na śmierć naturalną, nie zaś przez truciznę zawartą w jego
dziełach, jak chcą nasi przeciwnicy;  umrze, przeżywszy
pół wieku.
 A co nastąpi po nim?  zapytał jeszcze Huret.
 To jasne, jak dzień. W nowym ruchu, który się
obecnie przygotowuje, zapanuje znów psychologia nad fi-
zyologią,
I Huysmanns, bardzo gorliwy zrazu naśladowca Zoli,
wyrzekł się naturalizmu. Nie inaczej: Rośny, Bonnetain,
(juiches, Margueritte, Descaves, mniej po za granicami
Francyi znani  uczeni artyści," którzy wyparli się po wyj-
*) Jules Huret:  Enijuete sur rirolution littćraire." Paryż, 1891
Btr, 165 i nastędne.
76
ściu  Ziemi" (La terre) wszelkich stosunków z autorem tej
plugawej eliikubracyi. Jedyny Pawet Alexis odtelegrafo-
wał Huretowi: Naturalizm nie umarł!
I żyjący arcykapłan kierunku, sam Emil Zola, który
wziął po Flaubercie buławę, nie bronił swojej doktryny,
oświadczając, że jeżeli mu starczy czasu, dokona sam upra�
gnionego przewrotu.
Rzeczywiście? Czy się Zoli naprawdę zdaje, że czło�
wiek, walający się przez lat kilkadziesiąt w błocie zmysłów,
może zasmakować w wonnej atmosferze ideałów? Przyzwy�
czajenie staje się drugą naturą. Twórczość zresztą arty�
styczna łączy się zwykle tak ściśle z wewnętrzną treścią
autora, iż nie trudno za jej pomocą odgadnąć jego upodoba�
nia osobiste, chociażby był najwięcej przedmiotowym. Tem�
perament prawdziwie etyczny i estetyczny nie będzie nigdy
naturalistą, odepchnie go bowiem, przerazi brud fizyczny.
A smakować w kale, trzeba być samemu albo niechlnjnem
zwierzęciem, albo chorym na umyśle, co podług włoskich
antropologów na jedno wychodzi.
Zola próbował już raz  pokazać głupcom, że potrati
wszystko." Ale jego  Marzenie" (Le Beoe) dowodzi tylko.
iż autor  Xany" nie odczuwa zupełnie wzruszeń, pozbawio�
nych silnego podkładu zmysłowego. Sztywne to jego  ma�
rzenie," nie naturalne.
Równolegle z naturalizmem szedł we Francyi drugi
kierunek literacki, znany pod nazwą parnaseizmu fles par-
" nassiens). Rozgłośna wiązanka poezyj Karola Baudel&i-
re'a p- t. Les fleurs du mai jest rówieśnicą  Pani Bowary"
Flauberfa, wyszła bowiem z pod prasy drukarskiej w tym
samym roku (1857).
y
ródła parnaseizmu należy szukać nie, jak mniema
Katul Mendes, w zbiorniku utworów młodych poetów, wy�
danym w roku 1760 p. t. Le Parnasse cmtłemporain, rece-
uil desrers nouveaux (ztąd nazwa), . lecz w eksperymentach
^ J
11
gasnącego romantyzmu. Teofilowi Gauthier przysługuje
tytuł właściwego mistrza parnasistów.
Poeta jest. podług niego " ). robotnikiem. Nie potrze�
buje on więcej rozumu od zwykłego rękodzielnika i znać po�
winien tylko swoje rzemiosło, w razie bowiem przeciwnym
będzie fuszerem. Gautier nie stawia poety na zwykłem wy�
wyższeniu, nie ma bowiem  nic mniej idealnego od poety."
Pospolita to klawiatura. Każda budząca się w niej myśl
kładzie palec na jakimś klawiszu, który wydaje ton odpo�
wiedni. Oto cała tajemnica...
Zasady Gauthiera rozwinęli i wprowadzili w życie
uutorowie francuscy, posługujący się po romantykach mową
wiązaną.
Teodor de Bauville, jeden z głównych parnasistów. da�
je młodym poetom rady następujące: **)
 Rym jest jedyną harmonią wiersza, jest wogóle
wszystkiem w wierszu. W wierszu słyszy się tylko wyraz
ostatni, rymowany. Jeżeli się narodziłeś poetą, powinieneś
w aparacie fotograficznym swojego mózgu widzieć wyra�
z
nie nietylko wszystko to, co chcesz czytelnikowi pokazać,
lecz równocześnie także słowa, nadające się do rymu. Je�
żeli się poetą, urodziłeś, słowa-typy objawią ci się odrazu,
uzbrojone w rymy. Jest to prawo absolutne, jak prawa na�
tury. O ile poeta wyraża dobrze myśl, o tyle rymuje po�
prawnie, z chwilą zaś gdy się jego pomysł chwieje, błąka się
i końcówka wiersza.
 Jeżeli chcesz być poetą  mówi dalej Teodor de
Banville  przeglądaj jak najwięcej: słowników, enćyklope-
'lyj, wydawnictw fachowych, katalogów, słowem, wszyst�
kie książki, które mogą zbogacić zasób słów. Gdy sobie
*) Teofil (iiiutier.  Lee grotesijiies."
**) Teodor ile Banyille:  Petit łraite de poesie frnnciiise,; IW) r,
78
głowę w ten sposób zaopatrzysz, wówczas nie sprawi ci po�
goń za rymami trudności. Zabierając się do poematu, nale�
ży nasamprzód zgromadzić odpowiednie rymy, następnie ze�
stawia się je obok siebie i wypełnia się dziury ręka artysty.
Tak samo, jak Gauthier, nie żąda i Bauville od poety
ani natchnienia, ani wielkiego rozumu.
Wskazówki Gauthiera i BanviIIea określają dostate�
cznie technikę  parnasu" francuskiego. Baudelaire, Teodor
de Bamille, Leconte de Lisie, Katul Mendes i towarzysze
ich są wielbicielami formy. Zgorszeni niesfornością roman�
tyków, którzy grzeszyli rzeczywiście miejscami przeciw
zasadzie rytmu i rymu, nie wyłączając nawet takich moca-
rzów, jak Wiktor Hugo, Alfons de Lamartine i Alfred de
Musset, parnasiści usiłowali stworzyć wiersze wzorowe.
I wistocie znajdują się między ich utworami arcydzieła te�
chniczne.
Ale w poprawce parnasistów spoczywał już od pierw�
szej chwili zarodek karykatury, bo obniżyła ona wartość
treści, która stanowi duszę każdego dzieła myśli ludzkiej
i musi doprowadzić do czczej zabawki, do igraszki słów i ry�
mów. Wolno było Hugonowi, Lamartine'owi i Mussefowi
nie przestrzegać ściśle przepisów poetyki. To, co mówili,
pokrywało tak dokładnie sposób, w jaki się wyrażali, zajmo�
wało tak bardzo czytelnika, że ich drobne usterki formalne
nie raziły nikogo. Położenie zmienia się, gdy odzywa się
poeta, nie mający nic do powiedzenia, albo same tylko plu�
gawe lub głupie rzeczy.
Parnasiści mieli bardzo mało  do powiedzenia."
Dowcipnie i dobrze określa Juliusz Lemaitre*) Teodo�
ra de Banyillea. Pan de Banyille jest poetą lirycznym,
*) Juliusz Lemaitre. ,J,es Contemporains." 11-te wydanie; 1
tom I, str. 7.
79
zahipnotyzowanym przez rym; ostatnim, najwięcej się ba�
wiącym i najzabawniejsym z romantyków  klownem
w poezyi, który miał w życiu kilka pomysłów. Najlepszy
z nich, najtrwalszy polega na tern, aby wytrzebić z wiersza
wszelka ideę.
Parnasiści wytrzebiali tak starannie z utworów swo�
ich myśl, cień nawet myśli, aż pozostały martwe, nic nie wy�
rażające słowa, zestawione obok siebie dla  harmoni
dz
więków."
Pozornie nie pozostają parnasiści w żadnym związku
z naturalistami, tworząc grupę osobną. Kto się jednak uwa�
żniej ich zasadom przypatrzy, odnajdzie w nich pokrewień�
stwo z  uczonymi artystami." Wszakże-ż formę stawiał
ponad treść nie sam tylko romantyk Gauthier. I realista
Flaubert twierdził, że  piękny wiersz bez treści należy po�
stawić wyżej od mniej pięknego z treścią." Już w  Pani
Bowary" włożył naczelnik naturalizmu najwięcej starania
w stronę zewnętrzną dzieła, a w ostatnich nowelach robił to
samo, co parnasiści. I Zola chce uchodzić za znakomitego
technika, czem nie jest, bo nie posiada wcale daru kompozy�
torskiego. Czego nie dostrzeżono u majstrów, to zarysowa�
ło się wyraz
nie u ich naśladowców. Naturaliści drugorzęd�
ni zabili doktrynę, przesadziwszy w jej części formalnej.
A
atwiej chwyta się podobieństwo między naturalistami
i parnasistami w przedmiotach, które wybierają do opraco�
wania.
Karol Baudelaire, właściwy naczelnik szkoły, określa
następnie istotę parnaseizmu:
 Poezya... gdy się zapytamy samych siebie, naszej
duszy, naszych entuzyazmów... nie ma innych celów okrom
siebie. Innego celii mieć nie może, i tylko ten poemat będzie
prawdziwie godnym swojej nazwy, który poeta napisał dla
samej przyjemności napisania poematu. Nie chcę przez to
powiedzieć, że poezya nie uszlachetnia obyczajów  proszę
80
mnie dobrze zrozumieć  że cele jej ostatecznym nie jest,
wyrwanie człowieka z koła spraw pospolitycli. Byłoby to
absurdem. Mówię tylko, że poeta, którym powoduje jakaś'
tendencya moralna, osłabia rozmyślnie siłę poetycką. Poft-
zya nie może, pod karą śmierci lub zwyrodnienia, mie<5 wspól�
nych celów z wiedzą i moralnością, Przedmiotem jej nie jeśj
prawda, lecz tylko ona sama. " )
Parnaseizm odpowiadałby, jeżeli go Baudelaire dobra'
określił,  sztuce dla sztuki,- czyli sztuce bezwzględnie prze%
miotowej. Wynikałoby z tego, że ogarnia on wszystkie prze�
jawy życia ludzkiego, zarówno dodatnie, jak ujemne. Tym�
czasem wiadomo, iż parnasiści upodobali sobie tylko brww
człowieka i jego przewrotności, że grzeszą wszyscy rozmyśl�
nie, z zamiłowaniem nawet, przeciw prawidłom moralności,
uznanej powszechnie za obowiązującą. Baudelaire lubuje się
w obrazach, działających na ludzi zdrowych jak einetyk.
Mendes zaś, malarz chorób sekretnych, zaczął karyerę autor�
ską od skandalicznej sztuki teatralnej (Leroman limie unit)-
Jak naturaliści, nienawidzą i parnasiści człowieka.
Ich t. zw. impossibiliti, rodzaj obojętności artystycznej wo�
bec .motłochu," jest wistocie krańcowym pesymizmem.
Chociaż parnasiści, ściśle wziąwszy, nie wyszli z wie�
dzy pozytywnej, są mimo to dziećmi tej samej smutnej epoki,
co naturaliści, tych samych przyczyn skutkami.
*) Karol Baudelaire:  Oeuyree Completes", r. 1884, tom I A
*<
leurs du mai-: w- przedmowie, napisanej nrzez Teofila Gauthier*, -""'.
22 i 23.
iy.
Odpowiedzialność nauki, literatury i prasy.  Moralność i niemoralność
nauki.  Dobroczynność w oświetleniu ewolucyonistów.  Burżoazya. 
Żydzi.  Jerzy Brandes.  Karyerowicze.  Młodzież.  Marzyciele
pozytywni.  Rozczarowanie.  Granice rozumu ludzkiego.  Położenie
polityczne.  Społeczne.  Pozytywizm w życiu.  Nadmiar analizy. 
Osłabienie woli.  Osłabienie fizyczne.  Pesymizm filozoficzny. 
Schopenhauer.
"1^/eden rys wspólny łączy prawie wszystkich uczonych
" J
TO? i artystów ostatniej epoki, jakikolw-iekby wyznawali
�cS odcień pozytywizmu, czy materyalizmu. Wszyscy
utrzymują, że nie pracują dla człowieka przeciętnego.
Arystokratycznos'ć talentu i wiedzy zarysowała się
u pozytywistów jeszcze wyraz
niej, aniżeli u romantyków. Bo
kiedy marzyciele zgasłego pokolenia żałowali tylko z Musse-
tem, że  przyszli zapóz
no" *), trzez
wi myśliciele drugiej po�
łowy bieżącego stulecia nie ukrywają się wcale z głęboką
pogardą dla  tłumu."
Renan podzielił ludzi na: les sages et les aułres, na mą�
drych i głupich  i pierwszymi jedynie raczył się zajmować;
Spencer z towarzyszami nie ma litości nad niemocnymi, któ-
*) Je snis Tenu trop tard dans un monde trop vieux ( Rolla").
Ha Sohjlku Wieku 11
82
rych należy usunąć", jako zawadzających w procesie ewoln-
cyi; Flaubert twierdził, że pisze dla dwunastu, dwudziestu
najwyżej znawców; Zola, Maupassant i in. pastwili się nad
nieszczęściem i słabością, nie zdobywszy się ani na jedno sło�
wo pociechy dla nędzy ludzkiej! Okrutnym był pozytywizm
dla człowieka, choć żądał od niego uznania i zapłaty.
Żądał, słusznie bowiem odpisała Jerzy Sand Flau�
bertowi, gdy autor  Pani Bowary" rozwijał przed nią wje-
dnym z listów swoje teorye:  Mówisz, że nie dbasz o sąd
mas, że wystarcza ci pochwała kilku, kilkunastu znaw�
ców. Dlaczegóż więc gniewasz się, gdy cię czytelnicy
i krytyka pomijają, dlaczego drażni cię brak powodzenia?"
Każdego z owych arystokratów ducha drażniła obo�
jętność  motłochu," a cieszyły jego oklaski, co zresztą bar�
dzo naturalne, bo człowiek pracuje zawsze dla jakiejś
nagrody, moralnej, czy materyalnej. Z zadowoleniem świe�
żego dorobkiewicza, niegodnem artysty, chełpi się Zola bez�
ustannie niezwykłą cyfrą swoich wydawnictw, z natręctwem
handlarza, który wchodzi drugiemi drzwiami, gdy go jedne-
mi wyrzucą, tłoczy się do Akademii Francuskiej.  Nieśmier�
telni" zamknęli mu już kilka razy bramę przed nosem, a on
stuka ciągle.
Uczeni i artyści drugiej połowy bieżącego stulecia wy�
myślili sobie jakiś kult prawdy, wyższy od obowiązku. Nic
ich nie obchodziło życie, nic praktyczne zastosowanie wiedzy.
Wiadomo, że Taine rozróżniał w sobie dwóch ludzi:
zwyczajnego i filozofa. Pierwszego, czyli tego, który je, pi-
je, śpi, ubiera się, dostosowuje się do reszty otoczenia, zo�
stawiał, jak się wyraził, za drzwiami, gdy się drugi zabierał
do roboty. Pracując, zapominał ów drugi, że istnieje jakaś
publiczność, żona, dzieci, przyjaciele, Francya. Zajmowała
go tylko prawda.
Wiedza nie jest ani moralną, ani niemoralną,  twier�
dzili pozytywiści i ewolucyoniści - gdyż zadaniem jej P"
88
szukiwanie i formułowanie prawdy, lub tego, co za prawdę
uważa. Nie wiedza grzeszy, lecz człowiek, tem zaś  zwie�
rzęciem" rządzą nie formułki naukowe, jeno namiętności.
Gdyby się świat uczony składał tylko z przyrodników
i matematyków, możnaby się zgodzić na zasadę powyższa.
Teorya o cieple, badania nad tłuszczami, obliczenia arytme�
tyczne i astronomiczne, odkrycia w królestwie roślin, mine�
rałów i t. d., nie oddziaływają, rzeczywiście bezpośrednio na
postępowanie ludzkie. Położenie jednak zmienia się z chwilą
gdy się nauka zbliża do człowieka. Trzeba być naiwnym, aby
wierzyć, że: filozof, socyolog, prawodawca, ekonomista, histo�
ryk, krytyk, powieściopisarz, dramaturg i in., nie wpływają, na
urabianie się pojęć, a w dalszym ciągu samego czynu, który
stoi do pierwszych w stosunku skutku do przyczyny. Słowo
jest jako błyskawica, poprzedzająca piorun. Bez encyklo�
pedystów francuskich nie byłoby t. zw. wielkiej rewolucyi,
niemieccy zaś  piewcy wolności" przygotowali pogrom Fran-
cyi w roku. 1870.
Ale uczeni bywają w wielu razach bardzo naiwni.
Siedzi sobie taki mądry pan w gabinecie lub laboratoryum,
otoczony książkami i narzędziami, i medytuje o wszystkiem,
co mu przez mózgownicę przebiegnie. Pochwyciwszy jakąś
myśl, która się mu prawdziwą wydaje, wysnuwa z niej dru�
gą, trzecią, setną, tysiączną, aż splecie sieć przesłanek
i wniosków. Z drobnej, dość często niejasnej idei wyrósł
gmach twierdzeń, zbudowany prawie zawsze na hipotezie.
Zaplątawszy się w przędzy teoretycznej, odciąwszy się od
życia, stracił uczony, mimo swoich obserwacyj i doświadczeń,
czucie ze światem zewnętrznym, przestał rozumieć ludzi
i potrzeby ich. Bo czemże dla niego szczęście człowieka
obok prawdy? Całe potomstwo Adama i Ewy poświęciłby
dla swojej mrzonki.
Mrzonką bowiem jest dotąd prawda absolutna po za
zjawiskami, dostępnemi dla zmysłów, domniemaniem wszyst-
J*J
ko, co nauka rozpowiada o początku i końcu wszechrzeczy
o duszy i celach człowieka. A
udzi się lub kłamie wiedza,'
która zapewnia z Berthelofem, że: nie ma już tajemnic pod
słońcem. Tylko szalony zaślepieniec albo głupiec może mó�
wić o prawdzie, o owym ptaku rajskim, wiszącym ciągle
między niebem a ziemią.
Niechby sobie taki mądry pan siedział w gabinecie,
w laboratoryum i szukał prawdy, jak tysiące przed nim i po
nim czynili i czynić będą, niechby się pomysłami swojemi
dzielił z braćmi po rzemiośle. Z jego trudów wyniknie za�
wsze jakaś korzyść dla ludzkości, czego świadectwem do�
świadczenie wieków ubiegłych. Z litra hipotez wyciśnie
ostateczna krytyka kroplę prawdy istotnej.
Zdolność zresztą i niepowstrzymana niczem chęć po�
szukiwania prawdy należy do owych właściwości, które sta�
wiają człowieka po nad zwierzę. Są one  panu ziemi" do
spełnienia jego posłannictwa tak samo potrzebne, jak wro�
dzone idee moralne i wolna wola. Bez tej upartej, żadną
klęską niezrażonej siły, byłoby prawo ewolucyi martwą for�
mułką.
Ale panowie uczeni nie zadawalniają się poszukiwa�
niem prawdy dla prawdy, nie lubią swoich  odkryć" chować
pod korcem, chociaż niby gardzą  tłumem." Cała ludzkość
powinna je znać, zachwycać się niemi, wierzyć w nie, sto�
sować się do nich. Spencer, nie ufając zdrowiu, zmienił,
jak wiadomo, plan prac, aby tylko nie zubożyć świata cywi�
lizowanego o  Zasady Etyki"; Darwin witał z radością tłó-
maczów obcych narodowości; Littre, Taine i materyaliści
niemieccy posługiwali się prasą, dziennikami. Szerokiego
rozgłosu, praktycznego zastosowania pragnęli wszyscy ucze�
ni drugiej połowy bieżącego stulecia, i  tu rozpoczyna się
ich odpowiedzialność.
Niesumienną jest nauka, gdy podaje do wiadomości
i rozszerza hipotezy, wylęgłe z mózgów p. x y. lub z., nie po-
85
twierdzone przez wszechstronna obserwację i długie do�
świadczenie. Że komuś' pewne zjawisko wydało się takiem
a takiem, nie dowodzi jeszcze prawdziwości spostrzeżenia.
Ktoś inny, zająwszy inne stanowisko, dojdzie do wniosków
wręcz przeciwnych. Uczy nas historya wiedzy, że wczoraj�
sze prawdy przestały dziś obowiązywać, a jutro znów
usuwa teorye chwili obecnej.
Odpowiedzialność nauki rośnie w miarę wciągania do
zakresu jej badań zjawisk, opierających się stanowczo me�
todzie pozytywnej, a odgrywających w zastosowaniu prak-
tjcznem rolę poważniejsza od faktów ścisłjch. Niepowo�
dzenia chemika, botanika i matematjka mogą spowodować
stratj materyalne, ale nie gorsza nikogo, nie zakłócają
szczęścia ludzkiego.
Już nie niesumiennie, lecz wprost nieuczciwie postępuje
nauka, gdy burzy bezpieczne schronisko moralne człowieka,
nie mogąc postawić na jego miejscu lepszej, trwalszej budo�
wy. Odpowiedz
, że szuka prawdy, nie zasługuje na uwzglę�
dnienie, wie bowiem sama, iż prawda absolutna nie istnieje.
Ciężkiego grzechu przeciw idei postępu dopuszcza się
nauka, oddając człowieka na łaskę i niełaskę praw natury,
niwecząc w nim wiarę w możność oporu, w zdolność zapa�
nowania nad siłami, które spychają go ze zdobytych przez
cywilizacyę wyżjn miedzj tłum resztj świata organicznego "
Wszjstkie powjższe zarzutj obciążają naukę pozyty-
wną i ewolucyonistyczną. Była niesumienną, bo podawała hipo�
tezy za faktj (pochodzenie człowieka, atawizm bezpśredni sa-
morodztwo); była nieuczciwą, gdyż wzięła człowiekowi podpo�
ry i pociechy jego niemocy (Boga, duszę, religię); okrutną
w końcu i nieszlachetną, bo oświadczyła synowi prometeuszo-
wemu, że trudzi się daremnie, pnąc się do jakichś ideałów,
niedostępnych dla niewolnika instynktów (egoizm, walka
o byt, dobór naturalny).
I uczeni innych czasów stawiali kruche domki z łupo-
86
tez, bez których się żadna wiedza obyć nie może. Ale bra-
minowie Indyj, kapłani Egiptu i Judei, rozuumiejsi od mędr�
ców współczesnych, nie przypuszczali do swoich doktryn
niewtajemniczonych, czyli nieświadomych, a filozofowie wie�
ków średnich i póz
niejsi posługiwali się językiem łacińskim,
niezrozumiałym dla mas szerokich.
Bo  starzy wstecznicy" wiedzieli bardzo dobrze, że
nauka może być moralna i niemoralna, pożyteczna i szko-
j dliwa, co zależy jedynie od tego, na jaki padnie grunt. Umy�
słu wytrawnego, krytycznego nie zgorszy żadna teorya, pod�
czas kiedy głowę słabą, wierzącą w słowo drukowane w
protestu, zwichnie na zawsze,
To samo odnosi się i do sztuki i to w stopniu daleko
wyższym.
Zola, kiedy nie był jeszcze zdeklarowanym natur*
Sty, powiedział bardzo dobrze, że: wszyscy nieszczęśK*1
rzucają się w objęcia artysty.
Nietylko nieszczęśliwi, ale i nieświadomi.
Kto nie posiada odpowiedniego przygotowania do zro�
zumienia filozofa, socyologa, moralisty, kogo usilniejsza pr-
ca umysłowa męczy, ten spieszy do pisarza-artysty, Wr)"
msaje zarówno dla moćarzów. jak dla maluczkich. "'
na... jego dulce lenimen lahornm, *)
Królem w rozległem państwie duchów nie jest uczona
Jeno artysta. Powieściopisarz i dramaturg przeniaWW
do kr"-" -'- - - "  JAW ad
" oci. gdy należą -do mniej cywilizowanych narodów-
anionów, gdy wróżka postawiła kołyskęlehjw
ż y c z l i w a
^'kwaną lub i ą. du ludzkiego. -
Ta m Z C a ł a p o ł o w a r o
weta - czerpie pokarm dla głowy i serca z dzieł a " ^
Plastyczniejszy, barwniejszy i wrażliwszy od uc
*) .Życie i listy Karola Darwina" i t, d. jak wyżej.
ST
go, oddziaływa artysta silniej od książąt wiedzy. A
atwiej
wraża się w pamięć obraz, sytuacya, wypadek, pełny cha�
rakter, niż oderwana formułka. Belletrysta gra na nerwach
czytelnika, przykuwa go do siebie, uczy go, bawiąc.
O Wysokiem znaczeniu swojem, o potędze sztuki za�
pomnieli artyści pozytywni, ich bowiem także zahipnotyzo�
wała  prawda." Szukając tej zwodnicy w szpitalach,
w domach publicznych i na śmietnikach, brodzili po same
uszy w błocie i we wrzodach. Nie zgorszymy nikogo, za�
pewniali, bo prawda nie gorszy nigdy.
Nie gorszy?! Któż nie przypomina sobie wrażenia,
jakie sprawiły na nim w pierwszej młodości  Pamiętniki Ka�
zanowy" lub nowelle Boccacio'a, czytane ukradkiem? A się�
gając jeszcze dalej, aż do lat chłopięcych, któż nie pamięta,
że naśladował Robinsona Kruzoe, Różę z Tannenbergu, Sw.
Genowefę i in.
Artysta sugestyonuje czytelnika, podbudza lub łagodzi
jego namiętności, przypina mu do ramion skrzydła albo
strąca go na sam dół brudów zwierzęcych. Trzy czwarte
grzechów współczesnej kobiety paryzkiej obciążają romanso-i'
pisarzów francuskich.
Najwięcej jednak grzeszy prasa, gdy oddaje na usługi
hipotez i niesprawdzonych faktów swoją trąbę stugębną.
Bo nauka i sztuka, chociaż błądzą, szukają rzeczywiście
owej prawdy, mają jakiś cel idealny. A prasa informacyj�
na? Tej jejmości, która, przeszedłszy w czasach ostatnich
w znacznej części w ręce reporterów, stała się ordynaryjną
przekupką, paplącą dla samego paplania, tej handlarce, go�
niącej za prenumeratą, nie idzie wcale o jakieś prawdy, lecz
poprostu o szybką obsługę abonentów, płacących za wiado�
mości brzęczącą monetą. Byle  wiadomość" była nową,
nieznaną, a jeszcze lepiej  sensacyjną," pochwyci ją każda
gazeta niższego rzędu i wydrukuje skwapliwie, nie troszcząc
się wcale o jej doniosłość ujemną lub dodatnią.
Cóż wydawcę, najczęściej pospolitego kupca, obchodz

dobro kraju, spokój lub niepokój bliz
nich? Jego ewangelią
jest księga buchalteryjna, Bogiem pieniądz, celem używanie.
Gdy  wiadomością" zdobędzie jednego prenumeratora wię�
cej, dokonał, co zamierzał.
Ogłupienie i demoralizacyą  tłumu" zapisze kiedyś hi�
storyk na rachunku prasy brukowej, poczytniejszej, nieste�
ty, od poważnego i uczciwego czasopiśmiennictwa. Tysiące
błędów, głupstw i przewrotności przeszły tą drogą do nie�
świadomych, przeciętni bowiem dziennikarze, nie mając sa�
mi dokładnego wyobrażenia o tem, co publiczności podają,
nie mogą, oczywiście, dobrze objaśniać. Wiadomo każdemu
rzetelnemu pracownikowi, ile lat trzeba poświęcić, ile tru�
dów ponieść, aby dojść choć w jednym kierunku do pewno�
ści ręki i oka.
Do sumiennego opracowania tematu naukowego nie ma
prasa informacyjna ani czasu, ani miejsca, ani sił odpowie�
dnich. Wybiera więc, wyrywa z całości zwykle te części
danej teoryi, które, wyróżniając się dostępnością lub jaskra�
wością, mogą liczyć na powodzenie. Darwin wydal kilka
bardzo cennych studyów botanicznych, a szersza publicz�
ność znała właściwie jedyne  Pochodzenie człowieka," i to
z komentarzów powierzchownych. Domorośli uczeni wojo�
wali i bawili się odkryciem, że .człowiek pochodzi od mał�
py, chociaż mistrz angielski nigdzie o tem wyraz
nie nie
mówi. Niejedna z obserwacyj Spencera zasługuje na uwa�
gę, ale przeciętny inteligentnik spamiętał sobie głównie for�
mułkę o egoizmie i altruizmie. Studya nad językami semic-
kiemi Eenana zbogaciły podobno wiedzę oryentalistów, pr�-
fanowiezaś wiedzieli najwięcej o  Życiu Jezusa" i o jego dyle�
tanckich traktatach filozoficznych.
I tak wszędzie. Nawet gorliwi wyznawcy pewnych
teoryj nie zaglądają do z
ródeł, zadowalniając się sprawo-
89
zdaniem, streszczeniem. Nie wielu z naszych pozytywi�
stów czytało dzieła Comte'a.
Prasa nie powinna zapominać!, że jest pośrednikiem
między myślicielami i twórcami a publicznością, że odpowia�
da za rozsiewanie fałszywych lub szkodliwych wiadomości
i doktryn.
Pisarz, obniżający znaczenie słowa drukowanego, albo
okłamuje się rozmyślnie, albo nie ma pojęcia o sile suge-
styi i o psychologii przeciętnej inteligencyi, która bierze
swoją mądrość teoretyczną z drugiej, z trzeciej, z czwartej
nawet ręki. Kupiec, adwokat, rolnik, lekarz i t. d., zajęci
przez cały dzień sprawami zawodowemi, miewają zwykle
bardzo mało czasu do zastanawiania się nad zagadnieniami
filozofii, nauki i sztuki. Myślą za nich autorowie, a tych
znów uprzystępniają sprawozdawcy dziennikarscy. Wy�
biegłszy z ram książki i prasy, okrąża wszelka teorya powo�
li organizm społeczuy, ogarnia stopniowo jego części pojedyn�
cze, płynąc z góry na dół, aż przejdzie w krew całości, sta�
je się ciałem. Przeto należy się dziwić, że taki np. Taine
umysł zkądinąd jasuy, mógł majaczyć o jakiejś  prawdzie
dla prawdy," nie oddziaływającej praktycznie.
Twierdzili uczeni ostatniej epoki, że nauka nie może
być ani moralną, ani niemoralną. Jeden przykład wystar�
czy do obalenia tego frazesu.
Wiadomo, że pewna część darwinizmu pozostaje w ści�
słym związku z doktryną Malthus'a, który, aczkolwiek był
pastorem anglikańskim, więc cbrześciańskim, przewyższył
brakiem miłosierdzia autorów świata pogańskiego. Ponie�
waż natura rządzi i sądzi, uczył  boski protestant" *), jak
go jego wielbiciele nazywają byłoby szaleństwem i śmiesz-
*) Malthus, przekład francuski p. t.  Essai sur le principe de la
populatiun," str. 515 i następne.
18
H Schjlku Wieku
N
ną anabicyą z naszej strony stawiać się na jej miejscu i brać
na siebie niewygody egzekucji. Oddajemy winnego sprawie�
dliwości natury. Pomoc publiczna niech będzie dla niego
zamkniętą, a gdyby się dobroczynność prywatna nim zajęła,
wówczas ma interes ludzkości prawo żądać, aby jałmużna
me była zbyt obfitą, Ubogi powinien wiedzieć, że go pra�
wa natury, czyli Boga, skazały na nędzne życie, karząc go
zato, że przeciw nim zgrzeszył.
Cóż takiego zawinił biedak, z którym się Malthus ob�
szedł, jak z ostanim łotrem? Oto nie posiadał dostate�
cznych środków do utrzymania rodziny, a ożenił się i zosta!
ojcem kilkorga dzieci. Zato, że się nie obliczył z dochoda�
mi, albo może się przeliezji w nadziejach, obowiązkiem jeg
umrzeć z głodu. Tak ehce natura, BÓg...
Zachodzi pytanie, jakiego Boga miał Malthus na my�
śli? _ Bo jeżeli tego, klórego słowo głosił w świątyni, topo-
winien był przed napisaniem swojego głównego dzieła zło�
żyć urząd kapłana chrześciańskiego.
Zasada Malthusa, która poddała Darwinowi myśl
o walce o byt, wsiąkła w ewolucyonizm. Jak  boski prote�
stant," nie byli i pozytywiści zwolennikami miłosierdzia, ró�
żniąc się tylko w tern od niego, że uzasadnili jego doktrynę
 naukowo."
Naukowo  nie inaczej... Wszystko stroiło się prze�
cież w togę naukową w drugiej połowie bieżącego stulecia.
Herbert Spencer uczy *):  Jakość społeczeństwa obni�
ża się pod względem fizycznym przez sztuczne podtrzymał"1'
Jednostek najsłabszych-jakość społeczeństwa, obniża się
pod względem moralnym przez sztuczne zachowanie indy*;
(lnów, zdolnych najmniej do wystarczania swoim potrzebom.
Znaczy to, przetłómaczoiie na język ludzki: ponieww
*) H. Spencer:  Wstęp do socjologii/
w
wszechpotężna, wszechwładna ewolucya dąży do wytworze�
nia organizmów doskonałych, zdrowych na ciele i usposo�
bionych altruistycznie, przeto postępuje nierozumnie, kto,
ratując chorych, ubogich, wydziedziczonych, niedołęgów
wszelakich, powstrzymuje jej bieg, krzyżuje jej plany. Ro�
dzice nie powinni się upierać" przy życiu dzieci słabych, do�
broczynność nie ma prawa do wspomagania nędzarzów,
państwo błądzi, gdy stawia szpitale, popiera ochronki i t. d.
Ocalaj >JC słabowitych  dowodzi Spencer  przyczy�
niamy się do wytworzenia nowych nieznanych dawnym po�
koleniom chorób.
Darwin rozciągnął doktrynę Malthusa i na małżeń�
stwa.  Tak pary cieleśnie upośledzone, jak pozbawione środ�
ków materyalnych, grzeszą, gdy zakładają ognisko domo�
we, ubóstwo bowiem jest nietylko złem w samem sobie, ale
rośnie jeszcze w kierunku ujemnym w miarę przybywania
dzieci, czyli wydatków."
Uczeni ewolucyoniści nie uwzględniają oczywiście ani
praw serca, ani nadziei, uwierzytelnionych przez pracę. Zna�
my wszyscy mnóstwo stadeł ubogich w dzień ślubu, a zamo�
żnych w połowie życia, znamy i słabowitych, którzy  skrzy�
pią" ciągle, ale żyją dłużej od potentatów zdrowia. Choroby
zresztą nie zmniejszają się razem z postępem ewolucyi, lecz
przeciwnie. Mniej ich u dzikich, aniżeli w narodach cywili�
zowanych. Mylą się także mędrcy nowocześni, obwiniając
ubóstwo o zmniejszanie liczby ludności. Nie trud i głód i
tępią rody, lecz właśnie dostatek, obfitość wszystkiego, co i
człowiek potrzebuje. Wiedzieli już o tem rzymianie, gdy
skarżyli się na zanik domów historycznych, patrzą na to sa�
mo obecnie i anglicy, nie mogący się doliczyć swoich lordów.
Było ich w wieku XV-tym 372, a chwila bieżąca wykazuje
tylko 80-ciu parów dziedzicznych. *)
*) Dumont:  Depopulation et CiTilisation."
92
Pominąwszy jednak niedokładności faktyczne mądro�
ści socyologicznej i etycznej ewolucyonistów  jakąż będzie
treść ich doktryny? Dawne, pogańskie: Vae victis! zamie�
nili na: biada ubogim, chorym i wydziedziczonym! Czy ze�
chcą jeszcze wobec takiego rezultatu twierdzić, że nauka
nie jest ani moralną, ani niemoralną. Nietylko niemoralną
być może ta pani dogorywającego już stulecia, ale nawet...
nieszlachetną.
"Wszelkie teorye miewają tylko wtedy powodzenie,
gdy przyjdą w porze właściwej. Trudno sobie wystawić
królowanie pozytywizmu i ewolucyonizmu w jasnych chwi�
lach ludzkości, w epokach wiary i zapałów.
Druga połowa dziewiętnastego wieku nie należy do mo�
mentów świetlanych w historyi człowieka. Po krótkim bły�
sku romantyzmu wróciły do rządów wszystkie negacye, na�
gromadzone od czasów reformacyi, a wcielone w wielkiej
rewolućyi francuskiej. Jakaś nowa forma społeczeństw za�
czyna się wytwarzać. Świat szlachecki padł na Zachodzie
razem z głową Ludwika Burbońskiego, kto jednak obejmie
na czas dłuższy jego dziedzictwo, nie można dotąd odgadnąć.
W tem bezkrólewiu narodów zachodnich wydobyła się
na sam wierzch i gospodaruje jak szara gęś kasta, nie posia�
dająca żadnych praw do hegemonii. Burżoazya rządzi dziś
nietylko we Francyi.
Cóż to takiego ta burżoazya? Potomkiem starego ry�
cerstwa nie jest, mieszczaninem w zwykłem rozumieniu tak�
że nie, chłopem tem mniej. I do inteligencyi, do robotników,
pracujących na chleb powszedni głową, policzyć jej nie można.
Burżoazya nazywa się pospolicie pewną grupę lndzi,
którzy dorobiwszy się znaczniejszej fortuny, wtargnęli bez
przejścia do pierwszych szeregów społecznych. Wchodzą
do niej przeważnie: bankierzy, przemysłowcy, fabrykanci, kup�
cy więksi, słowem, kapitaliści i bezpośredni ich potomkowie.
Więc majątek jest bramą, przez którą dostaje się do
93
świątyni burżoazyi. Ale jaki majątek? Czy ten, który, zdo.
byty przez odwagę wojskową lub przez zasługę inną (nau�
kową, literacką, artystyczną, obywatelską), jakiegoś przod�
ka, rósł z ojca na syna, czy też ten, którego z
ródłem bywa
praca i oszczędność całyćli pokoleń?
" Chyba nie pierwszy, ani drugi, bo rycerstwo, uczeni, li�
teraci, artyści, urzędnicy i następcy Całego szeregu praco�
wników nie zaliczają się do burżoazyi.
Majątek dzisiejszej burżoazyi płynie z innego z
ródła.
Są to pieniądze, zebrane szybko i łatwo w handlu, w prze�
myśle, w spekulacyacli giełdowych, w pokątnych procesach
i w przeróżnych zajęciach nie wytrzymujących krytyki  zwie�
trzałej" uczciwości. Wczorajszy kantorzysta, dorwawszy
Się do monety drogami krętemi, kupuje sobie dziś pałac, po�
wóz, konie i oto  nowy burżoa. Fabrykant wyzyskiwał
przez lat kilka pracę setek, tysięcy robotników  i po�
wstaje znów burżoa. Wydawca utuczył się na mózgach ca�
łego legionu autorów  bankier krzywdził krocie ludzi, pod�
wyższając i obniżając wartość papierów  przedsiębiorca
wykonywał powierzone mu roboty niesumiennie  adwokat
napełniał kieszeń, prowadząc sprawy nieczyste  kupiec
oszukiwał na towarach  restaurator, hotelista i sprzeda-
wacz wina truli ludzi fryturami i fałszowanemi trunkami 
a wszyscy ci jegomoście, doszedłszy do pewnej cyfry, wzmo�
cnili szeregi burżoazyi.
Wkrótkim czasie powstające fortuny, z wyjątkiem, gdy
z
ródłem ich bywają szczęśliwe wypadki (wygrana na lote-1
ryi, spadek, darowizna i t. d.), nie zasługują nigdy na sza-|
cunek. Powoływanie się na pracowitość i zabiegliwość nie
wytrzymuje krytyki, wiadomo bowiem, że uczciwa, chociaż�
by najusilniejsza praca, nie daje ubogiemu kroci, tem zaś
mniej milionów. Dużo zdziałała, gdy utrzymała robotnika
z żoną i z dziećmi i odłożyła dla niego niewielki fundusz na
,czarną godzinę," lub na starość. Ręce można sobie urobić
" Ji
po łokcie, oczy stracić i mózg wysuszyć" z nadmiernego wy�
siłku, a nie dojdzie się do bogactwa. Na znacznej ilości złota.
nagromadzonego szybko, spoczywa zawsze klątwa wyzy�
sku, czyli cudzej krzywdy.
Eozumie się, że wyrok potępienia nie odnosi się do ca�
łej grupy ludzi, objętych nazwą burżoazyi, wszelkie bowiem
uogólnienia, zastosowane do kast społecznych, do stanów.
korporac3rj i t. d., nie wytrzymują nigdy krytyki. I  bur-
żoa" może być człowiekiem uczciwym, dobrym, szlachetnym.
Nie ma reguły bez wyjątków.
Oprócz dorobkiewiczów chwili obecnej ze sfer przemy�
słowo-handlowych wlicza jeszcze Maks Nordau *) we Pran-
cyi do burżoąizyi:  wnuków chłopów, którzy ograbili pod�
czas wielkiej rewolucyi rezydencye szlacheckie, wymordo�
wawszy podstępuie ich panów  i potomków małomiastecz�
kowych sklepikarzów i szewców, zbogaconych przez polity�
kę ulicy, przez oszukańcze dostawy wojskowe, handlowanie
dobrami narodowemi i asygnatami."
Wobec takiego początku i składu dzisiejszej burżoazyi
europejskiej trudno się dziwid różnym krachom giełdowym
i owemu bezprzykładnemu skandalowi polityczno-społeczne�
mu, którego wybuch przyspieszyła sprawa kanału pa-
namskiego.
Szumowiny wszystkich stanów spłynęły do kasty, zwa�
nej burżoazyą, nie uzacnionej ani przez rozlaną krew żołnie�
rza, ani przez pot robotnika. Wyszedłszy z błota, jak się
niegdyś' Danton o towarzyszach swoich wyraził, zawdzięcza
ona wybitne stanowisko jedynie Złotemu Cielcowi, a ten
mocarz nie miewał nigdy  przesądów."
Z niekłamaną rados'cią przyklasnęła burżoazyą pozyty-
*) Maks Nordau;  EntartuDg"; Berlin, 1892 r.; tom I, słr. 178.
95
wizmowi i ewolucyonizmowi. Wszakże-ż doktryna, mianu�
jąca egoizm i walkę o byt głównemi sprężynami postępowaiua
ludzkiego, uświęcająca prawo siły, sprytu, i podstępu i t. d.,
uwalniająca nikczemnika od odpowiedzialności przed Bogiem
i sumieniem, druzgocząca, słowem, wszelkie pęta człowieka-
zwierzęcia, wynosiła jej małoduszność do godności zasady
naukowej, legalizowała jej grzeszne fortuny i niczem nie�
uzasadnione ambicye. Jej wyzysk tłómaczyła szkoła nian-
czesterska, jej skąpstwo teorya Malthusa.
Tylko w tem oświetleniu można zrozumieC nienawiść
liberalnych prawodawców francuzkicli i niemieckich do
chrześciaństwa i do Kościoła  nienawiść niemądrą, brze�
mienną w skutki złowrogie, czego burżoazya w zaślepieniu
swojem nie widzi.  Motłoch," wychowany w zasadach mo�
ralności świeckiej, byłby bardzo naiwny, gdyby nie zastoso�
wał wszczepionych w niego zasad do mistrzów swoich. Bur�
żoazya gotuje sobie sama grób wczesny a sromotny, bo szlach�
ta, chociaż zwyrodniała, umiała mimo to pójść pod nóż gilo�
tyny bez lamentów. Wolno zaś wątpić, czy bankier, prze�
mysłowiec, giełdziarz i t. p. bohaterowie znajdą w obliczu
śmierci odwagę do pogardy dla swoich prześladowców.
I sztuka pozytywna wprawiła burżoazyę w zachwyt.
Tak drażniąco, podbudzająco malowała rozkosze ciała tyle
talentu zużyła, aby połaskotać grubego mieszczucha, sprag�
nionego po dobrym obiedzie wrażeń zmysłowych...
Jak się tu dziwić, że się liberalni mówcy parlamentar�
ni powoływali na doktryny pozytywno-ewolucyonistyezne,
że nazwali moralność niezawisłą etyką przyszłości, zaczą�
wszy od Leona Gambetty *), a skończywszy na ostatnim
*) Mowa Leona Gambetty na ostatniem posiedzeniu kongresu Ligi
wychowania publicznego (La Ligue de ł'ensignement) z dnia 21 kwie�
tnia 1881 r.
90
sługusie politycznym, chcącym się panom chwili przypodo�
bać. Comte, Darwin, Spencer, o ile wygłaszali teorye, od�
noszące się do człowieka, pracowali głównie dla burz
oazyi.
To jej filozofowie i moraliści.
Nie mogąc się oprzeć na żadnej uczciwej tradycji, po�
witała burżoazya z prawdziwą radością doktrynę, która
zmazała całą przeszłość, zburzyła wszystkie pojęcia i oby�
czaje dawniejszej cywilizacji. Nowi ludzie potrzebowali
nowych bogów i haseł.
Daremnie gniewali się uczeni na mężów stanu, zastoso-
wujących ich teorye w praktyce; daremnie przypominał Lit-
tre, że nauka jest celem samym w sobie, a Haeckel, odpo�
wiadając Virchowowi, zabraniał politykom wcielania dok-
ktryn filozoficznych. Burżoazya nie słuchała, bo mogła-ż nie
wyzyskać wody, jakby rozmyślnie na jej młyn puszczonej?
I rezultaty umiejętności ścisłych jej głównie służyły
i służą. Miliony ubogich nie odnoszą zbyt wielkiej korzyli
z węgla, pary i elektryczności, które wywróciły na nic da�
wny porządek. Z telegrafu, telefonu, z licznych maszyn
korzystają głównie handel i przemysł. Szalony zresztą po�
śpiech, stanowiący rys znamienny naszego stulecia, nie na�
leży do pomysłów szczęśliwych. Żyjemy krócej, spiesząc się
ciągle, i tracimy zdrowie przedwcześnie. Żal tylko nu#S
może wydziedziczony do maszyn, gdyż, bog-acąc szybko kapi�
talistę, odbierają jemu chleb, usuwają coraz więcej niezbęd�
ność jego ramion. Z jednej strony wołają na, niego P*5"8
i elektryczność: nie dróż się, niewolniku, bo obędziemy się beZ
ciebie, z drugiej zaś krzyczy ewolucya: umrzyj, niedołęg0-
skoro nie możesz się ostać w walce o byt. W takich posta�
wiony warunkach, może się chyba ów  niewolnik" i nie('0'.
łęga" zniecierpliwić, zwłaszcza, że dochodzą go wiadomości
o  prawach silniejszego nad słabszym," o  świętości eŁoiz"
mu," o celach człowieka, zamkniętych, zupełnie w granica^
kołyski i trumny i t. d. Postarały się przecież dziemi*1
97
i dzienniczki, aby mądrość nowoczesna dotarła i pod nizkie
strzechy maluczkich.
Istnieje w Europie jeszcze inna grupa ludzi, która po�
witała pozytywizm, ewolucyonizm i lnateryalizm z taką sa�
mą radością, jak burżoazya. Naród to Izraela wyciągnął
obiedwie ręce do nowych proroków, bijąc przed ich geniu�
szem pokłony.
Wyparty od kilkunastu wieków z kraju, złączonego
ściśle z jego dziejami, skazany na włóczęgę między ludami
nieprzyjaznemi, odepchnięty od stołu biesiadnego cywiliza-
cyi chrześciańskiej, wszędzie wzgardzony i poniewierany,
żyd zasklepił się na wewnątrz w skorupie spleśniałej dawno
wiary talmudycznej, a na zewnątrz starał się zebrać jak naj�
większą ilość grosza, pieniądzowi bowiem tylko zawdzięczał
różne ulgi. Keligia uczyła go nienawiści do innowierców,
handel zaś zgasił w nim wszelkie szlachetniejsze wyobraże�
nia o życiu. Plemię, które już na puszczy, pod okiem swego
największego prawodawcy, tańczyło naokoło Złotego Ciel�
ca, a póz
niej gorszyło chciwością autorów rzymskich, stało
się z czasem typem przekupnia, szachraja.
Nic dziwnego, że ten urodzony materyalista gdy mu
rewolucya francuzka rozwiązała spętane ręce i pozwoliła
przemawiać jawnie, publicznie, dołożył wszystkich starań
aby nadać zaprzeczeniom dawnego porządku rozgłos jak naj�
szerszy. Afirmacye przeszłości wydziedziczyły go, negacye
zaś bieżącego stulecia otworzyły przed nim na rozcież bramy
cywilizacyi.
Żyd stał się najgorliwszym pachołkiem nowej nauki.
Wtargnąwszy gromadnie do prasy europejskiej, opanowa�
wszy główniejsze redakcye: Warszawy, Berlina, Wiednia,
Paryża i miast innych, siał na wszystkie strony zatrute ziar�
no negacyi, podszywając się pod hasła wolnomyślne. On to
urządził chytrze powszechną wyprawę przeciw chrześciań-
stwu, swemu wrogowi dziedzicznemu, walcząc z nim piórem
13
Ha Schyłku Wieku
i żywem słowem; on przekupywał ministrów, posłów i urzę�
dników ( Panama"); on wcielał w handlu i przemyśle zasady
moralności niezawisłej, których się uczyć nie potrzebował,
bo miał je we krwi (giełda, banki, przedsiębiorstwa akcyjne,
wszelakie grynderki i krachy); on podkopywał systematycz�
nie pojęcia o honorze i uczciwości, niepotrzebne, niewygodne
dla spekulanta widma lepszego wczoraj. Gdziekolwiek sta�
ła się w Europie od lat pięćdziesięciu jaka podłość kupiecka,
jakie oszustwo na mniejszą lub większą skalę, wszędzie tkwił
handlarz żydowski. A
zy kroci płynęły śladami jego pomy�
słów finansowych  waliły się rody, fortuny  zbladły świe�
tne, przez wieki nieskażone nazwiska. Czego się handlarz
żydowski dotknął  brukało się w jego palcach nieumytych.
On tylko jeden tryumfował, uśmiechał się, zadowolony 
szczęśliwy mściciel przecierpianych krzywd swojego ludu.
On też, przebrawszy się we frak, zasilił wielką ilością bur-
żoazyę.
Typowym przedstawicielem  cywilizowanego" żyda
nowych czasów jest, między innymi, znany estetyk duński,
Jerzy Brandes (właściwe nazwisko: Izydor Cohn), którego
przednie dzieło ( Główne prądy literatury XIX stulecia")
przyswojono i naszej literaturze.
Działalność publiczną rozpoczął Brandes od niesłycha�
nie namiętnej polemiki z Nielsenem, zbyt dla niego zacofa�
nym, mimo względnego liberalizmu. Przedstawiwszy się Da�
nii jako nieprzejednany wróg nietylko wyznań chrześciań-
skich, ale wszelkich uczuć reJigijnych wogóle, Brandes po�
zostawał aż do chwili obecnej wiernym tendencyom młodo�
ści. Inni, zawiódłszy się na metodzie pozytywnej, porówna�
wszy złudzenia swoje z rzeczywistością, ostygli w zapale dla
rozumu. Brandes trwa dotąd na raz zajętem stanowisku,
nie chcąc się niczego od życia nauczać.
Nienawiść do religii, zmysłowość i niechęć do obecnego
porządku społecznego, wiją się barwną nicią poprzez dzieła
99
autora  Prądów." Zburzyć chciałby całą przeszłość, zni�
szczyć do ostatniego kamienia podwaliny, na których się
świat chrześciański opiera. Ideałem jego  zdawkowy, or-
dynaryjny materyalizm, Bogiem nieomylnym  rozum.
Brandes uchodził przez czas dłuższy za krytyka przed�
miotowego, za  uczonego" w estetyce. Wszakże-ż mienił
sięzwolennikiemTaine'a, na którego doktrynę się powoływał.
Wistocie jednak jest autor  Prądów" wszędzie i za�
wsze polemicznym publicystą, broniącym pod płaszczykiem
naukowości swoich tendencyj. W  Głównych prądach" ze�
stawił i oświetlił zjawiska literackie bieżącego stulecia roz�
myślnie w taki sposób, że uwydatnił tylko  idee liberalne."
Chwilą, od której się dla niego świat zaczyna, jest rok 1848.
Wiadomo, że się z tą datą rozpoczyna panowanie najśwież�
szej odmiany starego materyalizmu pod nazwami: pozytywi�
zmu, ewolucyonizmu i naturalizmu.
Ilekroć się Brandes odzywa o kierunkach i szkołach,
wcielających reakcyę uczucia przeciw rozumowi, tylekroć
pieni się z gniewu. Me skąpi wówczas słów  silnych," jak:
głupota, ciemnota, obskurantyzm, barbarzyństwo, stęchłe
przesądy, naszczekiwania szalonych i t. p. Z naciskiem
zbyt widocznym, aby nie zwracał na siebie uwagi, rozwodzi
się obszernie nad wszelkiemi negacyami i opowiada plotecz-
-
ki zakulisowe. W Keats'ie zachwyca go  senzualizm,"
w Tomaszu Moore'm lubieżny erotyzm, w Wiktorze Hugo
radykalizm polityczny, w Byronie geniusz burzenia. Z uśmie�
chem cynika opowiada o romansie sześćdziesięcioletniego
Chateaubriand'a z dwudziestoletnią dziewczyną; bez potrze�
by przypomina miłostki pani de Kriidener, którą potępia nie
dlatego, że zmieniała kochanków, jak bieliznę, lecz jedynie
dlatego, że ośmieliła się napisać powieść idealną. Z lubością
potrąca o stosunek, jaki łączył Lamartine'a z panią Charles,
ale dla Elwiry i Julii znalazł tylko szyderstwo. Tłustego
100
skandaliku nie omija Brandes nigdy, zadowolony, gdyż może
.apetyty" czytelnika połaskotać.
Błyskotliwy stylista, utalentowany bezsprzecznie pole�
mista, Brandes przykuł do siebie, przekonał, olśnił młodzież
nietylko swojego kraju rodzinnego. Zachwycano sie nim
w Niemczech, a i u nas. podczas pobytu w Warszawie, nie
szczędzono mu oklasków i  szeptów podziwu." Do jego roz�
głosu przyczynili się oczywiście w znacznej części żydzi.
znani z solidarności i umiejętności popierania  swoich."
z
Był on krytykiem literackim Izraela i burżoazyi, przeto
runął razem z prograinatem, którego bronił.
Jak Brandes siał przez całe życie nienawiść, tak zbie�
ra obecnie własnej roboty owoce. Oto, co pisze o nim Maks
Nordau: *)
~- Etykietę wzpółczesności (modem) przyczepił do
mego (do Ibsena) Jerzy Brandes. należący do naj wstrętni^
szycn zjawisk literackich (einer der toiderwMiasten schnfl
słeUenschen Erehei  , , .
mmgm) n a s i Ce g 0 s t n l ( v i B r a n d e s p a
wizyt cudzej sławy, czy rozgłosu, uprawiał przez całe życie
rzemiosło muzykanta-szarlatana. który gra równocześnie na
Kitoięciu hałaśliwych instrumentach, pomagając sobie gło-
trtLi 71 r ę k a mi ' ł ok f t i a mi - kolanami i nogami. Jak ten
a n , t a Ó C Z y ł B r a n d e s
r Z2, , , * P^edpoetami i autorami,
ł
l
zJnt T Ł *bB****l odm-zoną łoskotem, i zbierał
"Platę, skwapliwie tłoczył się do każdego, kto zyskał sobie
i  ^^l eci u z jakichkolwiek powodów rozgłos,
7
i za ypywa g0 dopótąd frazesami retorycznemi i sofistyez-
nenu dopóki go słuchać chciano. Przystroiwszy sie w kil-
y V Wa n y C U Z i w m
owsk' 1 ^ *"!deł geniuszu tato*
0 ł u a c si
stodyum n P 7 J' ? na Johna Stuarta Milla, którego
y U m wol
� ności" z wierzchu obejrzał, bo go chyba nie
Ma t
*) ^or d u:  KDtartung-tom II, . 181 i 182. ,
a s t r
101
czytał, a stanowczo nie rozumiał  przedstawił się młodzie�
ży skandynawskiej, zdobywszy zaś sobie za pomocą tych
środków zaufanie, nadużył wpływu do systematycznego za�
truwania słuchaczów. Był on kaznodzieją namiętności i zmą�
cił z szatańską iście gorliwością i wytrwałością wszystkie
pojęcia i wyobrażenia młodzieży, której zachwalał rzeczy
przewrotne i nikczemne pod najpowabniejszemi i najczigo-
dniejszemi nazwami. Wierzono zawsze, że tylko słabi
i tchórze ulegają bez protestu potępionym przez zdrowy
rozsądek chuciom. Gdyby Brandes był mówił do młodzieży
wprost: drwij sobie z rozsądku, poświęć obowiązek namięt�
ności, nie opieraj się zmysłom i t. d.  znalazłby się inoże
ktoś lepszy, coby przed nim splunął. Ale gdy uczył: być
posłusznym zmysłom znaczy to samo, co posiadać charak�
ter  kto się poddaje namiętności, ten jest indywidualno�
ścią  człowiek silny gardzi karnością i obowiązkiem, a ro�
bi zawsze tylko to, co się jego brzuchowi lub innym orga�
nom podoba... wówczas wydzielił zręcznie z podłości części
odrażające, budzące podejrzenie. Rozwiązłość i próżnia�
ctwo, polecone jako  wolność" i  prawo rozporządzania so�
bą," wtargnęły bez trudu do wszystkich kół. Nikczemność,
okryta płaszczykiem  współczesności," stała się powabną
i pożądaną. Nie trudno się domyślić, że wychowawca, który
zamienia salę szkolną na knajpę i dom publiczny, musi mieć
u młodzieży powodzenie, niezrozumiałe wobec pustych i gada�
tliwych bez końca (gedankeleere, enrllos schwałzhafte Schrif-
ten) pism Brandesa.
Sądu surowszego doczekało się chyba nie wielu ze zna�
komitości literackich. Wyrok to-tern dotkliwszy, że pocho�
dzi nie od  zacofańca,"  wstecznika," lecz od autora, który
jest tak samo, jak Brandes, zwolennikiem wiedzy niezawi�
słej. I Nordau korzy się tylko przed rozumem.
Krytyce spokojniejszej poddał działalność Brandesa
pisarz francuski, Jan Thorel, który wykazał sine ira et stu-
102
dio brak naukowości i metody w  Głównych prądaoh."
Chaotyczna tylko kompilacya jest, podług Thorel'a, rozgło�
śne dzieło estetyka duńskiego. *)
Oprócz burżoazyi i żydów, dostarczyła nowoczesnemu
materyalizmowi gorących wielbicielów czerń karyerowiczow
różnych kierunków, rekrutująca się ze wszystkich stanów
i warstw. Posagołowców, oszczerców, pochlebców, kopiących
dołki pod bliz
nim, nieszczerych przyjaciół i kolegów, hała�
strę, słowem, wszelaką znały: Grecya i Rzym, wieki s'rednie
i ostatnie. Ale nikczeinność przeszłości wiedziała, że postę-
pnje z
le; ukrywała się wstydliwie, udawała uczciwą, prawą.
Dziś ten parawan zbyteczny. Każdy szubrawiec mo�
że się powołać na etykę niezawisłą, może podłość swoją
 naukowo" uzasadnić. Że moraliści pozytywni zeszli się
w rezultatach z metafizykami i teologami współczesnego ka-
ryerowicza nie wiele obchodzi. Dzieł Spencera, i jego na�
śladowców nie czytał, a choćby i zajrzał do z
ródła, alboby
jego kazuistyki wcale nie rozumiał, albo też, wniknąwszy
w nią, odpowiedział bardzo słusznie: być może, że ewolucya
zrobi kiedyś ze mnie wzór cnoty, maszynę altruistyczną, do�
tąd jednakże rozwiązała bardzo małą część całego zadania,
ergo dobrze, postępuję, gdy czynię to, co sprawia mnie przyje�
mność, nie zważając na potrzeby mniej odemnie chytrego są�
siada.
Ma się rozumieć, że nie same tylko odpadki ludzkości
zaciągnęły się do szeregów pozytywnych. Nowa nauka ol�
śniła i obałamuciła krocie głów i serc szlachetnych, spragnio�
nych świadomości, wiedzy. Cała prawie młodzież uniwersy�
tecka, upajająca się na czas pewien każdą nowością, i ^na-
komita większość świata naukowego, służyły pod sztandara-
*) laa Thorel: ' La critiquc internationale," w -,Reve des
Moades," zeszyt i 15-go września 1893 r.
103
mi: Comte'ów, Darwin'ów, Spencerów, Taine'ów, Haec-
kel'ów i t. d.
Na uboczu, nie wciągnięta w wir powszechny, stała w
każdym kraju mała tylko garstka nieprzekonanych. Nikt
tych  wsteczników,"  zacofańców,"  obskurantów" nie słu�
chał, powtarzali bowiem  stare,"  oklepane" rzeczy. Do�
rastające pokolenie spieszyło do  światła," jak ćma nocna,
i jak ona opaliła sobie skrzydła.
Cały ten olbrzymi zastęp pełnych, pół- i ćwierć-uczo-
nych, wzmocniony przez armię świadomych i bezmyślnych
naśladowców, pracował z pośpiechem pary i elektryczności
nad sprowadzeniem nowej klęski rozumu ludzkiego. Da�
wniej łudził się człowiek przez długie wieki, dziś przechodzi
jedno pokolenie kilka wręcz przeciwnych odmian. Jeszcze
się wyznawcy pozytywizmu nie mieli czasu zestarzeć, a już
trąbią znów inni prorocy po świecie do odwrotu.
Bo zawiodło wszystko...
Nasamprzód wracali sami mistrzowie cichaczem, wsty�
dliwie, zaułkami do jakichś  przyczynwszechrzeczy," o któ�
rych zrazu nic wiedzieć nie chcieli. Już Comte, zżymający
się w pierwszej połowie swojej działalności przeciw wszel�
kiej  woli" po za prawami natury, uznawał ją pod koniec ży�
cia, twierdził nawet, że: pow completer les his, U faut des
\olontes, I Littre, wytrwalszy w doktrynie od samego mi�
strza, potrącał na stare lata kilka razy o  nieskończoność,"
o  ów ocean, który graniczy z naszemi brzegami," a John
Stuart Mili dostrzegł w  otaczającym nas murze szpary,
przepuszczające promień światła z krain nieznanych," i skar�
żył się w  Autobiografii" na analizę, na jej  silę rozczy-
nową, która zabija uczucie." Herbert Spencer podpisał w
 Pierwszych Zasadach" (w części o  Niepoznawalnych")
wyrok na rozum ludzki, gdy orzekł:  W jakimkolwiek kie�
runku zwracamy nasze badania, dochodzimy do jakiejś nie-
rozwiązalnej zagadki. Prawdziwy mędrzec uczy się pozna-
104
wać zupełną niemoc uinysłowości człowieka we wszystkiem,
co przechodzi zakres doświadczenia. Wytwarza on sobie
bardzo wyraz
ne pojęcie o ostatecznej niezrozumiałości naj�
prostszego faktu, rozważanego w samym sobie. Lepiej, niż
ktokolwiek inny, wie on i wątpi, że żadna rzecz nie może być
poznaną w swej istocie."
Więc owe s'wiaty nieznane, które miały nie zamącą ć
spokoju ludzkości, obchodzą ją jednak, zaciekawiają, pocią�
gają, a rozum nie posiada do nich klucza?! Więc potrzeba
oprócz wiedzy, jeszcze czegoś innego?
Do takiego wniosku nic doszli pozytywiści, ale wysnu�
li go niezawodnie ich nieświadomi wyznawcy, z których
wielu uwierzyło naiwnej przechwałce Berthelota, że: nie ma
już tajemnic pod słońcem.
Wiedza miała człowieka nietylko oświecić, ale i uszla�
chetnić. Do tego stopnia ufali pierwsi pozytywiści jej po�
tędze, że Littre zapowiadał w r. 1850 niedaleki pokój po�
wszechny,  przewidziany przez socyologię." Za lat dzie�
sięć, piętnaście nie będzie już wojen  marzył.  " Narody
europejskie zbliżą się do siebie, porozumieją się. Ustaną
zupełnie walki ludów, a ostaną się tylko potyczki stronnictw
politycznych.
Ten sam Littre, najuczciwszy " z pożyty wistów, posia�
dający odwagę do przyznania się, że zbłądził, odwołał pó�
z
niej sny swoje. Przeglądając wr. 1878 do drugiego wyda�
nia jedno z dawniejszych dzieł (Conservation,$evolutisihvisme), zdziwił się poglądom swoim i proroctwom z przed
laty trzydziestu. Więc dołożył do pierwotnego tekstu ko�
mentarz, składający się z licznych uwag i poprawek. Oto,
co pisze między innemi:  Te nieszczęśliwe stronnice kłócą się
ciągle z wypadkami, na jakie patrzyliśmy. Wieje z nich
utnosć, sprawiająca mi przykrość nawet po tylu latach.
bprawią one przykrość i czytelnikowi, który albo poskarży
się na moje zaślepienie, albo też wzruszy ramionami, stoso-
L06
wilie do tego, jak będzie dla mnie usposobiony. Zaledwo
oświadczyłem, dziecinnemu ulegając entuzyazmowi, że wal�
ki narodów ustąpią w Europie walkom politycznym, kiedy
wybuchła wojna krymska, po niej zaś nastąpiły: włoska,
austryacko-pruska, francusko-uieniiecka i wschodnia. Czy
to już koniec?!... Któż odgadnie? Z zarozumiałością, która
mi się obecnie śmieszn'ą wydaje, przeciwstawiałem t. zw. po�
lityce realnej (reellej, czyli tej, która przewiduje pokój po�
wszechny, mimo pozorów, politykę pospolitą (uułgairc), czyli
tę, która rozstrzyga podług pozorów o pokoju i wojnie. Po�
lityka realna łudziła się. Słuszność jest znów po stronie po�
lityki pospolitej. *)
Słuszność" bywa zawsze po stronie życia, a to troszczy
się bardzo mało o formułki socyologiczne.
"W krajach konstytucyjnych żrą się stronnictwa poli�
tyczne, jak dzikie bestye lasów dziewiczych Ameryki i Afry�
ki. Nie ma tej nikczemności, którejby przy wyborach do
parlamentu jeden kandydat nie zarzucił drugiemu. Od zło�
dziejów sobie wymyślają, od oszustów, przed sądy się wlo�
ką, oszczercze plakaty i artykuły na siebie drukują. Za
dziesiątą część tych obelg, które minister połyka bez nie�
strawności dla miłej pozycyi, dla władzy i dochodów,
dorożkarz połamałby napastnikowi kości, a potem cisnął do
 wszystkich dyabłów" bat i jął się innego rzemiosła.
Burz
oazya, dorwawszy się do stanowiska, wyzyskuje
położenie tylko dla siebie i dla swoich, odsuwając od steru
wszystkie inne warstwy społeczne. Żadna monarchia nie by�
ła tak wyłączna i ciasna, jak rzeczpospolita mieszczań�
ska, cesarze bowiem i królowie umieli ocenić i przygarnąć
zasługę, talent i odwagę, bez względu na ich przynależność
stanową.
" ) Emil LittrtS:  Conservation, Revolution, Positirisme"; wydanie
2-gic, sir. 480 i następne.
14
Na Schyłku WieA
u
106
tf stóp burżoazyi lmczy spienione morze podrażnionych
ambicyj, zawiedzionych nadziei, niezadowolonych apetytów;
toczy się groz
na fala tłumionej zawiści. Skrajni, skrajnie)*
si i najskrajniejsi radykaliści i anarchiści różnych odcieni
szturmuje wytrwale do fortecy obecnego porządku. Jn�
mają i cierpliwe dawniej Niemcy sporą liczbę posłów socya-
listycznych.
Tak wygląda ów pokój zewnętrznej i wewnętrznej po�
lityki,  przewidziany przez socyologię." Obrazem on urdy-
naryjnej walki o byt, pozbawionej wszelkich celów humani�
tarnych w szerszym stylu. Mniej dziś uczuć ogólnoludz�
kich, aniżeli w epokach  ciemnoty.'
Byłby niemądrym, ktoby pozytywistów posądzał o roz�
myślną chęć demoralizowania narodów. Pokoju przecież
pragnęli powszechnego. Prawdą wszakże mimo to zostanie,
że przyczynili się pośrednio do stanu obecnego. Teorye ICH
uświęciły brutalność polityki współczesnej. Hrabia de Hor�
ny i książę von Bismarck, typowi przedstawiciele i mistrzo�
wie dyplomacyi drugiej połowy bieżącego stulecia, posługi�
wali się prawie zawsze argumentami ewolucyonizmu.
I na życie prywatne oddziałały doktryny pozytywne.
Pominąwszy nowe gatunki łotrów, nieznane zgasłym poko�
leniom, wyzyskiwaczów, oszustów, rycerzów używania, r"z'
koszników, małoletnich morderców, rezonujących uczenie 7
całą tę brudną zgraję wytwornych potworów (motistre deh-
cat), podszywających się pod teorye naukowe  nie ti-udn�
odnalez
ć w stosunkach obecnych wogóle skutki wskazówek
pozytywizmu i ewolucyonizmu. Nawet ludzie zkądinad szla�
chetni pytają dziś troskliwie o posagi przyszłych żon, kom
się przed Złotym Cielcem, marzą o majątkach, czują wstręt
do miernego bytu. Nawet odważni lękają się ubóstwa, ja*
czegoś bardzo strasznego. Miejsce .serca zajął wszędzie
chłodny rachunek, trzymający na wodzy  nierozważne po�
rywy," Siły cielesne przekraczająca żądza używania i roz-
107
wielmożnienie się samolubstwa w stosunkach codziennych są
dziś' faktami powszechnie stwierdzonemi.
Człowiekowi nie potrzeba przypominać, że ma prawo
do bezwzględnego egoizmu, sztukę tę bowiem potrafi on
i bez rozgrzeszenia filozofów pozytywnych bardzo dobrze,
gdy je^o zachcianek nie powstrzymuje  bojaz
ń Boża."
Nigdy nie był pieniądz, środek do używania dóbr do�
czesnych, tak możnym panem, jak w chwili obecnej, i nie
pchał się tak zuchwale do zaszczytów i do stanowiska towa�
rzyskiego. Nigdy też nie usuwali się wydziedziczeni przed
jego arogancyą z taką uniżonością i zazdrością.
Pokoleniu, wychowanemu w wierze, że ubóstwo jest
 złem samem w sobie" i że życie człowieka, dokonane sta�
nowczo w ramach doczesnych, nie różni się niczem od doli
i niedoli zwierzęcia, nie można się dziwiC, iż pragnie wysą�
czyć do ostatuiej kropli kielich rozkoszy zmysłowych.
Pije też rzeczywiście, komu środki na -to pozwalają,
z owej czary zawodnej, kogo zaś los wydziedziczył, ten prze�
klina nędzę swoją, zazdroszcząc posiadającym.
 Spryt," przymiot szachrajów, doradca egoistów, wy�
rugował wrszędzie  staroświecką" uczciwośd, którą nawet
wyrostki pomiatają... Głupcem nazywa się człowiek dobry
i prawy, nie o swoich tylko pamiętający interesach. Im kto
moralnie więcej wart, im kto szlachetniejszy, pracowitszy,
suniienniejszy, tern mu dziś gorzej na świecie. Słowny, rze�
telny, płaci za lekkomyślnika i wyzyskiwacza, honorowy
zbiera guzy za szubrawca. Pospolite oszustwo, jeżeli je
zręcznie wykonano, wywrołuje uśmiech, zamiast oburzenia.
A to  sprytny" mówią przeciętni  nic więcej. Słuchając
gawędy osób wykształconych, doznaje się wrażenia, jak gdy�
by się było w towarzystwie plugawej hałastry. Przewro�
tność bawi, podłość zadziwia, zuchwalstwo zachwyca.
W salonie, w buduarze, króluje flirt lubieżny cynik, drażnią�
cy dwuznacznikami zmysły. "Wytworne damy i  niewinne" pa-
108
nienki, przywykłe od lat najwcześniejszych dn zawoajowa-
nej rozpusty słowa, do nikczemnych myśli, zakrytych niedo�
statecznie przejrzystą nią się być dowcipnemi i  interesujjjccmi." gdy rozmawiaj^
,)ak ladacznice. ,Idyotą.- śmiesznym, z
le wychowanym zo�
wie się w świecie młodzieniec, na którego czoło wywołuje  tłf
stość,1- wygłoszona wobec kobiet, rumieniec wstydu.
Moralność i skromność naszych dziadów i babek poszły
na emeryturę  oświadczają  oświeceni" nowszych czasów;
Inne pojęcia wytworzyły inne zwyczaje i obyczaje
Do powj-ższych rysów należy dodać jeszcze jeden, naj-
wyraz
niejszy. Oto zburzyła wiedza pozytywna w człowiek
k wolę, zatruła j$, złamała przez analizę. Rozkładała ona: cifc
ło, duszę, życie, jego cele, nędze i przyjemności, miłość, cno�
tę, etykę, dobroć, zbrodnię i t. d. dopótad na cząstki i MV
steczki, dopóki nic starła podwalin, zbudowanych przez wysiłki
wieków, na miał, na piasek latający. Dość było pesymizmowi
dmuchnąć w ten proch, aby się jego atomy rozwiały M
wszystkie strony. Człowiek, przypatrzywszy się życiu prze*
lupę pozytywizmu, stracił ochotę do podaremnej walki z wia�
trakami, znienawidził nietylko bliz
nich, ale i siebie. Kry�
tycyzm strawił wolę, jak rdza żelazo hartowne.
Uopełniając charakterystyki dojrzałego obecnie poko�
lenia, nie wolno w końcu pominąć zwyrodnienia fizycznego,
kWne przyspieszyło nową porażkę człowieka. Współcz*
s a mteligencya wszystkich krajów europejskich, chowana
wiehta J WCZ ,SUi e J SZy c h k l a t c e
* ' Pozbawionej słońca i po-
l ę U W d u s z n e
rn-zet w- r J �" okólnej, 'torturowana
Ł r\ Zę' St l 'a c i ł a z d r o w� przed dojściem do wieku męz-
0 1
J J L , - ? ^ ^ " >"* a szczęście epoka poświęciła
szj tk l e c d a ł a d ] a . emi
k t ó l a u s i l 0 Wi l ) i l zani
d
Z 1^ * * * * � P^echowywania wszystkiego, �j
mb ćyl , UC-�aym P�dobal� ^edytować. Najwyższa
an.oicyą drnglej połowy bieżącego stulecia bvło: wiedzie*
100
dużo, jak najwięcej! choćby to bezskuteczne gromadzenie
w trzech częściach niepotrzebnych wiadomości miało stargać
siły ludzkie.
I niemądre, jednostronne wychowanie porwało rzeczy�
wiście te siły fizyczne, bez których życie doczesne bywa czę�
sto nieznośne. Ludzie siwi przed czterdziestym rokiem ży�
cia nie należą dziś do wyjątków, przedwczesna łysina nie za�
dziwia już nikogo, a szczęśliwiec, obdarzony nerwami zdro-
wemi, mógłby, obwożony po świecie jako okaz szczególny,
zbogacić jakiego rzecznego impresarya.
Oto mniej więcej obraz  szczęśliwości," .przewidzia�
nej" przez socyologię pozytywną.
Filozofia, nauka, sztuka, polityka, życie prywatne, jego
pośpiech i walka o byt, zaniedbanie przez szkołę strony fizy�
cznej i moralnej ucznia, kult Złotego Cielca, nadmierna pra�
ca, mania analizy, nikotyna w końcu i alkohole, wszystko,
słowem, złożyło się na to, aby zburzyć nerwy współczesnego
Człowieka. Xewroza pod różną postacią, zatoczyła w na�
szych czasach koła tak szerokie, iż stała się epidemią chwi�
li obecnej. Żadna epoka nie wydała tylu samobójców, obłą�
kanych, histeryków i niedołęgów cielesnych.
Gdy ten człowiek współczesny, wytrzez
wiszy się z odu�
rzenia naukowego zestawił rzeczywistość, prawdę istotną,
z obietnicami i marzeniami mędrców drugiej połow7y bieżące�
go stulecia, i znalazł wszędzie rażące przeciwieństwo, wów�
czas stracił zaufanie do Mentorów swojej młodości. Do�
szedłszy do kulminacyjnego punktu rozstroju, powinien był
nawrócić z drogi, wskazującej mu zły kierunek. Komu je�
dnak od kołyski kładziono w uszy: ufaj tylko rozumowi, ten
nie upokarza się od razu, chętnie. Zakląć woli, złorzeczyć,
niż przyznać się do błędu. Od czego pesymizm? W jego
skargach i szyderstwach znajdzie strzaskana wola pociechę,
wyczerpany mózg strawę, oschłe serce zadowolenie.
I kierunki idealne rozpływały się ostatecznie, zawsze
110
w chwilowem zniechęceniu, ale w lamentach metafizyków nie
przestało łkać serce kochające ludzkość. Smuciły się one
tylko, że królowa ziemi taka zależna od ciała. Płakały nart
jej przeznaczeniem połowicznem, bo marzyły dla niej o skrzy�
dłach anielskich.
Nie takiego pesymizmu potrzebowali wychowanej" mai
teryalistów XIX stulecia. Karmieni z jednej strony pycha
i bezwzględnością rozumu, z drugiej zaś podbudzani zmysło�
wo, umieli tylko nienawidzić, gdy ich nadzieje młodości za�
wiodły. Oglądali się więc w Europie za najodpowiedniej�
szym tłumaczem swoich gniewów, a nie znalazłszy go mie�
dzy współczesnymi, c/rfneli się wstecz, o całe pokolenie.
Żył w Niemczech w pierwszej połowie bieżącego stu�
lecia myśliciel, który wyprzedził rozwój filozofii o lat kilka�
dziesiąt. W chwili, kiedy się świat cywilizowany upajał
głośnemi, wielkiemi słowami i' marzył o prawdzie. Artur
Schopenhauer, samotnie, odludek, zgorzkniały stary kawa�
ler, zrzędził we Frankfurcie na temat  nicość nicości" i drwił
niemiłosiernie z człowieka.
Przyznaję się otwarcie  prawił do pustych ścian, bo
go zrazu nikt nie słuchał  że mnie widok zwierząt więcej
bawi i cieszy od widoku ludzi, którzy we mnie wstręt budzą�
cy patrzę na brzydotę fizyczną i moralną człowieka, na
jego mzkie namiętności i pogardy godne ambieye. na sym-
ptomata obłędu i przewrotności wszelkiego rodzaju, na jego
zepsucie, owoc rozsprzęgających się obyczajów, wówczas
odwracam się od niego i uciekam do natury, szczęśliwy wśród
zwierząt.
Francuzów nazwał Schopenhauer małpami Europy -
memcow, ziomków swoich, nałogowymi pijakami - włochów
ezczelnymi - amerykanów ordynarvjnymi dorobkiewicza�
miit. d. Człowiek wogóle jest, podług niego, zły i gW
z natury psuje się jeszcze więcej w życiu. Szczerym, sobą.
a
ojwa tylko wtedy, gdy dopuszcza się jakiej zbrodni.
^.^nttttAfrE
lii
Takiego filozofa upodobali sobie rozczarowani ostatniej
odmiany materyalizmu europejskiego. Nie tyle sama teorya
Schopenhauera, którą nie wielu zbadało, ile jego gniewliwe
fnkauia i wymyślania zachwyciły dekadentów wszystkich
narodowości.
Przez trzy części długiego życia nawet we własnym
pomijany kraju, wyrósł ponury myśliciel frankfurcki krótko
przed śmiercią w Niemczech na proroka, po śmierci zaś stał
się mistrzem zrozpaczonych Europy cywilizowanej.
We Francyi komentowali Schopenhauera: Cliallemel-
Lacour, Eibot i iu., a tłómaczyli go: I. A. Cantacuzene
i M. A. Burdeau.
Dzieci nienawiści umiłowały nienawiść...
V.
Dekadentyzm. - Tak zir. przeeywilizacya.  Dekadentyzm w iycio. -
Określenie dekadentyzmu przez Bonrgefa. - Tak iv. nrystokracya i*
tfUgencyi. - Smakosze życia.  Początek dekadentyzmu "w literatura
francuskie,. - Karol Bandelaire, - Jego .Ku iaty zła." - leli tri-.'. -
kii forma. - Styl dekadentów.  Współcześni dekadenci francuscy. -
Teorya Anatola Baju. _ [.;, .,.) Yerlaine. - Maurycy liollinat.  Jrt
Brenepin. _ Estetyka i technika dekadentów. - [nstrumentacya poetyc�
ka.-Barwność gft-sek.-Zwyrodnienie paroaseizmu. -Ideał deka-
denta. - Hnysmana  Arebeurs.^ - Dekadentyzm dofobkiewtaów. -*
htendnal -Maurycy Barres.-rHozofdekadentyzmu.-Fryderyk Sietzsche.
Jefro etyka. _ Dekadentyzm po za granicami Franeyi
i-  Dekadentyzm po za dranicami Franeyi.  Ogoloj
pogląd
owi się zwykle o początku i końcu wieku, o kwitną�
cej i przejrzałej cywilizacyi, jak gdyby pierwszy
. b y ł żyjącym organizmem, druga zaś procesem do-
Uczy historya, że przeciąg czasu, ujęty w ramy lat
stu, wystarcza rzadko do teoretycznego wyczerpania i Fak�
tycznego wcielenia pewnej idei, że się na jedna, zamkniętą
w sobie epokę, składa cały szereg pokoleń. Zanim rycer�
stwo chrześciańskie wydało barwny i wonny kwiat, znany
pod nazwą wojen krzyżowych, marzyły o oswobodzeniu Gro-
113
bu Zbawiciela długie stulecia, a wielką rewolucyę francuską
przygotował krytycyzm lat trzystu.
Schyłek naszego wieku jest rzeczywiście zaokrągle�
niem, ostatniem słowem prądu naukowego i literackiego, ale
nie za czasów Napoleona I należy szukać początku tego koń�
ca. Dopełnia się, dogorywa obecnie najświeższa odmiana
starego niateryalizmu, wylęgła z buntu przeciw uczuciowo�
ści i clirześciaństwu. Pozytywiści i ewolucyoniści podjęli
tylko nanowo smutną robotę filozofów Anglii i encyklopedy�
stów Franćyi, przerwaną na krótko przez romantyzm, któ�
ry nie był, jak twierdzili krytycy analityczni,  reakcyą,"
czyli wstecznictwem, lecz właśnie postępem, bo usiłował
pchnąć ludzkość, zdemoralizowaną przez negacyę, na tory
wiary i nadziei, na drogę ideałów dodatnich.
Fantastyczny poeta trudził się daremnie, człowiek bo�
wiem, zasmakowawszy raz w sceptycyzmie, nie spoczywa.
póki nie doprowadzi wątpienia do krańców możliwych.
Z gwałtownością zatamowanego niedostatecznie potoku wy�
buchnął materyalizm po r. 1850 pod postacią pozytywizmu
i ewolucyonizmu i pędząc z pośpiechem naszych czasów,
zniósł wszystkie przeszkody.
Przejście od negacyi, wierzącej w siebie, w siłę swoją
i prawdę, do negacyi zbankrutowanej,  zblazowanej," nie
krępującej się już niczem, nie ufającej nikomu, odbyło się
w stuleciu bieżącem tak szybko, że zaskoczyło po koniec ży�
cia samych twórców kierunku. Nie takiego rozwiązania spo�
dziewali się pierwsi pozytywiści i ewolucyoniści, którym się
zdawało, że wytykają drogę dla wielu pokoleń. Ułatwiona
wymiana myśli (telegraf, czasopisma, liczne szkoły) przy�
spieszyły proces rozkładu.
Schyłek naszego wieku jest więc rzeczywiście ..koń�
cem" czegoś, fin dzeń ludzkości, kropką, zamykającą jakąś formułkę.
I w tern też tylko rozumieniu staje się prawdą zjawi-
Ha SdiyJku Wiku 15
114
sko .społeczne, nazywane  przecywiTizacya," cywilizacja bo�
wiem, pojęta jako ciągły rozwój człowieka, jako pochód di
świadomości i uduchownienia, będzie dopótad młodą, dopóki
dzieci prometeuszowe nie spełnią posłannictwa, obmyślanego
dla mcii przez Pana Panów.
O przecywilizacyi wogóle, o zaniku sił żywotnych ludz�
kości, nie może byC na razie mowy. Starzeją się, narody, ra�
sy, pewne warstwy, ale człowiek rwie się dotąd niezmęezon|
do dalszego boju z  niepoznawalną..1- Co sie jednemu ple�
nnemu, pokoleniu i t. d. ni,, miału, to zaczyna inne plemię,
pokolenie 11. d. nanowo, gdy minie chwila przyjściowa osta*
teczneg-o zwątpienia. PrzejfoioWemi bowiem chwilami są
wszelkie dekadentyzmy. |>  i-lki.-j ne k a ż d e j
puje zawsze wielka afirmaeya,
Me wszystkie zresztą narody i nie wszystkie warstwy
społeczne,  wiane cuchną,-,,,,! wyziewami 'dekadentyzmu,
ligają działaniu jego trucizny. L, h  barbarzyńskie" sta�
rego świata nie brały urlzu.łu g h i nnry-
ff or i ac] l z m y s ł o w y c
Mowycn gasnącej Romy. Jawenalis nie wie nic o zniewie-
8 ł 0 wi mi A j w
T^Ty TnW'm ' - s"!em imperium zwy-
'toaych Cezarów troszczyły się prawdopodobnie dalsze
mał 8Ce
^mvch3stou> � � Ptycy^y i wyuzdanie zrozpa-
Tak istnieją, i dziś właściwi dekadenci tylko w kra-
acn w których materyalizm współczesny wydał kwiat naj-
le WG Fl [ w
55?' " 'allCii A l t JUŻ Niemcy
S S ! S-ę Wl ę k "Z e m z d r o"! duchowem od gallów
ns osaksonow, a ludy słowiańskie odepchnęły nawet natti-
lahzni aitystyczny, który nie j ,ZCZ(, JaLta^
j e s t
IJodatme i njemm cechy danej epoki uwydatniają się
" uaj zawsze w rasach, przodujących pewnej chwili dzie-
C śtnlc, �meWai Fl'anCyil 8 z ł a w drngiS P� ^ " �****
e
' - " . "'' ' z1 t e 'ywihzn.-yi, przeto dojrzały u niej oWOr
[15
06 pozytywizmu i ewoliicyonizum najwcześniej i najdosko�
nalej.
.Jak nie wszystkie narody biesiadują przy najbogat�
szym stole cywilizacji, gdyż znakomita ich większość wie
tylko ze słyszenia o wykwintnych gustach .,Lucullusów,"
tak nie korzystają i wszystkie warstwy społeczne ze zdoby�
czy  postępu." Należy wątpić, czy przeciętny chłop, robo-
nik, rzemieślnik, urzędnik, ziemianin, ksiądz, prawnik lekarz
i t. d;, pracownik wogóle francuski, pochłonięty przez obo�
wiązki rodziny i walkę o byt, zazdrości wytwornemu pary-
żaniuowi jego rozkoszy i odczuwa jego niepokoje. Czasu
poprostu uie ma do takich zbytków. Naród w rozumieniu
pełnem robi swoje, buduje gniazdo dla siebie i dzieci, kocha
żonę i rzemiosło , które go żywi, stara się być uczciwym
i zdrowym  zostawiając subtelności uczuć i myśli garstce
bogaczów lub próżniaków i wytwornisiów wielkomiejskich.
Bo głównem siedliskiem zapałów i zepsucia, entuzyaz-
mu i zwątpienia, dobra i złego, bywają zawsze stolice.
W nich gromadzi się wszystko, co naród w danej chwili po�
siada utalentowanego i energicznego, bogatego i przewro�
tnego; do nich spieszą zarówno najszlachetniejsi i najzdol-
Iniojsi, jak inajpodlejsi, szukający silniejszych pobudek i sil�
niejszych wrażeń, szerszego pola do działania i rozleglej -
szych horyzontów.
Odjąwszy od ogólnej cyfry ludności współczesnej mi�
liony, stojące na uboczu ruchu cywilizacyjnego (niepiśmienni
i nieczytający), dalej obojętnych, przypatrujących się biernie
drganiom konwulsyjnym nauki, literatury i sztuki chwili obe�
cnej (znakomita większość t. zw. przeciętnej inteligencyi),
w końcu przeciwników prądów negatywnych (idealiści, wier�
ni wszystkich religij) zostanie pod sztandarem dekadenty�
zmu gromadka tak niewielka, że możnaby ją pominąć milcze�
niem, gdyby nie chciała uchodzić za kwiat ludzkości i nie
rwała się do rządów w królestwie ducha.
I IG
W samej .Francyi i w Anglii znalez
libyśmy najwyżej
kilkadziesiąt tysięcy dekadentów przekonanych, w Niem�
czech kilka tysięcy, a u nas nawet nie tylu.
Zawsze i wszędzie stała ponad cienmemi masami garść
oświeconych, ale w epokach z dodatniemi prograinatami, pa�
miętali owi wybrańcy o potrzebach wszystkich i na tem wła�
śnie polega prawowitość uprzywilejowanego stanowiska
t. zw. arystokracyi, jakakolwiekby ona była. Warstwa,
która zdejmuje z ramion maluczkich brzemię pracy publicz�
nej, która myśli za  motłoch," poświęca sie za niego, służy
imi ~ ma prawo do przodownictwa, wie bowiem lepiej od
nieświadomych, zajętych jedynie sprawami osobistemi, co
ogółowi pożytek przynosi.
Ta prawowitość- u  wybrańców" upada w epokach
przejściowych.
mówi!słyszyf ?" ^ dekadeC>'�< " której się dziś tyle
Ś W C 0 e s z c z e
cz v ^ 2 Ł ! kt � ^ wierzy, w jaki ideał polity-
S A
J f f T \ n a U k W y 1Ub l i t e r a c k i - ^>ki czegoś usil�
d Wc e l e n i a 8 i ch
ni 5 o, Tf- ^ � i "! Pragnień dopóty
e WI
sał L;lm,; i ' ' Da i ' n, Spencer, Renan (gdy pi-
;
y YwlT t*i " ' n i e j e S t l d m J Zola. Pierwsi po-
eWO
St " ;ucyoi l i�ci "fali niezachwianie wiedzy, spo-
l t a t ó w
S KS S o A
? me J r e Z " **�" *" Autor Germ-
przekonany z
e jego doktryha odmlzi
SS^SST '
S %
teoryj 3o� ŁS? ? ' ożywiającej twórców wszelkich
j e s t 1
EpS; S i l ? ? ^ P "!* cechą dekadenta.
c i e
'""'" i Takich d " hW z y w s z y o s o b i ś i�h jednostron-
6
^ Pr*d e y wi l ^ S ; ^ T T *" *"" 7 ^
Jjuj, w każdym bowiem czycha robalk,
117
który jego kwitnące na razie ciało rychlej, czy póz
niej roz�
toczy.
Właściwych jednak dokadentów. zrozpaczonych w wiel�
kim stylu, wydają tylko epoki ogólnego bankructwa jakie�
goś programatu, przyświecającego całym pokoleniom. Zna
ich historya w G-recyi za panowania demagogów, posiadał
ich Rzym pod berłem Cezarów, Włochy w miastach książąt -
kupców na schyłku wieków średnich, a Francya w Paryżu
chwili obecnej. Niektóre komedye upadającej Hellady i sa�
tyry Juwenalisa mógłby podpisać bez zmiany malarz oby�
czajów współczesnych.
Z chwilą, gdy jakiś programat filozoficzny lub nauko-
wo-literacki, polegający na negacyi, doszedł do tego stop'nia
rozwoju, że złamał w człowieku oświeconym, w najdosko-
nalszem wcieleniu idei rozkładowych, wolę, ziiisz Czył w nim
chęć do dalszej walki z  niepoznawalną," uczynił go oboję�
tnym na losy ludzkości  z tą chwilą rozpoczyna się  prze-
cywiłizacya". danej epoki i rasy.
Brak wiary w cośkolwiek, znieczulenie wobec wszyst�
kiego, co ludzi zwykle do czynu pobudza, co im serce roz�
grzewa i ducha podnosi, będzie głównym, zasadniczym ry�
sem dekadenta. Xie działają na niego: religia, nauka, poe-
zya, etyka, ofiara obywatelska, miłość, rodzina, kraj i t. p.
Gdyby dekadent tylko zwątpił o posłannictwie ludz�
kości, byłby pospolitym pesymistą. Ale w nim budzi się ró�
wnocześnie z zanikiem uczuć moralnych i tęsknot idealnych
człowiek-zwierzę, dzika, samolubna bestya, rzucająca się
z nienasyconą żarłocznością na uciechy zmysłowe. Ta chęć
wyssania z J życia wszystkich słodyczy nie pozwala go zali�
czyć do zwykłych zrozpaczonych.
Używając jednak, jak każdy inny smakosz albo lubie�
żnik, przyjemności naturalnych, nie różniłby się dekadent
niczein od przeciętnego  plebejusza." Jemu,  arystokra�
cie"  bo takim się być mieni   wytwornemu," rafino-
118
wanemu,"  subtelnemu"  bo tak .się sani nazywa ["'trze�
ba rozkoszy, nie dla wszystkich dostępnych. Przeto wywra�
ca naturę na nice. Obmyśla dla siebie podrażnienia sztucz�
ne, wynajduje różne formy miłości, kai 'mi się narkotykami,
ubiera się i mieszka dziwacznie, otoczony, jak tandeciarz, ca�
łym kramikiem gratów i gracików. (Idy zajmuje się lite*
raturą, uwielbia tylko utwory chorej wyobraz
ni; w znaw�
cę sztuki się bawiąc, podziwia obrazy i rzez
by smaku ze�
psutego. Wszystko, co przewrotne, cuchnące, obrzydliwe, za�
chwyć* go i wzrusza. Ambicyą jego: widzieć, słyszeć, czitój
jeść, pić i t. d. inaczej jak  motłoch." .. Fosforescenćya zgni�
lizny" (laphospliorescence de la pourriture; Baudelaire), jest
jego żywiołem, celem zaś jedynym  uczone smakowanie roz�
koszy" (l/entente simmte da pl.ai.--i,-.- Bourget).
Chociaż się dekadent uważa za wybrańca swojego cz*
su i narodu, za najrozumniejszego, za  uczonego rozkoszna
ią,," za najwybredniejszego, jest wistocie bardzo niemądry.
nie hczy się bowiem z siłami człowieka. Zapomniawszy, że
używanie zmysłowe, gdy przekroczy granice możności cia�
ła, nie wytrzymującego szalonych eksperymentów, daje, za�
miast przyjemności i zadowolenia, ból i niesmak - - dekadent
burzy własnemi rękami gmach wymarzonej szczęśliwości.
 Subtelny,"  rafinowany,"  delikatny" sceptyk traci rychło
zdrowie, stawszy się zaś kaleka, niezdolnym do  nczoneg�
smakowania życia," zaczyna sie miotać na świat i ludzi z fo�
ry* zawiedzionego w nadziejach waryata. Idyotvczne W*
znierstwa zamykają zwykle działalność programatów, opar�
tych na hegacyi.
Absolutny pesymista na tle materyalizmu  bezwzglę�
dny samolub, wierzący, że ziemia istnieje tylko dlatego, ty
jego  subtelnościom" służyła - rozpustnik rafinowany "
Chory w końcu i dziwak... jest dekadent karykaturą człowie�
ka zdrowego, wcieleniem zwyrodnienia moralneęo i fizje*
ne o. Jak usiłuje robić wszystko naopak, tak widzi też
119
wszystko w oświetleniu fałszywem. Jego pojęcia etyczne,
artystyczne i filozoficzne rozbiegają się wręcz z zasadami
ogólnie za prawdziwe uznanemu Brzydotę nazywa pięknem,
nikczemność dobrocią, obłęd rozumem, stan histeryczny
zdrowiem i t. d. Człowiek-zwierzę, oszalawszy z gniewu,
że nie może tak używać, jakby chciało, przeobraziło się w po�
dłe i głupie bydlę, które straciło nawet poczucie wskazówek
instynktu samozachowawczego. Sam się wyniszcza, a oskar�
ża naturę o zdradę.
Do tych stałych rysów dekadenta wszystkich epok
i narodów, dodały czasy nowsze jeszcze dwa, nieznane roz�
bitkom Grecyi i Rzymu.
Zwyrodniony pesymista kultury pogańskiej nie. wie�
dział nic o moralności chrześcian, która zniosła wobec Bo�
ga różnicę między człowiekiem a człowiekiem i postawiła
na miejscu egoizmu altruizm w najszerszem rozumieniu (mi�
łość bliz
niego, wroga). Dekadent Hellady i Rzymu, nie
krępowany szczytn;} etyką,, nie dostrzegał ciągłego roz-
dz
więku między życiem a ideałami religii, filozofii i poezyi
i korzystał bez wyrzutów sumienia z pracy ubogich i nie�
wolników.
Inaczej ma się rzecz z dekadentem XIX-go stulecia.
W jego żyłach płynie krew setek pokoleń, wychowanych
W zasadach clirze.ściańskicli; w jego sercu tli święty ogień
idealizmu, tęskniącego za .ojczyzną niebieską";  sumienie
w nim nie skonało, chociaż robił wszystko, aby je zamordo�
wać. W chwilach zmęczenia lub osamotnienia odzywa się
w dekadencie współczesnym upiór długiej przeszłości, a wów�
czas ugariiia go ów straszny, nerwowy niepokój, który jest
kbitwą naszego pokolenia.
Dekadent cywilizacyi pogańskiej przechodził obojętnie,
z chłodnym cynizmem obok podłości i głupoty człowieka-
zwierzęcia; współczesny zaś rozbitek, wktórego duszę za�
padły ideały całego szeregu przodków chrzęściańsMicfi tak
tao
W7 m Że t r a c i
fcfŁdŁ? -TUĆ ni� � ' P^tomnośd J
C j e s t a t em c
n Ztad 7 * 5 t e m ' � < < <% M Powi*
d Z l k a w t ó ć
cnej c f ol l ? "! dekadentyzmu chwili ob*
C1 a r o k s
sta oA
n ; �We P W blużnierstwa, któryś
staiozytni spokojniejsi, pogardliwsi nie znali
scy z wS ; ! ! S - "P , , 0 W y W a l i 8i� o  I  n i pogan-
7 0
Ci a 8 m ż e , i n a , , w s i
Gi e c Hf i S * / ' J wytrwonis,V
biecta filozof i patrycyusz rzymski, niewierzący wżycie
J J
podrobowe, przecinali sobie i _ i , . . . * .
oma i oi,;..
u u (
o-rlu łoi- l i " " bez szlochów i lamentów żyły,
Z SZIOCIIOW
SŁs: scsa* nr
'" " *~* *
i ,i i i * istotnie na zawsze.
W f a M 8 W b
mat er yl S ^ t S S f ' " ^ ' ' * *
k ;
^gadkrTiztrt^r1 "*'"" "' l 0 S y C z I < Wi e k a ' ^ ^
WS , , Ó ł r a e S y
Pewnym 3 - i S J S o ^ f ^ " ' " " ^
P w
"stannie do śmiercT Iw '" a k d m r a c a J<*� *"!oga bezj
^
J a
przeciw desnnt,/' " ' * ' światło, miotając się
wo w
m a m iak en.  ;:,. . .g d j b y ffl l a , l a L i e m 0
cny, pieniący sie . n� <** 'razem n r a z P ^ '
w T " '"!m Z z inim aza.mdal ' \iemo
wiści do śmierci * Wt ó w płynie głównie z nieta*
Wiadomo, że Sphnm.ni
c T ni C n t e
^ ł się wcale odwal? T , - '"''"''^ �! $ei' " ^
" " ,�* " ,e(1"imi z przyjaciół swoich, któ-
1 R
'T spieszył w r.  
u
JiWd na wojnę, ofiarował szablę honorową,
sam jednakże trzymał
^ ^ ^ ^ ^ i i P o d -
czas cholery uciekł się zdała od niebezpieczeństw,
a i l k f U1 t U ukl - się Ćl_
ukrywał dopótąd
w miejscowościach \Z i ' ' ywał się
- .    >/, dopóki epidemia nad
Z a F a Z J d P Ók i e p i d e m i a , u u I
Menem niewygasła /Ł ^ ' �
HŻ z a l e c a ł
,; ascetyzm i pogardę
' "^ycia, pam\tał'mimo�""
'""""'to "ietylko o zdrowiu, lecz także
J i -i - . -,
� " * * " * P-yJemnostkach
doczesnych z rafinowani
121
troskliwością. Nie ożenił się. ale tylko dlatego, aby nie
brać na siebie obowiązków, bo rozkoszy miłos'ci nie odtrącał
(miał syna nieprawego). Radził  gatunkowi" ludzkiemu
gromadne samobójstwo, a robił wszystko, aby przeciągnąć
.,mitręgę doczesną" jak najdłużej. Widmo śmierci straszy�
ło go we śnie i na jawie. Widział je, ciągle przed sobą, mó�
wił o nieni przy każdej sposobności, przerażony jego fatali�
zmem, przeciw któremu nie ma środków.
I tacy to nędzni tchórze, pospolici egoiści, żądają dla
siebie czci i przywilejów, należący cli się arystokracji ducha
i serca. Kwiatem cywilizacyi zowią się dekadenci.
Paweł Bourget, w pierwszej połowie swojej działalno�
ści autorskiej przyjaciel  fosibrescencyi zgnilizny," określa
dekadentyzm w sposób następujący:
 Przez dekadentyzm rozumiemy taki stan społeczny,
który wytwarza zbyt wielką ilość jednostek, niezdolnych do
pracy gromadnej. Społeczeństwo jest podobne do organi�
zmu. Jak on, składa się i ono z mnóstwa części drobniej�
szych, a te znów rozpadają się na mnóstwo komórek. Je�
dnostka jest komórką społeczeństwa. Aby się cały orga�
nizm rozwijał prawidłowo, potrzeba karnego współdziałania
wszystkich organizmów drugorzędnych, rozwój zaś organi�
zmów drugorzędnych zależy znów od karnego (subordonnee)
współdziałania komórek. Jeżeli się komórki wyzwalają
z [iml prawa ogólnego, wówczas przestają i organizmy pod�
rzędne służyć całości, z tą zaś chwilą rozpoczyna się anar�
chia, czyli dekadencya. Jednostka psuje się pod wpływem
dobrobytu i dziedziczności.*)
Dekadencya znaczy więc to samo, co rozprzężenie ja�
kiejś całości... jej rozkład. Ale... -
*) Paweł Bourget:  Essais ile psychologie conlemporaine," 1887 r.
Btr, 24 i 25.
la soujlku Wieku 16
122
 Jeżeli obywatele dekadencyi tracą znaczenie jako
robotnicy przy budowie wielkości kraju, przewyższają nato�
miast ludzi epok zdrowych jako.artyści wewnętrzni ducha
(comme artistes de l'interieur de lem- ame). Niezręczni pra�
cownicy prywatni i publiczni są majstrami samotnej myśli
(trop habiles a la pensie solitaire). Niezdolni na ojców
przyszłych pokoleń, stają się wirtuozami, wprawdzie bez�
płodnymi, ale zato rafinowanymi  wytwornych wrażeń
i rzadkich uczuć, cierpień i rozkoszy smakoszami. Jeżeli nie
potrafią wierzyć głęboko, to tylko dlatego, że przecywilizo-
wana ich inteligencya (trop caltivee), obiegłszy wszystkie idee
wokoło i pozbywszy się przesądów, dotarła do tej najwyż�
szej równowagi, która uznaje wszelkie doktryny, a wyklu�
cza wszelkie fantazmy. Nie ulega wątpliwości, iż wódz
germański II-go stulecia umiał lepiej zdobywać imperium
aniżeli patryćyusz rzymski bronić jego całości, lecz rzymia�
nin, wykształcony i wytworny, ciekawy i zużyty, taki np.
jak cesarz Adryan, wielbiciel Tibura, był zato doskonal�
szym typem człowieka. Wielkim argumentem przeciw de�
kadencyi ma być ta okoliczność, że epoki upadku nie posia�
dają jutra, zgniatane zawsze przez barbarzyństwo. Ale
nie jest-że ostateczna klęska fatalnym losem wszystkiego^
co rzadkie i wytworne?*)
Wytwornym więc i rzadkim okazem rodu ludzkiego
ma być dekadent, podług Bourgefa, Chociaż nie służy ni�
komu, niezdolny do żadnej pracy, jednosterowej czy groma�
dnej, mimo to należy się mu wywyższone wpośród  motło-
chu" stanowisko.
To samo zdanie podzielają wszyscy dekadenci we
współczesnej literaturze europejskiej. Wszystkim zdaje się,
że wyrośli ponad  tłum," którym mają prawo gardzić. Ary-
*) Paveł Bourget, jak wyżej, str. 27 i 28.
123
stokracyą się zowią, inteligencyą inteligencyi, ostatinm wy�
razem cywilizacyi bieżącego stulecia.
Ciekawa rzecz, co też owi  rzadcy wytwornisie czują
i myślą, o czem marzą, jak sobie życie urządzają. Odpo�
wiedzi na to pytanie dostarczy literatura dekadentów.
Mówiąc o dekadentyzmie, wskazuje się zwykle na gro�
madkę autorów fraucuskicli, którzy pojawili się na widowni
publicznej około roku 1880, chociaż już Karol Baudelaire
był smakoszem artystycznym w rozumieniu dzisiejszem.
Jego  Kwiaty zła" (Les fleurs du mai), wydane po raz pier�
wszy w r. 1857, zawierają wszystkie cechy dekadentyzmu
literackiego.
Jak się człowiek przedstawia wyobraz
ni dekadenta, po�
ucza  wstęp" (Preface), postawiony na czele  Kwiatów
zła." Baudelaire skarży się:
La sottise. 1'eurreui', le peclie, la lfeine,
Oecupent nos esprits et travaillent nos corps,
Et. nons alimentons nos aimables remords,
Comme les mendiands nourrissent lem vermine.
Nos peehśs sont fetus, nos repentirs sont laches;
Xous nons faisons payer grasseinent nos ave�x,
Et nons rentrons gaiment dans le chemin bourbeux
Croyant par de vils plenrs laver toutes nos taehes.
* *
Si le viol, le poison. le poignard, 1'ineendie,
T
N 'ont pas encore brodę de lenrs plaisants dessins
Le canevas banał de nos piteus destins,
Cest (jue notre Sine, helas! n'est pas assez hardie,
Znaczy to: człowiek jest głupiem, szalonem, grzesz-
nem, brudnie skąpem zwierzęciem, któremu się zdaje, że po�
kutuje, gdy oblewa winy swoje łzami kłamanemi. Gwałt,
trucizna, sztylet, pożar, nie są tylko dlatego w powszechnem
użyciu, bo owe nikczemne bydlę nie posiada dosyć" odwagi,
aby się w całej odsłonie" pełni,
124
Na innem miejscu, w  Podróży" (Le voyage), ofiaro�
wanej Maksymowi du Camp, opowiada Baudelaire, co do�
strzegł, rozglądając się po świecie. Widział wszędzie tylko
 nużące widowisko grzechu śmiertelnego":
Le spectacle ennuyeux de 1'immortel pćehtS:
La femme, eselave vile, orgueilleuse et stupide,
Sans rire s'adorant et saimant sans dz
gofit:
L'homme, tyran goulu. paillard, dur et cupMe,
L'eselave de l'esclave et ruissean dans l^gout.
Niewiastę widział nikczemną, nierozumną i pyszną nie�
wolnicę, która się bez śmiechu uwielbia, a kocha się w sobie
bez obrzydzenia - mężczyznę zaś, tej niewolnicy niewolni�
ka, żarłocznego, brutalnego, chciwego tyrana
Baudelaire udał się w drogę, bo nudził się wszędzie.
Choroba zużytych, przecywilizowanych, tak mu dokuczała,
z^nazwał ją koroną wszystkich nieszczęść ludzkich (Pre-
Mais parmi les ehacals, les panthires, les lices
Les smges, les seorpions, les yautours, les serpents,
S gla issants h n r ]
Z . T ? f - " * ^ grognauts, rainpants.
Dans la mćnagerie infama de nos rieeg.
*
II en est nn plus fałd, plus *. ,
m c h a n t ; p l u s i m m o n d e
- g r a n d s g e s , e s n i
S "! T " , f�nd cris.
S
11 iera.t y.lontws de la terre un debris
M dans un baillement ayalerait le monde-
OesIEnnui! '
Z m odot e
BianJwA r ^ * *� "topnia, że pragnął przed
J ! '-1 \aIb� d� P i 6 k ł a ' ^^ol wi ek, byle znalazł
się w jakich innych warunkach (Le Mwaw).
Xous voulons...
T f Z 2 T0'Td d"! g�Uf f r e' EBfer " Ci el> <& **
Au fond de L Inconnu pour trouyer du uowean
Wiadomo, że głód nowości * ^, " *
a
Za f a UWa
cie wszystkim IzblaLwanym ' ' ' " " " ^ ' *'
126
Zdawałoby się, że Baudelaire, obrzydziwszy sobie je-
(Ini)stąjnośd zajęć powszednich, pożądał ruchu, czynu, który
nudę rozprasza, skutecznie ją zwalcza. Tymczasem dowia�
dujemy się rzeczy wręcz przeciwnych.
W poemacie p. t. La beaute nienawidzi piękność ruchu,
gdyż  psuje on spokój linij."
1
Je hais le mouvement qui dśplace les lignes
Et jamais je ne pleure et jamais je ne ris.
"W  Sowach" (Les Mboua) podziwia autor zachowanie
się, obojętność zewnętrzną tych ptaków nocnych, których
spokój nczy mędrca, że powinien ..omijać ruch i wrzawę
dnia białego."
Leur attitude au sagę enseigne
Qu'il faut en ec monde qu'il craigne
Le tumulte et le mouvement.
Nietylko Baudelaire nie pragnął ruchu,  czegoś nowe�
go, '" lecz wymyślił sobie nawet ideał absolutnego spokoju,
przypominający halucyiiacye obłąkanych. W  Marzeniu
paryzkiem" (Reve parisien), stworzył obraz .,upajającej mo-
notonności" (l'enivrante monotonie).
 Pewnego poranku zachwycił mnie  mówi  nie�
wyraz
ny, daleki, straszliwy krajobraz, nie dostrzeżony je�
szcze przez żadne oko śmiertelne. Ponieważ sen bywa cu�
dotwórcą, przeto, wykluczyłem przez szczególny kaprys
z malowidła wszelką nieregularną roślinność i dumny z moje�
go geniuszu, rozkoszowałem się upajającą jednostajnością
kruszczu, marmuru i wody. Oto rozłożył się przedemną
Babel wschodów i łuków, olbrzymi pałac, przepełniony ba�
senami i kaskadami barw z gładkiego i matowego złotą.
Ciężkie, lśniące wodotryski wisiały, jak zasłony kryształo�
we, na murach metalowych. Nie drzewa, lecz kolumnady
otaczały drzemiące stawy, w których się olbrzymie Najady
jak kobiety przeglądały. Smugi niebieskiej wody rozlewa�
ły się między różowemi i zielonemi, miliony mil długiemi
brzegami, aż do końca świata. Były tam niesłychane
126
(inouies) kamienie i czarodziejskie bałwany; niezmierzone
zwierciadła, błyszczące wszystkiem, co się w nich odbijało.
Obojętne i milczące potoki, umieszczone w firmamencie, wy�
lewały skarby swoich urn w przepas'ci z dyamentu. Archi�
tekt mojej feeryi, upodobałem sobie pod tunelem z drogich
kamieni ocean uśmierzony. I wszystko, nawet czarne bar�
wy, zdawały się wygładzone, jasne, lśniące. Zresztą nie
było nigdzie gwiazdy, nigdzie śladu słońca, nawet na skra�
ju nieba. Żadne światło nie opromieniało tych dziwów, we
własnych tylko błyszczących blaskach. A ponad temi wzru-
szającemi cudami (straszliwa nowość! nic dla uszu, wszyst�
ko dla oka) unosiła się cisza wieczności.
Krajobraz Baudelaire'a, na który dekadenci z dumą
wskazują, jako na twór  rafinowanego geniuszu/ jest rze�
czywiście ..nowością straszliwą" (terrible noiweaute), świad�
czy bowiem, że człowiek, gdy mu rozkosze naturalne nie wy�
starczają, staje się śmiesznym fantastą, któremu się zdaje
iż dziwactwo przewyższa wdzięk przyrody.
Domagając się  czegoś nowego," nie miał Baudelaire
na myśli ruchu, czynu, lecz jedynie chorobliwą sztuczność.
Zamiast krajobrazów żywych, lśniących barwami świeżości,
wyobrażał sobie milczące, tajemnicze, czarne, bezsłoneczne
krainy martwoty, owiane głuszą wieczności.
Nie pełną, kwitnącą wiosnę kochał, lecz jej błotnisty
początek, koniec jesieni i zimy (O fins d'automne, hivers,
printemps trempes de boue;   Brumes etpluiesu). Nad wi�
dok zdrowia, woni, życia przenosił wszędzie obraz rozkładu
zgnilizny, zapachy cuchnące, rany obrzydliwe. Jego hymn
na ścierwo (Une Charogne) jest ostatnim wyrazem pluga�
wego słowa. Trudno coś paskudniejszego wymyślić. Cier�
pienie ludzkie obchodzi go tylko o tyle, o ile łzy  dodają
wdzięku smutnej twarzy." (Madrigal tride):
Sois bellc! et sois triefe! Lee pleurs

joutent an charme au yisage,
127
Comme le fleuve au paysage,
L'orage rnjennit les flenrs.
Baudelaire nietylko nie roztkliwia się nad cudza bole�
ścią, ale rozkoszuje się nawet smutkiem bliz
niego (jak wyżej):
Je faime surtout. quand la jole
S'enfuit ile ton front terrasse
Quand ton coeur dans Thorrenr se noio;
ijuand sur ton present se dćploie
Le nnage aff'rex da passć.
A
kania zdeptanej piersi działają na niego, jak  głęboki,
rozkoszny hymn" (jak wyżej):
J'aspire, ynlupte, diyine!
Hyinne profond, de.lieienx!
Tous les sanglots de ta poltrine. .
Ale dla kobiet upadłych, potępionych przez  plebeju-
szów," znalazł gorące słowa pociechy (femmes damnees):
O yierges, 6 demons, fi monstres, fi martyres
Chercheuses d'infini, dśyotes et satyres...
Pauyres soeurs, je vous aime autaut queje vous plains.
Co ludzie przeciętni, co  motłoch" nazywa: zbrodnią,
nikczemnos'cią, brudem, zgnilizną, wszystko, słowem, prze�
wrotne, złe i cuchnące wprawia wytwornego dekadenta w za�
chwyt. Jeden tylko pospolity bodziec życia wytrzymuje
krytykę przed jego sądem straszliwym. .Jest nim namięt�
ność zmysłowa, raczej lubieżnośC. Do tej siły modli się go�
rąco (La priere a"UH paien):
Ah! ne ralentis pas tes flammes;
Rćchauffe mon coeur engourdi,
Toluptć! torturę des amest
Diva! supplicem esaudi!...
Yoluptć, sois toujours ma reine!
jej uciechy maluje starannie i po mistrzowsku, lubując się
12S
w szczegółach, pomijanych zwykle, przez  plebejuszów."
Piewcą Inpanaru nazywano go, gdy nie wiedziano jeszcze
nic o  wykwitnyck gustach" dekadentów.
Wróg cnoty w rozumieniu pospolitem, staje Baudelaire
zawsze po stronie zbrodni. Gdy mówi o Kainie i Ablu (Abel
et Gam) drwi z ofiary, a sprzyja mordercy.
Modląc się, nie wyciąga Baudelaire ramion z błaga�
niem do Boga, lecz do szatana (Les Litanie, de Satan):
'\toi. 1, plus sava t  Me plus b*M des Angee,
Dieu trału par l et. prive de Ipuangeg,
e s o r t
O Satan, prends piti,- de ma l  g  misę,-,.
O Prince Et qni, yaincu, tenjour.s te rędrwses ,,l s tort,
O Satan, prends pitie .le ma longne n,i ere! i t ,1
S
Tak wygląda  rzadki wytworniś,"  uczony artysta ży-
cia,"
"!  arystokrata inteligencji." Nie jest to już pesymizm,
chociażby schopenhauerowski, lecz zwyrodnienie psycholo-
g zne ! fizyologiczne. I rzeczywiście ścigały Baudelaire'*
denerwowanego używaniem h zyszu i opium, okrutne sny.
aS
dziwaczne halucynacje, niepokojące zwykle histeryków.
Tak zwana anksimonia dopełnia jego sylwetki
1 1 2 6 1 d u s
wionefn t ' " ^ M d n i e te-< ^ Pognitej , strą�
k i S i "f" f**602"*" wątpienia i cynizmu reszt-
C y h K i e
r e ^ a nV t -t ^ s i ? >' ^  w uśpionem zwie-
l <^Zl~ń 9* * * * ? J , wówczas zanurzał się
w tajemnicze fale mistycyzmu.
J 0 t
litv Ł L 7 T r h P 0 S i a , k ł Bwdelaire talent niepospo-
7 Z Qie8 S Z U m i m
2'skład, v � '� ' ^ Popkiem, rymy
ę U J e S t d u ż o s i ł
Kwt t c f r r - * i z ł o ś c i w ego
T Ui Wd z i e t y l b i
^ r ' � ^chwaściłpoetadyk-
Z W1 0 t a mi
nvśnfe I , " ^ M ^ a l e czynił t o mi
myslme, gdyż, zdaniem jego, powinnni sie  artyści życia'
L29
różnić i pod względem formy od zwykłych robotników lite�
rackich.
Teofil Gauthier, mistrz i przyjaciel Baudelaire'a, tłó-
maczył sztuczność jego stylu w sposób następujący: *)
 Poeta  Kwiatów zła" upodobał sobie ten rodzaj
stylu, który nazywa się niewłaściwie stylem dekadencyi,
a który jest w istocie stylem genialnym, złożonym, uczonym,
pełnym odcieni i subtelności  sztuka, doprowadzona do
najwyższego stopnia dojrzałości, przepalonej pochyłemi pro�
mieniami słońc starzejących się cywilizacyi. Styl ten, roz�
szerzając ciągle granice mowy, czerpie ze wszystkich sło�
wników fachowych, bierze barwy ze wszystkich palet, nuty
ze wszystkich instrumentów muzycznych. Usiłuje on wcie�
lić myśl nawet wtedy, gdy się ona niepochwytną wydaje, od�
tworzyć najmglistsze i najniewyraz
niejsze zarysy formy 
oddać subtelne zwierzenia uewrozy, wyznania podstarzałej
namiętności, przeradzającej się w rozpustę i dziwaczne ha-
lucynacye, blizkie obłędu. Ten styl dekadencji jest osta�
tnim wyrazem Słowa, zmuszonego wypowiedzieć wszystko,
posuniętego aż do ostateczności.
Więc i styl dekadentów ma być czemś wykwintnem,
nie dla każdego dostępnym smakołykiem. Wszakże mówi
Bourget wyraz
nie " ):  Roskoszujemy się tern, co nazywacie
(ma być: wy, gruboskurni, grubojęzyczni plebejusze) zepsu�
ciem stylu, a biesiadując sami, sprawiamy równocześnie
przyjemność wszystkim rafinowanym naszej rasy i naszej
chwili (des raffines de notre race et de notre heure).
Szerokiego, powszechnego rozgłosu doczekał się piew�
ca  Kwiatów zła" dopiero po śmierci (umarł w r. 1867).
*) Teofil Gautkier w Przedmowie do I-go tomu dzieł zbiorowych
Baudelaire'a  OeuYres couipletes" z r, 1884; str. 16 i 17.
*" ) Paweł Bourget; jak wyżej; str. 28,
Na Schyłku Wieku 17
130
Wprawdzie naśladowała go gromadka parnasistów, roze�
brawszy pomiędzy siebie jeszcze za życia mistrza pojedyn�
cze części etyki i estetyki dekadenckiej, ale młody, butny,
dorabiający się wówczas stanowiska (między r. 1860 a 1880)
naturalizm z krzykliwym Zolą na czele usunął  artystów" na
plan ostatni. .,Xauka" przygniotła ciężarem swoim  sztu�
kę." Obrzydliwości Juliusza Barbey d'Aurevilly (Un prHre
manć, 1865 r.; A
es diaboliąws, 1874 i\), bluz
nierstwa Vil-
liers'a de 1'Isle Adam i pornografia Katnla Mendesa, utonę�
ły we wrzawie naturalistycznej, która trwała mniej więcej
do roku 1880-go. W czasie tym pojawiła się na bruku pa-
ryzkim gromadka młodych ludzi, którzy postanowili pchnąć
literaturę francuską na nowe tory. Zrazu poruszała się
zapowiedziana reforma w zaczarowanem kole jałowych dy�
sput, zabawiających nie publiczność, lecz tylko samych
szampionów.
Przyszli mistrzowie schodzili się w kawiarniach dziel�
nicy łacińskiej i przepędzali tam całe dnie i połowę nocy
przy piwie lub absyncie, rozprawiając de omnibus rebus et
guiktsdam aliis. Edmund Haraucourt, Emil Goudeau, Mau�
rycy Rollinat, Wawrzyniec Tailhade, Karol Morice, Maury�
cy du Plessys, JauMoreas, Anatole Baju, Gustaw Kahn,
Juliusz Laforgue, Karol Vignier, Paweł Adam i w. in. czuli
potrzebę jakiejś zmiany, ale nie zdawali sobie z początku
sprawy z kierunku, który chcieli dorastającemu wskazać po�
koleniu. Przybierali różne nazwy (hydropaci, dekadenci,
symboliści, instrumentyści, delikwescenci, inkoherenci  deli-
ąuescents, incoherents), wydawali różne pisemka (Lutóee,
Bśeadent, Scapin, CJiat Noir, Revue independante, Revue
contemporaine i in.), które wiodły żywot motyli, konając czę�
sto po kilku, kilkunastu numerach, z tego jednak, co mówili
i drukowali o sobie, nie można się było domyślić, dokąd wła�
ściwie zmierzają.
Powoli milkła wrzawa chaotyczna. Bezładne dyspu-
131
ty kawiarniane ustąpiły miejsca programowym* artykułom
i broszurom, nadeszły w końcu i dzieła, najwiarogodniejsze
zawsze dokumenty szkół literackich.
Anatol Baju, jeden z głównych redaktorów czasopi�
sma  Decadent," wydał w r. 1887 rodzaj manifestu p. t.
 Szkoła Dekadentów," z którego dowiadujemy się, że współ�
czesny dekadentyzm ma być reakcyą przeciw naturalizmo�
wi.  Było to w sierpniu 1885 r.  mówi Baju " )  kiedy
ja i kilku moich przyjaciół, zrażeni do przedajnej, bezpło�
dne) i poziomej literatury Zoli, sprawiającej rozkosz tylko
bezdusznemu filistrowi (boargeois ęans anie), narobiliśmy
w imienin wszystkich przyjaciół sztuki straszliwej wrzawy,
którą pochwyciły i podawały dalej echa dwóch światów."
 Schyłek naszego wieku patrzył na rozkwit najniemoral-
niejszej z literatur. Naturalizm, rodzaj encyklopedyi nie-
osobistej, której cała zasługa polega na drobiazgowej anali�
zie, prawdziwe zwierciadło zdemokratyzowanego społeczeń�
stwa, nie posiadał nigdy idei podniosłych. Dla naturalistów
jest świat olbrzymią maszyną automatyczną, ludzie zaś głu�
pimi manekinami, poddającymi się bez oporu niezwalczo-
nym, fatalnym wpływom iizyologicznym."   Skazany na
monografię rzeczy (oondamne a la monoyraphie des choses),
naturalizm był rozkoszą dla tych, którzy umieją patrzeć
i czuć jedynie za pomocą zmysłów."   Naturalizm mógł
być tylko efemerydą; nie przedstawiał on cywilizacyi. Jego
wybryki i tendencye pornograficzne sprowadziły reakcyę
obecną. Dekadentom to przypadł zaszczyt utłuczenia (Irro-
yer) naturalizmu na miazgę i wytworzenia smaku lepszego,
któryby się nie klóeił z nowoczesnym postępem."   Natu�
ralizm jest literaturą epoki żerowania, w której ludzie
*) Anatole Baju;  I/ecole dćcadente"; wydanie II; 1887; str. 24,
6, 6 i 7.
132 ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^
wszystkich > warstw, torturowani przez żołądek, oddają się
bez wyboru instynktom bydląt, jak to czynili cezarowie
rzymscy po jakiejś potwornej i ohydnej orgii."   Ale lu�
dzie poznali się nareszcie na rzeczy. Ciężka senność nie�
mocy i niesmaku unosi się nad ziemia. Człowiek uczciwy,
zrozpaczony tryumfem grzechu i pokonany przez .wszechpo-
tęgę wrogiego przeznaczenia, upada znużony i odrętwiały."
Po takiej odprawie, danej naturalizmowi, należało się
spodziewać, że Baju postawi jakiś programat idealny, że
wskaże na epoki, w których  żołądek nie torturował czło�
wieka, zmysły nie były jedynym przewodnikiem i doradcą,
w których, słowem, dusza panowała nad ciałem. Ale teore�
tyk dekadentów paryzkich potępił materyalizm artystycz�
ny nie dla jego pesymizmu. W rozdziale p. t. Spleen mo�
dernę skarży się i on na nikczemno*! chwili obecnej. Na
mc zdały się --twierdzi - próby podniesienia moralnego
pziomumotłochn. Wobec tego czuje człowiek oświecony
głęboki mesmak  meuleczony spleen," straszniejszy od nudy
1 b r z e k l i n a
na, Z ' ^ /Ch- � P JW istnienie [wzywający
na pomoc śmierć, nicość. Zdeptany świadomością niemocy,
Tvtwornv 1 Ty m W k0l g ł u p i e
� =� Poznaczenia, "!ys*
SnTa w U ^ "f6 Ż K i e * ^uje potrzebę w^owie-
a n ż w
iZLZf f f ^wiedliwych. Telamentacye
ir c o z a l e ż
Ł * Ł ? L " ^ al b� �niCZne< y d npomdr
S 9 Wł a Ś Di e
t ^ ą S e ^ ' ' P ^ Anatola BajuPlitera-
kwiat7inSlt?ntU1,a d e k a d e n t ó w *) -syntetyzuje" ducha
ł
g yl Sp t w
oly
tu , �łeczeńs ^spółczesnego Mówiąc
e
n a
mvtsam T s"!Z^"!6 Wktóa mas, gdyż te nie
p r e d t a a
XA
ZfTZ ! r "!J Gdynie c^ Vysoka
7
publiczność (lehautpubhcintellectuel), czyli ta, o której
*) Aaatole Baju; jak wyżej; st. 9.
133
warto pamiętać, której uznanie bywa uświęceniem, ma do�
syć sztucznych wzruszeń, grubych wrażeń i banalnych umów
wyobraz
ni ostatnich form literackich. Ta publiczność chce
obecnie życia, prawdy.
Tak samo uczył Zola, ale dla niego, dla materyalisty,
byty  życiem,"  prawdą" uciechy i szały pospolitego zwie�
rzęcia.  Subtelniejszy" Baju żąda, aby literatura odtwa�
rzała obraz świata  chorego na spleen" {mowie splemtigue)-
Nic więc nowego, świeżego pod względem treści nie
wniósł współczesny dekadentyzm francuski do literatury
pięknej, wszystko bowiem, co nazywa swoją własnością, za�
czerpnął z doktryny Baudelaire'a i jego bezpośrednich na�
stępców. Nie on, lecz Baudelaire wymyślił przecywilizo-
wanych arystokratów inteligencyi, którym nie wystarczają
 naiwne" wrażenia wyobraz
ni romantycznej i  grube1'
wzruszenia  uczonośći naturalistycznej." Już autor  Kwia�
tów zła" śpiewał dla  wytwornych smakoszów," nie trawią�
cych bez asafetydy, dla zblazowanych rozkoszników, tak
stępionych, że odczuwają tylko działanie narkotyków i cu�
chnących zapachów.  Literatura spleenu" jest jego wyna�
lazkiem.
Wiedzą o tern zresztą dekadenci współcześni, powołu�
ją się bowiem wszyscy nie na klasyków, encyklopedystów,
lub romantyków, lecz na Baudelaire'a i jego uczniów. Od�
dawszy na wstępie broszurki głęboki ukłon autorowi
 Kwiatów zła," jako mistrzowi mistrzów, Baju stawia na
czele obecnego ruchu Julisza Barbey d'Aurevilly i Pawła
Verlaine'a, znacznie latami starszych od młodzieży, która
wystąpiła po r. 1880-tym.  Nikt nie odtworzył z takim
wdziękiem, jak Verlaine, owych złożonych i delikatnych
wzruszeń duszy, niedostępnych dla niewykształconej część1
ludzkości"  mówi Baju. A Barbey d'Aurevilly Jest jedy-
134
nym pisarzem stulecia, olbrzymem w porównaniu z Wikto�
rem Hugo." *)
Paweł Verlaine posiada wistocie niezwykły talent liry�
czny. Jego: Clumson d'automne U plewę dana mon coeur;
;
Amnt tu ne fen ailles i kilka innych drobniejszych utwo�
que
rów naleza do najwonniejszych kwiatów współczesnej poe-
zyr francuskiej. Ale bardzo mało tych czystych, białych pe-
Z wi
f"!1*- eznakomitej Sksz<>ści poematów naczelnika de-
kadentów bucha chora z nadmiaru używania zmysłowość",
z obrzydliwością granicząca erotyka (Filie; Aulmrn; Les co-
ąmtlages i in.), nie mające nic wspólnego z idealnym poglą�
dem na miłość. Rys ten wraca ciągle u autora  Les Fetes
galantes". odzywając się nawet wtedy, kiedy sie w jego du�
szy  przebudza anioł" Baudelaire'a.
Ten  anioł" przybrał u Verlaine'a formy wyraz
niej�
sze podczas bowiem kiedy Baudelaire potrącał tylko mimo�
chodem o  sumienie idealne," on udaje wprost skruszonego,
wX X^k U A
n i k a n a W6 t W i e r a e^ ^na Kościoła.
' "
Wioku 1880-tym wydał Verlain zbiorek poezyj p. t.: Sa-
e
gease j którym przyznaje się, że  błądził długo w zepsuciu
wspołczesnem, biorąc w niem udział jako grzesznik nieświa�
domy i obiecuję poprawę. Ale w kilka lat potem, w roku
W W1 ? 6 P Paral
bart S i ff - H ^^ent wrócił do upodo-
Wstl,ętna zmysło e ł n i a
ftJSJPwS^ ^ "!
6 t 6 m p o ł c z e n i u
re^o "!? / * niepokojów ciała, niemogą
2 sie s l � ,WS Zy S t k i Ch Z a C h d a n e k * W duszy, w zla
m Jamf r r ^l mi S t y C y Z ma Wi d z
' ' * dekadenci główny
y W1 b e Cn e j
nl e na z r r V <***"*>. Niemoralnością
l n e g d b l l d z
wTo z a\ Z r 0 Z T � P� ^, drażnienia zmysło�
wego za pomocą obrazów lubieżnych, lecz tylko obrzydza-
*) Awtol Baja; jk wyżej; str. 19.
135
nie życia.  Wszystko, co w nas pobudza chęć do życia 
uczy Karol Morice  co wytwarza potrzebę rozszerzania
się (ma być: używania), jest zdrowe, moralne." *)
Inny, cytowany dość często po za granicami Prancyi
dekadent, Maurycy Rollinat, upodobał sobie w talencie Bau-
delaire'a kult śmierci i jego anksiomanię. Nieuzasadniony
niczem strach neurastenika wzbudza w nim wszystko: zja�
wiska natury, sny, powszednie wypadki, sprzęty, znajdujące
się w mieszkaniu (La chamhre), pewien rodzaj butów i trze�
wików (Le maniaąue), fotele i obrazy (La bibliotheęue).
Wszędzie widzi jego chora wyobraz
nia zagadki, upiory, ta�
jemniczości i drży ciągle przed niepewnem jutrem. Jak Bau-
delaire, lubuje się i Eollinat w odtwarzaniu trupów, ścierwa
i t. p. silnie pachnących, narkotycznych  wytworności"
(Mademoiselle Sauelette; Le maiwais mort; L'amante macabre
i in.); jak mistrz tarza się i epigon w brudach zmysłowych
wybryków (Les luxures) i czuje w sobie popędy zbrodnicze.
 Myśli złowrogie  skarży się (Le fantóme du crime)  na�
padają mnie ciągle, w każdej chwili, podczas pracy... Słu�
cham mimo woli głosów szatańskich, dzwoniących w mojem
sercu, opanowanem przez dyabła. Aczkolwiek brzydzę się
saturnaliami, których sam cień mnie oburza, nadstawiam
przecież ucha. Widmo zbrodni czai się pod moją czaszką, okrą�
żając mój rozum. Jak dzikie błyskawice, przebiegają moją
duszę: zabójstwo, gwałt, kradzież i t. d."
Pierwszą wiązankę swoich poezyj nazwał llollinat
 Les nćvroses" (1883 r.).
I Jan Richepin apoteozuje za przykładem Baudelaire'a
zbrodnię (CJMUSOH des gueux) i blużni, modląc się do szata�
na (Blasphemes).
*) Karol Moriee:  Paul Yerlaine"; 1888 r., str. 70 i 86.
13B
6 z a u wa z

c z e ś n i ^ T T 3' łMaksXordau*), że współ-
S 1 1 S r r -f r a n C U S C y r Z e b r a , i Pom'Cdzy siebie wła-
�
l d m a r a z a
T Z t ^ u 'e *' � * ów Aleksandra Wielkie-
ZJ Z S z a r a I i
ctwo ^ ; , r' ' r � P Po Wierci pana jego dziedzi-
r 0 Z r Z UC U ]l k a
t e m S r ? �jna ^  KiLchA,"
P 0 d e i
Ż y WI a C
S 3 ^ A
R r ^ ' ^^P^wrotno-
P Z J I w
cznei -ze,7v ! ł ? ^t �czyl do nakarmienia li-
t
J 1 Z e S z y z
^dnmłych rozbitków materyalizmu.
i e n t l eR f i l s
AuTobietf^ q u i ' 'r y
p U a nt s
Cham^ S" "<>"* treUvonR des  ppas;.>
Enf e r n
Sans h 0ho 7 T ' ' �US desc<""">" *'�" P^
B8 I r e r 4 , r a
" ' ^ *" * Wnubres ,,ui puent _
wołał Baudelaire w r. 1857 (PrAface).
i P^Sp^^Ste Tł d1aĆent6W f r anCUSMCh
R o C Z y t u a c s i w i c h u t W0
rach, nie chce sie wi e^v! i f J ? :
c z ł o w i e k
dojtfd do takiejro Lnn ! ' ^ cywilizowany mógł
P a d k U r aor al
M myśli i S . <*�, do takiej podło-
U
C Z S Wi a t o 0 l a d
także wPłl a�eSs�tetykę ' P ^ <' , posiadają dekadenci
s n
Anatol Baju uczv -żo^
y
fflać rzeczy znanych Wv * ' �P1SÓW; n a ] c z
y s i ę d o my "
y s t a r c z a
l'�fe) sytuacya odtw. najzupełniej odręczna (" �-
potrzeba ma w ! 2 5 T " " * " * Pomi ot ów. Nie
d a j e Sei
(te sensation des choses\ hi ^ *CU w r a ż e n i e r z e c z y
Z a p o m o c a
cyj, bądz
też przez vmh i nowych konstruk-
S
w y n o ł u a c e i d e
razistościa, niż porówn " ' ' J ż z większa wy-
0 z ł o w i e k
widział, wie wszystko w współczesny, który
ś m a d c z
się wrażeń nowych , ^ wszystkiego, domaga
p
Z y Wy ] i ł y d 0 S i e c n u
go zawrót głowy nrao^ � P ' P , sprawiające-
N i e
ma on już cierpliwościT ^ dUZ� W c z a s i e k r o t k i m -
ao
odczytywania długich powieści
*) Maks Nordau;  Entart
Mg'; 1893 r.; tom II; str. 87.
137
wypadków (romans tfwentipres) i nie kończących się nigdy
opisów." *)
Rzeczą sztuki nie jest, podług Kene G-luFa, odtwarza�
nie natury, lecz wywoływanie wrażeń i stanów duszy za po�
mocą symbolów. Skutek ten osiąga t. zw. instrunientacya
poetycka, polegająca na wyszukiwaniu podobieństwa między
głoskami i barwami, barwami i dz
więkami. Kto czuje duszę
głosek, ten wie, że odpowiadają one zawsze pewnym kolo�
rom. I tak jest A czarne, E białe, I błękitne O czerwone
i t. d. Artysta nie ma potrzeby troszczyć się o ład i sens,
wystarcza bowiem, gdy zestawi słowa w taki sposób, żeby
zadziwiły czytelnika symboliczuością obrazów i jaskrawo�
ścią stylu. Marzeniem Grhil'a **) jest pomieszanie rodzajów
poezyi (wymownej, plastycznej, malarskiej i muzycznej), bez
zachowania jakiegokolwiek porządku, (toułes encore au ha-
mrd).
Przedewszystkiem muzyka!  woła Verlaine. Unikaj
starannie barw wyrazistych, jaskrawych, a maluj łagodne-
mi, przejściowemi tonami. Zacieraj kontury szorstkie,
a staraj się o formy miękkie, zaokrąglone. Nie ma nic rozko-
szniejszego nad szarą pies'ń, w której się niepewne łączy
z dokładnem. Stopniowanie powinno być celem poety.  Pięk�
ne oczy po za welonem  Pełny dzień, drżący w żarach
słońca południowego  Błękity jesiennego, ciepłego nieba,
opromienione obfitością jasnych gwiazd" (U Art Poetiąue).
Cest des beaux yeux derriere des yoiles,
Cest le grand jour tremblant de midi.
Cest, par un ciel d'automne attiedi,
Le bleu fouillis des claires etoiles.
Maurycy Maeterlinck, wielbiony od pewnego czasu
*) Anatole Baju; jak wyżej; str. 10.
*" ) Renę Ghil;  Traite du Yerbe": 1887r.; str. 30
1*
H> Scbrlku Wika
138
mistrz symbolistów, twierdzi, że:  Autor szczery, czyli ten,
który czerpie bezpośrednio z istoty rzeczy, zamiast żyć wy�
łącznie noweini tylko kombinacyami pozorów, nie jest nigdy
ciemny, bo sam siebie zawsze rozumie, a nawet powiada
więcej, aniżeli mówi. Musi się jednakże wydawać ciemnym,
bo istnieje tylko o tyle, o ile daje coś niespodziewanego. *)
Gustaw Kalin domaga się od sztuki symbolicznej (1'art
symboliąue), aby  wcieliła w szeregu dzieł jak najdokładniej
wszystkie zmiany i odcienia duchowe poety, natchnionego
celem, jaki sobie sani wyznaczył. W ptóitirszyeh dziełach
swoich winien twórca w formie już symbolicznej odtworzyć
poszukiwanie prawdy artystycznej (la vćril<> deUart). Je�
go książki z epoki dojrzałej mają zawierać świadomość pra�
wdy, ostatnie zaś hipotezę prawdy następującego pokole�
nia. " *)
Karol Morice wreszcie, filozof i teoretyk symbolistów,
dopełnia chaosu gadaniny dekadenckiej:  Pomiędzy nauką
a sztuką zachodzi ta różnica uczy ***)  że pierwsza jest
postępującą (snccessim), druga zaś intuicyjną, natychmiasto�
wą (jako skutek) i współczesną. Dzieło sztuki powinno być
wyrazem chwili, poetą zaś jest tylko ten, dla którego istnie�
je czas teraz
niejszy. AViem dobrze, że powieść nie może się
obyć bez psychologii, ale czernie właściwie jest powieść? Roz�
kładem ona epopei, niczem więcej, epopeja zaś jest znów
tylko literaturą narodów niemowlęcych. Psychologia two�
rzy most między naturalizmem a symbolizmem, ale na mo�
ście me mieszka nikt. Przez mosty się przechodzi. Co do
" ) Maurycy Maeterlinck;  Ruysbroeck l'Admirablc� w Revue gr�
r
ało-; paz
dziernik i listopad 1889 r.
^*) Juliusz Huret;  EuąuC-te sur rEvolution lirtwair.r: r. 1891:
"*) Juliusz Huret, jak wyżej; 84 i 85
139
symbolizmu, jest on połączeniem przedmiotów, które wywo�
łały w nas uczucia, i naszej duszy w 1'ikćyi i t. d.
. I tam dalej, czytelnik bowiem, nieobeznany z żargo�
nem dekadentów, z icli  symbolami," nie dowie się niczego
z delinicyi doktrynerów i autorów szkoły. Języka ich trze�
ba się uczyć, jak wolapiicku lub chińszczyzny, znaczenia ich
zawiłej frazeologii trzeba się domyślać  podkładać trze�
bi treść pod słowa, przeznaczone dla  arystokratów ducha."
Nowych proroków nie obchodzi nic  staroświecka" składnia,
dobra dla  plebejuszów," nie porządny szyk słów i logika ję�
zyka. Im się kto ciemniej, zagmatwaniej wyraża, tern
szczerszy podziw budzi między  wtajemniczonymi." Za naj�
genialniejszego symbolistę, za wyższego od Szekspira, ucho�
dzi obecnie Maeterlinck,  mówiący więcej, aniżeli powiada."
Odrzuciwszy niezrozumiałą gadaninę, zwroty pozor�
nie uczone,  głębokie,"  symboliczne," dostrzeżemy na dnie
estetyki poetów dekadenckich karykaturę doktryny parua-
seizmu. Jak Gauthier, Baudelaiie, de Banville, Mendes
i in., nie uznają i dekadenci jakiejkolwiek celowości sztuki,
oddzielając ją stanowczo od życia. Nie prawda lub moralność
są duszą dzieła artystycznego, lecz jedynie piękno, bez
względu na jego treść.
Przedmiot taki lub inny nie powinien krępować arty�
sty. Czy to będzie but, sprzęt, krajobraz, człowiek, ścier�
wo, trup, wrażenie chwilowe lub też historya bohatera, mo�
rze, burza, rozpacz, senne przywidzenie i t. d.  rzeczą obo�
jętną, byle się temat nadawał do wywołania efektu, byle za�
dziwił słuchacza czemś niespodziewanem.
Z tego samego założenia wychodzą zwolennicy formuł*
ki  sztuka dla sztuki" wszystkich czasów i narodów, ale
w epokach zdrowych, posiadających właściwe pojęcie piękna,
równoważy Wszechstronność talentów jednostronność teoryi.
Artysta szerokiej głowy i dużego serca nie zamknie się ni�
gdy w ciasnych granicach pewnej doktryny, choćby w nią
\
I4<>
jak najgoręcej wierzył, ogarnia bowiem zawsze całokształt
zjawisk zewnętrznych i wewnętrznych.
Nie tak dekadenci. Dla nich. dla dzieci niewiary
i ostatecznego zwątpienia, ginie cala dodatnia, jasna stroM
piękna, jego wonie i blaski. Chorzy fizycznie i moralnie, pa�
trzą na świat i ludzi przez szkła starganych nerwów i zuży�
tych zmysłów. Ich piękno różni .się tak od piękna istotne�
go, jak niespokojne drganie dogorywającej lampy od świa�
tła słonecznego, jak majaki histeryka od zapałów duszy na�
tchnionej. Już Bandelaire szukał pobudek do wywoływania
efektów artystycznych głównie w brudzie i nikczemno*-!*
a jeżeli zatęsknił czasem za ideałem, to były to zawsze tyl�
ko wyrzuty sumienia (1'uUal rongeur) i wściekł.- wybuchy
lubieżnika, rozgniewanego na brak ustosunkowania miedzy
pożądaniami a siłami człowieka-zwierzęcia (la ttispropr-
hon de non deńr et de sapuissance). I Jdyby dekadent mógł,
bez narażenia się na choroby i na przesyt, używać rozkoszy
zmysłowych od świtu do nocy, przez długi szereg lat, gdyby
me potrzebował nastrajać porwanych nerwów narkotykami,
"yłby optymistą, wielbicielem  najlepszego ze światów,"
rzadko bowiem odzywają się w bluz
nierstwach zrozpaczo�
nych chwili obecnej skargi na ograniczona świadomość, na
zakryte cele rodu ludzkiego.
. Z l u t n i Baudelairea płynęły same zgrzyty. Zgrzyty
iez jedynie rozbrzmiewają w literaturze jego następców,
piękno dekadentów, zgorszonych pornografią i brutalnością
na uraiizmn,jest, mimo tego oburzenia, albo pornografią,
albo bluzmerstwem.
A
Wk/S Ł * * * ^e raczą i dekadenci  śpiewać dlamo-
m gardz c o i m
Zt , ! �< wcale nie przeszkadza starać
y l e b e
Se! ZZSf P w. " Znają się oni na reklam"*
dzienn&arslaej jeszcze lepiej od Zoli, najzdolniejszego kup*.
mięazy wspołczesnemi znakomitościami literackiemi.
Wrzekoma pogarda dla motłochn ułatwia dekadentom
141
technikę. Ponieważ piszą, jak twierdzą' dla ludzi, którzy,
wiedząc i znając wszystko, nie potrzebują ani plastycznie
odtworzonych obrazów, ani jasnego stylu, gdyż umieją się
domyślić rzeczy niedopowiedzianych, przeto troszczą się
bardzo mato o właściwy artyzm formy, polegający wszędzie
i zawsze na dobrej kompozyćyi, na wyrazistości charak�
terów i scen i na poprawności dykcyi. Zamiast pracować
systematycznie, ze świadomością prawideł artystycznych,
dekadenci bawią się swoim i cudzym kosztem, nie inaczej
bowiem należy nazwać ich  instrumeutacyę poetycką," ich
melodyjność i barwność głosek, ich symbolizm w końcu.
Kiedy Bandelaire chce w  Latarniach morskich',
(Les phares) wytworzyć za pomocą symbolów wrażenie ta�
lentu Rubensa:
Rubens, i'leuve d'oubli. jardin de la paresse,
Oreiller oe ehair frauche ou 1'omie peut aimer,
Mais ou la vie alflue et s'agite sans cesse,
Coinme 1'air dans le eiel et la mer daus la mer 
albo Leonarda da Vinci:
Leonard de Vinci, miroir profond et sombre,
Ou des anges eharmaDts, avec un doux souris
Tout charge de mystere, apparaissent a rombie
Des glaeiers et des pins qui ferment leur pays 
wówczas nadużywa wprawdzie przenośni, dobiera sztucz�
nych, wyszukanych, dalekich podobieństw, ale nie mówi od
rzeczy, nie zestawia wyrazów bez związku i znaczenia. Jego
,,wrażenie" Rnbensa, Leonarda da Vinci, Michała Anioła
i in. zgadza się rzeczywiście z istotą właściwości wymienio�
nych malarzów.
Ale gdy Maurycy Maeterlinck  śpiewa" w  Cieplarni"
{8erre ehandeg) następnie:  O, cieplarnio wpośród lasów!
142
Twe podwoje ua wieki zamknięte! I wszystko, co się znajdu
je pod twą kopulą! I pod moją duszą analogiczna! MyśL
głodnej księżniczki; nudy żeglarza w pustyni; muzyka na dę�
tych instrumentach pod oknami nieuleczalnych. Idz
cie
w zakątki najcieplejsze; powiedzianoby, że kobieta zemdlała
w dzień żniwa; są pocztylioni na podwórzu szpitala; zdała .,_
przechodzi strzelec łosiów, który został dozorcą chorych i t. (1.
0 serre au milieu des forStSl
Et vos portes a jamais closes!
Et tout ce qu'il y sous votre coupole!
a
Et sous mon anie en vos analogies!
* *
Ua pehećes d'iine priocaiie i|ui a f*lm,
L'ennui d'un matelot dans le desert,
t'ne musicie de cuivre aux KaStree des ineurables.'
* #
Allez atu anglea les plus tifcdes!
On dirait une femme eyaiiouie uu jour dii miisson,
lly a des postilloni dans la eour de 1'hosplee,
Au loin, passe un chasseur dćlans, devenu infirmier 
wtedy me wiadomo, czy autor oszalał, czy też tylko zadrwi!
złudzi. Prawdopodobnie chciał się zabfrwić kosztem głup�
ców, gdyż jako prawnik, jako adwokat z zawodu, uczył się
chyba logicznego myślenia i porządnego spajania zdania ze
zdaniem.
To samo odnosi się i do  instrumentysty" Artiura Rim�
baud, który zastosował praktycznie teorye Renę GbiTa
o barwności głosek.- W sonecie VoyeV.es  śpiewa" Rimbaud,
jak następuje: A czarne, E białe, I czerwone, U zieloue,
O błękitne, samogłoski  opowiem ja kiedyś wasze skryte
pochodzenie,  4, rset z niuch błyszczą�
e z a n i y k o s ma f c y g0
cych  które brzęczą wokoło straszliwych smrodów  Za�
toki ocienione; E~ prostota tumanów i namiotów, - Strza�
ły dumnych lodowców, biali królowie, dreszcze baldaszków;-
143
i", purpura, krew wypluta, śmiech ust pięknych w gniewie
albo w upojeniu pokutnem i t. d.
A noir,.E blanc, /rouge, U vert, O bleu, voyelles,
Je dirai quelqufs jours ros naissances latentes.
A, noir corset Tein de mouehes eclatantes
Qui bombillent au tour des pnanteurs cruelles,
*
* *
(jo)fes d ombre, E, eandeur des vapeurs, et des tentes,
Lances des glaeiers fiers, rois blanes, frissons d'ombelles;
I, pourpre, sang crachś, r ire des lfeyres belles
Dans la colóre ou les ivresses penitences.
Ani poemat  symbolisty" Maeterlincka, ani sonet  in-
strumentysty" Riuibaud'a nie mówią, nie znaczą nic, nie ma�
ją sensu, wyrażając się językiem  plebejuszów," ale nie
o to idzie, bo dzieło sztuki  uczą dekadenci  nie potrze�
buje zawierać treści, byleby wywołało  wrażenie," bez
względu na środki, za których pomocą dochodzi się do owego
wrażenia. Niewtajemniczony zapyta, jakie mianowicie
wrażenie wywołuje bezładne zestawienie niemądrych fraze�
sów Maeterlincka, na co ma jego  poemat" działać: na ro�
zum, na wyobraz
nię, uczucie, smak, powonienie, na słuch,
czy wzrok? Po odpowiedz
trzeba się odnieść do samego
autora, który  siebie zawsze rozumie i mówi więcej aniżeli
powiada."
Dekadenci, udający reformatorów, proroków idących
pokoleń, doprowadzili doktrynę parnaseizmu do możliwych
krańców, do karykatury. Z formy, postawionej ponad treść
wykroili  instrumentacyę poetycką" czyli melodyjność
wyrazów, złączonych z sobą dla samej dz
więczności pewnych
zgłosek. O tej harmonii, o tej muzykalności zewnętrznej
wiedział już Teodor de Banville, a zastosowywał ją Mendes.
Ale parnasiści, chociaż poświęcali treść dla formy, nie zapo�
minali mimo to o niej nigdy. Baudelaire wiedział zawsze,
czego chciał; myślał potwornie, chorobliwie, ale myślał. To
samo Barbey dAurevilly, Yilliers de 1'Isle Adam i najeżę-
144
ściej Verlaine. Epigoni mistrzów zadawalniają się już tyl�
ko  muzyką" zgłosek i głosek, co ma byC najwyższą rozko�
szą dla  wykwintnych usza."
Dekadenci zachwycają się między innemi elnkubiaeyą
Maeterlincka p. t. Ennui.
Les paons nonchalants, les paons blnncsont fili,
Los paons blancs ont fui lennui dii rćveil,
Je vois les paons blancs, les paons d"."iiijoiird'liui,
Los pa�ns en allós pendant niou sommeil,
Les paons nonchalants, les paons d'aujourd']iui
Atteindre indolents l'i)tang sans soleii,
J'entends les paons blancs, les paons de 1'ennui -
Attendre indolents les tenips sans somineil.
Ciągłe powtarzanie zgłosek nosowych: on, an, (ton, <">
ein, w połączeniu z dz
więkami miękkiemi: eil, ni ma wywo�
ływać"  wrażenie" senności, nudy, powolnego rozkołysania.
Tym samym środkiem posługuje się czasami i Verlainej
chociaż rzadziej od dekadentów minorum genfmm. Gdjf
chce wyrazić jednostajność czegoś, wówczas powtarzaj^
den wyraz kilkanaście razy. Np. w  Clie.vaux dr bok':
Tournez, tournez bons cheveaux de bois
Tournez cent tours, tournez mille tour.
rournez tournez ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^
e t
,Tonrnez, tournez an gon des hautbois i t. d.
Zasypia się w istocie przy odczytywaniu takich  sztu-
czek."
 Sztuczką dla sztuczki" stała się w reku dekadentó*
 sztuka dla sztuki" parnasistów, zwyrodnioną, śmieszną ko�
pą doktryny: Gauthier' , Baudelairea i de Banvillea.
a
ł-aweł Bourget, dopełniając definicyi (iauthiera i Bau-
de a,re a, odnoszącej się do stylu dekadentów, mówi barto
słuszniej: W stylu dekadentów rozpada się książka na
*) Paweł Bourget; jak wyżej; str. 25.
145
strzępy. Rozdziały ustępują miejsca stronnicy, stronnica
zdaniu, zdanie wyrazowi.
Znaczy to: dekadentyzm jest rozkładem tak treści, jak
formy. W epokach upadku panuje powszechny chaos: po�
jęć filozoficznych, moralnych, życiowych i artystycznych.
Człowiek przestaje w takich chwilach myśleć prawidłowo,
czuć po ludzku, wyrażać się zrozumiale. "Władze umysłowe
dekadenta tracą zdolność natężenia, potrzebnego do zbudo�
wania jednolitego dzieła, .lego styl zbliża się do nieudol�
nej mowy dziecka, starca, lub obłąkanego.
Nowsza poezya francuska straciła, do tego stopnia po�
czucie kompozycji, że nic zdobyła się nawet na pełny typ
dekadenta. Dopiero wzgardzona przez Morice'a powieść
zebrała poszczególne rysy rozbitka drugiej połowy bieżące�
go stulecia i zlepiła z nich postać, która przetrwa w histo-
ryi literatury jako odstraszające świadectwo obłędu chwili
obecnej. Z fantazyi Huysmans*a wylągł się ów potwór, ów
 rzadki wytworniś"  przedstawiciel zwyrodnionych gu-
etów przecywilizowanych  wybrańców" naszych czasów.
Karol Jorris Huysmans należał przez pewien czas do
najgorliwszych zwolenników Emila Zoli, redagował nawet
w r. 1880 tygodnik naturalistyczny p. t. La Comedie humai-
�e, organe du naturalisme. Pierwsze jego powieści (Le dra-
rjeoir aux epices 1874; Marikę 1875; Soeur Yatard 1879 i in.)
zachwyciwszy  uczonych artystów," zdobyły mu zaszczytne
miejsce między dworzanami  mistrza z Medanu." Głównie
 Martę," stek niechlujstwa, powitano w obozie naturalisty-
cznym z krzykliwą radością.
Nagle, niespodziewanie, bez żadnych powodów, sprze�
niewierzył się Benjaminek materyalizmu artystycznego pro-
gramatowi szkoły i upodobał sobie ponury geniusz Baude-
'aire'a. Zwrotowi temu zawdzięcza literatura francuska
wykończony, zaokrąglony typ dekadenta, który zapewni
Ha Schyłku Wieku 19
146
Huysmansowi trwała rubrykę w liistoryi obłędówdrugiej]
łowy bieżącego stulecia.
Bohater znanej powieściHuysmansa p. t.  Na wspak"
(A rebour, 1884 r.), książę Jan des Esseiutes, straciwszy
w młodości znaczna część" fortuny na hulanki, i zraziwszy
się do świata, który  składa się w znacznej części z łotrów
i głupców," kupił sobie za resztki majątku na prowincji,
V pobliżu jakiejś wioski dom i zamieni; go na  artystyczna Te-
bajdę," na  wygodną pustelnię" dla człowieka, zmęczonego
podłością motłoehu.
 Ptóbejusz," urządzając sobie Ttmmdnm, byłby się sta�
rał, otoczyć pięknem naturalnem (parkiem, lasem, polami,
łąkami, rzeczką i t, d.) Nie tak  arystokrata inteligencji."
Bo i cóż oryginalnego w grupie drzew, w bezmyślnej masie
fol, w jednostajnych błękitach nieba? Na takie zbytki mo�
że sobie pozwolić każdy chłop, robotnik.
Des Esseintes, wróg natury, jak Baudelaire, zanik"1)!
 się przedewszystkiem wśród czterech ścian, wychodząc bar�
dzo rzadko na słońce i powietrze. W salę jadalną, podo�
bną do kajuty okrętowej, kazał wbudować,'wsunąć drugi,
mniejszy pokój i wypełnić przestrzeń miedzy ścianami wo�
dą, zaludnioną rybami z blachy. Z blachy, bo ryby łJ**
może oglądać pierwszy lepszy dureń.
Gdy się książę chciał zabawić, wówczas wpuszcza! do
owego sztucznego morza po kilka kropli różnobarwny*
esencyj. Żółte, zielone, jasne i ciemne farby, zmieniając ko�
lor wody, naśladowały prądy i falowanie. Dekadeal
wystawiał sobie wtedy, że znajduje sie na pokładzie okrętu
i wdychał z rozkoszą zapach dziegciu, rozwianego za po�
mocą rozpylacza po  kajucie.1- Każdv mniej  wytworny,"'
spragmony wrażeń żeglugi morskiej, udałby się poprostn U
statek, ale tak gminnej przyjemności, dostępnej dla la*1
majtka, nie mógł pożądać  uczony smakosz życia," Częjn-
ze bowiem różniłby sie wówczas od pospolitego filistra?
147
Des Esseintes lubił także muzykę, lecz oczywiście nie
ową, zwyczajną. Podczas kiedy plebejusze słuchają, usza�
mi, on, arystokrata, posługiwał się do tej czynności języ"
kiem. Smak działał u niego tak samo, jak u ludzi ,gru-
bych" słuch, powonienie zaś pełniło funkcyę wzroku.
Dekadent Huysmansa ustawił sobie w pokoju beczułkę.
napełniona różnemi likworami. Gdy zatęsknił za muzyką.
wówczas pił z każdej buteleczki po kilka kropel i doznawał
takich samych wrażeń, jak bouri/eois, słuchający koncertu,
Miętówka i anyżówka łaskotały jego podniebienie, jak tony
fletu; kirsa łomotał w jego głowie, do wrzaskliwej trąby po�
dobny; wisky udawał pistoli, kiinel oboje, kirasao klaryuet
gorzka wódka kontrabas i t. d.
Ponieważ plebejusze sypiają wuocy. a pracują, w dzień,
przeto czuwał des Esseintes do rana, a kładł się dopiero
wtedy, kiedy się inni budzą. Jeść nie lubił, gdy go jednak
głód przemógł, wówczas starał się o pokarmy ^nadzwyczaj�
ne." Używał tylko napojów wyszukanych, .tłuszczów
Szczególnych; pieczeń maczał w herbacie, cukier posypywał
pieprzeni i t. d. Sprzykrzywszy sobie przyjęty powszech�
nie sposób odżywiania (przez usta), karmił się w końcu na
wspak, za pomocą klysterów.
Widoku ludzi nie znosił, zrażony raz na zawsze do ich
..podłości i głupoty." Nawet służbie nie wolno było stawać
przed oczami pana. Ilekroć się des Esseintes wypadkiem
z jakim człowiekiem spotkał, starał się zawsze bliz
niemu
dokuczyć. Przyjaciela swojego, pana dAiguraude, który
go się radził, czy ma się ożenić, zachęcał szczerze do za-,
warcia ślubów małżeńskich. Ponieważ ani d'Aigurande ani
jego narzeczona nie posiadają majątku  filozofował 
przeto muszą z takiego związku wyniknąć nieprzyjemności,
zawody, rozczarowania. Innym razem prosił go na ulicy
ja kiś wyrostek o ogień do papierosa. Książę nietylko nie
odmówił chłopcu grzeczności, lecz wziął go nawet z sobą do
118
kawiarni, częstował gorącemi trunkami, następnie zaprowa�
dził do domu publicznego, gdzie otworzył mu kredyt trzy�
miesięczny. Gdy go właścicielka lupanaru zapytała, dla�
czego gorszy niewinne dziecko, odpowiedział: Ten chłopiec,
gdyby został w swojem otoczeniu, mógłby się nit' zepsuć,
a mnie idzie o to, aby było między ludz
mi jak najwięcj łotrów,
 wrogów ohydnego społeczeństwa, które nas depcze." MJ
protegowany, zasmakowawszy w przyjemnościach, przecho�
dzących możność" jego środków finansowych, będzie nieza-
dwodnie póz
niej kradł, a może i mordował.
Żegnając się z chłopcem, dał mu książę następującą ra�
dę na drogę życia: Jeżeli chcesz zajść daleko, czyń drugie�
mu zawsze to, czego sobie dla siebie nie życzysz...
Oto ideał dekadenta... Gdy taki pan siedzi na tronie
jak Neron, wówczas pali Rzym, bawi się w aktora, zabija
matkę i żony, zaślubia rzezańca. Pozbawiony władzy, rob1
z siebie karykaturę zdrowego człowieka, śmiesznego pokra�
kę fizycznego i moralnego i woła podaremnie, jak des hs-
seintes: Przepadnij nareszcie, umrzyj, stary świecie!...
Zdawałoby się, że po  bohaterze" Huysmansa trudno
wymyślić postać wstrętniejszą. A jednak dokazał tego <'ii-
du Maurycy Barres, należący do najmłodszych beletrjf
tów francuskich. W porównaniu z typami tego dekadenta
zasługują lubieżnicy, bluz
iiiercy i szaleńcy: Baudelair/ów,
d'Aurevilly'ch, Verlaine'ów, Huysmans"ów jeszcze na współ�
czucie.
Współczucie? Możliwe-ż ono?...
Des Esseintes zdziwaczał głównie dlatego, że zraził
się do  nikczemności życia, do głupoty i podłości człowieka."
Wykrzyknik: Umrzyj, stary świecie! wyrywa z niego niena�
wiść do porządku, który uważa za zły, przewrotny. W iu'
nych czasach, w epoce wiary i nadziei, podniósłby się m�z,;
do wyżyn bohatera lub świętego ascety, o czem, między in�
nymi, Yerlaine chwilach opamiętania marzy. Alf -w.v"
w
149
brańcy" Barresa pozostaliby zawsze brutalnymi egoistami
bez zapałów i szerszych polotów. Przypominają oni wszy�
scy mutatis mutund-ui .Juliana Sorel'a Stendhala (Rouye et
wir), ordynaryjnego dorobkowicza, którego ideały i filozo�
fię streszcza jedno słowo: używanie!
Stendhal należy do  zapoznanych-' swojego czasu. Po�
minęli go współcześni jako pisarza, lekceważyła go krytyka
romantyczna, nie liczyli się z nim historycy w pierwszej po�
łowie bieżącego stulecia. Na światło dzienne z zapomniane�
go grobu wydobył go dopiero pozytywizm artystyczny, od�
nalazłszy w nim druha, poprzednika, mistrza.
I nie mylili się  uczeni artyści," zaliczając Stendhala
między swoich. Autor  Czerwonego i Czarnego" i  Klaszto�
ru Kartuzów w Parmie" {La diartrev.se de Parnie) nie zbun�
tował się razem z rówieśnikami swoimi przeciw samowładz-
twu rozumu. W chwili, kiedy inni, znużeni jednostronnością
doktryn XVIII wieku, odwrócili się od encyklopedystów,
Stendhal został wiernym wyznawcą: Condorcetów, Lamet-
trie'ch, Chamford*ów, prządł dalej nić przez nich zadzierz�
gniętą i do połowy splecioną. Nie wyprzedził on czasu, jak
twierdzili Taine, Zola i naśladowcy ich, lecz nie ruszył się
poprostu z miejsca, ulegając do śmierci wpływom pierwszej
młodości. Rewolucya monarchiczna przeszła po nim bez
śladu.
Julian Sorel Stendhala (Bouge et mir), syn chłopa, dy�
szy żądzą używania. Odurzony powodzeniem Napoleona I
i jego marszałków, wyrzuconych przez wojnę z suterenów
społecznych na najwyższe szczeble drabiny towarzyskiej,
chciałby błyszczeć, rozkazywać i opływać w dostatki. Zmie�
nione jednak warunki przestały sprzyjać otwartym ambi-
cyom. Sorel, którego młodość przypadła na czas Kestau-
racyi, nie mógł mieć nadziei wydobycia się na wierzch przez
czyny dzielności osobistej. Chcąc dojść do wymarzonego
celu, trzeba było zmienić metodę postępowania.
150
I zmienił ją bohater Stendhala bez długiego namysł*
Zamiast środków jawnych, używał skrytych, podstępny*
Odwagę zastąpił chytrością, śmiałość obłudą. Xoga powinę�
ła mu się w końcu padł, skończył karyerę sromotnie, bo na
szafocie, ale użył w krótkiem życiu miłości, dostatków i za�
szczytów. Syn chłopski, bez szerszego wykształcenia i za�
sługi, bez trudów i ofiar lat wielu, pozyskał serce pani de
Renal, rękę margrabianki de la Mole i był na drodze do gO
dnosci wojskowych i dyplomatycznych.
Bougeetnoir Stendhala nie jest krytyką samolubni
go, bezwzględnegodorobkowicza, lecz, przeciwnie, jegoobw-
n.  Silnym^" podziwu godnym wydaje się autorowi pod�
stępny Sorel, filozofujący w więzieniu, '.jak nowoczesny ry�
cerz; używania.  Nie ma wcale praw przyrodzouych-mó-
wi .luhan do siebie w obliczu śmierci *)-słowo to jest sta�
rem głupstwem, któremsię chętnie posługuje prokurator*
oskarżający mnie onegdaj, a którego dziad wzbogacił się
podczas konfiskaty za Ludwik, X [ V. Prawo powstaje \m\
S y ze( l t e
ł�i \ j ' Pr m zaś naturalną jest tylko siła lwa.
głód, chłód, wszelki niedostatek. Ludzie wysoce poważani
są to oszuści, których nie zdołano złapać na gorącym uczy*
KU. " '* Popełniłem zbrodnię i jestem słusznie karany. W
vaienod który mnie skazał, jest stokroć szkodliwszym dla
społeczeństwa."
Echa moralności niezawisłej i antropologii kryminale
nej, które są znów echami filozofii encyklopedystów, słyszy�
my W tern wyznaniu  lwa" stendhalowskiego. Bo za lwa
uważa się chytry lis, y przez
n ę d z n y p a r w e n i n 8 z p o ż e r a u
.chłodną, namiętność wydobycia się na wierzch (de par*
mr). Autor nie odtworzył tego typu dla odstraszenia ni*
^ Stendhal; Rouge et oi w przekładzie polskim Ostoi; J�9-
r;
151
uprawnionych pyszałków od naśladownictwa, dla zohydze�
nia karyerowiczowstwa. Przyznał się on nawet z cynizmem
dekadenta do podobieństwa z Sorelem.
Nic dziwnego, że materyaliści artystyczni drugiej po�
łowy bieżącego stulecia przypomnieli sobie starszego współ�
wyznawcę, wzgardzonego przez entuzyastyczne pokolenie
romantyczne, że oczyścili go z pleśni i kurzu i postawili na
świeczniku. Wy Chowaniec encyklopedystów jest prawowi�
tym przodkiem nietyle naturalistów, ile dekadentów. Mau�
rycy Barres może go ojcem swoim nazwać.
W głównych powieściach, czy studyach Barresa, bo nie
wiadomo, jak nazwać jego utwory, lekceważące rozmyślnie
zasady techniki artystycznej, w Le jardin de Bereniee 1891
roku, Un homme librę 1892 i L'ennemi des lois 1893 r. po�
wraca ten sam typ. Jest nim człowiek  wolny,"  bez prze�
sądów," wróg przyjętych powszechnie zasad moralnych,
zwyczajów i obyczajów, jak już same tytuły wskazują ko�
pia Juliana Sorela, z tą tylko różnicą, że występuje zu�
chwałej i świadomiej, udając uczonego, który wciela teorye
mistrzów ostatniej epoki.
Nie syn chłopski marzy u Barresa o życiu i użyciu
lecz zwykle  młody, pyszny, zmysłowy bourgeois," trawiony
żądzą rozkoszy i niezależności. Staje on do walki o byt,
uzbrojony w nienawiść do porządku obecnego i w zasady
etyki materyalistycznej. Wierząc, że egoizm jest najwyż-
szem prawem, regulującem postępowanie ludzkie, żąda, aby
się społeczeństwo dostosowało do jednostki, za jedyną bo�
wiem rzeczywistość uważa człowieka. Beszta, świat cały
zasługuje tylko na nazwę dekoracyi. Mędrzec bez przesądów^
wolny, posiadający odwagę swoich przekonań, nie powinien
gwałcić naturalnych, wewnętrznych popędów, którym należy
zostawić pełną swobodę. Barbarzyńcą jest, kto staje na
drodze słusznych apetytów jednostki.
Bohaterowie Barresa, wyznając takie zasady, urządza-
152
ją się w życiu rzeczywiście jak najwygodniej. Jeden z jego
ulubieńców, Andrzej Maltere (Lennemi des leis) rozpoczy�
na kary erę od artykułu anarchicznego, za który dostaje się
przed kratki sadowe. Gdy mu prokurator wyrzuca zgor�
szenie publiczne i brutalny egoizm, oświadcza Maltere, mię�
dzy innemi, co następuje:  Mógłże-bym jako człowiek wol�
ny spełnić moje zadanie, szanować i poprzeć wewnętrzne po�
pędy, nie szukając rad na zewnątrz? Absolutna niezale�
żność, życie wygodne, zupełna harmonia z żywiołami, z in�
nymi ludz
mi, z własuem marzeniem, oto-cel mój, którego
chcę dopiąć."  Nazywacie mnie egoistą?  Jeżeli egoiz�
mem ma być chęć zadowolenia potrzeb, to jestem egoistą,
ale w tem rozumieniu jest każda komórka natury także egoi�
stą. Im człowiek silniejszy, tem większym bywa egoistą."
Zapytany przez sędziów, coby postawił na miejscu porząd�
ku, który podkopuje, odpowiada Maltere:  Nie wiem, cho�
ciaż chciałbym wiedzieć... Należę do pokolenia, które warte
jest tylko tyle, ile rozumie i burzy. *)
Zdawałoby się, że taki pan poświęci życie dobru po�
wszechnemu, że będzie walczył za swoje przekonania, aż
nie padnie gdzie na jakiej barykadzie. Ale Maltere, trze*
z
wiejszy od fanatyków, wychowanych przez romantyzm,
skończył działalność publiczną na artykulikn dziennikarskim.
Na co miał się dalej trudzić, kiedy garść frazesów, rzuco�
nych przed sędziów i ciekawą wszelkich skandalów gawiedzi
dała mu z łaski autora to, czego od życia pragnął?
Między wielbicielami  śmiałego anarchisty" znalazły
się dwie kobiety. Jedna z nich, cudzodziemka,  mała księ�
żniczka," jak ją Barres nazywa, ofiarowała Maltereowi mi�
łość, druga, panna Klara Pichon-Picard, córka znanego pvo-
s
) Maurycy Barres;  I/ennemi des lois"; wydanie III; 1893 N '
22, 23, 25.
153
fesora ze szkoły pozytywnej, oddała mu rękę i dość znaczny
majątek... aby  reformator" mógł swobodnie nad przyszłemi
losami ludzkości medytować. Maltere nie namyślał się ani
przez chwilę: od  małej księżniczki" wziął miłość, od panny
Picard zaś pieniądze, czyli niezależność i próżniactwo.
Aby się godnie do stanu małżeńskiego przygotować,
udał się przed ślubem z kochanką do Wenecyi, gdzie prze�
pędził kilka szczęśliwych miesięcy. Narzeczona nie prote�
stowała przeciw tej potrzebie serca  człowieka wolnego"
i ona bowiem pozbyła się  przesądów." Córka uczonego po�
zytywisty, sama chciwa i  ciekawa" wiedzy, była panna Pi�
card do tego stopnia wyższą ponad wszelkie  śmieszności
i wstydliwości" zgasłych pokoleń, że nietylko nie zazdrościła
 małej księżniczcze" miłości Maltere'a, ale gdy mąż jej za�
tęsknił wkrótce za kochanką, poddała się bez  śmiesznych
skarg" konieczności.  AYracaj do przyjaciółki!"  wyrze�
kła, zrozumiawszy  oryginalność" natury  wolnej."
 Wykrzyknik szczytny (cri sublime!), przeczucie no�
wego świata!  woła w tern miejscu Barres.  Pani Mal�
tere zwyciężyła prawo! *)
Żyli sobie tedy szczęśliwie w trójkę: mąż, żona
i kochanka, wziąwszy do towarzystwa ukochanego przez
wszystkich psa. Nie zastanawiali się już nad  nikczemuu-
ścią obecnego porządku", nie szukali dróg i środków do
uszczęśliwienia ludzkości, nie skarżyli się na nędzę wędrów�
ki doczesnej. Nauczywszy się od Tołstoja, że człowiek po�
winien żyć na wsi, opuścili Paryż i zamieszkali wśród drzew
i kwiatów. Jak Stendlial Sorela, tak tłómaczy i uniewinnia
i Barres Maltere'a. Nietylko tłómaczy i uniewinnia, lecz
stawia go na piedestale  typu dodatniego," robi z niego
przedstawiciela współczesnych ludzi  oświeconych,"  wy-
*) Maurycy Barrus; jak wyiej; str. 251.
w
S Schyłku Wlku
154
twornych,"  rzadkich" (rurę et ej:quis). Jak Stendhal do So-
rela, przyznaje się i Barres do swoich wojowników o byt,
trawionych przez żądzę dostatku bez pracy i zasłngA

Wszakże-ż zaczął Barres karyerę pnblicystyczną namiętna
obrona Chambigea, paryzkiego studenta, który, bawiąc te�
mu lat kilka na wakacyacli w Algiei " ze, zamordował kobietę
z dobrego towarzystwa, mężatkę i matkę drobnych dzieci,
opierającą się jego żądaniom. Krusząc kopię w imię .zbro�
dni z namiętności," zdobył sobie autor  Wolnego człowieka"
ostrogi dziennikarskie.
Jak Stendhal i Huysmans, nie ma i Barres wyobraże�
nia o technice artystycznej i o stylu belletrysty.
To samo, co z mową wiązaną, stało się i z prozą deka-
dentów. Jednolita "budowa powieści rozpadła się na mnó�
stwo pojedynczych rozdziałów, połączonych z sobą bardzo
luz
nemi wiązaniami. Akcya, zawsze nikła, więcej niż, ubo�
ga, najczęściej żadna, rozpływa się bez śladu w nudnein gif
dulstwie niby-nankowem, które przypomina dyletanckie dy�
sputy studentów. Belletryści dekadencyi usiłują czytelnika
olśniC strzępami erudycyi, pozbieranej bez krytyki i potrze�
by z różnych doktryn ostatnich czasów.
W T/ennemi des his Barres a nie trudno wskazać hi�
potezy Darwina, Spencera. Comte'a, Tołstoja i młodszych
dekadentów. Całą swoją mądrość socjologiczną rozrzucił
autor w utworze, który ma być dzieleni sztuki. HnysmSiM
znów pochwalił się w La-Has dokładną, znajomością średnio�
wiecznego mistycyzmu.
Język w końcu dekadentów, pozbawiony barwy, su�
chy, zaniedbany, ciężki, popstrzonv wyszukanemi słowami i
zwrotami, nie przyczynia sie oczywiście także do podniesie�
nia wartości ich dziwacznych elukubracvj.
Do uwieńczenia dekadentyzmu potrzeba było filozofa.
któryby zebrał w jedną całość skargi, bluz
nierstwa, apety�
ty i przewrotności rozbitków nowoczesnego inateryaliznui.
155
I przyszedł ów mistrz, ale nie Francya była jego kołyską.
Fryderyka Nietzschego wydały Niemcy, ojczyzna metafi�
zyki, chód w żyłach nowego proroka płynie podobno krew
polska, jak sam o sobie mówi.
Zawiódłby się srodze, ktoby w  systemie" Nietzschego
szukał systemu, czyli przejrzyście ułożonego szeregu prze�
słanek i wniosków, spojonych z sobą cementem prawdziwej
argumentacyi. Takiemi  drobiazgami," jak kompozycya,
logika, jasny wykład i t. d. nie krępuje się dekadent,  ary�
stokrata," nie pracujący dla  motłoclm." On notuje na
kartkach spostrzeżenia i wrażenia w takim porządku, w ja�
kim mu do głowy przychodzą, a gdy zebrał odpowiednią
ilość uwag odręcznych, posyła je do drukarni, nie raczy wszy
nawet ułożyć materyału. Książka w ten sposób sklecona
nazywa się tomem, dziełem.
I styl obchodzi Nietzschego bardzo mało. Tylko
głupcy potrzebują zaokrąglonych, jakąś całą myśl obejmu�
jących zdań. Dla ,,rzadkich wytwornisiów" wystarcza
kiedy autor zaznaczy, dotknie palcem tego, co chce powie�
dzieć. Wykrzyknik, przekleństwo, gołosłowne twierdzenie,
to krótki, z kilku zaledwie wyrazów składający się aforyzm,
to okres długi, chaotyczny, jak improwizacya obłąkanego,
tak ciemny, zagmatwany, że go chyba sam autor nie rozu�
miał  oto rozkosz ,, wykwintny eh smakoszów," posiadają�
cych tajemnicę dopełnienia mądrości niedopełnionych i od�
gadywania łamigłówek stylowych.
Zwykli robotnicy literaccy twierdzą wprawdzie, że
lekceważenie formy równa się niedbalstwu lub nieudolności,
że łatwiej wyrzucić z siebie jakiś głośnobrzmiący frazes bez
środka i końca, jakiegoś potwora językewego bez rąk i nóg
aniżeli wyrazić jasno i prawidłowo myśl najpospolitszą, ale
cóż znaczy sąd ..robotników" w rodzaju Flauberta wobec
upodobań mędrca mędrców? Jemu nie podoba się praco�
wać, ślęczeć, potnieć, dobierać słów. rzez
bić, zaokrąglać
156
frazes, bo to trud, czasami tak wielki, że przestaje bawić.
Cóż zresztą może obchodzić filozofa głupota przeciętnych
czytelników? Nie rozumiesz mnie, to mnie rzuć! Urwie so�
bie z ciebie, tępa głowo... Znajdą się tacy, którzy mój ro�
dzaj pisania uznają.
Rozumie się, że się znajdą. Jak nie ma kobiety, choć-
by najbrzydszej, któraby nie podrażniła przez chwilę apety�
tów jakiegoś mężczyzny, tak nie ma i autora bez czytelni�
ków. Najbałaamitniejszy wmówi w kogoś, że go przekonał.
Wszakże-ż istnieją ludzie, którzy zachwycają się  Cieplar�
nią14 Maeterlincka i dopatrują się w niej piękności, niezna�
nych samemu autorowi...
Pospolity śmiertelnik, mówiąc o rozkoszy i boleści, po�
wie: byłoby dobrze, gdyby rozkosz mogła trwać jak najdłu�
żej, boleść zaś jak najkrócej. Ni,. r,ak Nietzsche. On po�
trzebuje do wyrażenia tej banalnej myśli całej góry pustych
słów i dziwacznej interpuukcyi.
Minęło, minęło!  woła. - O. miłości! <>" V<

dnie. o. południe! Oto nadszedł wieczór, noc nadeszła i pół�
noc! Ach, ach! jak ona jęczy! jak sic śmieje, jak charczy i
stęka, owa północ! Jak właśnie trzez
wo przemawia, ovt,
1'ijana poetka! Przepiła zapewne swoje pijaństwo? wytra�
wiała? przeżuwa znów? - boleść swoja przeżuwa we śnie.
st.ua, głęboka północ, a więcej jeszcze swoją rozkosz. Bs&
SSL T" " ^ boles'ei Pi eni a sei
Si n?-f ' '(le^nego'... Boleść mówi: praep*
imj Odejdz
, boleści!... Ale rozkosz domaga się powrotu
wieczności (Alles-Hat^oig-gUich). Boleść mówi: pękaj,
ku aw się, serce! " , !
P o r n si k r z y d ł o
B
ZSZlSS �leS'Ci! W ^ g ó r e ! O, moje sta-
mÓWi :
tórv , P"!P�taij! Wy wyżsi ludzie... gdy
w
a g 9 1 cz
k o A
t r; " ^ośkolwiek dwa razy, mówił kiedy-
s z c z ś c i e !
�u 2 " T * "! ^ S okamgnienie!" wówczas
Pognał, aby się wszystko wróciło. Wszystko na nowo,
,157
wszystko .wiecznie, wszystko spojone, nanizane, zakochane;
o, tak kochaliście świat, wy wieczni; kochajcie go wiecznie
i po wszystkie czasy: i także do boleści mówcie: przepadnij,
ale wróć. Bo każda rozkosz pożąda  wieczności. Każda
rozkosz pożąda wieczności wszystkich rzeczy, pożąda mio�
du, pożąda drożdży, pożąda upojonej północy, pożąda gro�
bów, pożąda pociechy łez mogilnych ( Oriil)er-Thranen-2Vont),
pożąda ozłoconego zachodu słońca...
Dość postawić obok powyższej halucynacyi  filozoficz�
nej" Nietzschego jakikolwiek  poemat liryczny" Maeter-
lincka, aby zrozumieć blizkie pokrewieństwo między doktry-
nerem niemieckim a belletrystami francuskimi doby ostatniej.
Naprzykład jego  Dusza."
 Moja dusza! O, moja rzeczywiście zanadto pod da�
chem strzeżona dusza! I te stada namiętności w cieplarni!
Czekające na burzę na łące. Idz
my do najwięcej chorych:
wydają one z siebie dziwne wyziewy, idę z niemi z matką
przez pobojowisko. Ohowają właśnie towarzysza broni w
samo południe, podczas kiedy widety obiadują. Idz
my także
do najsłabszycli: wydają one z siebie dziwne poty; oto chora
narzeczona, zdrada w niedzielę i małe dzieci w więziejiiu.
(A dalej, poprzez dym) czy to umierająca pod drzwiami ku�
chni? Albo zakonnica, płukająca jarzyny u stóp łoża nieule�
czalnego biedaka? Idz
my także do najsmutniejszych: (na
końcu, bo są w nich trucizny). O, moje usta przyjmują po�
całunki rannego. Wszystkie niewiasty zamkowe skonafyz
głodu, tego lata, w wieżach mojej duszy i t. d...
Ludzie to .o zdrowych zmysłach w ten sposób przema�
wiają, czy waryaci?
A jednak znalazł się między inteligencyą współczesną
spory zastęp wielbicielów tej obłąkanej gadaniny. Właśnie
szum słów Nietzsche'ych, Maeterlincków i t. p.  geniu�
szów" oczarował " wytwornych smakoszów." Dr. Garfein
158
mniema *), że  opowiedzieć treść Zarathustry. znaczy opo�
wiedzieć blask słońca, woń kwiatów, huk bałwanów." Sło�
wa Nietzschego płyną, podług Garfeina,  już to niby fale
morza, rozgrzanego przez życiodajne promienie słońca, już
to niby srebrzyste światło zawieszonego na obłoku księży�
ca, już to niby przecudna woń kwiecia po majowym deszczu,
już to niby tony strun, poruszanych Iekkiem tchnieniem po�
wiewu. Słowa jego, to szum, blask, woń, śpiew: cała sym�
fonia świateł i dz
więków, barw i odcieni."  Dr. Hngo
Kaatz, jeden z głośniejszych niemieckich wyznawców Nie�
tzschego, chociaż wie bardzo dobrze, że się książki mistrza
nie mogą obyć bez komentarza, mówi mimo to o  zwycięz-
kiej piękności jego stylu" (sieghafte Schonheit den Słils) **"
To samo mniej więcej głoszą: pani Lou Andreas-Soleuie,
Robert Schellwien, dr. Maks Zerbst i in. Same Nietzsche
jest dumnym z  aforystycznego" sposobu pisania i wierzy,
że prześcignął wszystkich stylistów świata Cywilizowanego,
gdy ukuł jakiś śmieszny wyraz złożony. Nawet niemey,
przywykli do straszliwego żargonu swoich filozofów, nie
mogą strawić takich kombinacyj, jak: AUes-sieh-ewig gleich. -
(rmber-Thranen-Trod;  Kleiner-Leute-Geruch;-ein Nie-
der-werfen-wollen-ein Herr-werden - wollen So-tmd-so-sein
Ntc ht-wiecler-los-ioerden-kdnnen  MchUirieder -los-werde
"!ollen-Zu-viel-Besucłi~ da* Ansich-heranlcommen-lass&ih
das-Auf-dem-Bauch-Lieyen das allzeił spr u nr/bereitś Sich-
hmem-Selzen  i t. p. W innych czasach nie zwraCanoby
uwagi na elukubracye Nietzscheych et consmies, dziś je�
dnakże, kiedy zwaryowany z rozpaczy materyalizm czepia
") Dr. Garfein,  Frjderyk Nietzsche"; warszawskie  Ateneum"
zeszyt z kwietnia 1893 r:; str. 124 i 132.
0
" *) Hugo Kaatz; we wstępie do streszczenia dzieł Nietzsche'? ,
p. t.  Die Weltanschaung Friedrich Nietzsche's�- 2 części; 1892 r. Częse I
ptr. VII. ' *
159
się, jak tonący, każdego listka zgnitego, ocalenia się od nie�
go spodziewając, trzeba się nawet majakami obłąkanych zaj�
mować", aby je we właściwem ustawić świetle. Bo na dnie
tego bezmyślnego gadulstwa spoczywa mimo chaotycznej
formy sens, a sens szkodliwy w zastosowaniu praktycznem.
Poprzez  dzieła" Nietzschego wije się, wprawdzie bezładnie,
koszlawo, poplątana i poprzerywana sto razy, ale  wije
się nić pojęć i wyobrażeń, składających się na światopogląd
jednolity. Głównie jego  moralność" znalazła gorących
wielbicielów między dekadentami cli wili obecnej.
O systemie etycznym, o jakimś gmachu, wznoszonym
stopniowo z fundamentów i wykończanym powoli, nie ma
oczywiście u Nietzschego mowy. To, co się jego moralno�
ścią nazywa, składa się z mnóstwa luz
nych uwag, rozrzuco�
nych bez ładu w kilku  tomach.'- Głównie z  Jutrzenki1"
(Morgenrbthe, (reilanken iiber die moralisehen Yorurtheile).
z  Wesołej wiedzy' (Din fróhliche Wissenseltaft), a  Po
drugiej stronie dobra i zła" (Jemeits von Gut und Bose),
z  Genealogii moralności" (Zur Genealogie der Morał) i z
 Tak rzekł Zarathustra" (Aha sprach Zarathustra) trzeba
wyławiać stargane na szmaty strzępy doktryny Nietzsche�
go *)
Mylili się wszyscy,  uczy Nietzsche którzy stawia�
li na początku pierwotnego społeczeństwa jakąś umowę
między rządzącymi i rządzonymi. Nie umowa złączyła pe�
wną ilość jednostek w Całość, tym samym podlegającą pra�
wom, lecz najpospolitszy gwałt. Rasa silniejsza, obdarzona
zdolnością organizowania i rozkazywania, narzuciła słab�
szej swoją wolę i w ten sposób powstało społeczeństwo.
Z pomiędzy ras ludzkich npodobał sobie Nietzsche gló-
*) dłówne. dzieła Nietzschego, który zaczął pisa.' w 1872-giin,
wyszły między jr. 1882 i 1889-tym.
160
wme blondynów (ma'być prawdopodobnie: Germanów i Sio-
wian). Om to, owe  jasnowłose, wspaniałe, zazdobvczai
Bente undSleg lustern schweifende Monde Bestie), urodzeni
9
A
! ^ ^ ' Zał�Żjli panst"! i "!cilipod-
J f c
tSr ^ f * " "! ' <>�^ i występku. (Jnot, było
J r * ' C�. S l n z y ł n (1" Potrzymania ich stanowiska, wiec;
odwag,, wo^nna, pogarda niebezpieczeństw, duma, lekce�
wa ż ę złabyeh, pycha i okrucieństwo, występkiem**
C s
' " 7 '" '"n"! l", k*^""'" życia, pokora, m łosierdzie,
łagodność, pochlebstwo i t. d.
N>.vlo (Nietzsche) dobrze na świecie, dopóki Mz
im
rządziła moralność panów" (Herren-Morał), Stanowice*
przeciwieństwo  moralności niewolników" , maven-Mor

atonia bowiem wówczas garść ,z,Mt ,l l i ( , śli-
I n d z i v szcze
wyćh. Ale nagle stała się rzecz niespodziewana. Niewol�
nicy znoszący przez długi, wieki cierpliwie przewagę  pa�
nów, zbuntowah sie, przewrócili dotychczasowy porządek,
postawili s,voM moralność na piedestale ogólnie obowiązują�
cy eh praw,  zemścili ,�  ^ ^ -
8ię s l o w n K m K na
rzuciwszy im moje poglądy. (!o było dotąd złem, stało się
dobrem; poprzednia nikczemność przeobraziła sie w cnotę.
W ten sposób tłónmczy Nietzsche chrześciaństwo, wy�
myślone, podług niego, , ; ę.
v r z e z ż dó ia n
bierna  panów."
e h w i l
f * ^Panowania moralności chrześciańskiej, t
BnM
pocęłas.ę nędza człowieka, kiedy bowiem dawniej korzy-
Z d a r ÓW Z i e mi [ ż c i a b
1 ,1H r ez ograniczeń, t e*
opadliwnieszczęściewszyscy, zarówno panowie, jak niewol-
t r a W i 0 d
eLwH ^ dwu tysięcy cał* ludzkość. *"
upiawdajest, aby człowiek był z natury dobry, ! " ***
S i TftW " rZ6CZ WiŻllie^ ( ^ ^ miSl
a
cia W , ZW- P�dt os'ć naIe*>' Przeciwnie do .istoty %V
cia, jest jego fnnkcya organiczna." Kto żyje, ten wyzysif
1*1
je, wszelkiego życia podstawą bywa okrucieństwo. Czło�
wiek potrzebuje do tego stopnia burzyć coś, niszczyć, ze nie
mogąc od czasów panowania  moralności niewolników'- oka�
zywać jawnie swoich upodobań, zwraca je na wewnątrz,
przeciw sobie. To wewnętrzne szamotanie się, gryzienie,
męczenie, ochrzczono, podług Nietzschego,  wyrzutami su�
mienia" (schlechtes Gewissen).
Ludzkość musi wrócić do  moralności panów"  mnie�
ma Nietzsche  bo' celem jej nie jest szczęście wszystkich
jak chce chrześciaństwo, lecz szczęście jednostek wybra�
nych  panów, urodzonych do używania i rozkazywania 
 nadludzi" (ZJbermensclien), czyli najdoskonalszych typów
gatunku. Miliony istnieją tylko na to, żeby tych  nadludzi"
wydały. Aby się zaś owi  nadludzie" mogli swobodnie, bez
żadnej przeszkody rozwijać, należy usunąć  moralność nie�
wolników." Nie zasada: nie czyń tego drugiemu, co tobie
nie miłe  obowiązuje  nadludzi," lecz przeciwnie: czyń
właśnie drugiemu, co nie chcesz, aby tobie uczynił, wyzy�
skuj, depcz słabszego, bądz
twardym, nieubłaganym, złym
w rozumieniu  niewolników," bo  złość jest najlepszą siłą
człowieka" (das Bose ist des Mertschen besłe Kraft).
Wielbiciele Nietzschego podziwiają przedewszystkieni
jego oryginalność i śmiałość. Drugi przymiot należy się
wistocie twórcy  moralności panów," pierwszego jednak nie
może mu nikt przyznać, kto zna historyę rozwoju myśli
ludzkiej drugiej połowy bieżącego stulecia.
Nietzsche odwrócił dotychczasowe pojęcia o warto�
ściach moralnych, zaprzeczywszy wolnej woli, a dostrzegł
W egoizmie jedyne uprawnione z
ródło postępowania.  Cóż
innego uczyli pozytywiści i ewolucyoniści? I oni odrzucili
podwaliny etyki metafizyków i wywiedli swoją moralność
z egoizmu.
Nietzsche, nie uznając idei wrodzonych, postawił na
2l
N Suhylku Wielu
162
ich miejscu instynkty i przyzwyczajenia.  To samo stano�
wisko zajął Spencer.
Ale Nietzsche, wołają jego wyznawcy, podzielił ludz�
kość na panów i niewolników, potępił chrześciaństwo za je�
go pogardę dla Złotego Cielca, za kult ubóstwa, za miłość
dla słabych, za jego ascetyzm.  Wrogami moralności
chrześciańskiej byli przed nim Renan, Strauss i Heine; miło�
sierdzie, litość, dobroć potępili Malthus, Darwin, Spencer,
(jeszcze dawniej Spinoza), praw bogactwa bronił Buckie.
z  umowy społecznej" Rousseau'a drwili wszyscy pozytywi�
ści i ewolucyoniści, a urągają jej dotąd dekadenci francuscy
i angielscy".
Nietzsche stworzył  nadczłowieka." Czy tak? cze�
góż innego chciał Renan, gdy mówił w  Dynlogach filozofi�
cznychL': że celem ludzkości jest wydawanie wielkich ludzi?
(La fin cle thumaniie, će&t produire des i/nuidn homtneij,
I Taine, Spencer, Darwin, praubert, Baudelaire nienawi�
dzili  motłoehu," a współcześni dekadenci majaczą ciągi"
o jakiejś ai^stokracyi inteligencyi, o  smakoszach,"  >"#"
stach," o  wykwintnych" i  przecywilizowanych," którzy
mają posiadać prawo do  umiejętnego wyssania życia" ko�
sztem  barbarzyńców," czyli głupców, ujarzmionych przez
śmieszne fanatyzmy i przesądy. Owi^wytwornisie" deka-
dentów to  nadludzie" Nietzsche'go, pasorzyci, próżniacy,
zblazowani materyaliści, mieniący się kwiatem ludzkości.
Oryginalnym Nietzsche nie jest. Wchłonął on w sie�
bie wszystkie negacye drugiej połowy bieżącego stulecia,
zmieszał je, przetrawił do połowy i wypluł napowrót, ku po�
dziwowi swoich mistrzów.  Niezawiśli," gdy ujrzeli swój*
teorye bez maski obłudnej kazuistyki, która zasłaniała wła�
ściwe oblicze ich moralności, zdumieli się tak samo, jak an�
tropologowie kryminalni, zbici z tropu przez paradoksy pi'�-
fesora Albrechta. Czego oni, wdychający w siebie jeszcze
won  pustego, ale woauego naczynia, nie śmieli wypowie-
163
dzieć, co oui, zdrowi na umyśle, rozumiejący ujemną donio�
słość moralności bez moralności, usiłowali złagodzić", pokryć
sztuczną frazeologią, to wygłosił mędrzec, wykariniony  cie�
niem cienia," chory, dziedziczny waryat, wydający niesforne
książki między jedną słabością mózgową a drugą. *) Gdy
Nietzsche odrzucił altruizm, wówczas ukazał się nagi, ordy-
naryjny egoizm nieszlachetnego dorobkiewicza, depczącego
nędzarzów, do których jeszcze wczoraj należał.
Bo nie ma Mtzsche pospołu ze swoimi poprzednikami
wyobrażenia o prawdziwej  pańskości," gdy każe  paku"
być: pysznym, mściwym, okrutnym, bezwzględnym, samolu�
bnym, wyzyskiwaczem, podłem, słowem, zwierzęciem, żyją-
cem tylko dla siebie. Z pojęciem  pana" łączą się zwykle
przymioty rycerskie, które polegają nietylko na: odwadze
osobistej, na pogardzie śmierci i na wygórowanem poczuciu
honoru, lecz także na: hojności, uprzejmości wobec ubogie�
go, pobłażliwości dla słabszego i na lekceważeniu pieniędzy.
 Pan" jest karykaturą, gdy nie pracuje publicznie, wszelka
zaś działalność szersza wyklucza z natury swojej ciasny
egoizm dekadenta.
Me dla  panów" skleił Nietzsche z odpadków mate-
ryalizmu filozoficznego i artystycznego swoją  moralność
pańską", lecz dla brutalnych parweniuszów w rodzaju Julia�
na Sorela (Stendhal), Eoberta Greslou (Bourget) i Andrzeja
Maltere'a (Barres), lub dla nędznych rozbitków przecywili-
zacyi, jak książę des Esseintes (Huysmans).  Blady, zmy�
słowy, przez żądzę używania trawiony bourgeois" przykla-
śnie oczywiście skwapliwie doktrynie, uprawniającej jego
apetyty. Ucieszy się także każdy parweniusz bez dyplomu
*) "Wiadomo, że Nietzsche pochodzi z rodziny, prześladowanej
przez obłęd dziedziczny. On sam jest od lat kilku nieuleczalnym n-
ryatem,
164
pracy i zasługi, przyjemnie bowiem dowiedzieć się, że mo�
żna zostać  panem" przez wyzysk i poniewierkę słabszego.
Cudowna doktryna, jeszcze lepsza od moralności nieza�
wisłej! Burżoazya powinna Nietzsche'mu postawić szcze�
rozłoty poninik.,^^^^_
I żydzi  naturalnie
Bo Nietzsche, który korzy się
przed
wszelka siłą
. .. ..�,   ,, nie wyłączając zewnętrznych oznak
.pańskości" (małych rak, nóg, swobodnych ruchów, dumnego
spojrzenia, profilów jastrzębich), uwielbia żydów za ich wy�
trwałość w zemście, za ich wyzysk, bezwzględność i samo-
lubstwo.
Dobrem, cnota przecież nazywa, Co dotąd za złe,
za występne uchodziło.
;iło.
Wszakże-ż on to,  naród wybrany", miał, podług
Nietzschego, ukarać  panów", narzuciwszy im moralność
niewolników. Wprawdzie nie mówi nauka nic o podobieństwie
między etyki]. Starego i Nowego Zakonu, i nie znalazł dotąd
nikt nawet zarodków moralności chrześciańskiej w naka�
zach mądrości talmudycznej, ale żydom, paryasom nowszej
historyi, musi pochlebiać rola, wymyślona dla nich pr
Nietzschego. Wie Izrael o tein najlepiej, że rządził się nie
moralnością niewolników, lecz przeciwnie... zasadami  pa�
nów" autora  Zarathustry". Jeżeli kto, to są właśnie żydzi
pospołu z burżoazya najpełniejszymi typami  panów" filo�
zofii dekadenckiej. Przeto nic dziwnego, że oni to głównie
roznoszą po świecie sławę Nietzschego (znów nieszczęśliwy
Brandes, Garfeiny i in.), usiłując go wynieść na stanowisko
" .największego myśliciela bieżącego stulecia." Potomkom
arendarzów, lichwiarzów, podstępnych bankrutów i wyszy-
skiwaczow ' różnego rod podoba sie doktryna, wywraca-
różnego rodzaju
 e pojęcia o dobru i złem.
jąca na nice
Oprócz burżoazyi i żydów gromadzi się pod sztanda�
Oprócz
rem  Zarathustry" niedojrzała młodzież, zachwycona  na*
rem  Zarath
który może być wybornym parawanem dla
i-złowiekiem, __,
wybryków studenckich. Lata wiosenne czują w sobie za-
168
wsze siłę  tytanów,'4 gardzących  filisterstwcm" życia po�
wszedniego.
Że burżoazya, żydzi, dekadenci i młodzież uznali
w Nietzschem nieporównanego mistrza, można zrozumieć,
dla nich bowiem myślał Zarathustra. Ale kobiety?...
 Szczęście mężczyzny nazywa się: ja chcę! Szczę�
ście kobiety nazywa się: on chce!  uczy Nietzsche. Cóż
kobietę obchodzi prawda? Nie ma dla niej nic wstrętniejszego
nad prawdę. Wielką sztuką jej życia jest kłamstwo. Dwóch
rzeczy pożąda prawdziwy mężczyzna: niebezpieczeństwa
i zabawki. Ponieważ kobieta jest najniebezpieczniejszą za�
bawką, przeto ubiega się ó nią każdy dzielny mężczyzna,
potrzebujący wypoczynku po trudach, ponoszonych w walce
o byt. Zbyt słodkich owoców nie pragnie żaden mężczyzna,
a najsłodsza kobieta potrafi być gorzką. Zabawką męż�
czyzny niech będzie kobieta, zabawką czystą i wytworną;
słuchać powinna kobieta, gdyż nie rozumie sie na honorze
i głębi  ciasna -i płytka. Mężczyzna powinien z sobą za�
bierać bat, gdy udaje się do kobiety i t. d.
Po takiej charakterystyce niewiasty, należy się dziwić
bezinteresowności zwolenniczek Nietzsche"go. Chyba sły�
szały o jego teoryach tylko zdaleka. *)
W filozofii \Tietzsche'go dotarł nowoczesny materya-
lizni do kresu swojej karyery. Dalej anarchia pojęć iść nie
może niezawisły rozum nie wymyśli już nic nowego.
*) Bardió rozumnie oświetli) doktryny Nieizseho:go Maks Nonl.-m
:
-Enłartung," 183S r.; tom II, str. 272 i następne.  W naszej literaturze
zasługuje na wyróżnienie wyborne studyum AV. M. Kozłowskiego, zamie�
szczone w  Bibliotece Warszawskiej" (sierpień, 1893 r.) p. t.  Dekaden�
tyzm współczesny i jego filozofowie.''  Apoteozę Nietzschego napisał
oprócz żydów, Ola Hansson p. t.  Friedrich Nietzsche. Scine Persónlich-
keit und sein System": Lipsk.  Najlepiej streścił i zestawił teorye Nie-
t26che'go cytowany wyżej dr. Hugon Kaatz:  Die Weltanschauung i t. i.
lt-6
Dekadentyzm nie ograniczył się na samej Fraucyi.
W Anglii znalazł Baudelaire gorliwych naśladowców
w Swinburne'm, w Oskarze Wilde'm i in.; we Włoszech mo�
dlił się do szatana Józef Carducci, w Niemczech pojawiaj?
się tu i owdzie wpośród najuowszych rymotwórców zwolen�
nicy dziwactw paryskich.
Nasza literatura nie wydała dotąd dekadenta w rozu�
mieniu europejskiem, chociaż niektórzy z najmłodszych bel-
letrystów (Ignacy Dąbrowski, Leo Behmmt, Zygmunt Nie-
dz
wiedzki, Gabryela Zapolska) nachylają się już w stronę
 fosforencyi zgnilizny." I między legionem autorów t. zw.
 szkiców i obrazków" znalez
libyśmy tu i owdzie ślady este�
tyki i techniki dekadenckiej. Sztukę dla sztuki, raczej
 sztuczkę dla sztuczki," rozmyślne lekceważenie treści dla
formy, dla drobiazgów i szczegółów, należy z tego wywieść
z
ródła.
Ale są to dopiero ślady śladów, tak małoważne, że nie
warto na nie zwracać uwagi. Nie posiadamy dotąd widocz�
nie potrzebnej do wytworzenia i ustalenia typu artycznego
ilości wzorów żywych.
Zdaje się jednakże, że i nas ten trąd literacki nie omi�
nie, że będziemy dekadentami wówczas, kiedy się reszta
Europy, wychowanej na cywilizacji łacińskiej, zacznie dz
wi�
gać z upodlenia. W życiu, w zastosowaniu praktycznem,
rysuje się dekadentyzm od lat kilku coraz wyraz
niej.
I u nas tracą nakazania moralne zgasłych pokoleń
z każdym prawie rokiem na sile i wartości. Staczamy W
z takim rozpędem z góry na dół. że nie rodzice dzieci, lecz
starsi bracia młodszych zaczynają nie poznawać. Co kilka
lat przybywa świeży zastęp nowych ludzi, tak zasadniczo
odmjennych od bezpośrednich poprzedników, że zdaj ą się odle�
głymi o całe pokolenie. Mężowie czterdziestoletni należą juz
do  starego autoramentu" porównaniu z trzydziestokilku-
w
letnimi.
167
Ma się rozumieć, że brzydki kwiat dekadencyi szpeci
i u nas głównie ciało warstwy najoświeceńszej. Wyższa m-
teligencya stolic odczuwa zawsze pierwsza dreszcze nadT
chodzącej niemocy.
Nie wesoło zaczyna wyglądać owa wyższa inteligen-
cya "Warszawy. W literaturze, w dziennikarstwie, w pale.
strze, międzylekarzami i przemysłowcami pojawia się coraz
częściej typ karyerowicza, nieznany dawniejszym pokole�
niowi. Ludzi niesumiennych, nieszlachetnych, parweninszow
i różnego rodzaju hałastrę wydawały wszystkie czasy, ale
w epokach, przesiąkniętych zasadami  wstecznemi," ukrywa�
li się rycerze używania troskliwie, lękając się pełnego świa�
tła dziennego. Dziś ciśnie się lada chłystek, nie mający po
za sobą ani dyplomu pracy i zasługi, ani chociażby dobrej wo�
li i wiary, zawdzięczający stanowisko wpływowe nie warto�
ści osobistej, lecz jedynie bezwzględności w dobieraniu środ�
ków, na sam przód, rozpościera się zuchwale, lekceważy ja�
wnie  staroświecką" uczciwość, drwi z  honoru głupców."
Smutna moralność Sorelów i Maltere'ów zaczyna i u nas
zyskiwać, jeżeli nie głośne uznanie, to przynajmniej pobłażli�
wość. Co ojcowie nasi nikczemnością nazywali, my prze-
chrzciliśiny na  spryt," uprawniony w boju o byt dostatni.
Dość rozejrzeć się wokoło, aby dostrzedz bardzo wyraz
ne
ślady zbliżającej sie dekadencyi. Mamy już ludzi  publicz�
nych," których zajmuje wszystko, oprócz spraw publicznych,
dla których stanowisko wybitne posiada tylko o tyle zna�
czenie, o ile ułatwia zdobycie pieniędzy, czyli środka do uży�
wania zmysłowego. Samobójstwa z przyczyn hańbiących
(oszustwa, roztrwonienie cudzego grosza, podstępne bankru�
ctwa i t. p.) nie należą do wypadków rzadkich. Mnożą się
sprzedaże symulacyjne, dewastacye majątków, wystawio�
nych na licytację., bledną powoli i gasną dawne ideały mo�
ralne, a z nimi razem łamią się charaktery i walają się su�
mienia. . Etyka niezawisła, zaszczepiona na gruncie naszej
168
rasowej lekkomyślności i nieopatrzności, może tylko bardzo
gorzkie wydać owoce, a mądrość pozytywna zaczyna dopie�
ro teraz, skonawszy w teoryi, działać praktycznie na szer�
sze masy. Dość przysłuchać się rozmowie dwóch dowcip�
kujących  intelioentiiików- warszawskich. (Jynizm siedzi
na cynizmie i pogania cynizm.
Coraz więcej między nami Sorel'ów i Maltere'ów, prze�
to doczekamy .się prawdopodobnie niebawem i w literaturze
obrońców brutalnego parweninszowstwa. Tylko patrzeć,
jak się i nad Wisłą jaki Barres ukaże.
T  wytworni smakosze życia" zaczynają się tu i ow�
dzie, w burżoazyi i w arystokracyi, pojawiać, chociaż tych
okazów patologicznych dotąd niewiele. Zato rośnie z prze�
rażającą szybkością liczba rozbitków woli, niedołęgów, znie�
chęconych w kwiecie młodości do życia, niezdolnych do ja�
kiegokolwiek czynu. I nas żre już trucizna negacyi, która
doprowadziła inteligencyę Europy zachodniej z jednej stro�
ny no zwyrodnienia moralnego i fizycznego, z drugiej do
ubóstwienia samolubstwa.
* *
I oto zbankrutował znów rozum ludzki... nie po raz
pierwszy i prawdopodobnie nie po raz ostatni. Pyszny bun�
townik, wypocząwszy, wróciwszy po doznanej kiesce do rów�
nowagi, wymyśli niewątpliwie jaką inną formę walki o pra�
wdę, o świadomość, będzie pchał dalej, pod gór� kamień sy�
zyfowy...
Pyszny buntownik - bo wszelkich doktryn materyali-
stycznyc h rodzicem i bodz
cem jest pycha, która nie chce
uznać połowieczności człowieka, ograniczoności jego rozumu,
kruchości jego siły. Sam sobie chciałby rozum dyktować
prawa postępowania, zależeć tylko od siebie, zapanować nad.
tajemnicami, otaczającemi zewsząd mieszkańców ziemi.
Marnie kończyły dotąd wszystkie  niezawisłe'" wy�
lewy po prawdę. Bo * być coś więcej upokarzają-
m ż e
169
cego, przygnębiającego nad obraz upadku epok materyali-
stycznych? Dekadenci robią wrażenie, jak gdyby się ktoś
rozmyślnie nad nimi mścił, spychając ich na sam spód bru�
dów, głupstw i przewrotności ludzkich. W imię rozumu wy�
stępujący mędrcowie tracą nietylko rozum, nietylko zdol�
ność" prawidłowego myślenia, ale wprost najpospolitszy zdro�
wy rozsądek. Czarnego od białego odróżnił; nie potrafią,
zdania ze zdaniem połączyć nie umieją; języki ich plączą się,
jak u dzieci lub u idyotów. Za przecywilizowanych, za naj-
wytworniejszych swojej epoki uważający się  arystokraci,"
wracają pojęciami i upodobaniami do kołyski cywilizacyi,
do barbarzyństwa. "Wódz hotentotów lub kacyk murzyń�
ski odnalez
liby w filozofii Nietzsche'go i w powieściach Bar-
res'a swoich przekonań uświęcenie. Wygórowany, wysub=-
telniony albo bezwzględnie brutalny egoizm dekadentów,
zwany przez anglików i francuzów  egotyzmem," a przez
niemców lch-sucht. nie jest wcale wynalazkiem nowszych
czasów. Znają go zwierzęta od początkn istnienia organi�
zmów wogóle. Jego  naukowość" nie zmienia wcale jego
istoty.
I czegóż chce ten  wykwintny" egoizm dekadentów,
ten mistrz, mający uczyć"  umiejętnego smakowania życia?"
Może rozkoszy umysłowych i artystycznych, niedostępnych
dla  tłumu," może wrażeń i wzruszeń szlachetnych, prawdzi�
wie arystokratycznych?
"Wiadomo, że Baudelaire nie pomieścił w  Kwiatach
zła" wszystkich utworów, przeznaczonych do druku, gdyż
raziły sprośnością nawet jego wielbicielów. Katul Mendes
zwrócił zaraz na wstępie swojej karyery autorskiej na siebie
uwagę prokuratora. Za jego  Romans jednej nocy" (Un
roman cl'une nnit) skazały sądy wydawcę (Mendes liczył
wówczas lat 20, był więc małoletnim) na dwa miesiące wię�
zienia. Verlaine pokutował osobiście w wieży sromotnej za
występek przeciw moralności. Huysmans'a powieść p. t.
Ha Srtjłku WUfcu 22
-tfo
 Marta" zabroniła policya jako pornografię, nawet dla fran�
cuzów zbyt obrzydliwą. Barres rozpoczął działalność pu�
bliczna od obrony zbrodniarza z lubieżności.
Chorobliwa, wstrętna zmysłowość, obca zwierzętom
i  tłumowi," jest najmilszym tematem dekadentów. Wracają
do niej ciągle i jeżeli się skarżą i bluz
nią, to głównie dlatego,
że siły ludzkie nie wytrzymują zbytecznego przedrażnieuia.
Wysubtelniony egoizm, erotomania, newroza, głód uży�
wania i chaos pojęC w filozofii, w literaturze i sztuce  ma�
ją być przywilejem najwytworniejszych naszej epoki.
Chyba teraz czas nawrócić, jeżeli inteligencya współ�
czesna nie chce się przenieść gromadnie do domów obłąka�
nych lub do  klinik kryminalnych'' antropologów włoskich.
Część trzeeia.
 >*" <*
REAKCYA.
YI.
Spirytyzm.  Jego pierwszy debiut.  Dar Ameryki.  Kathie Fox. 
Allen Kardec.  Drugi występ.  Alfred "Wallace.  Naukowość spi�
rytyzmu.  Paweł Gibier.  Drugi dar Ameryki.  Neobudaizm, czyli
teozofizm.  Helena Bławacka.  Pułkownik Olcott.  Doktryna teo-
zofizmu.  Nauka Buddhy.  Okultyzm.  Kabałiści.  Właściwe z
ró�
dło spirytyzmu i teozofizmu.  Ich znaczenie.  Reakcya przeciw pozy�
tywizmowi.  Mistycyzm w literaturze.  Symbolizm francuski.  Ste�
fan Mallarmó.  Jan Morćas.  Określenie symbolizmu.  Różne gło-
s
>".  Karol Marice,  Jego literatura chwili bieżącej.  Maurycy
(
d^lldawało się rozumowi w drugiej poło wio bieżącego
: s stulecia, że będzie mógł sam zadowolnić wszystkie
^y potrzeby człowieka. Wypędzić raz na zawsze usi�
łował niestrudzony buntownik z wierzeń i marzeń ludzkich
wszelkie  złudzenia," nie wytrzymujące krytyki wobec sadu
bezpośredniej obserwacyi. Między rupiecie pokonanych na
wieki przesądów cisnął cały świat: intuicyi, wyobraz
ni
i uczucia.
A oto podnoszą się znów  stare upiory," co miały
bezpowrotnie zniknąć. Na trupie materyalizmu wyrastają
różne zielska dziwacznych kształtów i barw jaskrawych.
AVzgardzona fantazya wichrzy od lat kilkunastu jak za do�
brych czasów romantyzmu. Działalność spirytystów, teo^
174
zofów, okultystów i symbolistów potwierdza, po raz setny
może, słowa Tacyta, że: umysły, które silne przebyły
wstrząśnienia, bywają skłonne do zabobonów (Sunt moMles
ad superstitionem percussae semel mentes).
Jak kiedyś, temu lat czterdzieści, około r. 1853-gu, na�
sze .babki i matki siedziały przy stoliczkach i wywoływały
 duchy," porozumiewając się z niemi za pomocą stukań,
ekierek i alfabetów, tak czynią dziś to samo nasze żony
i siostry, nasi koledzy i przyjaciele. Nawet ludzie wysoko
wykształceni, nawet mężowie zkądinąd trzez
wi, wychowani
we wstręcie do wszystkiego, czego nie mogli zmysłami do�
sięgnąć, znani pozytywiści i ewolucyoniści, ulegli  objawie�
niu" wieśniaczek amerykańskich.
Bo^światło spirytyzmu przyszło do Europy ze  świata
nowego," z ziemi kupców, geszeftmanów, robigroszów,
w znacznej części potomków przeróżnej hałastry, która zbie�
gła za Ocean przed sprawiedliwością starego kontynentu.
W grudniu 1847 roku  opowiada pani Emma Har-
dmgue (Eistwy of modern american spiritualism), a powta�
rza, za mą dr. Paweł Gibier " ) _ osiadła w wiosce Hydes-
vu e, w Ameryce Północnej, w hrabstwie Wayne, rodzina
l^Ionistow pochodzenia niemieckiego, nazwiskiem Fox (Voss).
W kilka dni po objęciu domu usłyszeli nowi mieszkańcy stu�
kania w ścianę i w podłogę. Zjawiska te mnożyły się, ro-
siy, przybierając rozmiary niezwykłej wrzawy. E!toś nie�
widzialny wprawiał w ruch sprzęty, chodził, głaskał dzieci
zimną ręką po twarzy i t. d. Działo się to główifie w obec-
nosci ^
ma e j K a t M e F o X i k t 6 r a z c z a g e m dQ t e g 0
Że r o z m a w i a ł a z
żadnej boja^n?"082011680 g�ŚCi a' ^ ^
, iooy, su. Ł> i następne.
1?5
Gdy "wieść o tych dziwach doszła do władzy świeckiej
i duchownej, oddano rodzinę Fox'ów pod nadzór osób  świa�
tłych i usposobionych sceptycznie." Trzy jednak komisye,
złożone z obywateli miasta Rochester, potwierdziły po do-
kładnem zbadaniu zjawisk ich rzeczywistość, oświadczając
równocześnie, iz
przyczyn ich wykryć nie mogą.
Taki jest początek współczesnego spirytyzmu.
Z drobnego z
ródła wytrysnął potok szumiący, który
zalał w krótkim czasie prawie całe Stany Zjednoczone
Ameryki Północnej. W r. 1851 zawiązało się w Nowym-
Yorku pierwsze stowarzyszenie spirytystyczne, składające
się z sędziów, senatorów, lekarzów i duchownych; w trzy
lata potem połączyło się drugie grono osób w celu  badania
zjawisk, niedostępnych dla zwykłej nauki."
Do Europy przybył spirytyzm w r. 1852-im, naprzód
do Szkocyi, zkąd ogarnął resztę Brytanii, następnie do Nie�
miec, Francyi i t. d. Ale ponieważ równocześnie (około
r. 1850) rozpoczęły się rządy pozytywizmu i ewolucyonizmu,
przeto nie raczyła nauka urzędowa gościa zaoceanowego
zauważyć.
Pierwszy debiut spirytyzmu wydał w  starym świe�
cie" tylko jednego doktrynera głośniejszego. Był nim Al�
lan Kardec (właściwe nazwisko Hipolit Denisard Eivail),
francuz, pochodzący z Lyonu, autor znanej i u nas  Księgi
duchów" (Le livre des Esprits) i założyciel wychodzącego
dotąd (od r. 1858) miesięcznika p. t. Remie, Spinie.
Świat zaludnia *- podług Kardeca  olbrzymia ilość
istot różnych stopni, które doskonalą się ciągle, wcielając
" się kolejno (reinkarnacya) na coraz to innych planetach.
Z reguły tej nie ma wyjątków. Jedną z takich form przeje
ściowych jest także człowiek, który podczas pobytu na zie�
mi albo pokutuje za Winy, popełnione na innym świecie lub
też zbiera owoce dawniejszych zasług.
Hałaśliwe powodzenie ewolncyonistów i pozytywistów
176
Ka r d e C a
"!T ł ! ?� J8 ' - 8i ^ym, aczkolwiek nie
pi esteł  .gdy  ie ^ .
h(5l wy l ) I l c h n t za p i e r r a z e m l o
26 1 m Stal S i ę t 0
tw Twn - � **"* t e "! PO banki,
twie nowoczesnego materyalizmu " )
y
Wi e a Uk i ma J 9 CJ M
SObą dług" S S k t sS ; m ' � " '
słei " \v;,f ' ^ ^ " " Kn w służbie myśli ,niezawi-
W k o ni l l ni k
>"iert/yinnymiT' *' ^" duchów" .mierzyli,
^ a t r s ^ r sr a niemiecki Fi
' ^eryk /oii,ier-
Alfred Eus s e l S 1 ^ � ~,"*�*** " * � *
l ue
roz-a-łosnv M,Q, " , , "d.>'s współzawodnik Darwina -
Wi l , i a m
2 2U P ?d'V,'1Ski- Crookw, i zdolny W
, a t
tycznego roznkS najwcześniejszych do kry-
W a
jak inaczej by(< nie m ^ f "^ � k ó 1 SZel'�kiCh'
8 p r Wa kt or
wie, Grooks-owie i S ' * ' fJ tacy ^allaceo-
ffl
nie może być tvllr,. *� . .ow,e Poświęcają czas drogocenny,
k ł a m s t w e m
Woskowano słuSzn"e'�Jeniem ^ opustów-
Alfred Walla"! ,."
l o Wl l 0 c z
teoryi o  ochoflyon- ^ni e z Darwinem, twórca
wie,bicie,: Wo,tei a 8tra08
'�, WESfiTS^' -' '
w wszechs'wiecie działaczy in-
znaje **) _ ^T"! ^noera, był - j się sam py-
do a k
*\ A i i ,
"ie znalazłby w swoim "* ""fterya,ista tak przekonanym, iż
J a r Mł u s c a
**" ego gi,; *jf as w swoim czasie J. I. Kraszew-
duchowej lub jakichk 1 "!J mi e J "a koncepcyę istnotó
wne (lzie } w
w M d
Sf j i - **" " �* pr?vn lT f * P*tó P- '" -Księga *-
I>Cb,eki P"ypommaJ a nas Kardec'a ks. Władysław M.
w g t Bd
0 W, e k u X I
**� ll�strowa |�'- ; J g ^ V pomieszczone* w  Tygo-
ym r
r k}adzi e
ia-h i ^ o e z S y l i ' ! ! ."! Po^kim I. K. Potocki,.,) , 0 *
y e
' " > "yteuie .i-eie; Warszawa, lSPO;'str. 3.
177
nych oprócz materyi i siły.'- Ten sam ewolucyonista oświad�
cza dziś', że doszedł na  drodze ścisłej indukcyi" do wiary
w istnienie pewnej liczby uinysło wości nadludzkich rozmaitych
stopni i w możność oddziaływania tych istot niewidzialnych
na niateryę i na umysły (jak wyżej, str. 4).
Twierdzenie Wallace'a przeczy wprost zasadom pozy�
tywizmu i ewolucyonizmu," ale właśnie to przeczenie jest
treścią, spiiytyzmu współczesnego. Zbuntowawszy się
przeciwko nauce niezawisłej, wrogiej wszelkim nadprzyro-
dzonościom, zamkniętej w ciasnem kółeczku bezpośrednich
obserwacyj, spirytyści usiłują, rozszerzyć granice wiedzy
ludzkiej, włączając do niej zjawiska, uważane dotąd za nie-
pochwytne.
Wierzyliśmy  mówi Wallace  iż wszystkie cuda
są, fałszem, iż to, co się pospolicie uadprzyrodzoneni nazywa,
nie istnieje, albo, jeżeli istnieje, to nie podlega badaniu. Ta�
kie stanowisko nie sprzyja bynajmniej poszukiwaniu pra�
wdy" (jak wyżej, str. 11).  Nie chcieć uznawać tego, co
W k żdym innym wypadku byłoby bezwzględnie przekony�
wającym dowodem faktu, dlatego tylko, iż owo coś nie daje
się wytłómaezyć na podstawie znanych dotąd praw, znaczy
to samu. cmość wszystkich praw, czyli, że możemy określić z góry, co
jest możliwem lub też niemożliwem. Tymczasem opowiada
historya wiedzy ludzkiej, żęto, co dla jednego wieku jest
cudem, staje się dla drugiego zjawiskiem naturalnem. Przed
wiekiem telegram, przychodzący z odległości 3,000 mil. albo
fotografia zdjęta, w ciągu sekundy, nie byłyby uważane za
tsecss możliwą i nie uwierzyłby w nie nikt, oprócz nieuków
i przesądnych. Przed pięciuset laty wzię.toby działanie dzi�
siejszego teleskopu i mikroskopu za silę cudowną i t. d. 
 Tak mało wiemy o tem. czem jest siła nerwowa albo życio�
wa, jak ona działa i działać może, w jakim stopniu może
przechodzić z jednego człowieka na drugiego, iżby nieroz-
N., SdljlkO Witku '
178
ważnym był, ktoby utrzymywał, że postrzeganie (percep-
cya) me zna  mej drogi, . L " -
o p r ó c z z m v s
(jak wyżej; 63, 64, 65, 66).
l- Zmn^ .t w i e r d z e n i a Wallace-a przekonywają bez
nm
AZlm6 Si ę t y l k 0 n a I e ż ż e
"!TtT- ^ <*S"!y P"!dnik
Z S I f " Ł ? ! , Ue d o s t a t k i metody pozytywno-ewolucnmi-
Wi e m kt 0
nat " -v Ji 25 b � �' t 0 P ' * ^* 4 baśnie badacze
a n n K
kon -nr , � ^mnice, Przekraczające możne*
Z S ł , m
o S 7 - ^"bni ej sza trawka "opowiada im
t
pobndza a
zdn " . ?' J <*J żyeie; nnjniklejszy robaczek
h m w t m
pod wT S �*^- ^vy i uczy ni pychy. I-
8
w S ^ r * ' * " ^ n i e przyrodnicy, r i
WmohrLny \ S S wI > ^ ^ P ^ ^ z o n y podatek
t y t a n 0 W z
bramy niebieski. r ? ^ , '' ' ' cyW t o - C S ^ j f ^ f starczało ogar^
w cisze In, ; Y % kpszego krajobrazu, wsłuchać się
0 t a i Cy
mieyfpoecEwi ! " ' Z0ol o20"!> mineralogowie i che-
1 1 2
Pem -fie ob " f i ? S Z C Z e ^ ' Pochyleni nad mikrosko-
?Mcyfr;:vaw "!A
I: �rnie cał�*d -traca  k aaiekA

c0
ciemS.azywaa' t1 vPr a W( KJ e f l n 0 z ^W' odkl T'
1
j a p o t a z
inną rzeczą je* � EŁ ? f SW � ^ ' ^�mii>ajac, a że
a i n Ua z r o b i d Zi , j r a j
"!bec NąjwyWo S ^ - " ""
u l s t r z a to
płodny krvtvk wJT samo stanowisko, jakie bez-
Poci
mi enny^a mnt mT^ ' ^yciwszy jakiś rys zna-
J a ze w
czości. ' '"'knęli w samą istotę twór
:
Nie sam tylko w,n
e z w r ó c i ł
ZeWSZad 0dzywaj a
ność wiedzv P7�A - uwagę na jednostron-
kt kilku S T A
* ? * - "� �d
i, aom gające się rozszerzenia granic badań
a
179
ludzkich, określonych ściśle przez pozytywizm. Karol Ki�
chot, profesor fakultetu medycznego w Paryżu i redaktor
Reouc stienUfiąue, w przedmowie do francuskiego przekła�
du dzieła trzech anglików: Gurnoy'a, Myers'a i Podmore'a,
p. t. The phantasms of the Licing, oświadcza, że możemy
być dumni z obecnego stanu nauki, porównywaj'ąc bowiem
to, co wiemy dziś, z tem, co nasi przodkowie znali przy koń�
cu XV-go wieku, należy podziwiać pracowitość i geniusz
ludzkości. Ale...  Nasza nauka jest jeszcze zbyt młodą,
dodaje  aby miała prawo do przeczeń bezwzględnych.''
Twierdzić, że nie wolno nam się kusić o zrozumienie jakichś
zjawisk dlatego, że one przekraczają możność naszego po�
znawania, znaczy to samo, co zamykać się rozmyślnie
w ciasnem kółeczku praw ifaktów jnżustalonych, zbadanych,
co  negować postęp, zakazywać sobie z góry jednego
z owych odkryć zasadniczych, które, otwierając drogę nie�
znaną, stwarzają świat nowy." *)
Liczba przeciwników wiedzy pozytywno-ewolucyoni-
stycżnej rośnie z każdą prawie godziną. Uczeni, belletry-
ści i dziennikarze różnych przekonań i kierunków żądają od
nauki, aby otworzyła swoje podwoje na rozcież, nie odma�
wiając dostępu żadnemu zjawisku, chociażby pozornie naj-
niedorzeczniejszemu.
Do takich faktów, wymykających się dotąd z pod kon�
troli probierzów zmysłowych, zaliczają spirytyści istnienie
istot, inaczej. od człowieka uorganizowanych, zwanych po�
spolicie  duchami." Fakt ten, czy hipoteza, jest właściwą
treścią, spirytyzmu.  Podstawę, teoryi spirytystów  uczy
dr. Paweł Gibier **)  tworzy aksyomat, który stanowi ka-
*) Uuriiey, Myers. Podmore; w przekładzie polskim J. K, Potockie�
go; .Zjawiska Żyei;i," Warszawa: 1802 r.; zeszyt 1: str. ó i 6.
c
" *) Dr. Paweł (iibier;  Spirytyzm i t. d. ; jak wyżej: str. 20
180
podlu?2;!uf 2w i a r y j co do któl^� "oi1^ �� "!*y*J
Podług pirytystow, możemy porozumiewa-si, z ducłS
Z m Ul y c h
n ków ol ST ; - a i e W** pośrednictwem    -
d a r z y C
Mr a * 2 �" ' " ***"" " t,Hf niezbadana siła, 2
Ui , l
S r ? * * ? 'i ,"; , j i ! wl a d z ? Pałania n a przel
1
S c e owal ' S * * * " POd Z m ^ - �s�bniki, pJ S
zfied, v,! - T ' " * Wł aS, 10Ś<; ^ ^ i a n i a zwiazk, 2
! < 0 d i n a g w i a t
^i t ówan? ^ T ? * ' wypowiem darem  ko-
mumkowam f  komunikaeye", , dudmmi.
CZżSt c l ] s ł ó
tvśri na n ,1 T ' � d e mB y * ^^ywaja spirj*
s k ł a n i a c e n a s d ffllł
mania, iż mo-a istnU J , � " ^
mf t t e r y i r 0 d Z a j e , et 6r U
oprócz 5A
J t Z I ' ""1"''"' '
zmysły JefaU t� Podawania uzdatniają nas nnsw
JGSt g a
?a izaCVe n r l f ' m � i ^ i *9 P" wdopodobnie a%
n e n a
w ^ S ^ K ^ t ^ - - i S o o t r z ^
y ł b y t u Żaflne 0
^" eniapraw," żadnej j Ł � ^� " P * * *
chowania energii" i 'l*^^"! do dziedziny prawa z&-
gfo. WnieskońJ ^akkolwiekby się tak zdawać mo-
-wSs:' :*""- ^' *
Ze 1 S t o t a e t e r c z n a
ujawniać swoja gife : li i , ' y może
cz
eteru, bądz
z' *"! �rpią.e ja z bezgranicznego
n i e b
,.cndem," aaiżeH Z V f T ^ l ndzi> -v!l,-v "'inszym
kropel wody z oceinn n"!18*6 Wz n o s z e n i e s i? ""lianów
te
żywotnej ziemi którv i 'Z b e z u s t a n n a wydajność siły
Piero teraz odnieść \\0 L f� z j a w i s k Początek zdołaliśmy de-
Ws z v s t k o to b
natnralnem. Wiełkie "' - y*oby >es zcze
I ) 1 T0, 1
niezaprzeczone zwiea-zE? ' ^ 3' l izachowałyby swoje
zn , , 3 i e b
� skromnie razem / T � " ^ 3^y tyiko wy-
ł
1'ewnym uczonym współczesnym, iż
181
nasze pięć zmysłów są bardzo niezręcznem narzędziem przy
badaniu materyi nieważkiej, a nadto moglibyśmy się dopa�
trzyć nowego a głębszego znaczenia w przytaczanych czę�
sto, lecz mało uwzględnianych słowach poety, który przypo�
mina: iż są rzeczy na niebie i ziemi, o jakich się naszym fi�
lozofom nie śniło" (jak wyżej; st. 76, 77, 78).
Że ,,są rzeczy na niebie i ziemi, o jakich się filozofom
nie śfiiłoy" wie każdy głupiec. Tylko bardzo mądrym lu�
dziom zdaje się czasem, iż nie ma nic na niebie i ziemi oprócz
tego, co rozum ich raczy zauważyć. Ale tacy mędrcy wra�
cają zwykle po złudzeniach młodości do  wiary najgłup�
szych."
Bo czemże innem spirytyzm w istocie swojej, jeżeli nie
odświeżeniem bardzo starego  zabobonu?"
Pierwszy człowiek, który, straciwszy kogoś bardzo
ukochanego, nie mógł się pogodzić z myślą wieczystej rozłą�
ki i szukał osoby drogiej w sferach dla niego niedostępnych,
był właściwie ojcem spirytyzmu.
Wiara w życie pogrobowe jest tak dawna i powszech�
na, iż nie wiadomo, gdzie i kiedy początek swój wzięła.
Istnieje ona ciągle, idąc równolegle obok przeróżnych dok�
tryn filozoficznych, trwalsza od nich i mocniejsza. Im kto
bliżej natury stoi, tern wrażliwszym bywa na tajemnicze
stosy i znaki zjawisk, nie ujarzmionych dotąil przez naukę.
Nie ma na wsi baby, nie ma chłopa, któryby nie  widział"
czegoś, lub nie słyszał od sąsiadów o  strachach."
Opowiada Eugeniusz Nus (Choses de 1'cmtre moncle), że
iudyanie amerykańscy nietylko wierzą w duchy, ale wprost
z niemi rozmawiają, radząc się ich w chwilach stanowczych
za pośrednictwem kapłanów. Jakiś Aleksander Henri, po�
zostający w niewoli u czerwouoskórych wczasie wojen
z r. 1759, był kilka razy świadkiem takich komuuikacyj.
Ilekroć jego zwycięzcy mieli coś ważnego do postanowienia,
tylekroć wywoływali ducha, który  nigdy nie kłamie," i sto-
182
sowa i ^ .esz_
Mę s l e d 0 } m w s k a z ó w e k m
W6 g 0 mówi
w 3 ?  T , ' �*<> * � prawdę, przyby-
tj.<* mepioszonych gości witano świstaniem i krzykami.
i&iWi ŁF* Z t e? �' ŻC JUŻ i n d j a n i e zeszłeff� *t ul eci a 1,oz-
1 9 ,
d S t a S ^ >'ak WSPółczos'i W^ c i , rozmaite ro�
dzaje ducMwiposhigmali^  � (kapłanami).
me dya mi
1, j d Mc e m s ac z ąi jakie
odwieSe ;s;rwteS: : ' v *
k
Wzord"!L , wieizema, które, usunięte, na stronę,
, i W VVMZ jedl1 o k o
lt^2 / T " " t > ^ "!f r
s %
-^ ^.^f^SS^ ^r^ ^;r? ^ -;t'-
ł
ró?nica *�, ,,i , ) " '' "S"sid, ,zabobony," z ta tylko
y , k a
0 � t " ) - t S , r r "ICl 0WU�^ Wwisk-twie^
C y > I , U i O U Z n a j e a Że b C<
tolwiek Izial " mo^ t V ^ * *
b e m
my że skoreMit 7 ^ Za o b r ? P�w natury. Sadzi,
/awSa vane , ' T ^ * * * ich rzeczywisto,
Z
J J a Wl s k a
~ Snirln Podawania i hypnotyzmu."
Ua u k a
Wallace *, _ 1"! ^ ^wiadczalna - zapewnia
p e w n d s t
filozofii, ora c z i f f, * * P� ^ę prawdziwej
z
g U; z n o s i n a z
ność�i btó-a-te wy  nadprzyrodzo-
dziedziuy przyrod?rZr 1, 0ZSZei 'Zeni e z a k l^ " sPwa, oraz
P dn0 i
wszystko, cokolwiek Ł ! T ' T-***' � ' �bja"uia
p i a w d z w e
zwanych cudach ws?Jtli ' So w przesądach i tak
Wl e k o w
den, zdolny 3 1 T - On, lecz tylko on je-
me z f f o d u e
zaś musi dopiwliT/T wierzenia, ostatecznie
li radzić do pogodzenia ludzkości w sprawach
) Alfred Ar.ilbpa lit .
l a e e j a k
' ni ej , (r.;H2, 343.
s
183
religii... dokona zaś" tego cudu dlatego, bo odwołuje się nie
do wiary, lecz do rzeczywistości, stawia fakty na miejscu
mniemań."
Jakaż jest owa  rzeczywistość," przeciwstawiona przez
Wallace'a wierze, owe  fakty," które miały zastąpić  mnie�
mania?" Wiadomo, że spirytyzm operuje dotąd dwoma ka-
tegoryami zjawisk, t. zw. komunikacyami (stukania, głosy,
szmery) i objawami natury materyalnej (podnoszenie stołów,
rozdzieranie firanek, rozpętywanie węzłów, ukazywanie się
tajemniczych rąk i nóg i t. p.).  Fakty" te mają  dopro�
wadzić ludzkość do pogodzenia w sprawach religii," mają
posiadać większą moc przekonywania, aniżeli rozpamięty�
wanie tajemnic wszechświata... Wobec takich zapowiedzi,
wygłoszonych z takich powodów, trudno sobie nie przypo�
mnieć słów św. P.awła:  Albowiem przyjdzie czas, gdy zdro�
wej nauki nie ścierpią, ale według swoich pożądliwości zgro�
madzą sobie sami nauczycieli, mając świerzbiące uszy. 
A odwrócą uszy od prawdy, a ku baśniom je odwrócą." *)
Zwrócili się pozytywiści i wychowańcy ich ku ba�
śniom, a wołają, że odkryli nareszcie drogę, wiodącą do
prawdy.
Rozumie się, że jak zawsze i wszędzie, znalez
li się
i obecnie nieuczciwi spekulanci, wyzyskujący łatwowierność
ludzką. Gdy rozbudzany ruch spirytystyczny zapotrzebował
pośredników między zwykłymi śmiertelnikami, nie obdarzo�
nymi darem wnikania w tajemnice pogrobowe, a duchami,
znalazły się oczywiście medya płci obojga,  komunikujące
się" za pieniądze z każdym nieboszczykiem. Cienie wiel�
kich filozofów, wodzów, poetów, zstępują na ziemię na za�
klęcia pierwszego z brzegu kuglarza, byłego szewczyka lub
krawca. Że zdemaskowano ostatecznie prawie wszystkie
znane medya, od rozgłośnego Slade'a począwszy, a skoń-
*) Sw. Paweł;  Wtóry list do Tymoteusza*; rozdział IV, wiersz 3 i i.
184
i Cumbe
E Z A
" Ba St i a >" " ' n i u s r , a �d ie, że schwytano  |
Z W
P Ug h v a i e
3 ,-Ua- � uaiPospoiitszemi sztukami
l
kugki-skiem,;- ie ochłodziło to bynajmniej zapału spiry-
n
e m k a i d y m r o ś l l i e a i a
I t l ' "! f ent as t ów, którym
wie S i ' T 7 k? l za ółomocą: stukań,  aparatów," znaków,
t g d kr ól ps t
albowf ?, ' - � "! pełnej świadomości
0 6 d z
oSebT I " " " * � "obonów imysły, które silu,
pizebyły wstrzasnienia," *>
I a Spr agl l i
mni e^! ? �Ui l '''"'ownosei. musiała sobie przypo-
J ma , Zi J c e n a d
! " : ; ' świętym" Gangesem o wieca-
njm^p^zynku w nicośd. WszakL Indyach %V.,-I,,-
w
Jmil l l
ks/tiU i ,lcz,'-i " niedawna ojczyzno bramami*.
1
Ua d Zi S i ( J S Z, ? 0 f a k i r ó w
z S e t ' ' : wobec kt,.,^.!, naj-
P a n y
sztukami em-oueic^; ?, Przez.Mamionego jeg�
W J a k l s
'tówów, odpovvSri P�sób dokonywa różnycł
; i y k t r e sy d u s z a m i na s ZV 1
Włodków posłul, " " ' � ' '
s i ę ,
w *Wo 2^* !ami'Jak narzcdziem; my udzie,MBy
naturaIn
swoim i wytwo �^� (flmdnml który oni łącz? n
2a
^z^S(Sa^,^"t^:" ,' '""I' " ^ ^
1 1 Wa g ż l l i e t l k n f a ł i r o
lecz na Indye woo-T^T "" ' " 3" *'
padku Em-opę, -Ameryka wyprzedziła i w tym wy-
1
^' " ^z e ni e^ ^ł o k i l k a , , S o b w Sowym-Yoiknafc-
r t r i
"**i ..leozoficzne, aryjskie stowarzyszę-
1 od J a ł
"iftn.ieeki, Ed^T"!, ^' \ spirytyzm, między innymi, znany DW
rtm
"^'"" ki w study,,,,, . "" l -*"i�. - V nas u,zvnil to samo ks. Wl M.
t
UI w
P ^ny feoryi i p ^ f j * ' "k" XIX" ..ink wyżej). -  Szkic po-
MW 3
. 892. -op3 P"' ^"!"'- wydaJ Witold Chłopicki, W�r-
e Sz
Ilustrowany") j J >*"" l" . dużo Julian Ochorowicz ( Tygodni*
I ( r i l a
? a M a t n s
" ^ k i (..Przegląd Tygodniowy).
180
nie nowojorskie". Jakiś pułkownik Olcott i znana obecnie
powszechnie Helena Bławacka są tego związku począt-
kodawcami.
Biografia Blawackiej przypomina opowieści z  Tysiąca
nocy i,jednej." Urodzona w Ekaterynosławiu (w r. 1831),
córka kapitana artyleryi, Piotra von Hahn, i rozgłośnej po�
wieściopisarki, Fadiejew, zaślubiła w siedmnastym roku ży�
cia Bławackiego, wicegubernatora Erywania. Opuściwszy
wkrótce męża, mieszkała przez jakiś czas m Mingrelii, gdzie
sprzedawała drzewo, i przeniosła się następnie do Odesy.
zkąd wyruszyła w drogę na około świata. Była w (Irecyi
i w Egipcie, popłynęła do Indyj, a poznawszy się tam z Ol�
cotfem. od którego słyszała dużo o budaizmie. postanowiła
zbadać osobiście tajemnice mgdrców dalekiego Wschodu.
W tym celu udała się z Olcotfem, jak sama o sobie opowia�
dała, do Tybetu i wzięła z rąk ..maliatmasa" Morii, po sie�
dmioletniej nauce,  klucz do rozwiązania wszystkich zaga�
dnień świata." Wyzwolona na majstra W sztukach okulty�
stycznych, wróciła na jakiś czas do Rossyi, do rodziny, po�
jechała jeszcze raz do Indyj. w końcu osiedliła się w No�
wym Yorku, gdzie założyła w r. L875 razem z Olcotfem
owe  stowarzyszenie tepzofjczne." Z Ameryki jez
dziła Bła-
wacka do Europy, do Francji i Anglii. f marla w Londy�
nie w r. 1801. uznana przez ..teozofów" za prorokinię, za
świętą.
Z innego trochę stanowiska oceniali działalność Bła-
wackiej śmiertelnicy zwyczajni. Rada angielskiego  Towa�
rzystwa badań psychologicznych," poddawszy wrzekome
cuda Bławackioj krytyce naukowej, wydala sąd następu�
jący: . Paui ISławacka, osoba dużych zdolności, nie jest oczy�
v
wiście uczennicą żadnych tajemniczych mędrców, ani zwy�
czajną awanturnica; sadzimy, że historya wyznaczy jej miej�
sc' jako jednej i najprzebieglejszych, najdowcipniejszycb
i najciekawszych oszustek naszej epoki." Sąd  Towarzystwa
21
Na Schyłku Wieka
186
badań psychologicznych" potwierdziła sama Bławacka.
Opowiada Wsiewołod Sołowiew, znany pisarz russki, który
obcował przez czas dłuższy z mistrzynią teozofów, że -do�
wna siła uczennicy  mahatmasa" Morii spoczywała w nie�
zwykłym cynizmie i pogardzie ludzi.  Im tak zwany cu�
downy fenomen  mówiła pewnego razu do niego  jest
prostszy i ordynarniejszy, tein łatwiej się powiedzie i sil�
niejsze wywrze wrażenie. Ogromna większość ludzi, którzy
się za uczonych uważaj;}, składa się z kapitalnych głupców.
Ach gdybyś pan wiedział, jakie lwy i orły w rozmaitych
krajach na głos mojej świstawki przemieniały się w osłów.
oś6 h mi
y]o niekiedy gwizdnąć, żeby zaraz posłusznie
ogromnemi kłapali uszami.- )
Na czele stronnictw politycznych i kierunków nauko�
wych albo artystycznych stawają zwykle ludzie, opętani
przez jakąś ideę. Oorące ich słowo, drukowane, czy wy�
głoszone, w które sami wierz,,,, przekonywa innych, groma�
dzi wokoło jakiegoś sztandaru tłumy zwolenników. Nawet
prorocy negatywnych haseł, nawet materyaliści i sceptycy,
J "WWc h z a s a t l Pierwszymi i najgorliwszymi wyznawcami.
iyiko w chwilach anarchii intellektualno-moralnej wypły�
wają na wierzch szumowiny społeczne pod postacią awani
nunikow i kuglarzów, strojących się w suknie kapłanów.
Inaczej trudno sobie wytłómaczyć szeroki rozgłos rze-
B ł a w a c k i c l 1
, X S w ' Olcotfów, Slade-ycl.it.l)-
Bł a a Ck a Wr a z z 01
7ni , T <-<>tfein dowiedli zręczności, wska-
a
0 Wi a i k 0 m s r a
Wvc),r ' ' P ^io ym wiary, naukę Buddhy.
n
a C y
s t a S " ^^y^^nn. czując konieczność powrotu de
S t a i y c h
" W****, " a nie chcąc się upokorzyć pt*
w.itDS^C^^s^doB, awacki ej- "!*v**zo TT
" żniwnego (jak wyżej), (itzyp. autora)-
187
chrześciaństwem, uczepili się skwapliwie budaizmu, którego
zasady przewyższają w istocie pod każdym względem świa�
topogląd materyalizmu. Dość zestawić katechizm Buddhy
z dążnościami teozofów, aby zrozumieć przyczynę powodze�
nia budaizmu.
Buddha uczył: nie zabijaj, nie kradnij, nie cudzołóż,
nie kłam, nie używaj trunków odurzający cli! Szulcuj pra�
wdy; bądz
miłosiernym dla wszystkich, nawet dla nieprzyja�
ciół; wykonywaj dobre uczynki; bądz
czystym w czynach,
w słowach i myślach; nie ubiegaj się o bogactwa; nawiedzaj
chorych, wykupuj więz
niów, pouczaj nieświadomych. *)
Teozofowie oświadczają: Zdawało się nam, iż, aby
przeciwdziałać przeciw najazdowi zbyt ordynaryjnego ma�
teryalizmu i wzmocnić węzły rozprzęgających się uczuć re�
ligijnych, należy stworzyć stowarzyszenie, pozbawione du�
cha sekciai-skiego, a jednoczące członków wszystkich ras
w celu poszukiwania prawdy i krzewienia jej pomiędzy bli�
z
nimi. *)
Gdyby teozofom szło tylko o wzmocnienie uczuć reli�
gijnych i o podniesienie poziomu moralnego chwili obecnej,
jak usiłują wmówić w łatwowiernych, nie potrzebowaliby
się cofać aż do Buddhy. Chrześciaństwo sformułowało da�
leko lepiej i przejrzyściej moralność ludzi uczciwych i szla�
chetnych i pamięta praktyczniej o potrzebach religijnych je�
dnostki. Ale teozofowie  poszukują także prawdy," na co
kładą nacisk. Wiadomo, że Bławacka postawiła na czele
swoich tooryj zdanie: nie ma religii wyższej nad prawdę.
Tej prawdy nie daje, podług teozofów, chrześciaństwo,
przeto należy szukać dróg do niej wiodących w budaizmie.
*) Emile Burnouf:  T>e Bouddliismc en Oc�ident";. w  Borne des
:
*) Eraile'Bnrnouf; jak wyże; Str. 368.
\ Ti
188
raczej u póz
niejszych mędrców Indyj Wscliodiiicli, którzy
doprowadzili  sztuki tajemne" do stopnia wysokiego. O te
 sztuki tajemne," o t, zw. mądrość okultystyczna, idzie sło�
wnie noobudystoni. pokrewnym w tym względzie spiryty-
storn, chociaż obydwa prądy zajmują wobec siebie stanowi�
sko wrogie.
Tak spirytyzm, jak neobudaizni. czyli teozofizm, prze�
konały krocie wczorajszych niedowiarków. Liczba ich zwo�
lenników przewyższa niewątpliwie milion. Spirytysci wydaja
obecnie 37 czasopism w języku hiszpańskim, 27 w angielski*,
Id we francuskim, 5 w niemieckim, :; w portugalskim. 2 we
włoskim iposiadają mnóstwa stowarzyszeń nauko wy eh i wza�
jemnej pomocy. Teozofowie ogarnęli prawie cala kule zi n-
sKą. Ae stowarzyszenia nowojorskiego wykwitło w prze*
ciągu lat osmnastu (od r. 1875-1893) sto pięćdziesiąt osa,
^zkow rozrzuconych po Ameryce, Europie, Azyi i Au-
stiaiii. , , | ,
0 W1 U 0 g n i s k f n e D b l l d a i z m u o J ) e c n t ó
v jego ojczyz
nie, w mdyach Wschodnich, w prowincyi Ma-
S Ś a i A d y a r , l z i e
S c h S T� ' * wybudowano wspaniały
pi
%i"!Lh,*"'' 'zezuacz�y na bibliotekę i na zebrania
J e , , z o f o w
czasot * wydaja dzieła i własne, specyatae
ń C t t i l 1 1
mi ,,^ r* � S1, i r i ' ^ ' ' i neobudystach, nie wolno p-
n S m T T ^ �kUltyStów' Wtay. wydobywszy , za-
^ S S S W ł b i Wi 0 t e k ***" hebrajskich filozofów
y
S e S 'średniowiecznych alchemików (Agrypa
tylko nimirpio " J *"*** i teozofowie. W jednym
d
KUKS K?,tK* "" *?-*'" """""
tmml
" ska na,l,.vv , "!. 1 wierzą, że wszelkie zjawi-
czynniki mi, ' �� "Prócz duchów działają także inne
ł janowa , zlowieka, wydzielająca sie z niego
189
w danej chwili, i  elementale" ffes Słemmtoh), czyli istoty
niższe, wykonywajij.ce rozporządzenia duchów wyższych.
Szukając z
ródła współczesnego spirytyzmu, teozofizinn.
okultyzmu i mistycyzmu wogóle, należy nieco rozszerzyć de�
finicję człowieka, daną przez naukę pozytywną. Mędrcy
drugiej połowy bieżącego stulecia, począwszy od Cointoa.
usiłowali okuć potomka legendowych tytanów w kajdany
rozumu, jedynego, według nich, prawowitego władcy na zie�
mi. Popełniwszy ten sam błąd. jakiego się encyklopedyści
dopuścili, zbierają obecnie te same owoce. Bo prawdą nie
jest, aby rozum zadawalnial wszystkie potrzeby człowieka.
Serce, świat uczuć  wyobraz
nia, dekoratorka .smutnej
zawsze walki o byt  mają w życiu istoty myślącej nie-
mniejszy udział od niego. J nie jest także prawdą, aby
człowiekowi -wystarczała ta wiedza, którą można nabyć za
pośrednictwem bezpośredniej obserwacyi, co zresztą, już sami
twórcy pozytywizmu po złudzeniach pierwszej młodości
przeczuwali.
F. Paulhan. jeden z niewielu młodszych autorów fran�
cuskich, których można czytać i rozumieć bez komentarza,
mówi bardzo słusznie:  Ponieważ czujemy w sobie żądze
nienasycone i siły niewyzyskane, przeto wnioskujemy chętnie,
chociaż niemądrze, iż istnieje coś we wszechświecie, co po�
winno zadowolnić te żądze, rozpętać te siły, a to coś nie jest
nam znane. Czujemy się otoczonymi niezmierzoną falą nie�
poznawalnej (inconnu immense) i żądamy, aby nam do niej
nie zagradzano drogi, pozytywizm zaś i ewolucyonizm za-,
mknęli ten przystęp:.. Z tych powodów okazał się ewolucyo�
nizm, aczkolwiek zostawił po sobie wielkie idee, niezdolnym
do kierowania umysłami." *)   Ewolucyonizm, niateryalizm
i pozytywizm naukowy wymyślili sobie świat zanadto pro-
-
*) F. l';ui]han;  Lu nouwaii myMu-i-one : 1801 r. sfcr 110 i 1'2<>.
IDO
sty, zrozumiały, a równocześnie za mało zadowalniajacy.
Gdyby, się rzeczy tak miały wistocie, jak nam ich doktryny
opowiadają, byłby świat zbyt płaskim dla inteligencji, a dis
uczucia zanadto oschłym (jak wyżej. str. 132).
 Zanadto oschłym." W określeniu tern streści! Paul-
han wszystkie wady wiedzy pozytywno-ewolucyonistycznej
i wskazał prawdziwi- z
ródło nowoczesnego mistycyzmu.
Zbyt oschłym był wistocie świat zbudowany przez ro�
zum i dlatego zbuntowało się przeciw niemu uczucie pospołu
z wyobraz
nią. Człowiek-dusza i człowiek-serce obrzydzili so�
bie wiarę i cele człowieka-zwierzęcia i zapragnęli znów ma�
rzyc, smć, wzlatywać na skrzydłach fantazji w krainy, do
których rozum dostępu zabronił,  niebieski kwiat.- roman�
tyków, zdeptany przez pozytywistów, podnosi główkę, zwró�
cona w niebo. Duchów widzi, szerokie, jasne myśli i wielkie
uczucia...
-Ale wszelkie reakcje, jakiekolwiekby one były, mato;
ijalistyczno czy idealistyczne, maja to do siebie, że ale
'imieją. znalez
ć odrazu miary właściwej. Przerzucając myśl
gwałtownie z jednej sfery pojęć w drugą, wręcz przeciwna,
gizesza, z początku zawsze przesadą. Spirytyzm (nie w ro-
'Himenm dyletanckiem, lecz naukowem), który jest w istocie
Jia/em niezadowolenia przeciw ciasnym granicom pozy�
tywizmu , ewolucyoniznui, zamiast zająć się, psychologią.
-inMeka, skoszlawioną przez fizjologów, oczerniona pt
6 d
S~ " Z ' �ka-ientów, rzuca rzeczywistość dla dofflj;
i K * * * , ^cie człowieka dla tajemnic
w
.e owych. Teozofizm, wykwitłszy ze wstrętu do morał-
l e j d
l ^ T T " . ' " � Jej sutków praktycznych, odwraca
bvć!2HZe SCl a nSt Wa Ch o c i a ż llaka Chrystusa nie przestała
'
byc dojd przeczystą krynica zasad etycznych,
mC 0 We g 0 p o d
rza sie w " końcem, ale nic też nie powt*
S ^ S S y : ^^yPoP-dni e zostawiaj, P
f f c . i M^ a
191
Zdawałoby się, że spirytyści i okultyści, zerwawszy ze
światopoglądem materyalistycznym, wyrzekną się także
jego pychy  naukowej," że nie będą się ubiegali o tytuł
uczonych. Tymczasem różnią się właśnie  czarnoksiężni�
cy" chwili obecnej od dawniejszych...  naukowością." Pod�
czas kiedy kapłani Chaldei, Egiptu, Grecyi i alchemicy wie�
ków średnich powoływali się na współudział sił tajemnych
(ztąd nazwa okultyzmu), nowocześni cudotwórcy, jasnowi�
dzący i wywoływacze duchów, głoszą i wierzą, iż przestąpią
próg  niepoznawalnej" jedynie za pomocą  ścisłych" badań.
Wielu z nich zastosowuje do zjawisk, zwanych dotąd nad,-
przyrodzoneini, metodę doświadczalną, chociaż oczywiście
bez skutku. Ta wrzekoma naukowość1 okultyzmu chwili bie�
żącej jest spuścizną po doktrynie pozytywno-ewolucyoni-
stycznej.
Okultyści łudzą się, gdyż nie miłość faktów pozytyw�
nych spowodowała przewrót obecny, lecz przeciwnie, jak
słusznie Paulhan zauważył *), miłość cudowności, która mści
się za lekceważenie jej praw i siły.  Magia, czarnoksiężnic-
1 wo, astrologia, wróżenie, wszystkie te odwieczne zabobony,
rodzą się z potrzeby człowieka  z potrzeby łatwego od�
działywania na świat zewnętrzny i na społeczeństwo."
Być może, iż spiryt3'ści i okultyści odkryją z czasem
jakąś nową siłę, której znajomość posunie Wiedzę ludzką
o cały krok naprzód, dotąd jednakże nie wyszli z ciasnego
koła jałowych eksperymentów, robiących wrażenie zabawki/
dużych dzieci. Są to dopiero mgławice bez pochwytnychi
form i wyraz
nego rysunkn, próby, nie zasługujące wcale mv
uwagę powszechną.
To samo odnosi się i do artystycznego wcielenia obe�
cnej reakcyi umysłowej, do t. zw. symbolizmu w literaturze
pięknej.
" ) F. Paulhan; jak wyżej; str. 104.
192
Ktoby chciał zobrazować dokładnie i przejrzyście nich
literacki, znany od pewnego czasu pod etykieta symbolizmu
powmienby być nie psychologiem i krytykiem.' lecz wróżbi�
tą, Na taki chaos zasad estetycznych i filozoficznych, jaki
panuje najmłodszem pokoleniu autorów francuskich, trze�
w
ba bardzo długo czeka<:.
Przedewszystkiem nic wiadomo, komu przysługuje ty�
tuł symbolisty, a komu dekadenta. dwa te kierunki bowiett
zlały e z sobą do tego stopnia, iż prawie niepodobna ozna-
S1
'" y.yr właściwości jednych i drogich.
Sami syjnbójiści, mówiąc o sobie, łącza oba terminy
(wMhfe^kc&y,) i i  ; ,).|:lill(,- .
powo uj g si | i a r ; t | ; ] Vi il
jako na swo^go mistrza. Tymczasem wypiera sie autor
S *#? .*�owi8ka. Badany przez Juliusza H?-
ie a '-)mw.edzI11lV,l.,l liu,j kl l i l st,]mj l..): .Symbolik
:
C k ć ? Ma ł 0
S r i ? r T - " "'"i" ^ zresztą, obchodzi.
) ę l l b ł a c
ŁŁ "? r ' "" ' " ^ wówczas wiemtardzo do-
S A
S e r e t u ^ - ^ t k i . t e nazwy w^
t a m m
o uczuciach l udzS o T ^ Vh'a"!k ^
d nt j
pan. zaci-kly , f ' " m,(1 '- d e s t e m ^nonzem, słysz?
P r z e e
wsobiepotX '"" ^^^i em. Sie czuję
" szczęśliwy ! f '"'""""<'<"" ��*;. Gdy jestem me-
p i s 2
mni e ^na r icz e ^SES, ? ^ �r" w ^ � - " ~ "*" *
m a] l s
przejawy fil? ? ' ' � (wjntialistes). oni i icli śmieszne
C
teracka  o t r ' Wy w o h w 5 Pr"!dziwą rewolucy? I*
n i
AV
Sandrę K "? " " ^ '". 18W szli ludzie H
H e r m a m a
'" " ^ - A dzisv dziś są to wysiłki pł*
I .Juliusz Hurpt- v
n
67, (ib. 88, ' "*" '*" '" �l'193
skich nóg, z których każda niesie swoją własną chorągiew,
a na niej błyszczy hasło:  reklama!"   Ta cała wrzawa
jest przedewszystkiein śmieszjia, ale i śmieszność powinna
mieć swoje granice."   To nie są już wiersze, to proza,
a najczęściej nieznośny żargon (charabia). A przedewszyst�
kiein nie jest to francuszczyzna, nie, to nie jest francuszczy�
znę,, a przecież francuzami jesteśmy, do wszystkich dya-
błów..."
Po tak morderczej krytyce należy się dziwić symboli-
stom, że tłoczą się do Verlaine'a, mistrzem go swoim nazy�
wając. Autor Fetes gttlantes i Paralłelement jest w istocie
tylko o tyle symbolistą, o ile nim powinien być każdy poeta,
Dekadent to niezaprzeczony, prawowity dziedzic Baiidelai-
re'a, nie mający nic wspólnego z literaturą przyszłości. Je�
żeli się w nim czasem  anioł przebudza" (Snywse), to jedy�
nie dlatego, że urodził się prawdziwym poetą.
Bo Verlaine jest talentem rzeczywistym, przewyższa�
jącym mimo dziwactw o całą głowę gromadkę najmłodszy cli
rymotwórców francuskich. Talentowi swojemu zawdzięcza
prawdopodobnie mylną rolę, jaką mu nowe pokolenie podsu�
wa. Nie mogąc się dotąd zdobyć na własnego naczelnika,
symboliści grupują się naokoło dekadenta.
Bożni krytycy wymieniają różnych symbolistów. Xaj-
częściej obijają się o uszy niewtajemniczonych nazwiska:
Miillarine'go, Moreas'a, Moricea, Henryka de ltegnier. Ka�
rola Vignier, Adryana Bernacie, Ghifa, Alaeterlineka, Au-
rier'a, llćmy de Gourmont, Gustawa Kalina, Adama i t. d.
Ze wszystkich tych firm. podobno głośnych w Paryżu, jak
ich właściciele sami o sobie opowiadają i drukują, wybiegło
po za granice Francyi i Belgii jedynie imię Maurycego
Maeterlincka. Ó reszcie nie wie Europa nic, chociaż
już Anatol Baju zapewniał w r. 1887, że jego i jego przy-
Na Schyłku Wieku -''
10 i
.jacwł słowa popłynęły echem nad  obudwoma światami' %
Tymczasem nie wybiegły ,l u.we hasła� nawet po za ciasna
kółeczko najbliższych wtajemniczonych, chociażby dlatego,
ze me miało co wylecieć, symboliści bowiem odznaczaj, siej
jajc dotąd, nieznaną starszemu pokoleniu bezpłodnością. Wy-
�aja oni z siel.ic tak mało, rysują się tak niewyraz
nie i ko�
ślawo, iz trudno ich pochwycić.
b V e r I a i n e a n
atat � ^  ' p. ^yszy sie najczęściej nazwisfcp
pętana Mallarmego, wymieniane z czcią i uznaniem. Ma
w być jeden z największych poetów chwili obecnej,
łach p �ny.Ch j ai,tystów poznaje sie zwykle po ich dy.w-
akz e
, : , : ; ^�.J inaczej możnaby odróżnić poet I szewca
Ut 0 1
trat"! "! " , ' dr*maty��n>y Powinien pisać dzieła tea-
2 E ^y
powi eś ci noWel i st a "!veie, WytyA

'
Studya literackie. sadza zwyczajni śmiertelnicy.
Ti a k
bol i ś c
wvnieśManniJ Sy ' " - Ga^ac  defiuicyami motłocha,"
Wo , na. stanowisko pierwszorzędnego poety cifowi*
fa w rR J i M i j , 4 t ó
' ^ ^ ' l "vckiego. Ste-
tylko o-^, ' ,Tl aŻ Hc z y j u ż l a t Pięćdziesiąt, wydał dotąd
ttdyUm Ht er acki e A
A
w* la OrŁ- S- ?" '
V P Oe ma C
Pognie ^ , ni ; f ; * (^0 wierszy) p. t, .IV
1
J e k m e
MaeterliBcbT2 ^ W nt u w guście liryki
ł
^allarmeVn L "e Z(i8fcawie�ie. ..wrażeń", pasowało
y C e m j 1, a
Podob ' drugiego naczelnika symbolizmu.
0 M a l l a m ć
fch uczr ^,! ^?^' " ustnie na wielbicielów swo-
Symb 1ÓW M
^re 33TI S& T-T* � ^ *
eiuządza. J tak jest, to należy mu W
e z e h
f
 Norowo^S Imt;,^' ;' ' ' ^ ' <"" ^ '''-"Si- wylanie 1887 r"
r
�ehos 4 trarefs , "! '' ,(T1 d ;il"in... oni et rfpcreut.'. par toiis W
a
[95
rzeczywiście szacunek uczniów, ale szersza publiczność nie
ma potrzeby uznawać jego geniuszu, którego owoców nie
widzi. Drwią też nie sami tylko profanowie z wrzekomej
znakomitości Mailami e'go, za co odbierają przezwiska  głup�
ców," nie rozumiejących się na wartości duszy poetyckiej.
Wielką radość wywołał w obozie syinbolistów paryz-
kich tomik poezyj Jana Moreas'a p. t.  Namiętny piel�
grzym" (Le jjelerin pdssione, 1891 r,), w którym autor na�
śladuje język i składnię XV i XVI wieku. Koleżeńskim
bankietem powitano ten fenomen literacki. Sabemuspapam,
mamy nareszcie poetę, wołano przy kieliszku i Avróżono sym�
bolizmowi świetną przyszłość.
Oto mniej więcej wszystko, co symbolizm paryzki wy�
dał dotąd głośniejszego. Próby nowej poezyi, wychodzące
W dawkach bardzo skąpych od czasu do czasu z pod piór in�
nych autorów minorum ijentium (Laforgue, Dumni-, Vignier
i in.) można pominąć, gdyż nie przekroczą nigdy kółka wza�
jemnej adoracyi.
Obłudna to zresztą adoracya, czego dowodem rezul�
taty intervievu Juliusza' Hurefa, Jak Verlaine sponiewie�
rał hurtem wszystkich symbolistów, tak kąsa każdy z nich
po szczególe szczęśliwego współzawodnika, Odczytując
 ankietę literacką" Hurefa, słyszy się ciągle syczenie ma�
lej zawiści, nie mogącej znieść cudzego powodzenia. Bar�
dzo nieprzyjemne wrażenie robią przyszli mistrzowie litera�
tury francuskiej w oświetleniu pomysłowego reportera.
Samo określenie symbolizmu nie należy do zadań ła�
twych, tak bowiem twórcy, jak teoretycy szkoły me umieją
wyttómaczzć jasno swoich dążności reformatorskich. Uje�
cie definicyi utrudnia jeszcze ta okoliczność, że pod firmę
symbolizmu podszywają, sie dekadeuci. jak: Verlaine. Ohil,
Rimbaud i in., którzy, wykładając po swojemu znaczenie
symbolu, przyczyniają się do powiększenia zamętu.
/
196
 Sadzę  uczy Mallarme *)  że należy dawać t^
ko aluzye. Kozpamiętywanie przedmiotów, obraz, wysnu�
wający się z marzeń przez nich pobudzonych  oto śpiew.
Parnasiści biorą rzecz całą i pokazują ją taka. jaką jest. po�
zbywając się w ten sposób tajemniczości. Nazwać przed-
miot, znaczy to gamo, co stłumić trzy czwarte przyjemno**
poematu, polegającej na szczęk,,i stopniowe<)o domyślania sio
Poddar przedmiot, oto marzenie (le mgyerrr roiła le reve}
Dokładną wskazówką tajemnicy, stanowiącej istoto symbolu,
jest: wywoływać powoli przedmiot, aby pokazać stan duszy
przez seryę odcyfrowań.
" ~J, r o d k i e m symbolu jest suggestya  mniema Karol
Alorice *). _ Trzeba dać ludziom pamięć czetroś czego ni�
gdy nie widzieli.
 Symbolizm jest poszukiwaniem nieznanego prasę*
znane nieludzkie-,, przez ludzkie (da nonhumaiu parFh*
")- twierdzi Adryan Kemach-.
a e y
y pr e
�" ; M * N , ' >Twi {lzy�'ać wagę tylko do tego - pra�
wi Maeterhnek***)_z czego nie możemy sobie zdać sprawy.
1
 � K f ^ ^ jest symbolem, a symbol nie znosi czyn-
c ! ! ł o
Z"!* * wi e k a . Rozbrat bezustanny panuje " *
U> s l i n s [ s i l i i l i
' "; fmbolu człowieka, który sie w nim uh*
�*. symbol poematu jest ogniskiem, którego promienie ro*-
2 ""i "', me s k onc zoność, a promienie te, o ile wychodzi
b
moi ?, , ,ezvvz"l*lne.oo. podobnego tym. o jakich była
2 Vl 1 d o n i o s ł
m7ntt I "' " *' "* ^ któi-ą ogranicza jedy-
80 m ,iemi ok!l K dde l et) C
k e fi? 'TT ' - - ^ � l'" ' '
kie powmno yć świątynią  mrzenia.
b
owyzsze określenia najgłośniejszych z pomiędzy syro-
*>Jul u, zH r t; . ,  , 6, ,
S e j J l k wy i t t }
lJulm Euret, jak wyżej: srr. sr,
SZ
' 1890 r., zeszyt ,, -.-"en,, ,,ro.,�s-] . t ,tre�.tr M 1�*
3 E T * *****
( M
giqae,�
fil II i
197
bolistów przypominają, napuszoną gadaninę młodzików, któ�
rzy, nie umiejąc się jeszcze logicznie wyrazić, pok rywają
nieudolność i ubóstwo myśli  niądremi,1'  głębokiemi" słowa�
mi. Bo na dnie tego szumu tajemniczych frazesów spoczywa
jakiś sens, jakiś ślad definicyi, "którą trzeba wyłuskać z po�
chwy śmiesznej frazeologii. Symholiści nie życzą sobie po-
" prostu nazwania rzeczy po imieniu,, plastycznego, pełnego
odtworzenia danego przedmiotu. Według nich powinien ar�
tysta potrącić zaledwo o rzecz, myśl, uczucie, wywołać wra�
żenie, pobudzajcie nie do myślenia, lecz do marzenia. Świą�
tynią marzenia jest każde dzieło poetyckie (Maeterlinck) 
trzy czwarte przyjemności zniweczył, kto wymienił przed�
miot (Mallarme).
Xie ma nic nowego w tej rzekomej reformie symboli-
stów, poezya bowiem  nastrojowa" (niemieckie Stimmuny)
nie należy do wynalazków nowszych czasów. Znali jej mgli�
ste widziadła bardzo dobrze romantycy (głównie niemieccy)
i lirycy wszystkich czasów. Dla takiego zresztą drobiazgu
nie warto było tracić tylu słów i robić tyle wrzawy. I sym�
bolu, który jest w poezyi jednym z głównych środków uwy�
puklenia myśli i uczuć, nie można zaliczyć do zdobyczy no�
wych mistrzów francuskich.
Gdyby w symbolizmie nie tkwiło aic więcej nad sym�
bol i nastrojowość, możnaby przejść po niui do porządku
dziennego, byłby bowiem wówczas tylko odmianą dekaden�
tyzmu. Ale oprócz estetyki i techniki posiada on także wła�
sną filozofię.
Karol Morice. jedyny z pomiędzy syuibolistów-dekaden-
tów (jego własne określenie), który zdobył się na próbę uję�
cia luz
nych dotąd, nieustalonych formułek w pewną całość,
odchyla rąbek zasłony, pokrywającej tajemnicze oblicze
symbolizmu. Tylko rąbek, i on bowiem, wierząc, jak Mal�
larme, że  dar jasnego wyrażania się jest łaską drugorzęd�
ną'' (qae la clartr est tmegr&ce seco-ndaire), posługuje się
198
gwarą nie  zwyczajnego śmiertelnika," lecz .podniosła, mi-
styćzfla mową" magów i alchemików.
W książce p.t.  Literatura chwili obecnej-' (LaliUrm
redetout-a-1'heure) usiłował Morice zobrazować historyę.
fflysli ludzkiej (Len formules mcompliea) i rzucić garść świa�
tła na chaos obecny (Influence* nouoelle*: formule* nonrelles).
Dzieło otwiera rozdział wstępny p. t.  O prawdzie i o pięk-
kńie" (De U VeriU et de la ~lkanlć), a zamykają jo  Komen�
tarze do przyszłej książki" (Commenłaires d'un liwe futur).
Aczkolwiek się Morice w przedmowie (AverHtt#ement) za�
strzega przeciw- tytułowi szampiona, występującego w imie�
niu pewnej grupy, oświadczając wyraz
nie, że bierze cała od�
powiedzialność za wygłoszone sądy i teorye tylko na siebie
Connengage ici l a respontabilite de faukwr), mimo to
q w
można jego studyum uważać za rodzaj manifestu  młodej
Francyi."
Streszczenie dzieła Moricea nic miałoby celu. chociaż-
ł tlatego, żeby niczego nie nauczyło. Doktryner i ffl�*
symbolistów-dekadentów nie stara sie ani o jasny wykład.
awJ> Porządną budowę całości. Zamiast spokojnie argfr
nitouac, wyrzuca on z siebie potok wielkich słów i zawi-
W ZUi l c z u e cze
S TT*' J M niezrozumiałych dla  m-.
ln o wd z
T ]" ' ' i e tylko wsuwa  wągr. ułatwiającą prtf: ;
^ P d o nnsteryów symbolizmu. ^ ^
I tak czytamy zaraz na pierwszych stronnicach " ):
loczeiudopuseili się wielu grzechów, co należy-
ouiedzwc bez ubliżenia ich godności. Wolter i encyklop*
0 0 1 b : mi e S ZUe [ z l e d z i e ł
S n ? ? ^ Pupnlaryzujac
tizebm? . ^ J ^ ^ ^ u uniepOr
c ^
n a u k ę P o d p i ó r o m o j e
"icn, którzy poprowadzili dalej w bieiącem stuleciu tc.W
! C;U U u 5
6, 7, V '"' ^ " " ^ "A-�tnre de tut A rheure*; i ^" '" " *'
'
m
199
botę niemądrą. Wiem dobrze, iż ściśle wziąwszy, nie odpo�
wiadają oni za skutki straszliwe, których nie mogli przewi�
dzieć; wiem także, iż panów tych ożywia uczucie szlachetne,
że ulegli prozelityzmowi, co sprawia, że nowa idea, jak mó-i
wi Carlyle, pali mózgi trochę, inaczej, niż złoto kieszenie.]
Ale są to mimo to zapały nierozważne, które przyspieszają
dekadencye społeczeństw. Należy żałować, iż nasi uczeni
nie zrozumieli, że, popularyzując wiedzę, przyczynili się do
jej rozkładu, że oddawanie Zasad (Les prindpes) na pastwę
podrzędnych pamięci (aux m&moires infiriewes), znaczy to
samo, co narażenia ich na niepewności wykładów bez powa�
gi (aiix inr-erritiales cTinterpćiations sans aiiloriti), błędnych
komentarzów i różnowierczyeh hipotez. Bo słowo, zam�
knięte w książkach (Le Verbe eticlos dans les livres), jest
rzeczą martwą; książki nawet mogą przepaść, a zostaje tyl�
ko prąd przez nie wskazany, powiem, z nich się wydobywa�
jący  a co zrobić, gdy wywołały burze i rozpętały ciemno�
ści? Oto jest rezultat najoczywistszy tego dziecinnego po�
pularyzowania wiedzy."
  Od czasu kiedy ludzie znają adres księgarza, który
może im za cenę umiarkowaną dostarczyć wytłómaczenia ta�
jemnic świata, od chwili, kiedy tym ludziom powiedziano, że
wszystko sprowadza się do A = B, arogancya głupców uro�
sła niepomiernie. Któżby im chciał opowiadać o głębi my-
tów i piękności bajek? Formułek tylko domagają się, 2 i 2
czyni 4, bo to istota wszystkiego. Dwa a dwa czyni cztery
stłumiło łaskę ducha (la yrace de Tesprit). Duch!? Mówi
się dziś tylko o inteligencyi, duchowi zaś (esprit, nasze
 spryt")  niegdyś boskiemu Spiritu*  zostawiono przez
symbol bardzo jasny znaczenia kalambura (les sens d'iui ca-
lemboui-)."   okropnie to ludziom pochlebiało, gdy im po�
wiedziano, że Mojżesz był tylko lekarzem, a Chrystus czło�
wiekiem  i poziom świata obniżył się."   Oywilizacye
Starożytne przepadły, gdy do kolegium wtajemniczonych
"
2t
wprowadzono niegodnycli uczniów. Ponieważ Indzie pospo�
lici nie mogli znieść" pełnego światła wtajemniczenia, przeto
zgasili je, stłumili." *)
W ten sposób nie odezwałby się żaden pozytywista.
ewolucyonista, materyalista, żaden wogóle niewolnik wie�
dzy, padający w proch przed  faktem." Głos to człowieka,
który rozumie dobrze nierozum rozumu, usiłującego wytłu�
maczyć wszystko za pomocą obserwacyi i eksperymentu 
głos reakcji przeciw bałwochwalstwu naukowemu ostatnie!]
czasów.
Albo określenie bieżącego stulecia, dane prze/ Mori-
ce a *\.
_ Straszliwy wiek XIX! Z oczami na pół otwarte-
mi, jeszcze niezupełnie rozbudzony po zmorze, która go du�
si, me posiada się, nie wie, co z sobą począć. Pożąda tyl�
ko, pożąda, pożąda, o Boże, z tekiem pragnieniem, jak świat
nigdy nie pożądał...
, Skarga to wychowańea wiedzv niezawisłej, która po-
drazmwszy pychę i apetyty człowieka, opuściła zawiezio�
nego w chwili, gdy mu się zdawało, iż dojdzie nareszcie,
dokąd ludzkość zmierza, od lat tysięcy.
Po tej bardzo ładnej definicyi X I X stulecia następuj''
j?m^co naprany akt oskarżenia, rzueouY w twarz Kościo�
łowi, ze , me umie jakoby przygarnąć człowieka nowocze�
snego, Ale na dnie tego aktu drży tęsknota za religią, *
wiara w Objawienie, różnica się stanowczo od chłodnej
Kiytyki pozytywistów.  Powiedziałem już - mówi Mori-
, 0Ze i m
wi,i . * yd " ' 'Yi' po ( l t l l S czasie będziemy pod^
\M.ni zmartwychpowstanie wielkiej  Uśpionej" (de la gra**
311
Endormie), której sen robi wrażenie snu śmiertelnego. Bę�
dziemy wówczas wierzyli i zawołamy z radością entuzya-
styczną:  hosannah!"  Poeci i myśliciele, słyszymy powie�
wy tajemnic, odzywających się głucho w głębi zjawisk,
i idziemy do światła, do życia, chociażby po przez ciemności
historyczne, jeżeli nam one pokazują więcej życia, światła,
aniżeli mrok współczesny, zdający się prowadzić" taniec
umarłych."  Szukamy prawdy w harmonijnych prawach
piękna, wydobywając z niej całą metafizykę  bo harmonia
odcieni i tonów symbolizuje harmonię dusz i światów  i ca�
łą wogóle moralność": ponieważ wywiedliśmy słowo  konne-
łeteu ze słowa honestus, które oznacza  piękno"...
Zastanawiając się w rozdziale czwartym (Formides
nowelles) nad znaczeniem dekadentów-symbolistów, mówi
Morice:  Na dnie ich myśli spoczywa pragnienie wszystkiej.
Synteza estetyczna, oto, czego szukają" (jak wyżej; str.
297). Sumując ostatecznie sądy swoje o przeszłości i wska�
zówki na przyszłość, oświadcza:  wielka analiza ostatnich
trzech wieków nakazuje chwili obecnej obowiązek logiczny
syntezy (le devoir logique de la syntese). Po stopniowem
zbadaniu przez literaturę dokładności (litterature de preci-
sion), posługującą się środkami sztuk geometrycznych, nie�
ruchomych, duszy, uczuć i wrażeń zmysłowych człowieka,
należy  poddać teraz całego człowieka przez całą sztukę"
(sitggirer touł l'homme par tor.t fart)* (str. 538).  Analiza
była smutna, gdyż wygnała ducha, podzieliła dziedzictwo...
Synteza wraca ducha swojej ojczyz
nie, łączy znów dziedzi�
ctwo, kojarząc sztukę z prawdą i pięknem. Syntezą sztu�
ki jest: wesołe marzenie pięknej prawdy. (Le rteej&yem de
fe v6nU belle; str. 350).
Wsłuchawszy się dobrze w tę śmieszną gwarę misty�
czną, która ma być  głęboką," przywykłszy do barbarzyń�
skich słów i określeń JIorice'a, rozumie się powoli cele sym�
bolizmu. Nowi prorocy wykwitli tak samo jak spirytyści i
26
Sa SehjrłA
n Wieku
-
'202
okultyści, z reakcyi uczucia przeciw rozumowi, ducha prze�
ciw zmysłom. Zamierzają oni odegrać rolę romantyków
niemieckich, oburzonych na chłód i płaskość  oświecenia.1-'
Zniechęceni do pozytywizmu i ewolucyonizmu, który zgubi)
po drodze, w pogoni za taktami, tajemnice wszechświata
i psychologię człowieka, zastąpiwszy pierwsze prostym me�
chanizmem, a na miejsce drugiej podsunąwszy fizyologię 
przerażeni praktycznemi skutkami światopoglądu materya-
listycznego (walka o byt, dobór naturalny), symboliści marzą
o zmartwychpówstaniu w sztuce pełnego człowieka (z duszą),
o harmonii między prawdą (tem co jest) a pięknem (tem, co
być powinno), czyli dobrem, co na jedno wychodzi. Ma�
rzą  dotąd bowiem nie zdają sobie dokładnie sprawy z dą�
żności jutra, które widzą dopiero jakby pod zasłoną, utkaną
z mgły. Ztąd ich bałamutny sposób wyrażania się, ich cie-
mna frazeologia w rozprawach teoretycznych, a dziwaczne,
potworne nieraz eksperymenty w utworach poetyckich.
Stoją oni na progu nowego kierunku literackiego... Przeczu-
Waja jego ideały, nie ogarniając ich jeszcze świadomie.
Stanowią oni ze spirytystami i okultystaini jedną rodzina
połączeni z nimi wspólnemi zaletami (niechęć do materyali-
zmu, tęsknota za religią, wiara w duchowość i celowość
człowieka) i wspólnemi wadami (niejasność doktryny, niepe�
wne szukanie drogi, przerzucanie sie z jednej skrajności,
z materyalizmu, w drugą ostateczność,'w mistycyzm).
Opowiada Morice:  Niewielu z pomiędzy tych młodych
ludzi posiada dokładne wiadomości o religii i filozofii. Z ter�
minów technicznych religii spamiętali sobie ładne słowa, jak:
cymboryum, monstrancya i t. p. Niektórzy z nich nauczyli
się od Spencera, Mill'a, Schopenhauera, Comte'a i Darwi�
na,strzępów terminologii. Ezadcy są, którzy wiedzą na�
prawdę, o czein mówią... (jak wyżej; sta. 274).
Sam zresztą Morice, chociaż czytał i myślał niewątpli�
wie więcej od reszty symbolistów, nie umie jaszcze oddzielić
203
dekadentów od symbolistów, miesza rodzaje, szkoły, doktry�
ny, ludzi. Mówiąc o świecznikach XIX stulecia, zestawia
obok siebie: Edgara Poe, Carlyle'a, Herberta Spencera, Dar-
win'a, Augusta'Comte'a, Klaudyusza Bernard'a i Berthelo-
t\... (str. 57). Edgar Poe i Klaudyusz Bernard, Carlyle,
Berthelot... pies z kotem, woda z ogniem?...
I być inaczej nie może. Na początku każdej rzeczy był
zawsze chaos. Dopiero dłuższy czas porządkuje nowy mate-
ryał, wprowadza ład do mgławic myśli i uczuć, rzez
bi po-
chwytne, wyraz
ne oblicza autorskie.
Jeden z najmłodszych symbolistów paryzkicli, Henryk
de Regnier, badany przez Huretfa, odpowiedział bardzo ro�
zumnie. Symbolizm jest, zdaniem jego, rodzajem schroni�
ska dla wszelkich nowicyuszów literackich, dla wszystkich
tych, którzy nie mają ochoty wstępować w ślady parnasi-
stów i naturalistów i walać się w błocie, jak oni.  Ścigam
zewsząd, prawie jednogłośnie oplwani, czują potrzebę zacia-
gania się pod jakiś wspólny sztandar, aby módz walczyć
skuteczniej przeciw zadowolonym. Za lat pięć, dziesięć zo�
stanie niezawodnie bardzo niewiele z obecnej sumarycznie
improwizowanej dowolnej klasyfikacji (Juliusz Hnret; jak
wyżej; str. 91 i 92).
Bardzo to trzez
we zdanie, przynoszące zaszczyt mło�
dości Henryka do Regnier. Obecny obóz symbolistyczny
przerzedzi sie prawdopodobnie niebawem. Z chwilą, gdy
wyjdzie z niego kilka prawdziwych talentów, które wrócą
w literaturze cześć światopoglądowi idealuemu, do czego
cały ten ruch zmierza, uformuje się nowy kierunek wyraz
�
niej. Wówczas nie będzie nikt zaliczał do symbolistów
takich zwyrodnionych dekadentów, jak Yerlame i Barbey
d-Aurevilly, bawiących się dla odmiany, między jednym
brudem a drugim, w katolików, albo takich kuglarzow lite�
rackich, jak Rimbaud i (Jhil, lub w końcu apostołów ordy-
naryjnego parweniuszowstwa w rodzaju Barres a.
*D4
Ale do ostatecznego skrystalizowania się mgławic
symbolizmu potrzeba rzeczywistych talentów twórczych,
a tych dotąd nie widaC. Jedyny Maurycy Maeterliuck
zwraca na siebie uwagę nowemi ciągle dziełami.
Maurycy Maeter linek zaczął kary erę autorską tomi�
kiem poezyi lirycznych p. t.  Cieplarnia" (Serres chaudes),
które odznaczają się, według zapewnień jego wielbicielów
 niezmierzoną głębią." Drobiazgi te są w istocie tak  głę�
bokie," iż nie sposób dostrzedz ich dna, czyli jakiegokol�
wiek sensu. Szum frazesów, zestawionych bez ładu, zawra�
ca głowę, wyrażając się trywialnie. Nie do symbolizmu,
lecz do dekatentyzmu i to w gatunku najgorszym należy za�
liczyć  Cieplarnię." Właściwy symbolizm występuje dopiero
w t. zw. dramatach Maeterlinck'a.
Napisał ich rozgłośny dziś belg kilka, z których pierw�
szy p. t.  Księżniczka Malena" (La princesse Maleine), wy�
dał w paz
dzierniku 1889 roku tylko w 25-ciu egzemplarzach.
Po  Malenie" nastąpili  Intruz" (LHntruse) i  Ślepcy" (Les
Aveugles), dalej wyszło z pod prasy  Siedm Księżniczek"
(Les sept Princesses), w końcu  Pelleas i MeUzanda."
 Księżniczkę Malenę," aczkolwiek jej to zawdzięcza
Maeterlinck sławę europejską, można pominąć, elnkubracya
ta bowiem, sklecona z różnych rysów, zabranych postaciom
Szekspira (Lear, Makbet, Hamlet i in.), nie rzuca jeszcze
pełnego światła na cele symbolizmu. Najplastyczniej wystę�
puje  reforma" w dwóch jednoaktówkach, w  Intruzie"
i w  Ślepcach."
W sali  dość ciemnej" (informacya autora) starego
zamku, zaopatrzonej w okna kolorowe, w których przeważa
barwa zielona (także informacya autora), znajduje się kilka
osób: ociemniały dziadek, ojciec, wuj i trzy córki. Towarzy�
stwo zachowuje się spokojnie, gdyż obok, w sąsiedniej kom�
nacie, spoczywa położnica, której życie wisiało przez dni
kilka na włosku. Ale nie ma już obawy. Niebezpieczeń-
'205
stwo minęło, jak zawyrokował lekarz. Przy chorej czuwa
Siostra Miłosierdzia, więc rodzina może wytchnąć po trwo�
dze dłuższego czasu.
Rzecz dziwna... Mimo zapewnień lekarza i widocznego
polepszenia chorej, dziadek nie czuje się uspokojonym.  Nie
wiem, co mi jest  mówi  chciałbym, aby ten wieczór już
minął." Daremnie starają się młodzi rozproszyć niczem
nieuzasadnione przeczucia starego. Ślepiec nie daje się prze�
konać. Słyszy on jakieś' szczególne szmery, odgłosy, szepty...
Równocześnie z rosnącym niepokojem niewidomego
dziadka, zaczyna się i przyroda, otaczająca zamek, czegoś
trwożyć. W głównej ulicy podnosi się wiatr  drzewa
chwieją się lekko zdaje się, jakby ktoś wszedł do ogrodu
słowiki milkną nagle  łabędzie, płynące na stawie, lękają
się  wszystkie ryby zanurzyły się  pies schował się do
budy  listki róż opadają  ktoś chodzi po ogrodzie 
w końcu odzywa się brzęk kosy ostrzonej i nastaje cisza
śmiertelna.
Teraz zaczyna się dziadek  nieproszonego gościa,"
 intruza" domyślać. On jeden, chociaż, albo raczej dlatego,
że nie widzi, słyszy doskonale najlżejsze szmery i czuje
zbliżanie się straszliwego wykonawcy. To śmierć nadcho�
dzi... Już weszła do sali, zasiadła wśród żywych, uiedo-
strzeżona przez nich, słucha ich rozmowy, czeka widocznie
na porę właściwą. Zegar wydzwania północ  słychać
szelest szybkich kroków, biegnących w stronę pokoju cho�
rej... Dziadek przeczuwał dobrze. Śmierć poszła zadusić
nową ofiarę...
Ten sam przedmiot wypełnia drugi dramat Maeter-
lincka p. t.  Ślepcy" (Les 
reugles).
Na czele  Ślepców" umieścił autor następującą infor-
wacyę:  Prastary bór północy, wiekuistego wejrzenia, pod
niebem głęboko ugwiażdżonem.  W pośrodku i ku głębiom
sceny, siedzi bardzo stary ksiądz, owinięty w obszerną czar-
206
na opończę, ^piersie i głowa, lekko w tył przechylone
uertelme nieruchome, opierają się o pień olbrzymiego,
nplastego dębu Twarz jego przerażająco blada, ma nL
f r ó d k t ó
i f' . I�PH hmMć W0Bku' P� ^ ^j ą wpóło-
ait fioletowe wargi. Oczy nieme i .łupem siojące nio
pati/ą juz ku widzialnej stronie wieczności i wydają się za-
l k i e
f, "" V1" od "! J �czby b6J6wtóesp*�n tanych /łez.
ę
P e j b l a ł 0 S ! d Padaj s
r Z n ^ I T � * ^"!emi , rzadkiemi ko-
b a r d z i e
n^wtz ^ ' J nęconą i bardziej znużoną,
b o r ^ T ' V* �taCZil w b a c z n e m mi J c z �" lH>�9Pneg�
Dom. Ręce nadzwyczaj chude spoczywają kurczowo sple�
cione na udach" i t. d. *) Kurczowo spie
i n f 0 r ma i l
stea J U l w , ^ sytuacyjna Maeterlincka .,na-
1
s t as zne^ �dp0wi edni 0' ^ t o wu j ą c go do czego.
W n 5 d dzi ewi ci 5
dza J 2 Ś K r ' �ffo lasu porzuconego księ-
l
et w u "t ' s z e s c i u mężczyzn i sześć ko-
m
bawem aby \2 T ' 4 < '1 Z o d s z e d ł d z i t ó
^ * wróci nie-
przyroda SWA,-., wiazema, jakich doznają, zaczyna
b 0 k J
E E S S f l A
f f r r f ^ � ^I>c-^izywa się
r 0 P k j n y W a r m O T Z a f o r
macya autora) t l � � * ^ "
f 1
1 1 n l e
stwinl li - 7 4  . r " ^ fakÓW Spad � <* * W
z
woli godzinę dwraa t e Z, *� ' ^ *>*"!* P�"
1 1 0 Cn e Z
waja sie w C f e Z S ^ "!dof?na * "!' � *
cl r ownych^-zeE" t V* " ?0 Wi e l k i c h t a k ó w
* "
k l y k l e m
stem4waVto; y, J ; Ł* ^Pi eni em liścia-
0 w w
y Poiyw wiatru wstrząsa lasem-liście sy-
) Pnekład Zenona Prs
H Ó 7 d r a ma t v
Maeterlinoka ,l] . warszawskie! �M r . T ' ' " *�*" "** .
a
J B,
W">*eiii Xajcelniejszych Utworów".
207
pią się ciemnemi chmurami ślepcy, dotąd spokojni, zaczy�
nają się czegoś lękać boimy się, boimy oddawna! podają
sobie z ust. do ust w lesie zrywa się wiatr, a morze zaczy�
na gwałtownie ryczeć kobiety klękają, jęcząc zdała sły�
chać kroki zbliżają się już sąblizko -zatrzymały się wpo�
śród ślepych kto jesteś? pyta młoda ślepa milczenie śle�
pi poznali teraz  nieproszonego gościa", więc najstarsza
z niewiast woła: miej litość nad nami!...
 Intruz" i  Ślepcy" Maeterlinck'a nie są dramatami
w zwykłem rozumieniu. Nie ma w nich ani walki zewnętrz�
nej człowieka z instyktami i pożądaniami, ani zewnętrznej
z okolicznościami, z których wytwarza się  akcya;" nie ma
charakterów, działających ze świadomością, ani prawidło�
wej budowy utworu scenicznego. Dotychczasowe pobudki
czynności dramatycznej, zrozumiałe dla widzów, zastąpił
Maeterlinck motywami mglistemi, wzmacniając je znakami
przyrody, która bierze żywy udział w wypadkach, odnoszą�
cych się do człowieka. Tak w  Intruzie," jak w  Ślepcach"
i w reszcie  dramatów" autora belgijskiego odgrywa prze�
czucie rolę naczelną. Dziadek ( Intruz")  nie wie, co mu
jest, i chciałby, aby się ten wieczór już skończył"  nfewi-
domi ( ślepcy")  boją się oddawać czegoś" babka ( Siedm
Księżniczek")  powtarza ciągle, że się  cos' w sali zmieni�
ło" Melizanda ( Pelleas i Melizanda") chce uciekać z zam�
ku, chociaż nie zdaje sobie sprawy dlaczego. To przeczucie,
rodzaj greckiego ananl;e lub romantycznego iatalizmu, prze�
ciwko któremu byłby wszelki opór daremnym, ilustrują za�
burzenia w naturze (szum wiatru, opadające liście, trwoga
zwierząt, tajemnicze głosy i szmery).
Nie dramatami są utwory dyalogowane Maeterlinck'a,
lecz po prostu obrazkami, których celem: wywołanie jakie�
goś groz
nego nastroju za pomocą środków sztucznych. Stim*
munysMld nazywają niemcy takie fantazye.
Xa przekór pozytywistom, którzy usiłowali zrobić
208
z człowieka zrozumiałą dla każdego maszynę, ulegającą, tylko
nakazom zmysłów i pospolitego rozumu, kładzie Maeterlinck
nacisk na świat zjawisk tajemniczych, nie ujętych dotąd
przez naukę, a mimo to istniejących. Jak spirytystów i ka-
bahstow współczesnych, pociąga i jego  niepoznawalna,"
wchodząca powoli, częściowo w zakres poznawalnych.
Co dawniej  strachami,"  przywidzeniami,"  zabobo�
nami " zwano, zaczyna przybierać obecnie formy oczywisto-
te. Zacząwszy od pomyślnych badań nad hypnotyzmem,
który p^ t a ł być przesądem z chwilą, gdy się nim Char-
cot zajął, postępuje, ciekawy duch ludzki bez wytchnienia
naprzód, szukając odpowiedzi na otaczające go zagadki.
Maeterlinck usiłuje uplastycznić artystycznie co spirytyści
i kabalisci próbują na drodze eksperymentów naukowych
wydrzeć z paszczy  niepoznawalnej."
t ) l i wos
 n"!,5e !l l egf Wi * I H że sztuka przyszłego pokolenia
powuna dopełnić charakterystykę natury Judzkiej dolącza-
m ZeWn
Z t T ^zny^ Podstępnych dla zmysłów i po-
T0Znm
owa S \ **&*>**** się w czynie dokonanym,
0
Hie n I r * * � " PWczyn, które składa-'
nallvc, re p 0 S t ę p 0 Wa n t ó- Tysiące rzeczy, nie
WS1,Óhleff Z
3 c v c Z � " ^ � � U bo Przekra-
m 6 b e z p o ś r e d n i e
sn? wr a Lr t J ^serwacyi (przeczucia.
, , a Zn a k l ]Uew
tv inh ' " ' i'tłomaczone niczem wstre-
g 1 Z e l y
m r s d ' P 1 ' ? ' Zab0b�"^ i " *" >- ^l>ływaja nieraz
0
Xwr e^e^e ma J e f l n 0 S t e k' " " * * ł * l j . trzez
wości.
t a J e MUi c z C i
2 2 S 3 J 2 5 . " ^ ^ "^zbadana dotąd
0
7 � . ; i a z K l e ż ' zasługuje niezawodnie na popar cie,
6 Wy i ka a b y t 0 d e ł ni e ni e
w S w S S f ," ' �P miato stano-
P d St a Wę
ono m ć 212 " ' ?, WAiitogH człowieka. Może
t
j ak
"!ZA
T ? \ T � � Wd a n i e charakteru lub
n
MWOrn artystycznego jako motyw zasadni-
* " *  I
209
czy, wytwarza dziwadła, eksperymenty w rodzaju  Intru�
zów" i  Ślepców."
Wychodząc z zasady, że natura, która jest w poezyi
epok matcryalistyeznych martwą dekoracyą, bierze czynny
udział w losach rodu ludzkiego, Maeterlinck każe jej żyć
czuć, myśleć, towarzyszyć ciągie człowiekowi, odzywać się
tajemniczemi głosami. Ztąd w jego dramatach owe boga�
ctwo: szumów, szelestów, stukań i t. d.
Doświadczenia belgijskiego symbolisty nie wywołały
na scenie spodziewanego wrażenia, jak inaczej być nie mo�
gło, co bowiem przy czytaniu wyobraz
nia dopełnia, ginie
w wykonaniu scenicznem. Szumy drzew, dalekie poświsty
wiatru, łopotanie skrzydeł ptasich, ostrzenie kosy i t. p,
..akcya," nie zwracają w teatrze nawet uwagi, gdy się nie
wie z góry, że, mają coś oznaczać. Człowieka zresztą przy
zdrowych zmysłach zajmuje w teatrze głównie człowiek, lu�
dzi zaś nie ma zupełnie w  dramatach" Maeterlinck"a. Wy�
stępuje za nich i działa wyłącznie przyroda lub czynnik ta�
jemniczy, niewidzialny (śmierć, przeczucie).
Teatr nie nadaje się do eksperymentów literackich.
Najwięcej zmysłowy ze wszystkich rodzajów poezyi, najpla-
styczniejszy i najpełniejszy, skrępowany nadomiar warun�
kami sceny, nie ma ani czasu, ani miejsca do subtelnego ma�
lowidła psychologicznego. Drobiazgowe cieniowanie i wcie�
lanie przeczuć, znaków, głosów... nie jest jego rzeczą. Wie
o tem sam Maeterlinck, gdyż usiłuje wynalez
ć jakąś inną
dramaturgię.
W organie młodych poetów belgijskich (w La Jeune
Belgiąue, w r. 1890), rozrzucił autor  Intruza" garść uwag
o teatrze, które ułatwiają zrozumienie jego techniki scenicz�
nej. Zdaniem Maeterlincka, powinien być teatr  świątynią
marzenia" (le tempie du reve), wszelkie zaś marzenie nie zno�
si  obecności"  człowieka." Znaczy to, przetłómaczone na
język  niewtajemniczonych," że nie istota żywa, nie aktor
HA Schyłku Wicku
210
powinien odtwarzać dzieło dramatyczne, z chwilą, bowiem,
gdy aktor  wkracza w sferę symbolu," przepada złudzenie.
Maeterlinck nie zdaje sobie jeszcze sprawy z tego, co-
by mogło zastąpić w teatrze człowieka (majaczy o znacze�
niu rzez
by, bąka o maryonetkacli, o figurach woskowych,
o powrocie do prastarych, pierwotnych form sceny), tyle
wszakże pewna, że chciałby usunąć wykonawcę żywego
z dzieła dramatycznego i powierzyć jego odtworzenie jakimś
automatom, które,  nie posiadając przeznaczeń własnych,,
nie zacierałyby już identycznością swoją identyczności bo�
haterów,"
Wyznanie powyższe tłumaczy cel dramatów Maetei^
lincka (przeznaczył je dla teatru maryonetek). dziwnie chao�
tyczną budowę i śmiesznie prosty język, .lego cienie, czy
karykatury ludzi przemawiają w sposób następujący ( Siedm
księżniczek"):
Król. To on, to on!...
Królowa. Gdzie on, gdzie on? Czy to on? Nie po�
znaję go już!... Owszem, owszem, poznaje go jeszcze! Och
jakiż on wielki! jakiż on wielki! Stoi u stóp wschodów.
Czyś to ty, czyś to ty? Chodz
na górę, chodz
na górę! My
jesteśmy już tak starzy oboje! Nie możemy już zejść na dół.
Chodz
na górę, chodz
na górę, chodz
na górę!
Król. Strzeż się, abyś nie upadł. Strzeż się...
Królowa. Chodz
na górę, chodz
na górę, chodz
na
sror
* "
Królewicz. Moja biedna babko, mój biedny dziadku.
Królowa. Och, jakiś ty piękny! JakeŚ urósł, niuje
dziecko. Jakiś ty wielki, mój mały Marcellusie.
Królewicz. Och, moja biedna babko, jak włosy ci zbie�
gły- O, mój biedny dziadku, jak broda ci zbielała,
królewicz. Gdzie są moje siedm kuzynek?
Krohwa. Tu, tu, uważaj, uważaj... nie mówmy o tem
211
zbyt głośno; one śpią jeszcze; nie trzeba mówię" o tych, kiń-
rzy śpią...
Królewicz. Śpią?... Czy żyją jeszcze wszystkie siedm?
Królowa. Żyją, żyją, żyją; uważaj, uważaj; śpią tu,
śpią ciągle.
Królewicz. Śpią ciągle? Co, co, co? Wszystkie siedm,
wszystkie siedm?...
Królowa. Och, ocli, och! Coś ty pomyślał, coś ty
śmiał pomyśleć, Marcellusie, Marcellusie? Prędko, prędko,
pójdz
prędko!... Czas je zobaczyć...
I tak ciągle. Słowa Maeterlinck'a płyną wolno, leni�
wo, szare, jednostajne, jak krople deszczu jesiennego, po�
spolite, bezbarwne, trywialniejsze nawet od gwary prostego
ludu. Przeplatane ciągłemi powtarzaniami i wykrzykni�
kami, urywane i przerywane bez potrzeby, przypominają
zdania Maeterliuck'a mowę dzieci lub obłąkanych. Ma to
być jakiś sztuczny język pierwotny, robiony rozmyślnie, jak
twierdzą wielbiciele belgijskiego symbolisty. Tu i owdzie
tylko błyśnie zwrot jaskrawszy lub zadudni wykrzyknik sil�
niejszy, ale dzieje się to bardzo rzadko. "
Jeżeli symbolizm francuski nie wyda oprócz Maeter-
liuck'a żadnej innej głowy twórczej, wówczas nie czeka go
przyszłość rozgłośna. Jak brata się obecnie z dekadenty�
zmem, nie umiejąc się od niego odczepić, tak zginie w nim
ostatecznie jako forma zwyrodniała " )
A przecież znalez
li się ludzie, którzy powitali w Mae-
terliucku mistrza mistrzów, proroka jutra. Paryzki bele
*) U nas znalazł Maeterlinck gorącego wielbiciela w Zenonie
Przesmyckim, którego studyum p. t.  Maurycy Maeterlinck i jego stano�
wisko we współczesnej poezji belgijskiej' pomieścił  Świat" krakowski
(1891 r.).  Bardzo dobre studyum o Maeterlinck'u napisał Józef "Weys�
senhoff p. t. ..Nowy fenomen literacki" ( Bibliotek* Warszawska'- z roku
1891; kwiecień).
212
trysta i krytyk, Mirbeau, współpracownik  Figara," prze�
czytawszy  Księżuiczkę Malenę," obwieścił światu, iż naro�
dził się geniusz geniuszów... I znalazły się krocie ludzi  in�
teligentnych," którzy uwierzyli Mirbeau'owi na słowo...
O sugestyo! Wielką ty dziś jesteś mocarką, o czem wie
przemożna dziś pani Reklama. Z głupca potrafisz zrobić
mędrca, z szaleńca filozofa, z kretyna talent, z szarlatana
proroka... Pokłon tobie, rozdawczyni sławy i zaszczytów!...
Gdy się widzi i słyszy, co się ludziom  inteligentnym"
najczęściej podoba, można stracić raz na zawsze gust do
kreatury, noszącej imię  człowiek." Czasami rozumie się
i odczuwa takich dekadentów, jak Schopenhauer, Baudelai-
re i Nietzsche, potwornych w swojej pogardzie  motłoclm,"
ale wielkich w tej pogardzie. A ten motłoch taki liczny...
VII.
Alfonsa Daudefa  "Walka o byt."  Powieści Henryka Rabussona. 
Pawła Bourgefa  Uczeń."  Powieść psj etiologiczna.  AVpływ litera�
tury rnsskiej na literaturę europejski}.  Leon hr. Tołstoj.  Tołstoj jako
artysta.  Literatura francuska a russka.  Wyższość etyczna litera�
tury russkiej.  Pierwszo ślady mistycyzmu u Tołstoja. Jego ewolueya
umysłowa. Jego moralność i światopogląd.  Jego wstręt do miłości.
Neochrześcianie francuscy.  Melchior de Vogiić.  Karol Secretan. 
Paweł Desjardins.  Edward Rod.  Ślady reakcyi w Niemczech. 
 Reinbrandt jako wychowawca."  Reakcya u nas.  Maksa Nordaua
 Zwyrodnienie."
%!\Mfdyby reakcya przeciw światoglądowi ostatniej for-
\ś0 my materyalizmu szukała ujs'cia tylko w mgławicach
^^p spirytyzmu, teozofizmu i symbolizmu, możnaby ja
pominąć jako eksperyment, wprowadzający bardzo mało
światła do ciemnos'ci chwili obecnej. Ale sztandar buntu
podnoszą równocześnie w różnych krajach na różnych po�
lach także umysły jasne, nie obałamucone przez chorobliwy
mistycyzm.
Wiadomo, że Alfons Daudet wystawił temu lat kilka
(w r. 1889) dzieło sceniczne p. t.  Walka o byt" (La lutte
pour la me). Bohater tej sztuki, Paweł Astier, zaślubił dla
pieniędzy znacznie od siebie starszą osobę, jakąś księżnę,
nie zrywając mimo to stosunków z młodą, piękną Julią Vail-
214
lant. A
atwo, bez pracy zdobyty majątek stopniał szybko
w rękach rycerza używania. Paweł Astier., roztrwoniwszy
w krótkim czasie miliony księżnej, obejrzał się za nowemi
funduszami. Dostarczy mu ich. posag bogatej żydówki wę�
gierskiej, ale wprzód trzeba usunąć żonę i kochankę. Julia
schodzi mu sama z drogi (odbiera sobie życie), a Marya-
Anna powinna się zgodzić na rozwód, gdyby się bowiem
opierała, znajdzie się na to sposób. Pawła Astier'a nie będą
krępowały  przesądy" dawnych pokoleń. Wyznawca^ zasady,
że: mocny ma prawo zniszczyć słabszego,  oświecony,"
 wolny" nie cofnie się nawet przed czynem, zwanym przez
 głupców" zbrodnią. Ponieważ księżna, która jest gorliwą
katoliczką, uważa małżeństwo za Sakrament, obowiązujący
dozgonnie, przeto podaje jej Astier truciznę. W chwili je�
dnak stanowczej opuszcza go odwaga. Nie pij! woła, po�
wstrzymując rękę żony. Księżna, domyśliwszy się zamiaru
męża, zezwala na rozwód, gdyż nie chce, aby ten, któremu
zaprzysięgła miłość, splamił się zabójstwem.  Mocny"
tryumfuje. Już zaręczył się z bogatą żydówką, już sądzi, że
dobiegł do mety... Wtem dosięga go sprawiedliwość arty�
sty. Daudet każe staremu Vaillant'owi, ojcu Julii, zastrze�
lić Astiera.
 Je sals itrmi'\ ta ne Veg pas, alors je te sapprime
bamlit!  woła Yaillant w chwili, kiedy mierzy do Astiera,
Znaczy to. jestem uzbrojony, czyli mocniejszy od ciebie, przeto
mam, podług twoich zasad, prawo zemścić się na tobie.
Pomysł sztuki Dandeta nabiera znaczenia tylko w po�
równaniu z biernością etyczną naturalistów francuskich.
Nie nowy i pospolity dla literatur innych narodowości,
w których materyalizm artystyczny nie zdołał wykorzenić
 dawnych przesądów," zrobił w Paryżu wrażenie  reformy."
Daudet ukarał rozmyślnie nędznego karyerowicza,
stanął po stronie pokrzywdzonych i wystąpił nawet w przed�
mowie do  Walki o byt" przeciw praktycznym rezultatom
2i5
moralności niezawisłej. Wydawało się to francuzom tak
niezwykłą śmiałością, z
e rozmawiali o sztuce dos'<5 słabej
przez czas dłuższy.
 Nazywacie wielkimi, mocnymi  mówił Daudet 
owycl obłąkanych bandytów, którzy, czyniąc z
le, zastawia�
ją się teoryami Darwina, doktrynami nauki niezawisłej, a ja
powiadam wam, iż nie ma nic wielkiego bez dobroci i litości.
Powiadam wam, że teorye tej nauki, zastosowane w życiu,
są zbrodniarzami, gdyż przebudzają bydlę, które drzemie na
dnie natury ludzkiej!  Nieprawdę mówi, kto twierdzi, że
można broić bezkarnie, albowiem wszystko płaci się na
ziemi.
Bardzo nizko pod względem moralnym musiało upaść
piśmiennictwo, w którem frazesy tak zdawkowe zdumiewają.
I w istocie przyznają dziś sami francuzi, że poczucie etyczne
zaginęło zupełnie w ich literaturze pięknej. Skarży się je�
den z młodych autorów paryzkich, Jan Koncey, że: we
Francji, w literaturze współczesnej, jest powiew moralny (Je
souffle morale) bardzo słaby. Bohaterowie naszych powie�
ści nie znają wewnętrznych niepokojów takiego Lewina lub
Anny Kareniny; widzieliśmy przy charakterystyce Maupas-
sanfa, jak obojętnie zachowują się jego typy wobec naj�
prostszych obowiązków i najstraszliwszych upajlków. Dzieje
się to dlatego, że największa część autorów podziela znie�
czulenie moralne swoich kreacyj; nie mogą więc dać tego,
czego sami nie posiadają. Zagadki moralne są dla nich
tylko motywami dramatycznemi albo komicznemi i jeżeli
wyszukują znamion przewrotności (des cas de pemersion),
czynią to nie dlatego, aby je zohydzić, lecz jedynie w tym
celu, aby wykazać swoją zdolność analityczną. Ich psycho�
logia jest bierna (imjMssilde)."  Nikt nie dotknął śmielszą
ręką od Maupassanfa raka, który toczy nowoczesne społe�
czeństwo, nikt nie pokazał skutków występku patoniczniej
od niego, mimo to, odczytując jego dzieła, czujemy, że roz-
216
pustnik wydawał się mu więcej dziwacznym, śmiesznym
(gratesąiia), niż wstrętnym." *)
Było tak w istocie. Powieść francuska między rokiem
1860 a 1800, uważając się za uczonego badacza, nie różnią�
cego się niczem od przyrodnika i matematyka, ,notowała"
tylko zjawiska, nie troszcząc się o ich treść wewnętrzną.
W pogoni za  dokumentami1' straciła poczucie piękna mo�
ralnego i artystycznego, tego, co godziwe i harmonijne. Za�
stąpiwszy psychologię fizyoiogia, odtwarzała nie człowieka
uobyczajonego, lecz głupie i podłe bydle, uznając absolutny
egoizm jako prawo najwyższe.
Po takiej literaturze mogła  Walka o byt" Daudefa
zadziwię" publiczność i krytykę. Autor ukarał egoizm świa�
domie, usiłował go zohydzić, czego  uczeni artyści" nie
czynili. Był to więc jawny protest przeciw zasadom całego
kierunku i dlatego należy się  Walce o byt" wybitne miej�
sce w historyi beletrystyki francuskiej lat"ostatnich. To sa�
mo odnosi się i do powieści Henryka K abussona, mniej po za
granicami Francyi znanego romansopisarza.
Powieść Babussona p. t.  Człowiek dzisiejszy" {ttń
hotmm d'anjourd'hui), na którą wskazują reakcyoniśei
chwili obecnej, nie wyrasta po nad szary tłum przeciętnych
opowiadań ani oryginalnością pomysłu, ani głębią/obserwa-
cyi lub świetnością kolorytu. Jakiś Fabian d'Esti-eville,
dwudziestokilkoletni młodzieniec, syn człowieka zamożnego,
wychowany w dostatku, przekonawszy się po śmierci ojca,
że się łudził, licząc na znaczny spadek, postanawia dorobić
się w krótkim czasie fortuny, nie rozumie bowiem życia
w warunkach miernych. W chwili, gdy powziął taki za�
miar, stanęła na jego drodze kobieta, panna de Nargues,
dziewczyna, nie przypominająca ani jednym rysem znanych
Honcey;  Souffles nouveaux"; 1892 r.. str. 103 i 104.
217
typów niewieścieli powieści francuskiej. Szlachetna, czysta,
obdarzona silna, wolą, skromna w wymaganiach, odcina się
wyraz
nie od pokolenia samic naturalizmu. Flaubert, Zola,
Goncourt i Maupassant nie raczyliby się niż zająć.
Fabian d'Estreville, rozkochawszy się w pannie de
Nargties zmysłami, wahał się jakiś czas między miłością,
a rozumem. Ożenić się ż panną ubogą i zadowolnić się
szczęściem bez oprawy złotej, czy też zwalczyć pociąg
i pójść drogą raz obmyśloną? Były chwile, gdy miłość
brała górę nad rozumem, ostatecznie jednak zwyciężył dru�
gi. Fabian d'Estrevillc zaślubił córkę zbogaconego finan�
sisty, pannę de Yolyereins i doszedł wkrótce do majątku.
Gdy stanął u celu, przebudził się w nim człowiek.
_ Stłumiona gwałtownie miłość do panny de Nargnes, złączo�
nej tymczasem węzłami dozgonnemi z panem de Yolvereins,
wybuchnęła z taką siłą, że opanowała wszystkie myśli ka "
rye.rowicza. Zabiję się, jeśli jej nie posiędę, grozi d'Estre-
ville. Na- to odpowiada mu bardzo dobrze jego przyjaciel,
Lemegre:
 Tybyś się zabił? Nie wierzę w to. Nie zabijesz się,
bo nie jesteś do tego stopnia pewny,' iż nie ma nic po dru�
giej stronie śmierci, abyś się w tak niebezpiecznych warun�
kach nie odważył na krok stanowczy.
 Jesteś, jak widzę, spirytualistą  drwi d'Estrevil-
le ale to stara gra. My...
 O, wy, wy  przerywa Leinegre  wy nie jesteście
niczem. A teizm, jeśli nie brawuje nim pijak, jest doktryną
najśmielszą, najzuchwalszą, najradykalniejszą ze wszyst�
kich. Nie wierzę, abyś ty tę doktrynę wyznawał, jak nie
wierzę, aby istnieli dziś ludzie, którzyby mogli powtórzyć
z przekonaniem za Cabanis'em: przysięgam, że Boga nie ma.
Do tego potrzebaby więcej charakteru i wiedzy, aniżeli wy
ich posiadacie. Od samego początku bieżącego stulecia nau�
czyliśmy się wielu rzeczy, które, w braku wiary ściśle okre-
28
Na Schyłku Wieku
218
słonej, nakazują nam rozumna ostrożność. Kto Boga dotąd
nie znalazł, ton szuka (io, albo oczekuje. Zaprzecza się .le�
go istnieniu już tylko w szynkach. Niech siępbkaże, niech się
objawi mówi się dziś. Nie mówi się już  nie ma Go:' Lu�
dzie nauki, chociaż w Niego nie uwierzą, nie ufają Mu, nie
chcę się więcej kompromitować. A nużby Go ktoś pewne�
go pięknego poranku odkrył na dnie jakfegos"tygla lub atem*
biku? Więc nie zabijesz się, dopóki będziesz rezonował..*)
-Fabiand'Estrevillerezonował, medytował za wiele, jak
wszyscy bohaterowie powieści psychologicznych, przeto po-
sługiwał się śmiercią tylko jakpozyskawszy, mimo zręcznej gry, względów pani de \"olve-
reins, rzucił się w istocie z tarasu pniami na kamienie dzie�
dzińca, ale uczynił to tylko pod wrażeniem uagłego wstydu,
wzbudzonego pogardliwem spojrzeniem teścia. Zamiast się
zabić, ziarna! sobie nogę. Wylizał się. uspokoił i Wiódł dalej
życie szczęśliwe.
Jak Daudet swojego Astiera, tak poddał i Rabiisson
A
abianad'Estreville.'akrytyce.wykazuiacrozmvślnienie.>zla-
chetnoscjeg-o egoizmu. Nietylko go ukarał, lecz ośmieszył.
o.lSlaiuając.|eMT,,nałoduszność,upst,'zonawpiórka zdawkowej
eradyeyi. \,e zabijesz się, nic jesteś bowiem ani dosyć sta�
nowczym, ani dosyć rozumnym do wykonania niezwykłego
czynu chociaż ci się zdaje, że postępujesz zawsze dobrze
i ze połknąłeś wszystkie mądrości. Tchórzem jesteś i głup�
cem, ty. co sn- uśmiechasz, -dy usłyszysz słowa: Bóg dusza,
świat pozagrobowy i r. d. | .rwisz z tajemnic innego świa�
ta, a boisz sie przestąpić progu e - świata. - Nie zabijesz
t
t 0 b i e i e Sfel n i e d s z
X i '" ' " *ee t ę 8 k n i < � � wyrywa się do
ukochanej, ,eno grają zmysły, jak u zwierzęcia' Przeto na-
Henryk Rakrasori: Unh mnmc d aujounthui: 1887: łcvdanie ii:
Str. 825 i -JO,
j j p j g  " 1 *
219
leży cię wystrychnąć aa dudka, marny karyerowiczu, aby
sio ludzie nauczyli gardzić podobnymi do ciebie spekulan�
tami.
I"czynił to Eabusson. C
ie pozwolił on egoizmowi
(dKstHTillr) splamić szlachetności (panna de Nargues), sta�
nął świadomie po stronie cnoty i w tern właśnie leży znacze�
nie jego powieści, jej zasługa. Jak Daudet, rzucił, i on ręka�
wicę bierności moralnej beletrystyki 'francuskiej ostatniego
pokolenia.
Jeszcze- wyraz
niej, aniżeli w utworach Daudefa i Ka-
buśsoifa przemówił duch reakcyi w znanej powszechnie po�
wieści Pawia Bourgefa p. t.  Tczeń" (Le tlisciple).
Paweł Bourget, najpopularniejszy dziś w Europie bele-
trysta francuski, zaczął karyerę autorską od sympatyj deka�
denckich. Jego  Studya psychologiczne" (Essais de psy-
fholnijie contemporaine), cytowane w rozdziałach powyż�
szych niejednokrotnie przy charakterystyce  arystokratów
inti'ligencyi," nie pozostawiają pod tym względem żadnej
wątpliwości. "Wyckowaniec pozytywizmu i ewolueyonizmu.
wierzył Bourget zrazu gorąco we wszechmoc nauki, która
minia nietylko zbogacić wiedzę człowieka, lecz także uszla�
chetnić jego stronę moralną. Tu i owdzie odzywały się
wprawdzie dz
więki pesymistyczne, nie licujące z uwielbie�
niem dla ewolueyonizmu, ale były to głosy tak słabo, z
e nie
mogły zagłuszyć tonu głównego. Pozytywista z nauki, a de-
kadent z upodobań, Bourget nie uważał w pierwszej poło�
wie swojej działalności za potrzebne zajmować się dolą
i niedolą ..motłochu." Mc go nie obchodziły praktyczne
skutki przewrotnych doktryn, nic człowiek pospolity. Sm-
kajać  wrażeń wytwornych," jak dekadenci, troszczył się
bardzo mało o  zdawkową" moralność i o przeciętną inteii-
2'encyę.
lin A
[Jagle, niespodziewanie wychodzi z pod jego V "
dzieło, które rzuca w twarz wiedzy niezawisłej oskarżenie
220
straszliwe. Mówicie, że nauka nie jest odpowiedzialną za
swoje hipotezy, że wolno jej wygłaszać", co jej się tylko po�
doba? Otóż, nieprawda! Nauka odpowiada za swoje prze�
wrotności, może być" gorszycielką, zbrodniarką.
Adryan Six.te (Le dieeipte), filozof pozytywny, ateusz,
materyalista, poświęcił życie poszukiwaniu prawdy. Zam�
knięty wśród czterech ścian, odcięty od życia, o którem nie
miał żadnego wyobrażenia, bo nie obcował wcale z ludz
mi.
siedział uad bibjjła zadrukowani],, jak pająk w sieci, wysnu�
wając wnioski z przesłanek, coraz to subteluiejsze, coraz
więcej oderwane. On sam, dla którego jedyną oczywisto�
ścią, i rzeczywistością była abstrakcya, nie mógł nikomu
szkodzić", Cichy, skromny, niepraktyczny, wychylający za-
ledwo nos z po za góry książek, schodził nawet psu z drogi.
Nadmierna praca umysłowa zabiła w nim namiętności, am-
/ bicye, pożądania. Była to chodząca abstrakcya, nieudolna
( w życiu, jak dziecko.
Ale Sixte pisał dzieła... Wyszedłszy z negacyi, rozry�
wał stopniowo, wytrwale gmach podstaw życiowych. Myśli
jego, wybiegłszy z gabinetu, rozlatywały się po świecie, jak
ptactwo spłoszone, padając, jak one, bez wyboru miejsca na
drzewa, krzewy i kamienie. Sixte, aczkolwiek bardzo mą�
dry, me zastanowił się nad tern, żo oddawał doktryny swoje
za pośrednictwem księgarza na użytek publiczny... na uży�
tek pierwszego z brzegu głupca lub egoisty, który posiadał
odpowiednią iłość franków, potrzebną" do zakupienia dzieła.
Sixte_ zapomniał, że druk zanosi książkę wszędzie, do pra�
cowni fi ozofa i buduaru damy, do warsztatu rzemieślnika
i na poddasze studenta - do przygotowanych i nieprzygo�
towanych Sixte nie wiedział, że ta sama teorya potrąca
w rożnych mózgach o różne szeregi myśli i wytwarza różne
wnioski. A jeżeli zastanawiał się, nie zapomniał, wiedział,
to me wierzył, aby myśli i wnioski ich mogły się w czni
zamienić. Zresztą, gdyby i tak było... cóż go to mogło ob-
"
221
chodzić?' On, filozof pozytywny, niewolnik, bałwochwalca
wiedzy, uznawał nad sobą. tylko jedną panią  prawdę.
Pereat mundus, fiat lux! Szczęście lub uioszezęśeie  ińo-
tłoclm" niewiele go obchodziło.
W ten jego bezmiłosierny egoizm wpadł nagle brutalny
czyn, druzgoćzący sztuczną obojętność filozofa. Oto wcielił
jakiś Robert G-reslon, młodszy brat Juliana Sorek Stendoalft,
a starszy Adryana Ampere'a Barres'a doktryny Sixte'a...
eksperymentował podług jego wskazówek, grał rolę psycho�
loga pozytywnego i stał się nędznikiem, zbrodniarzem. Ne�
gacja, padłszy na grunt podatny, Wydała owore zatrute.
W pierwszej chwili nie wiedział Sixte, co o tym wy�
padku sądzić. Zrozumiawszy jednak przyczyny nikczemno-
ści (rresloira, zwątpił o sobie. Jak najpospolitszy śmier�
telnik z motłochu zgiął wówczas kolami przed trupem ofiary
swoich doktryn i zaczął się modlić: Ojcze nasz, który jesteś
w niebie...
AVięcej nie pamiętał...
A Bourget dodaje od siebie:
 A gdyby ten Ojciec Niebieski nie istniał, czy pra�
gnęlibyśmy Go i łaknęli tak gorąco w chwilach ciężkich?
 Nie będziesz mnie szukał, jeżeli mnie nie znajdziesz..."
Słowa powyższe, wygłoszone przez usta dekadenta,
musiały zadziwić cały świat czytający, już bowiem dawno
nie przemawiał w ten sposób żaden belletrysta francuski.
Bóg, modlitwa, odpowiedzialność nauki! Stare upiory, stare
upiory... Uśmiechem sceptycznym witał jeszcze niedawno
każdy  szanujący się człowiek" podobne dzieciństwa.
 Uczeń" Bourgefa należy do owych dzieł, które świe�
cą jak białe kamienie milowe, na drodze rozwoju mydli ludz�
kiej. Zaczyna się od nich nowy kilometr...
I zaczął się ten kilometr. Xietylko symboliśći fran�
cuscy i belgijscy zwracają się znów twarzą do nieba. Słowa
i pojęcia, wyrzucone przez pozytywizm i ewolncyonizm
222
po za nawias dysput i badań ludzi  oświeconych." wracają
znów powoli, odzywają sic coraz częściej i głośniej. Sami*
powieso psychologiczną, której przednim przedstawicieli
nad Sekwana, jest Bourget. należy uważać za reakcye prze�
ciw naturalizmowi, wprowadziła ona bowiem do dzieł sztolfl
Psychologie, zaniedbana przez  uczonych belletrystów." Ki-
zyotogia, która zajmowała głównie: Flauberfa. Manpal
santa.Zolę (Joncourfówiin.. zeszła w powieści psycholo�
gicznej na plan ostatni.
Bourget^ gardzący w  Studyach Psychologicznych
 notłochem, jak pozytywiści i dekadenci, zrozumiał bardzfl
i hto doniosłoś,; słowa drukowa,,,..,, Już w  Kłamstwach"!
c z
7 * ' ^ Jego ks. Taconet głowy utalentowane 

^odzialnemi za dobro hd, , , , ' ,, , ,, ,.
z l ( J i i n | ( kt ( 1] 1 | u : : l j ; l
n l w
: , Z ; ; "mvm," w odmowi e, wystosowanej ifl
młodego człowieka W �* ,�, , ' i ,
/ ł 0 J Bł w p i r a a w i a m i s t
b t 0 ł dzi e, , Cs : f
które- i n! % ; 1 " ' ! ' ' Poświęcam tę książkę, tobie,
więcej nad o ś   S a ^ T l S S ? ^ * ? 2
U, U
 ni- , .,.   . , .', J U)/lat dwadzieścia piec. fi�f
s fli
t o V k A , , d
S ? . \ S * * * "spowiedzi, po-
zoieian\(.ii w naszych dziełach *oi..- i. * " " ;,.
"" oralne, twoja dusza t wS , * ^ ^ ^ ^ **
*Ł. sycfiSt"? ? " *" '<**�.-3
I ;
Coście /" u-yp1.nnli; ' * tężyzna będziecie wy!
oi>cie zaczeipnęli z naszych dziVłv ir -1 . " ,
/" rai*/  ;, ,-  .- " , " rMyWfjk! e tern. pomnien
icuizay pisarz uozctimi, chor/m //>  �" " "
twm ąayrfowego, am pogardliwym i przedwcześnie zwie-
2ż9
dtyni sofistą (czytaj: dekadentem), nadużywającym świata
umysłowego i uczuciowego. Niech pych życia i pycha in-
teligencyi nie zrobią'z ciebie cynika i kuglarza idei. W tych
czasach zmąconego'sumienia i sprzecznych doktryn uczep
się, jak deski zbawienia, słów ('hrystusa: Po owocach ich
poznacie je! dest jedna rzeczywistość, o której nie możesz
wątpić, bo ją posiadasz, czujesz, widzisz w każdej minucie
jest nią dusza twoja. Pomiędzy ideami, które cię napadają,
znajdziesz takie, co nie uczą miłości i woli. Bądz
przeko�
nany, że te idee, chociażby ci się wydawały najsubtelniej-
szemi, podtrzymanemi przez najpiękniejsze nazwy, ozdobiu-
nemi przez środki magiczne najpiękniejszych talentów, nie
zgadzają się z prawdą. Uprawiaj w sobie te dwie wielkie
cnoty, te dwie energie, po za któremi znajdziesz tylko obe�
cną sromotę i ostateczną agonię,  mianowicie: miłość i wo�
lę. Nauka chwili obecnej, nauka szczera, skromna, przy�
znaje, że po za granicami jej analizy rozciągają się dzierża�
wy niepoznawalnej.  Tym, którzy ci powiedzą, że po za
taktami nie istnieje nic, miej odwagę odpowiedzieć: Nic
o tein nie wiecie! A ponieważ wiesz, ponieważ czujesz w so�
bie duszę, staraj się o to, aby ta dusza nie umarła w tobie
przed tobą samym" i 1,. d.
Przedmowa do  Ucznia/ przynosząca zaszczyt głowie
i sercu Bourget'a, wywołała feśzcze większe wrażenie od
samej powieści. Odezwał się w niej pisarz, szanujący pió-
i'o, rozumiejący bardzo dobrze odpowiedzialność talentu,
i człowiek, który przeszedł przez piekło zwątpienia. Czuć
W naukach Bourgefa. wystosowanych do młodzieży, żal do
chwili obecnej zato, że strzaskała skrzydła duchowe ludz�
kości cywilizowanej, pochyliwszy twarz jej ku ziemi. Sty-/
cliać w nich szmer dalekiego jeszcze buntu istoty, stworzonej
na  obraz i podobieństwo Boże." Dalekiego  byłby bo�
wiem optymistą, ktoby z kilku, kilkunastu prób wrócenia
człowiekowi  duszy," wyrwania go z okrutnego koła matę-
224
ryalizmu, pesymizmu i dekadentyzmu, chciał wróżyć o pogo-
dnem, jasnem, ciepłem jutrze. Takie przewroty nie odby�
wają się odraza. Co pokolenia zburzyły, muszą pokolenia
odbudować.
Że żal, odczuty w drwili  słabości," jakby się pozyty�
wista wyraził, nie wystarcza do wywrócenia na nice natury
ludzkiej,^ doświadcza na sobie sam Bourget. Zaraz po
 Uczniu" napisał  Mzyołogię miłości nowoczesnej" ( LapM-
mologte de 1'amour modernę"J, w której niema ani jednego
tonu, przypominającego melodyjną, dz
więczną przedmowo,
przeznaczoną dla  młodego człowieka." W  Fizyolog"
zrzędzi, analizuje, uśmiecha się sceptycznie znawca subteln
nikezemności chwili obecnej, wykwintny paryżanin, któ
pił z czar przeróżnych rozkosz zmysłową z  umiejętność'
smakosza."  Duszy" szukalibyśmy daremnie w tom dziel
S a 1 0 o d n o 8 i s i d
5� " ? i � .Serca kobiety" (Un coenr
v
femme).
W  Ziemi obiecanej" (La Terre Promlse) zatesfc
znów Bourget za  duszą." Ale jakże niezręcznie. jak*oci
żale porusza się w tej  ziemi obiecanej" czystych,' wonnyc
uczuć. Swobodę odzyskuje natychmiast, gdy staje na gru
ue pospolitych namiętności, zmysłowych miłostek i świat o
wy eh intryg ( Cemopolia").
Znakomity autor  Ucznia" nie jest dotąd postacią j"
C h w i e e
S i r ' \ F * * j e g � i ^ mięlzy svn>paiya.
uu pierwszej młodości, a doświadczeniami lat dojrzałycl
z wA
ST^ g�> " CZl�Wiek b e z '!'->- "!"! być fik
8 Up d 0 b a n i a
"! E ? V � W � o d o fizyologi-
Ve jest to fizyologm naturalistów, brutalna, przyro
e W e S ^ " ^ "!^ "!r o ś i a , ale mimo to ni
pi/estaje być pozytywistką.
S i Ż S Wi a t ł 0 k t Ó1 e
cz. i s Dl t t n t - ' ' ' Wj e znów ludzkość n-
J Wi e i a S 6
we S I ; ITV- ' ' "**" � tvm razem już ni
we Fiaucji zabłysn.e. Złożą sie na nie prawdopodobni
225
inne Indy europejskie, może słowianie do współki z ger�
manami.
Francya, wypalona i wystudzona przez analizę, prze�
siąkła nawskroć egoizmem burżoazyi, sceptyczna i zbyt ro�
zumna, oportunistyczna, nie może się zdobyć" na program* i-
dodatni. Gała jej reakcya nie przekroczyła dotąd ciasnego
koła krytyki złudzeń gasnącego pokolenia. Tak symboliści,
jak Daudet, Rabueson, Bourget umieją tylko na  okrótne
wczoraj" narzekać. A nawet w tych skargach ich słychać
echa innych literatur1. Przyznają sami fraucuzi, że zawdzię�
czają w ostatnich czasach bardzo wielo wpływowi autorów
russkich, głównie Tołstojowi.
Leon hr. Tołstoj nie należy do pokolenia młodszego.
Urodzony w r. 1828, jest prawie rówieśnikiem twórców po�
zytywizmu i ewolucyonizmu. Rozpocząwszy zawód autor�
ski w r. 1853 mniejszą powieścią p. t.  Kozacy," dobijał się,
wolno rozgłosu. Chociaż już pierwsze większe dzieło p. t.
 Wojna i pokój" (1860) zwróciło uwagę krytyki na jego ta�
lent niepospolity, publiczność russka uznała go powszechnie
włas'ciwie dopiero po  Annie Kareninie" (1875 77), cala zaś
Europa zajmuje się nim zaledwo od lat kilku, od  Sonaty
Kreutzera" (1889 r.).
Jako technik artystyczny stoi Tołstoj daleko niżej od
Turgieniewa, który znał wybornie nietylko ludzi, ale i taje�
mnice kompozycyi. Autor  Dymu," prawie tak płodny, jak
nasz Kraszewski, albo jak francuz Dumas (ojciec), umiał
panować nad materyałem, nie gubił się w szczegółacli,
w drobiazgach, miał zawsze przed oczami główne kontury
dzieła  jego cel ostateczny.
Me tak Tołstoj. Jego większe powieści ( Wojna i po�
kój,"  Anna Karenina") nie tworzą całości harmonijnej i je�
dnolitej. Składają się one z mnóstwa pojedynczych scen,
powiązanych z sobą luz
no, rozbiegającycli się na różne
strony. Każda z tych scen jest znakomitą sylwetką danego
N Schyłku Wieku *'
"
226
charakteru lub plastycznem odtworzeniem jakiejś sytuacyi,
każda z nich zdradza bystrego, głębokiego obserwatora, ale
me łączy się z następną. W powieściach Tołstoja nie ma cią�
głości. Akcya nie rozwija się stopniowo, wolno, idącpoll
gorę, do punktu kulminacyjnego i nie spada prawidłowo ku
rozwijaniu. Skacze ona kapryśnie to na prawo, to na lewo,
częstokroć rozwlekła, nużąca, nie trzymana na wodzy przez
/lęczuego kompozytora. Nadzwyczaj bogata, rozbita na
setne odłamy, na sceny i scenki, napisane nieraz dla jednego
25 " t f "! cz>'teimk��-i ogarnięcie przedmiotu. W po�
wieściach Tołstoja uwaga plącze sie, ginie, jak w ogromnym
esie. iyle ^^ ^ ^^ ,MU n i e w Ma ( $ wi_
v n i m
' eni a na Melchior de yogiiś, najlepszy we Krancyi znawca
iteiaturyrusskioj, mówi, oceniając  Wojnę i Pokój" Toł-
" wja, bardzo słusznie:  Przyjemność trzeba drogo okupić,
Ws p i n a n i u sl
Ci , ż M góry. Droga bywa często ni*
wi ( k
i w y S i).1,1'"ykl'a; c z l " ' Mąka się; trudu potrzeba
trUdn Sl
sohip?6- PJ � w o c d o m y^, ^ głowa tego rodzaju radzi
t i a c u
kufi P * 8" ' We ToA
s t drobaiejszych,
l ml 0
i>o�l wJłfT* *^ J" zadawalniaja w istocie
Jgięttem technicznym najwybredniejsze wymagania.
a i t y St a Wi ę c n i e mó | ł Tołs t
zńw Vim i ? �J "achwyci.5 francu-
Ze z r c z u o ś t i
miary 2 ? technicznej. Nawet .średniej
od iLrirrparyzki ^i e^ ^^
Ann
" J .Kareniny."
Wp ł y Wa o b e c n i e n a l i t er at ur U
chodu^Tec^S;^*5'8^ � '
J my s l ł c i e l
a wpływa  i ; r " ' (fl l ozof> moralista, socjolog),
b W
których on � " � "�Si d0 bftHetrystyki ierwiastki
P :
y h
�Da I W* , a sama odczuć nie potrafi.
Me l Ch l 0 r dC Y o
rtr. 29fe ^ M roman russe"; wydania HI; 1892 r.
227
Aby zrozumieć" tajemnicę powodzenia Tołstoja nad Se�
kwaną,, dość zestawić dwie sceny analogiczne z dwóch po�
wieści.
I Flaubert (Madame Bobary) i Tołstoj (Annna Kare�
nina) odtworzyli psychologię wiarołomnej kobiety. Ale jakże
inaczej?
Pani Bówai-y Flauberta, wróciwszy po upadku do
domu męża, zamknęła się w swoim pokoju.
 Było to nasamprzód odurzenie  mówi autor. 
Widziała drzewa, drogi, rowy, Rudolfa, czuła jeszcze uścisk
jego ramion, podczas kiedy liście drżały, a sitowie szu�
miało.  Ale spojrzawszy w lustro, zdziwiła się swojej twa�
rzy. Nie miała nigdy oczu tak wielkich, czarnych i głębo�
kich. Coś subtelnego, rozlawszy się na jej postaci, przeo�
braziło ją.  Powtarzała bezustannie: Mam kochanka, mam
kochanka! rozkoszując się myślą... Posiędzie więc nareszcie
owe uciechy miłości, ową febrę szczęścia, o której już zwąt�
piła!... Wstępowała więc w stan cudowny, w którym .będzie
wszystko namiętnością, upojeniem, szałem. Bezmierny błę�
kit ogarniał ją, szczyty uczucia błysnęły pod jej myślą,
a życie pospolite ukazało się jej daleko, nizko, w cieniu, po�
między przerwami owych szczytów. Wówczas przypomniała
sobie bohaterki czytanych książek i cały liryczny legion
wiarołomnych kobiet odezwał się w jej pamięci czarującemi
głosami siostryc. Stawała się sama, jakby istotną cząstką
tych dzieł wyobraz
ni i urzeczywistniała długie marzenie
młodości, uczuwszy się typem kochanki, której tyle razy
zazdrościła. Oprócz tego uczuwała Emma zadowolenie zem�
sty. Małoż cierpiała? Ale teraz tryumfowała, i miłość,
długo powstrzymywana, wytrysnęła z niej cała z radosnem
wrzeniem. Rozkoszowała się tą miłością bez wyrzutów, bez
niepokoju, bez obawy *),
*) Gustaw Flaubert:  Madame I!ovary, Jloeurs de prOYJhee; eili-
tion dz
finitiye"; 1892 r. str. 179.
Tak upadła francuska powieści naturalistvcznej. A Ka�
renina Tołstoja?...
 Co dla Wrońskiego  opowiada Tołsłoj  stano�
wiło od roku jedyne pragnienie, usuwające na stronę wszyst�
kie dawniejsze cele życia; w czem Anna widziała niemożli�
we, okropne i właśnie dlatego wabiące marzenie  stało
się...
Blady, z drżącemi policzkami, stał Wroński przed nią
zaklinając, aby się uspokoiła, chociaż nie widział sam, dla�
czego i na co.!
 Anno, Anno  mówił głosem zdławionym  Ali�
no, na miłość Boską!...
Aie im on głośniej wołał, tern niżej pochylała ona nie-
gdy dumną, pogodną, a obecnie zbezczeszczoną głowę. Była
złamana; upadła kanapy, której si edzi - na pósads-
z na
s ^sŁSiS^się osunęła na kobierzec' ^jcj
B Że , P r Ze b a CZ m i ! ł k a ł a
pi er f � ~ ' Paskuj ąc ręce do
S
k g l z e s z n a t a
iei J 5 - ! "^ U , ' ' ^ winną, że nie pozostawało
P ni Żyć
żvc T T i ^ J � ^ P "!^ o przebaczenie. W
&t 0 d t a d
X; f �*�* niej nikt oprócz niego, nie miała
d ł a Mę d ni eg z
fiETS � � -��l-�o to prze-
i v o A
% ?�J1'Zała M n i e g 0 ' u c z l l w a ł a **�*> swo-
S y n l e T "! S ^ ^ ^ e zabójco, gdy pa-
y
y d a Ciałem k t Ór e
pozbawiono ' S w! * ? m^ - <
t y r a z i e i c u l n i ł o r a c z e
Pierwsza w f/  7 ^ J
, ze
w*�4. fiLS5Ssj *********
o b n a ż e n i a
. t -t sSA
^sr?^ '
i- y, po ramionach. Sa t r t * * ^^ P � " t
Z z v m a
z y m a ł a
się Właśni,. (" , T , JeS� rękę i nie ruszała
ę a Ś mt te
P��al�nki opłaciła hańbą, a ta ręka była
JL _ _ _
ręka współwinowajcy. Podniosła jego rękę do ust i poca�
łowała ją. On padł na kolana i chciał spojrzeć w jej twarz,
ale ona pochyliła się i milczała. Nareszcie, jakby zbierała
wszystkie siły, podniosła się i odpychając go od siebie:
 Stało się  wyrzekła  teraz nie posiadam już
nic, oprócz ciebie... Pamiętaj o tern...
 Jakże mógłbym nie pamiętać o rozkoszy, która wy�
pełnia całe moje życie. Za minutę tego szczęścia...
 Jakiego szczęścia!  zawołała z obrzydzeniem i ee
wstrętem, a przestrach jej udzielił się mimowoli i jemu, 
Na Boga, ani słowa więcej, ani słowa...
Podniosła się szybko i oddaliła się od niego... *).
Tak upadła Karenina Tołstoja.
Dwie te sceny ilustrują dostatecznie różnicę między
literaturą russką a francuską czasów ostatnich.
Dla autora francuskiego jest występek rodzajem pre�
paratu anatomicznego, który należy obserwować uważnie,
dokładnie, lecz biernie. Im preparat bywa rzadszy, dziwa-
czniejszy,' tern większą budzi ciekawość. Ale tylko cieka�
wość... Jak botanik na szczególną roślinę, mineralog na nie�
znany mu krnszec, jak wogóle wszelki uczony na badany
przedmiot, tak samo patrzy psycholog artystyczny na czło�
wieka i jego namiętności. Ogląda go z różnych stron, za�
pisuje postrzez
enia, łączy je w jedną całość,  konstatuje
fakt," nie troszcząc się wcale o wewnętrzne znaczenie zja�
wiska.
Nauczywszy się od pozytywizmu, że tak światem orga�
nicznym, jak nieorganicznym rządzą te same prawa któ�
rym się żadna siła ziemska oprzeć nie może, że człowiek po�
stępuje zawsze tylko tak, jak musi, naturalista francuski
*) Leon hi-. Tołstoj;  Anna Karenina- w prsekłatóe niemi^-ldm
Hansa Mosera; w bibliotece Reklama; tom I. str. "204 i 20o.
230
nie przeciwstawiał występkowi popędów dobrych, odzywa�
jących się często nawet w sercu niepoprawnego zbrodnia�
rza i nie niepokoił go, nie przerażał wyrzutami sumienia.
Wszelką nikczemnośc" odtwarzał zewnętrznie, w skutkach
pochwytnyeh, pomijając całą walkę międiy złem a dobrem,
czyli wszystko, co poprzedza zbrodnię i co po niej bezpośre�
dnio następuje. Wyraz  sumienie" wykreślił naturalizm ze
swojego słownika, jako pojęcie, nie zgadzające się z deter-
minizmem. Pani Bowary Flauberta cieszy się z upadku,
tryumfuje, że  ma kochanka."
Inaczej realista russki. I on nie jest optymista. fti*
ludzi się co do wartości człowieka, nie wierzy w typy jasne*
dodatnie. Gogol, Ostrowski, Dostojewski. Tołstoj i i-.11R'
pisali powiastek dla panienek. Śmiałą, bezlitosna nieraz- rę�
ką zdzierali zasłonę z obłndy i podłości ludzkiej, znając do�
skonale bezmierny egoizm potomków Adama i Ewy. Nie
ma tej zbrodni, którejby belletrysci rnsscy nie dotknęli. Ja�
ko obserwatorowie nikczemności wyprzedzili oni nawet au�
torów francuskich. Dzieła ich jeżą się: wiarołomstwami.
kradzieżami, oszukaństwami, zabójstwami; typy ich zrtła"
mująsiępod ciężarem fatalizmu  rodzonego brata deter-
mimzmu naturalistów. Wszakżeż do Gogola należą owe bez�
nadziejne słowa: Namiętności człowieka sa liczne, jak \fa#.
nad brzegiem morza. Żadna z nich nie jest podobna do dru�
giej. Szlachetne albo nizkie, zaczynają one wszystkie od
uległość, a kończą na straszliwem opanowaniu człowieka.
Wyszły z nim na świat i nie dadzą sie pokonać...
I Anna Karenina Tołstoja daje sie ostatecznie pov-
l ć
a<5, o s l e P grzesznej miłości aż do cynizmu, zdumiewaj*
cego zawsze mężczyznę wkobietach upadłych. Ale w chwi�
li występku czuje swoją winę, wstydzi się za siebie przed
1 6
I ? ; * ' te d�Pus'�iła się czynu niegodnego. Nie wola,
jak E kowary Flauberta: mam kochanka, mam kochan�
mma
ki l e c z Pochyla zbezczeszczoną głowę i błaga o przebaczę-
2?,1
nie, tego przebaczenia potrzebując, pragnąc. Ta sama sro-
mota przeraża także jej uwodziciela, Wrońskiego. W obojgu
budzi się po dokonanym akcie sędzia nieubłagany  sumienie.
I tak wszędzie u autorów russkicli.
. W literaturze francuskiej jest występek pospolita ko-
niedyą, częstokroć -wesołą, tłustą farsą; w russkiej zawsze
tragedyą. Grzesznicy francuscy grzeszą swobodnie, z dowci�
pem i zuchwalstwem na ustach; russcy z trwogą w sercu.
Kobieta francuska, upadłszy, raduje się lub dziwi, że
 nie stało się nic niezwykłego;" russka wije się po ziemi ze
wstydu, jeżeli nie jest brutalną ladacznicą. Autor francu�
ski nie bierze udziału w występku swoich typów, biernie
obojętnie niemoralny; russki współczuje z nędzą nędznych,
moralny nawet w niemoralności.
I ta właśnie wyższość" etyczna, którą antorowie rus�
scy posiadają nad francuskimi, wyrównała Dostojewskiemu
i Tołstojowi drogę nad' Sekwaną.
Mówi Jan Honcey *): Nadchodzą dla literatur bardzo
starych chwile, w których, zmęczone szukaniem nowych
tajemnic, zgadzają się, jak Faust, na wzięcie odmładzającego
eliksiru z rąk Boga, czy szatana. Od czasu, kiedy zniechęciła sie
do naturalizmu, swojej ostatniej formułki magicznej, nasza
(znaczy: francuska) literatura, ujrzała przed sobą ową chwi�
lę niepewności, sprzecznych eksperymentów i luz
nych usiło�
wań. Jakiemuż przewodnikowi powierzy teraz lasy swoje?
Wrócili na swoje własne ślady, pogrążając się jeszcze więcej
w krzewach i chwastach psychologizmu stendalowskiego,
albo też, posuwając się naprzód w kierunku jeszcze niewy-
zyskanym, pozwoliż się unieść mglistemu idealizmowi sym-
bolistów?
Literatura francuska zgubiła własny ster, przeto ogla-
" ) Jan Honcey;  Souffles noureauz"; 1892 r.; str. 59 i 60.
23y

da się wokoło, szukając pomocy u innych narodów, czego
zwykle nie czyni, posiadała bowiem o sobie zawsze bardzo
dobre mniemanie. Xawet Iiistoryi i geografii iicza się fran-
euzi, jak wiadomo, niechętnie od reszty Europy, chociaż nie
mają o tych umiejętnościach żadnego wyobrażenia.
Etyczne znieczulenie bellotrystykt gwojśkiej musiało
francuzom naprawdę dokuczyć, skoro zrzucają pychę z ser�
ca i zaczynają, się w cudze wpatrywać wzory. Alians lite�
ratury francuskiej zrusską ułatwiło oczywiście zbliżenie po�
lityczne obu narodów, z mniejszym bowiem wstydem bierze
się wskazówki z rąk przyjaciela^ aniżeli od obojętnego lub
wroga. Skorzystałaby wistocie powieść francuska, gdyby
chemia przejąć od russkiej jej współczucie dla niemocy
i rozpaczy człowieka.
Ale nie sama tylko wyższość etyczna pociąga współ�
czesnych francuzów w literaturze russkiej. Jest w powie�
ściach Tołstoja, oprócz sumienia, jeszcze pierwiastek inny,
który potrącił nad Sekwaną o struny pokrewne
Pod pociągiem, który przywozi Annę Kareninę i
AVronskiego do Petersburga, kona jakiś robotnik kolejowv,
zmiażdżony przez łączące się wagony. Anna, dowiedziaw�
szy się o tym smutnym wypadku, zasępia siei mówi: zły
znak! Grime ona w końcu tą samą śmiercią
r z e d c i
" w **Ł%*? P � ^ chorobS mają oboje, Anna
i W ronski, dosłownie ten sam sen. Umrę niedługi oświad-
6
cza Anna.
Z p o w i a s t l ! k
c^n^Ż-^ -owych Tołstoja p. t.  Wy�
gna ec sn, się zonie Iwana Dmitriejewicza. kupca, który
wybiec s,ę na jarmark do JSTiżnego-Nowogrodu, A
widzia-
N i e j e d z
w d
a o sn " I �S1Wiałeg0- "!^ P"!^ niewia-
i i r ri ę mrczęście-iwan *Łii�iw
P
Z S A S Z * - ^ -^ój stwo i wysłano
W prześlicznym obrazku p. t.  He człowiek potrzebu-
233
jo ziemi?" wyśnił się i chłopu, Pachomowi,sen fantastyczny.
Sny, przeczucia, niepokoje nerwowe i t. p. tajemnice
natury ludzkiej odgrywają w powieściach i nowelach Toł�
stoja znaczną i*lę. Ostrzegają, straszą, nawołują do opa�
miętania, sprawdzają się...
Ponieważ i symboliści francuscy przywiązują do zja�
wisk dotąd niepochwytnych, a mimo to wpływających bar�
dzo często na postępowanie i losy człowieka, dużą wagę,
przeto nic dziwnego, że witają w Tołstoju starszego brata.
Bratem starszym dzisiejszego pokolenia jest autor
 Anny Kareniny" nietylko latami, ale i doświadczeniem.
Od samego początku więcej myśliciel, aniżeli artysta, postę�
pował Tołstoj równolegle ze swoim czasem. Czaszka jego
była jak olbrzymi kocioł, w którym gotowały się i kipiały
wszystkie 'prądy naukowe i literackie ostatnich lat pięć�
dziesięciu. Spragniony zrazu świadomości, a następnie ró�
wnowagi, spokoju, szedł Tołstoj przez piekło zwątpień,
tęsknot, rozpaczy, zniechęceń i zawiedzionych nadziei.
Szedł,.potykając się bezustannie, ciągle niezadowolony, bo
ani wiedza, ani życie nie dawały mu tego, czego dla siebie,
dla duszy swojej potrzebował. Głębszy od wielu znakomi�
tości współczesnych, okłamujących się apatyczną obojętno�
ścią, nie umiał, nie chciał istnieć" bez jasno określonego pro-
gramatu. Zacząwszy od prawowierności materyalistycznej od
pozytywizmu i ewolucyonizmu, zanurzał się Tołstoj następnie
W ponurych falach pesymizmu schopenliaiierowskiego, szukał
ratunku w nirwanie Buddhy, nosił się przez pewien czas z za�
miarem rozbicia nędznego czerepu ludzkiego, zbyt małego
do ogarnięcia prawdy; utulał się powoli, stygł, przytomniał,
aż zbudował sobie z osobistych spostrzeżeń i doświadczeń
własny gmach, w którym znalazł nareszcie spokój pożąda�
ny. Od lat kilku Tołstoj już nie szuka, nie błądzi po ma�
nowcach. Ukojony na resztę życia, czeka bez obawy na
śmierć, nie sta-aszną dla niego. Jest on jedynym pisarzem
30
H Schyłku Wieku
234
europejskim drugiej połowy bieżącego stulecia, w którym
splotły się wszystkie rysy znamienne naszej smutnej epoki
i dlatego powinna jego ewolucya umysłowa zająć każdego
psychologa chwili obecnej. Historya złudzeń Tołstoja, to hi-
storya duchowa zgasłego i dojrzewającego włas'nie poko�
lenia. Ciekawe to ze wszechmiar studyum ułatwił sam Toł�
stoj, wiadomo bowiem, że spowiadał się kilka razy publicz�
nie. Zaczął on działalność autorską właściwie od rodzaju
autobiografii, gdyż pierwsze rozdziały jego  Lat dziecię�
cych i młodzieńczych" (od r. 1851 1857) poprzedziły  Ko�
zaków,"
Z pamiętnika tego dowiadujemy się, że obecny  mi
styk," jak Tołstoja jego przeciwnicy nazywają, rozmiło�
wany nasamprzód w pozytywizmie Comte"a, dotarł bardzo
wcześnie do beznadziejnych progów sceptycyzmu. Już w
szesnastym roku życia przestał wierzyć w zasady i formuł�
ki, wszczepione w niego przez opiekunów i nauczycieli. Od�
bicie jego młodości, Olenin ( Kozacy"), uciekł z Moskwy,
zmęczony  cywilizacyą, ową odwieczną nudą, zakażającą
krew z pokolenia na pokolenie."
Eozczarowawszy się do życia w chwili, kiedy mu in�
ni bez żadnych ufają zastrzeżeń, Tołstoj zaczął się światu i
ludziom bardzo wcześnie uważnie przypatrywać. Co do�
strzegł i doświadczył, nie wróciło mu uronionego w latach
wiosennych optymizmu. Widział: ogoizm, kłamstwo, głup�
stwo, podłość i zbrodnię, słyszał wesoły śmiech łotrów, ci�
chy płacz szlachetnych, pyszne słowa możnych i stłumione
skargi maluczkich. Dokądkolwiek się zwrócił, w kraju czy
zagranicą { Lucerna"; z zapisków księcia Dymitra Nechlu-
dowa), wszędzie potykał się o wór z pieniędzmi, orzed któ�
rym człowiek w proch padał. Zasługę, cnotę, pracę, do�
broć, uczciwość poniewierano, kopano nogami kłaniając śie
tylko powodzeniu, bogactwu i sprytowi.
Więc upodobał sobie Tołstoj pesymizm,, głębszy od fi-
235
listerskiego pozytywizmu, lotniejszy i śmielszy, potrącającym
jednem skrzydłem o metafizykę, chociaż udający materyali-l
stę. Ale teorya nicości nie mogła wypełnić jego duszy prze�
stronnej. Pesymista nie ustawał w pogoni za świadomo�
ścią, za równowaga umysłową i moralną. Jak Żyd wieczny
tułał się autor  Anny Kareniny" po wszystkich systemacli
i doktrynach, zastosowując je kolejno praktycznie. Jego
Lewin ( Anna Karenina") szuka ciągle właściwej dla siebie
drogi jest potroszę sceptykiem, socyalistą, utopistą społecz�
nym różnych odcieni, aż dowiaduje się od prostego chłopa
prawdy, której mu ludzie uczeni wskazać ma umieli.  Me
trzeba żyć dla siebie. Trzeba żyć dla Boga" - odezwał
się sługa Lewina, a pan dodał po swojemu: Wszystko zło po�
chodzi z głupoty i z przewrotności rozumu...
Do tego samego rezultatu doszedł i Tołstoj po wi�
chrach i burzach młodości i wieku dojrzalszego.  Anna^Ka�
renina" zamknęła jego  Lata nauki i wędrówki. " Jak Wil�
helm Meister Goethego, obliczył się i on nareszcie (około
r. 1880) z życiem, z jego dodatuiemi i ujemnemi stronami,
A

przeszedł w stan spokoju iutelektualno-moraluego. Odtąd
zaczyna się jego działalność  apostolska,"
Zanim rozbitek nowoczesnego materyalizmu stanął
przed Europą z nową  ewangelią" w ręku, spojrzał jeszcze
raz po za siebie, aby sobie zdać sprawę z drogi przebiezo-
nej. Smutny to był przegląd  (Moja spowiedz
).
-Straciłem wiarę bardzo wcześnie - mow Toł�
stoj. - żyłem przez pewien czas, jak wszyscy, F*"!*"*.
mi t,j ziemi. Byłem literatem, ucząc ^ z , jak wielu^n-
nych rzeczy, o których nie miałem sam wyo^enia Na
stępuie zaczął mnie prześladować sfinks córa ok > j-
4 wołając: odgadnij mnie, zrozum, a l b ^ � *
Wiedza ludka nie umiała mi nic wybaczyć; Na ed yne
zajmujące mnie pytanie: dlaczego żyję ^ ^ Ł
drościami, które mnie wcale me obchodził). Idąc za  łoHem
236
nauki, należało się połączyć z chórem: Salomonów, Sokrate�
sów, Mumch, Schopenhauerów i powtarzać za nimi:
życie jest głupiem złem. Doszedłem do tego, że chciałem
przestać istnieć. Nareszcie przyszło mi na myśl przypa�
trzeć się olbrzymiej większości ludzi, tym, którzy nie ba-
wi| się, jak my, tak zwane klasy wyższe, w spekulacje filo-
{ zoficzne, lecz pracuj*i cierpią, spokojni mimo to i zrezvgno-
i wam co do celów życia. Wówczas zrozumiałem, że tneM
zjć, jak owe tłumy, że należy wrócić do wiary prostych lu�
dzi. Ale ponieważ mój rozum nie mógł się pogodzić z nett-
ka, skosz awiona przez wyznania urzędowe, przeto zabra-
a d a i a t e j 1 , a uk i ab
Ł ? t " ' >' odłączyć przesady od
piawdy. -  Nie niogę teraz pomyśleć bez wstrętu, bez
obrzydzema- ioólu serca o dawniejszych latach mojo-
W y z y w a ł e m ua
SLfef " Pojedynki, aby zabić, czło-
botnik-w1, rZeMł�PÓW W P 0 d e c z o ł a ' Poniewieiłem ro-
l0 osz,lki
dzŁ L*2 f^ wałem: Kłamstwo, kra-
P G ki eg h 1
Svm ni T � * " * - ni� m a Urodni, któ- "
0 zat ocI l
- nc y T, / " ^ ' waUli mnie jeszcze rówi*
z s
za czi oJi t " Tf � t 0 Wa i ' y ^a mieli i maja mnie dotąd
/a człowieka względnie moralnego.
t y l k ailt
dobyłoby ti et ^ t f � �rÓW' l6CZ hldzi Wg Ól�
J a s k l a w a szcz
[WiadomoI *?n2 ' �-<} spowiedz
publiczną.
s
/ S S 
^ y j J *>, f ości, głupoty Jsamolub-
mie ieszc/e XŁ Pospolitych. Nawet zbrodniarz kia-
lepszego, aniżeli nim jest.
Z P
przesztSnSupT s zkl ;,P�SÓb t a k ^ ^ �nm'*
1 1 3 ma r
przyszłość ws k a z SLi ' ^�el russki rozjaśnić
Je8
A
i C 5 S S % Ł 5 2 ? * '� "nowsze dzie�
ł t e r a z
ją rodzaj programatu J S czynić" i in.) zawiera-
feiamatu, mającego uregulować dalsze postępo-
237
wanie człowieka, zbałamuconego przez naukę materyali-
styczną.
Wbrew wygórowanemu indywidualizmowi naszych,
czasów, który, wykluwszy się z apoteozy samolubstwa
przerodził się w chorobliwy egotyzm dekadentów, żąda Toł�
stoj absolutnego podporządkowania jednostki pod dobro ogó�
łu. Uczy on miłości bliz
niego w najszerszem zrozumieniu,
powtarzając za Chrystusem: kto cię uderzy wlewy policzek,
temu nadstaw prawy. Nie powinno byC, zdaniem jego, wo�
jen, sądów, wyroków, więzień, długów publicznych i prywa�
tnych. Jeden człowiek ma się za drugiego poświęcać...
Zraziwszy się do wiedzy, milczącej na. zapytanie: dla�
czego żyję? wierząc tak samo,- jak Lewin z  Anny Kareni�
ny," żo  wszelkie zlo pochodzi z przewrotności rozumu,"
Tołstoj potępia naukę, stawiając po nad nią wiarę .malucz�
kich. Nie całej ludzkości służy wiedza  twierdzi  lecz
głównie możnym i kapitalistom. Zamiast pamiętać o rze�
czach powszechnego użytku, zajmuje się ona  takiemi bła�
hostkami, jak protoplazma i analiza spektralna," Namię�
tniej ód symbolistów, z nienawiścią prawie występuje Toł�
stoj przeciw wiedzy, odmieniając w swojej  Spowiedzi" na
różne tony słowa Lewina i wracając do togo samego przed�
miotu w dziełach najnowszych kilkanaście razy. Napisał
on nawet osobny traktat (w formie dramatycznej) przeciw
nauce ( Skutki wiedzy").
Nie wiedza daje człowiekowi szczęście,  uczy refor�
mator russki  nie rozum powinien być jego władzcą, lecz
wiara, Do niej trzeba wrócić, jeżeli chcemy żyć w spokoju
i zadowoleniu. Z ustąpieniem panowania rozumu, zbledną,
równocześnie wszystkie te cele i pożądania, do których przy�
wiązujemy obecnie wartość najwyższą. Pozbywszy się py�
chy rozumu i ciała, przestaniemy ubiegać się o dostatki i za�
szczyty, o dostojeństwa i wygody, o komforty, sławę i zna�
czenie i t. p. znikoniości tej ziemi. Potrzeby nasze zumiej-
238
szą się do wymagań niezbędnych, a*o minimum zadań, po�
przestając zaś na małem, pozbędziemy się mnóstwa cierpień
i rozczarowań, wynikających z nadmiernych apetytów.
Trzeba porzucić miasto  domaga się Tołstoj  owe gnia�
zdo zepsucia, wyprowadzić robotnika z fabryk, zamieniają�
cych go na maszynę, i przenieść się na wieś, aby być bliż�
szym natury, najlepszej przyjaciółki i mistrzyni człowieka.
Czego Tołstoj uczy teoretycznie, jako filozof, to wcie�
la także praktycznie jako człowiek i artysta. Wiadomo, że
mieszka od czasu swojego  nawrócenia" stale na wsi, w ma�
jątku dziedzicznym, wgubernii tulskiej, w Jasnej Polanie,
zdała od gwaru i brudu wielkiego świata, oddając się, cały
cichej pracy i dobrym uczynkom. Żyje skromnie, bez wy�
twornych potrzeb, stara się obywać bez obcej pomocy, buty
sobie nawet i odzież własnoręcznie łatając. Jeżeli pisze, to
albo traktaty filozoficzno-etyczno-teologiczne, albo też dro�
bne powiastki, które ilustrują jego naukę. Stworzył on w
latach ostatnich szereg obrazków ludowych, rodzaj przypo�
wieści, które zajmą w jego dorobku autorskim niezawodnie
miejsce naczelne. Są to drobne szkice i nowelle, artystyczne
komentarze do różnych prawd życiowych.
Kwiateczki to, niepozorne, skromne, ale barwne i won�
no, bo wykwitły z serca, wszystkie zaś wielkie myśli
idą nie z głowy, lecz z serca, jak słusznie Vauvenargues
zauważył (Les grandes pmsees fiennent du coeur). Po�
wiastki ludowe Tołstoja, szczere, proste, pozbawione zupeł�
nie żółci krytycyzmu, są może jego najtrwalszym pomnikiem
artystycznym. Nie zwiędną one nigdy.
W światopoglądzie i w moralności Tołstoja nie trudno
odnalez
ć ich pierwiastki zasadnicze. Gmach swój ulepił
marzyciel z Jasnej Polany ze strzępów Ewangelii chrześciań-
skiej, z fantazyi Itousseaita o  powrocie do natury," z dok�
tryn społecznych bieżącego stulecia i z pesymizmu wszyst�
kich czasów. Z chrześciaństwa wziął miłość bliz
niego, po-
289
korę i obojętnos'ć na zaszczyty i rozkosze tej ziemi  auto�
rowi  Umowy społecznej" zawdzięcza wstręt do cywilizacji
i jej ognisk (wielkie miasta)  od utopistów socyalnych
nauczył się nienawis'ci do kapitału i nieuznawania praw wła�
sności, a od pesymistów pogardy życia wogóle.
Pierwiastki powyższe, złączone cementem osobistych
doświadczeń, złudzeń, cierpień i rozczarowań Tołstoja, zło�
żyły się na coś bardzo pięknego, ale niepraktycznego.
Nie ulega wątpliwości, że miłość bliz
niego w rozuuiie-
iiiu Ewangelii jest najwyższym ideałem etyki. Możliważ
ona jednak w zastosowaniu powszechnem? Aby była nie
ostatnim wyrazem marzeń jednostek najwznioślejszych,
lecz prawem powszechnem, trzebaby przetopić człowieka
jeszcze raz w jakimś tyglu czarodziejskim i dać mu nic
zmysły i nerwy, nie mięśnie i kości, nie początek ziemski
wogóle, jeno postać inną, któraby go uwolniła z pod tyranii
namiętności, i potrzeb doczesnych. Wszelkie zło idzie nie
z rozumu, jak mniema Tołstoj lecz ze zmysłów, z ciała,
ono bowiem: kłamie, kradnie, zabija, cudzołoży i t. d.,
rozum zaś, jego sługa powolny, uczy go tylko sposobów
zadowolenia jego pożądań. Dopóki człowiek jest człowie�
kiem i musi żyć, zdobywać dla siebie i swojego najbliższe�
go otoczenia: pokarm, odzież, mieszkanie, dopóki musi
walczyć o prawo istnienia, dopóty będzie miłość bliz
niego
w rozumieniu Ewangelii ideałem, czyli czemś, co jest mimo
prawdy swojej niedościgłem, w całej pełni niewykoualnem.
Tylko"jednostki wyjątkowo szlachetne, uduchownione. po�
trafią się wznieść na same szczyty moralności chrze-
ściańskiej.
Gdy Tołstoj mówi: nadstaw napastnikowi drugi poli�
czek, nie sądz
, nie wydawaj wyroków, nie żądaj zwrotu po�
życzek, nie nazywaj się właścicielem tego, co posiadasz, me
Prowadz
wojen, nie pożądaj miłości zmysłowej i t. d., wów�
czas zapomina rozmyślnie o istocie natury Judzkiej, którą,
240
jako belletrysta, zna bardzo dobrze, czego złożył w swoich
powieściach liczne dowody. Zapomina, że aby, myśleć i po�
stępować tak, jak Tołstoj, trzeba być Tołstojem  starcem,
mającym po za sobą długi szereg doświadczeń i rozczaro�
wań, umysłem wysoko uzdolnionym i wykształconym, sercem
pełnem dobroci i litości, i człowiekiem majątkowo niezale�
żnym. Namiętności i apetyty przeciętnej jednostki, uwolnio�
ne z pod nadzoru religii i prawodawstwa, rozpoczęłyby ist�
ny sabath czarownic średniowiecznych, liniałyby na ziemi,
jak stado wilków, wpuszczonych do owczarni, jak wichry,
pchnięte na dalekie przestrzenie pól i morza. Sześćdziesię�
cioletni Tołstoj nie skrzywdzi i bez nakazów moral�
ności i grozy sprawiedliwości doczesnej nikogo, ale dwudzie�
stoletni złodziej, oszust, lichwiarz, egoista, lubieżnik będzie
się rzucał na bliz
niego z bezwzględnością głodnego zwie�
rzęcia, gdy zabraknie nad nim prowadzącej ręki religii i bi�
cza prawodawstwa.  Miłość bliz
niego" Tołstoja, pozba
wioną  ołtarza, sądów.
. doprowadziłaby nie do
Królestwa Bożego na ziemi/ lecz właśnie do piekła. , w,
" Po-
wszechna złość pokonałaby i zepchnęła na plan ostatni nie�
liczną wszędzie dobroć i prawość.
Większą praktycznością odznacza sie ta część doktry�
ny Tołstoja, w której autor  Anny Kareniny- marzy o  po�
wrocie do natury*. Nadmierne potrzeby, wytworzone przez
d
J 2 H * ^ zawi ść d o t k L . ubóstwn, d o
szczenię człowieka,
me przyniosło, ostatniemu pokolenia
szczęścia, dało mu bowiem
zamiast obiecywanych rozkoszy,
medołęztwo fizyczne i pesymizm'.' "!
Skromniejsze wymagań**
zmniejszyłyby niezawodnie ciężar życia
i zabrałyby egoiz-
mówi jego drapieżność. *
Bw
,nh,f , f w �& �. że bezpośrednie obcowa-
nie z
CZł
wrzawa t ui f w u"'^ �Wi eka do^czynniej, aniżeli
Wd t Ul k 0 t Wl e l k l c h
' "to*, głównych ognisk nikczem-
241
walki o byt, o czem wie każdy, kto po przebyciu kilku
miesięcy wśród brudnych murów stolicy, znalazł się nagle
na rozległych polach. albo w lesie. Cisza wsi wraca po ja�
kimś czasie nerwom elastyczność, a głowie i sercu spokój.
Brutalność walki o byt gnębi człowieka mniej, gdy nie po�
trzebuje się ocierać o tysiące ambicyj, interesów i egoizmów
większych zbiorowisk ludzkich.
Ale nie każdy może mieszkać na wsi, chociażby dlate�
go, że nie każdy posiada, jak Tołstoj, Jasna Polanę, oficya-
listami zaś lub chłopami nie wszyscy być mogą, bo nie star�
czyłoby dla nich chleba, /niesienie praw własności, po�
dział ziemi, zupełne usunięcie kapitału i zrównanie lndzi
są tak samo utopią, jak powszechna miłość bliz
niego. Dziś
zwyciężona własność, tryumfowałaby znów jutro. .leden syn
roztrwoniłby dział ojca, drugi oszczędniejszy, pomnożyłby
go, czyli  zabrał" część pierwszemu.
Nie wszyscy zresztą ludzie mają ochotę do pracy na
roli. Różniczkowanie zajęcia wynikło nie z samych tylko
potrzeb cywilizacyi. Wytworzyły je upodobania, uzdolnie�
nia i celo pojedynczych jednostek.
Wszakżeż i Tołstoj, zanim się  świata wyrzekł", do�
puszczał sie przez lat pięćdziesiąt kilka, jak sam przyznaje,
 wszelkich'nieprawości," i doszedł do swojej filozofii dopie�
ro po złudzeniach młodości i doświadczeniach wieku dojrza�
łego. Wprawdzie  trzyma się mądrość siwych bród," ale
w takim razie ma ona znaczenie tylko dla owych siwych
bród. Nie sztuka gardzić życiem, jego rozkoszami, nadzie�
jami i szałami, gdy się ma po za sobą wszystko, co człowie�
ka na ziemi czaruje i zawodzi. Nauki starców, chociażby
najrozumniejsze, budzą zawsze niewiarę w młodzieńcach,
wydają się pesymistycznemi temu, kto rwie się dopiero do
lotu samodzielnego. I jest dobrze, że tak jest, gdyby bo�
wiem młodość chciała wcielać mądrość starości, przestałaby
/
ludzkość istnieć.
K Schyłku Wioku
242
Przypatrzywszy się uważniej doktrynie Tołstoja, do�
strzega się na jej dnie nie zasady chrzes'ciaństwa, lecz po-
prostu cichą rezygnację przekonanego pesymizmu. Nie mjr
li się estetyk niemiecki, Saitschik, gdy mówi:  Miłość chrze-
sciańska Tołstoja jest takiem samem zaprzeczeniem życia,
jak pesymistyczna Nirwana; nie jest ona niczem innem, jak
etyczna Nirwaną. Gdy się człowiek zmęczy, wtedy kładzie
się do łóżka, aby wypocząć. Gdy sie człowiek zmęczy ży�
ciem twenn mm lebensmUe mrd), wtedy otacza się mro�
kami mistycznemi.1! *)
Tołstoj znużył się śmiertelnie daremnem poszukiwa�
niem prawdy i nikczemnością zabiegów powszednieli, prze�
to wysłał się z życia, z pomiędzy ludzi, trawionych jego
własneim namiętnościami i rozpaczami, i zbudował dla du-
szy swojej bezpieczne, wygodne schronisko. Nie będę sie
juz trudził, męczył, narażał na zawody i cierpienia, nie bę�
dę się juz tułał po rozmaitych teoryacli, z których żadna nie
potrafiła mi odpowiedzieć na najważniejsze pytanie czło�
wieka. Mam dosyć tej mitręgi, zwłaszcza, że zbliżam sie kn
kresowi wędrówki doczesnej. Chcę teraz spokoju, ciszy,
jak ktoś bardzo spracowany...
Nie rozważył Tołstoj, zmęczony niepokojami wysiłków
płowych że jego  powrót do natury" zepchnąłby o*
CJ WąZ e g 0 Wk r ó t c e d 0
ES w "!T P "!� dzikich miesz�
kańców puszcz Afryki, Ameryki i Australii. Możeby nam ze-
zwiuzęceme, wegetowanie, dało więcej szczęścia, aniżeli go-
i e
twoTu^ n i e P<>Zn a Wa l n ' ' ^ ^ ^ któż * U tyle,
"
t^onycl pragnień nie znając - o tern B - wy-
wątpi? ale
dz i
Nie St aa rt S n a C y ę m e Zg � ^ " %* ^ i dusza.
S m 0U w
Pochodzie do świadomości aż do swego
243
ostatniego tchnienia na ziemi i dla tego nie mają doktryny
pesymistyczne, chociażby były tak szlachetne, jak utopia
Tołstoja, celu praktycznego.
Paradoksalność Tołstoja występuje najwyraz
niej wje-
20 poglądach na stosunek mężczyzny do kobiety i od�
wrotnie.
Jeszcze autor  Mojej spowiedzi" nie był reformatorem,
jeszcze błądził i grzeszył, jak wszyscy śmiertelnicy, kiedy
napisał nowellę p. t.  Szczęście rodzinne," w której odnaj�
dujemy pierwsze ślady nienawiści Pozdnychewa z  Sonaty
K'i rutzera" do miłości płciowej. Pociąg zmysłowy obu płci
trwa, podług niego, bardzo krótko. Zasadę tę doprowadził
Tołstoj do krańców w powieści, przetłumaczonej na wszy�
stkie języki europejskie.
Jakiś Pozdnychew zamordował żonę z zazdrości. Sic
w tym pomyśle nowego, ani szczególnego, w beletrystyce
bowiem francuskiej zabijają ludzie ludzi nawet bez powo-
flów, dla samego sportu mordowania. Ale szczególną i nową
jest filozofia Pozdnychewa.
Zgładziwszy żonę z tego świata, myślał Pozdnychew
dużo nad stosunkiem między kobietą a mężczyzną i doszedł
do rezpltatów, zdumiewających człowieka przeciętnego. Od�
krył mianowicie, że miłość jest uczuciem nienaturalnym, po-
twornem. A
udzą się wszyscy, którzy wierzą w roskosze
miesięcy miodowych. To nie rozkosze  to  ciągły wstyd,
hańba, czarny humor." Trzeba się przyzwyczaić" do  wy�
stępku."
Do występku? niezawodnie. Bo oto, co Pozdnychew
utrzymuje *):
*) Leon lir. Tołstoj;  La Sonatę a Kreutzer," w przekładzie frun-
niskim Halptirine-Kamińskiej; sir. 74.
244
 Jedzenie jest czynnością naturalną, jedzenie jest
przyjemnością, funkcyą miłą. wykonywaną bez hańby. Ale
miłość jest wstrętem, hańbą, boleścią. Młoda, czysta dziew�
czyna pragnie dzieci, tak, dzieci, ale nie męża.
Zdaniem życia powinno być, podług Pozdnyrhiwa,
wytworzenie  stosunków moralnych" między kobietą a męż�
czyzną, aby zaś taki związek dusz mógł nastąpić, należy się
ubiegać o zupełną czystość.  Człowiek ulega w tej walce
i dlatego obmyślono małżeństwo moralne. Gdy jednak męż�
czyzna, co dzieje się najczęściej w społeczeństwie obecnem,
oddaje się przed tą chwilą, miłości zmysłowej, jest małżeń�
stwo, pomimo pozorów moralności, tylko płaszczykiem roz�
pusty, a życie staje się na wskroś niemoralnem" (j. w. str.
<0). -- .,Może się pan domyślić, do jakich spostrzeżeń się do�
chodzi, gdy się słyszy, że się powszechnie nikczemnościa
i śmiesznością, nazywa, co Człowiek posiada najlepszego -
swobodę i celibat. Sytuacyą idealną dla kobiety jest stan
czystości i dziewictwa, ale świat obawia się tego stanu
i dlatego drwi z niego. Ileż młodych dziewcząt poświęca
swoje dziewictwo temu Molochowi, co się opinią publiczną
zowie, i wychodzi za mąż za pierwszego z brzegu przybysza,
aby me zostać dziewicami, czyli istotami wybrani" (j. %
str. 79).
Nie są to oczywiście rezonowauia Pozdnychewa, lecz
samego Tołstoja, który od czasu, jak się świata wyrzekł,
przestał obserwować, a zaczął uczyć.
AVięc miłość jest występkiem, 'a celem człowieka po�
winno być wytworzenie  stosunków moralnych " czyli dzie�
wiczych? znaczy to to samo, co zagłada, co rozmyślne wy�
marcie rodu ludzkiego. Pozdnychew nie wypiera sie wca�
le takiego skutku swoich mrzonek, mówi bowiem wyraz
nie:
Nie twierdząż Schopenhauer, Hartmann i budyści, że pra-
weterwe szczęście istnieje tylko w nicości. I nie mylą się,
gdy uczą, ze szczęście ludzkie zależy od jej zagłady" (j- W,
245
str. 75).  Wszystkie religie przewidują koniec ludzkości,
a i, podług wiedzy, jest kres taki nieuchronny. Cóż dziwne�
go, jeżeli i filozofia moralna dochodzi do takich samych re�
zultatów" (str. 78),
Rozumie się, że ktoś, co nie istnieje, nie istniał nigdy,
jest szczęśliwszym od istniejącego, gdyż nie ponosi ciężarów
życia  ale istniejemy, niestety, chcemy istnieć, będziemy
jeszcze długo istnieli i dla tego nie mają mądrości pesymi�
stów żadnej wartości praktycznej. Są to zrzędzenia star�
ców, którzy, używszy wszystkiego, ostygłszy z latami, chcie�
liby obrzydzić innym, czego sami kiedyś gorąco pożądali, co
im szczęście dawało. Nie obrzydzą - wiec w jakim celu
zrzędzą?...
O ile doktryna Tołstoja usiłuje złagodzić- brutalność
człowieka-zwierzęcia i powściągnąć jego egoizm, jego chci�
wość i zmysłowość (życie proste, pogarda pieniędzy, litość,
miłosierdzie, pobłażliwość), o tyle zasługuje na uznanie cho�
ciaż nie uczy niczego nowego, bo powtarza zasady chrze-
ściańskie. Cała jednakże jej część soćyologiczna i pesymisty�
czna może raczej szkodzić, aniżeli służyć.
Przyczyny szerokiego rozgłosu Tołstoja należy szukać,
między innemi, i w tem, że odezwał się w samą porę -
w chwili powszechnego chaosu intellektualno-moralnego.
,7 ego teorya, w jednej połowie krańcowo optymisty czna, w dru�
giej krańcowo pesymistyczna, wpadła między sanie ruiny po�
glądów, formułek i wskazówek, między trupów idei jeszcze
niedawno żyjących, kwitnących, a obecnie zgasłych powię-
dłych. Jest on pierwszym pisarzem europejskim, który mi�
łuje odbudować dla człowieka z gruzów zbankrutowanej epo�
ki  ową świątynię - świątynię jednolitą i wykończoną.
Podczas, kiedy inni reakeyoniści dz
wigają pojedyncze czę�
ści zburzonego gmachu, on, zdolniejszy od nich architekt,
ogarnia całość. Jeżeli się mu nie udaje, co zamierza - je-
goż to wina? I on jest dzieckiem swojego czasu, wychowań-
246
cem przeczenia i pesymizmu. Wystarcza, że zaczął robotę
syzyfowa, że naszkicował kontury planu... Reszty dokończą
może młodsi od niego... *).
Wpływ Tołstoja zatoczył szorokie koło (Francya
Niemcy, Anglia), najsilniej jednak oddziałał na autorów
fraucuskich. Melchior de Vogiie, Leroy-Baulieu, Edward
Kod, Jan Honcey i in. poświęcili autorowi  Anny Kareni�
ny" obszerne studya. Mówią o nim dekadeuei i symboliśćfi
neoohrześcianie i neokatolicy, czerpią z jego  Spowiedzi"
i  Religii" prawie wszyscy młodsi beletryści paryzcy.
Znajomość literaturyrusskiej zawdzięczają francuzi wi�
cehrabiemu Eugeniuszowi Melchiorowi de Vogiie, który, prze�
pędziwszy czas dłuższy nad Newą w charakterze dyploma�
ty, miał czas i sposobność przypatrzenia się bliżej zwycza�
jom i obyczajom narodu, mało dawniej na Zachodzie znanego.
Jego dzieło p. t. Le Barnom russti (pierwsze wydanie w r.
188(5) wprowadziło francuzów nietylko do przybytku litera�
tury russkiej, ale ułatwiło równocześnie zrozuinialsze okre�
ślenie nowych prądów.
Żołnierz (walczył wr. 1870) i mąż stanu, biorący czyn�
ny udział w historyi bieżącej, żywej, Melchior de Vogiie,
odczuł lepiej od symbolistów połowiczność doktryn pozytyw�
nych i szkodliwość wygórowanego indywidualizmu dekaden-
tow. W chwili, kiedy w Paryżu uchodził bezmyślny tech�
nik artystyczny w kółku  wtajemniczonych" za najwięk�
szego mistrza, kiedy une pcuje hien ecrite była najwyższą po�
chwałą dla autora, Melchior de Yogtie miał odwagę nie za�
chwycać się  sztuką dla sztuki."
t h
,,.,,-.,. , | H ' � � l ^ bardzo dobrą charakterystykę Tołstoja
MM Uw*feW nmi esc, ^ U ,1;l ,. J J , ,l zi el
zel e x bl o
M LeoN.rotstoj, Leben. sein Werke, seL TOUaJhuutf
s e i n
247
 O, wiem dobrze  pisał )  iż wyznaczając sztuce
pisarskiej cel moralny, rozśmieszę zwolenników doktryny
 sztuka dla sztuki." Przyznaję się, że nie rozumiem tej
formułki, przynajmniej w jej znaczeniu obecnem. Nie prze�
czę: moralność" i piękność są w sztuce synonimami; pieśń
Wirgiliusza waży tyle, co rozdział Tacyta. Ale nie należy
mieszać owej piękności duchowej, wytwarzającej się z pe�
wnego rozjaśnienia wzroku artysty, ze zręcznością ręki pre�
stidigitatora. Tylko o takiej  sztuce dla sztuki' mówię.
Nie uwierzę nigdy, aby ludzie poważni, dbali o godność i po�
wołanie publiczne, Chcieli zejść do stanowiska gimnastyków,
bawicielów wędrownych. Ci panowie ,delikatni" są dziwni.
Wyrażają oni pogardę dla autora mieszczańskiego, który
stara się uczyć lub pocieszać ludzi... chełpią się z tego, :z
e
nie mają' ludziom nic do powiedzenia, zamiast się ze swojej
obejętności tłómaezyć. Jak pogodzić ową abdykacyę z pon�
tyfikatem, reklamowanym tak gorliwie przez literatów
cliwil obecnej? Niewątpliwie; każdy z nas pisze czasami
dla przyjemności osobistej... Ale trudno pojąć, jak można
wynieść do godności doktryny wyjątek, przekładając chwi�
lowy wypoczynek nad obowiązek ludzki poety.
Melchior de Yogiie, obecnie członek Akademii francu�
skiej, zna bardzo dobrze tajemnice  ręki prestidigitatora
i  przyjemność tworzenia dla samego siebie," jest bowiem
sam zuakomitym stylistą, więc artystą słowa, Nie prze�
szkadza mu to jednak wcale do twierdzenia, że wszelkie
dzieło ludzkie powinno służyć ludziom. Nie dla kilku sma�
koszów," nie znoszących strawy zdrowej, istnieją literatur}.
Jak Tołstoj, nie uwielbia i Togiie wiedzy, ale tylko
Pozytywnej. Praktyczniejszy od mistrza russkiego, me po-
*) Melchior &* VogM;  Le romfin rtpse-1; wył. III; jSSU r.; str.
XXIV i XXV.
248
tępią nauki wogóle, nie domaga się  powrotu do natury,"
żąda tylko, aby uczeni i artyści pozwolili istnieć duszy.
 Bóg stworzył człowieka z gliny  mówi *)" 
Proszę rozważyć, jakie to słowo właściwe i znaczące ta gli�
na. Nie przesądzając nic i nie przecząc szczegółom, za�
wiera ono wszystko, co przeczuwamy o początkach życia.
Odsłania ono pierwsze drganie materyi mokrej, z której
rozwinął się powoli i wydoskonalił długi szereg organizmów.
Powstawanie z gliny jest wszystkieni, co może zbadać nau�
ka doświadczalna, jest polem, na którein jej moc wynalaz�
cza nie zna granic. Na tern polu można studyować nędzę
człowieka-zwierzęcia, anietylko to, co w nim jest brutalnego,
fatalnego i zgniłego. Niewątpliwie. Ale oprócz wiedzy
doświadczalnej, posiadamy jeszcze coś innego, (ilina nie
wystarcza do objaśnienia tajemnicy życia, nie jest bowiem
całem>. To trochę błota, które znamy i będziemy znali
coraz lepiej, ożywia jakiś pierwiastek, niedostępny na zawsze
dla naszych narzędzi naukowych. Trzeba dopełnić formuł�
kę, aby sobie zdać sprawę z dualizmu naszej istoty. Czyni
to tekst Pisma Św., bo dodaje .. i tchnął w nią życie,
a człowiek stał się istotą żyjącą." To tchnienie, zaczerpnię�
te u z
ródła życia powszechnego, zowie, się duchem, pierwia�
stkiem pewnym, a uiedocieczonym, który nas porusza, otacza,
zbija wszystkie nasze objaśnienia, nie zrozumiałe bez niego.
Glina jest przedmiotem nauk pozytywnych, tej strony
wszechświata i tej części człowieka, która da aę pomieścić
w laboratoryum lub w klinice. O ile jednak nie pozwalamy
współdziałać  tchnieniu," Q tyle nie stwarzamy istoty i$Ś*
cej, życie bowiem zaczyna się tam, gdzie przestajemy rozu�
mieć, o czem twórcy literaccy pamiętać powinni.
*) Melchior de Vogii; jak wyżej; str. XXVI.
249
Do znaczenia żyeia wraca Vogiie bezustannie w swo�
ich licznych studyach.
 Zycie jest pierwszą potrzebą ludzkości  woła *)
nawet przed prawdą. Życie i prawda są synonimami. Lu�
dzie nie mogą żyd tem, co wystarczało Eklezyaście College
de France (Kenanowi), mianowicie jego  cieniem cienia."
Nauka pozytywna,  chemia intellektulna", jak ją na�
zywa, zniszczyła, podług Vogiie'go, życie.
Cóż należy postawić na miejscu tej okrutnej wiedzy, któ�
ra obrzydziła tylu ludziom chwili obecnej istnienie na ziemi?
 Jakakolwiek będzie forma nowych urządzeń, stwo�
rzonych przez potrzeby społeczeństwa, nie będzie się ona
mogła obyć" bez owego wspólnego węzła, bez religii  sym�
bolu i dyscypliny moralnej  odpowiada Vogiie **).  Ze
wszystkich ognisk siły moralnej, jakie znamy, posiada jedy�
nie Kościół dosyć przestrzeni i potęgi do przeprowadzenia
tego odświeżenia ludzkości.
Wiec religia wogóle, a Kościół po szczególe, mają, we�
dług Vogue'go, dopełnić wiedzę, zneutralizować jej wpływ
szkodliwy. Tym swoim poglądom zawdzięcza autor  Po�
wieści russkiej" tytuł lieochrześcianina, albo neokatolika
1
stanowisko wybitne, jakie zajmuje wśród wzrastającej
z dniem każdym rzeszy reakcyonistów francuskich. Groma�
dzą się naokoło niego nie sami tylko wytrawniejsi mężowie,
jak Paweł Dejardins i Edward Kod. I najmłodsza młodzież
klaska mu na bankietach.
Powrót do religii zachwyca nawet dekadentów i par-
nasistów. Wiadomo, że Barbey d'AurevilIy, Leconte de Li�
sie, Terlaine i in. pragną uchodzić za gorliwych katolików,
a Morice dziwi się i skarży, że Kościół nie chce tych  na�
wróconych" przygarnąć do siebie.
*) Melchior de Vogiie;  Heures d'histoire"; II wyd.; str. 304.
**) Melchior de Vogiió; jak wyżej; str. 313.
32
S Sohjlku Wieku
Kościół nie może uznać nałogowych bluz
nierców, przy�
pominających sobie od czasu do czasu  poezyę" nabożeń�
stwa. Bo nie ukochali wiary owi pseudochrzeScianie, lecz
poprostu zewnętrzny blask religii i symbolizm jej form. Jak
niegdyś romantycy niemieccy przechodzili na łono kościoła
k&tolickiegoparpredikction d'artiste (Schlegel), tak upajają
się i niektórzy z pomiędzy dekadentów-symbolistów czarem
i tajemniczości}} obrzędów kościelnych, działających na wyo�
braz
nię poety silniej od formułek pozytywnych, (idy taki
Verlaine wydaje po Sdgesse wiązankę ohydnej pornografii
i bluz
nierstw (ParalUmżnf), nic można do jego skruchy, do
jego wrzekomego odrodzenia przywiązywać żadnej warto-
ści. Po owocach poznaje się ludzi" nie po słowach,
Inaczej Melchior de Yogiió. Wierząc szczerze w siłę
religii, przypomina on świal u ciągi,,, bez zmiany, swoje zasady
Jak Tołstoj, żąda i on od jednostki podporządkowania się
pod dobro ogółu, potępiając przy każdej sposobności samolu�
bny indywidualizm. Słowa: poświęcenie, cierpliwość, boha�
terstwo, obowiązek nie schodzą z jego ust. Jest on prawdzi�
wym chrześcianinem, chociaż nie łudzi sie wcale co do isto�
ty człowieka. List, który napisał do redaktoua Beme de*
deuxMondes z powodu  Kongresu pokoju" i krytyka ma-
izen lolstoja, świadczą, iż zdaje sobie doskonale sprawę
z połowicznej natury ludzkiej i nie żąda od niej wysiłków
i otiar, przekraczających jej możność. Umysł to trzez
wy,
wytrawny. '
To samo odnosi się także i do drugiego rozgłośnego
do r f
 neoc irześcianina," P <> " uniwersytetu w Lozannie.
Karola Secretana, który kolegował jeszcze z Adamem Mic�
kiewiczem, będziwy filozof wydał w ostatnich czasach dzie�
ło, nal ecę do literatury reakcyjnej chwili bieżącej.
c z y n i l S e c r ó
sH orlnnt; \Tl ' V o g t i 6 ' t an naukę niezawi-
wfm T "* ^ d e mo r a l i ^eyę chwih obecnej. Po�y-
ty wum i ewolucyonizm, zająwszy się jedynie t. zw prawda,
251
z pominięciem życia, zbłądziły, podług niego, bo nie wiedza,
nie  prawda" jest wszystkiem, jeno życie, a Wiedza tego
. wszystkiego tylko cząstką.  G dy jaka doktryna usiłuje spara�
liżować, zgnieść energię moralną, wtedy, potępiając ją przez
znaczenie samego faktu, stosujemy tylko do niej przepisy
metody najsurowszej *). Secretan potępia doktrynę pozy-
tywno-ewolucyonistyczną już dla tego samego, że jej doter-
minizm, zaprzeczywszy wolnej woli, podkopał moralność,  in�
teres zas' moralny zajmuje pierwsze miejsce" (L'intćrel morał
esi tlono le premier). Bezustaunie, co kilka stronnic kładzie
profesor lozański nacisk na znaczenie etyki. La valeur ró-
eUe d'un Jtomme esi na ralewr morale  powtarza kilkakro�
tnie. Nie wiedza powinna być mistrzynią człowieka, lecz
etyka, ta zas' nie może się obyć beż wolnej woli.
Całego aparatu filozoficznego użył Secretan, aby do�
wieść istnienia wolnej woli, a następnie Boga. Jak Tołstoj,
widzi i on obecny cliaos intelłektualno-moralno-społeczny i
domaga się odrodzenia ludzkości przez wiarę i obowiązek.
Poczucie i wykonywanie obowiązku wróci człowiekowi, zde�
moralizowanemu przez wyuzdany indywidualizm współcze�
sny dawny bart i dawną miłość życia.
Ale Secretan nie jest poetą, jak Tołstoj, więc nie łu�
dzi sie, nie wysnuwa obrazów fantastycznej szczęśliwości.
Jak Yogiie, nie wierzy i on w powszeebny pokój, w po�
wszednią, równość i sprawiedliwość.  Przeszkody, które
nas oddzielają,  mówi **) od wcielania różnych marzeń,
są zbyt wielkie, abyśmy mogli działać z nadzieją bezpośre�
dniego skutku... Nie ma obecnie mowy o czemś innem, jak
tylko o krzewieniu idei".   Wyrzeknijmy się absolutnego
" ) Karol Secrćlan;  La civili�ilion et la eroyajtee"; wydanie- II:
1892; Kir. 152.
**) Karol Secrćtan; jak wyżej; str. 25; 79.
252
ideału, którego nasz świat nie znosi. Bezpieczeństwo i ró�
wność zupełna nie są ani możliwe ani pożądane."
Wprawdzie mniema i Secretan,  że myśleć tylko o so-
bie pracować tylko dla siebie, znaczy to samo, co zgubić
się ), ale nie żąda wcale, jak Tołstoj, powszechnej miłości
bliz
niego i wyrzeczenia się przyjemności życia. Nie wierzy
on w Irartowną poprawę ludzkości, w .szlachetność mas. cho�
ciaż jest demokratą. Pragnie bardzo niewiele, bo wzmo�
cnienia siły moralnej, podniesienia ducha garstki nąjl*
szych, najszlachetniejszych, których rzeczą powinna być
piaca ofiarna, bezinteresowna
W imieniu gromadki wybranych przemawia także in-
nj neochrzescianin, Paweł Desjardins, którego broszurka
lLrL7Z'Pr6sent ( 1 8 9 2 ) n i e ( l o t ^a nic nowego do
gU l E d w a r d R o d
d pewT. 'g� 1 SeC1'ĆtaUa- < �loŚS*
CZa S U Pr
Z Xw^ �f eS01' Uui woi >sytetu genewskiego, mało
ZZA
yTY611?^^"!^^"! literackich (A*
h
i-alny h hwflf T - e jf* u ^ ^ ^ w swoich  Ideach mo-
1 b e Cn b o
ścian P J � ^ o jeszcze dorobku iieochize-
n 1
k t 6 l Zy w w a , i na u f o m
wańie sie os at o^J ^T"!' " ^ ' � '
SchopeńhaUei Z Ł 7 ,� ^ " "n^atywnycli" (Renan,
gue i i nTZ' V l n, ) ' na "Pożywnych" (Tołstoj, Vo-
cie literacki >*" W SZ61 'eg U s y t w e t e k Równiejsze posta-
Schopenhauer "!fej_P�łowy-bieżącego stulecia (Renan,
zakoń
któreni pr e m l ^ r ^ <^niem f O* * - * * w
Tl e s c i a i s t o t u a ws z e l k i e m
ralności jest TI f "^ " ' ' J �"
8 6 no
" żenią wielkie t T - ^ ' *ÓIn*"!ie, czyli możność słu-
6 J k i e j h c z b l e lu
! dzi: moralność więc indywidualizmu
Secrśtan; jak wyżej; str. 109.
253
jest nonsensem (la morale indivhlaalixle ed tui non-sbńs).
Oprócz tego powinny zasady moralności być stałe, niezmien�
ne, aby nie dały powodów do kompromisów, co się równa ich
niemocy. Znakomita większość współczesnych zapomniała
o tych prawach elementarnych. Porwani przez prąd indy�
widualistyczny, który uniósł nasze stulecie i któremu to stu�
lecie zawdzięcza na pewnych polach swoja wielkość, wpro�
wadzili oni indywidualizm tam, gdzie może on być tylko fer�
mentem zepsucia. Zamiast poświęcenia jo, na czom polega ca�
ły pogląd dobra, domagali się tryumfu ja. I doczekali się
togo tryumfu" i t. d. *).
Następuj e wycieczka przeciw przewrotności indy widna -
lizmtt, znana z teoryi poprzednich autorów. Kod nie dopeł�
nia w niczeni wskazówek Vogiie'go, Secretana i Desjar-
dins'a.
Literatura reakcyjna Fraucyi, sięgająca czasów naj�
świeższych, rośnie z każdym dniem. Można do niej także
zaliczyć, między iunemi, bardzo dobre studyum Jana Hon-
ćey'a p. t. Soufles npuveau.v i Paulhana Le noaceau mi/di-
cismc, chociaż ani jeden ani drugi nie należą do noochrze-
ścian.
Powrotna fala ogarnia powoli nie samą tylko ojczyznę
Voltairea i Comte'a, Bunt przeciw doktrynie pozytywno-
ewolucyonistycznej, przeciw bałwochwalstwu rozumu, wie�
dzy, ciała, przeciw panowaniu Złotego Cielca i bezczelności
egoizmu odzywa się na Całej linii europejskiej, tu słabiej, tam
silniej. Najmniej dotąd udziału w tym nowym rucliu biorą
Niemcy, zajęte swoją armią i młodym soeyalizmem. Eeak-
cya moralna przybrała u nich postać stronnictwa społeczno-
politycznego, znanego pod nazwą antisemityzmu. Ze zja-
*) Edward Rod;  Lcs idtes morale* du tepS prfeent; 1892; wyd.
III; str. 293.
254
wisk literackich zasługuje na wzmiankę dzieło nieznanego
autora p. t- Bembrandt ah Erzieher z dodatkiem von rhian.
Deufeehen (przez niemca), które doczekało się, w dwóch la�
tach kilkudziesięciu wydań. W książce tej, napisanej chao�
tycznie, bez ciągłos'ci argumentacyi, spotykamy obok zdro�
wych ziarn mnóstwo plew. Przeczytawszy ogromny toru,
nie wiemy właściwie, dokąd autor zmierza, czego pragnie
dla jutra.
Daleko wyraz
niej zarysowała się u nas roakcya prze�
ciw celom i zasadom światopoglądu pozytywnego, wyprze�
dziła ona nawet ruch francuski, wlasnemi idąc drogami. Już
około roku 1880 zgrupowało się w około dwutygodnika  Ni�
wa., grono autorów i publicystów, którzy, porzuciwszy
sztandar nauki niezawisłej, poddawali jej hasła krytyce sy�
stematycznej. Stronnictwem  młodozachowawczem" na�
zwano reakcyonistów warszawskich.
W artykułach i dziełach naszych neokonseiwatystów
odualezionoby bez trudu pewną część idei neochrześcian
francuskich, chociaż nie od nich wskazówki brali.s Litera�
tura nasza wogóle przewyższa francuską pod względem ety�
cznym. Nawet jawni pozytywiści i utylitaryści, jak Orze�
szkowa, Bałucki i naśladowcy ich, nawet autorowie wybit�
nie mieszczańscy i liberalni podporządkowywali zawsze je�
dnostkę pod dobro całości  nie byli nigdy ani pornografa�
mi, ani zwolennikami samolubnego indywidualizmu. Z ma-
łemi wyjątkami (Zapolska) mogliby nasi beletryści służyć
za wzór paryzkim, oglądającym się obecnie na wszystkie
strony za  ideałem społecznym." Mogliśmy sie mylić, ale
rozmyślnie nie chciał żaden z nas, do jakiegokofwiekby na�
leżał obozu, demoralizować swoich czytelników Poczu�
cie obowiązku jest siłą i chlubą naszego piśmienni�
ctwa. Było tak raczej do lat ostatnich, z chwilą bowiem,
gdy weszli między nas  najmłodsi," wnoszący do 'prasy za�
miast talentu  spryt," zamiast, dobrej wiary i woli chłodny
255
rozum karyerowiczów, zaczyna się i u nas coś psuć, roz-
sprzegać.
Zamykając przegląd zjawisk reakcyjnych w literatu�
rze europejskiej, należy jeszcze zwrócić uwagę na ostatnie
dzieło znauego pisarza niemieckiego, Maksa Nordaua, auto�
ra rozgłośnych  Kłamstw konwencyonalnyeh,, (Din Conven-
tionellen Liujen de?- Kulturmenschheit). Jego  Zwyrodnie�
nie" (Entartunij. 1892 i 1893), aczkolwiek ma być krytyką
właśnie tych zjawisk reakcyjnych, wykwitło z gorąco od�
czutej potrzeby reformy etycznej i estetycznej.
Wszakżeż mówi Nordau wyraz
nie w rozdziale wstęp�
nym p. t. Fin de siccle (VHUcerdammerun(j):  jedna epoka
historyczna skłania się bezsprzecznie ku zachodowi, a zaczy�
na się druga. Porysowały się. wszystkie tradycye i jutro
nie chce się już łączyć z dniem dzisiejszym. Obecny porzą�
dek chwieje się i zapada; ludzie pozwalają mu ginąć, obrzy�
dziwszy go sobie i nie wierząc, aby jego podtrzymanie było
warte trudu. Poglądy, które rządziły dotąd duchami, umar�
ły albo poszły na wygnanie, jak zdetronizowani królowie.
O dziedzictwo ich walczą następcy powołani i niepowołani.
Tymczasem panuje bezkrólewie z całą swoją grozą: z po�
mieszaniem władz, z bezradnością tłumów, pozbawionych
wodzów, ze swawolą silnych, z fałszywemi prorokami i t. d.
Z tęsknotą wyglądają ludzie nowych ideałów, chociaż nie
wiedzą, zkąd one przyjdą i jaką przybiorą postać *).
Nordau rozumie więc doskonale przejs'ciowoś"ć chwili
obecnej, widzi jej chaos i drganie konwulsyjne, ale nie umie
odkryć przyczyn tego straszliwego położenia i nie chce uznać
znaczenia dodatnich momentów reakcyi.
Bo Nordau jest dotąd pozytywistą. Jego obrona wie-
*) Maks Nordau;  Entartung"; tom I; 1892 r.; str. 10.
25G
dzy niezawisłej ) i pojęcie życia **) nie pozostawiają pod
s
tym względem żadnej wątpliwości. Sam zresztą pomysł,
sama tendencya  Zwyrodnienia," odsłania zbyt wyraz
nie je�
go stanowisko, aby się można omylić.
Poświęciwszy dzieło swoje Cezarowi Lombroso, zasto�
sował Nordau do zjawisk filozoficznych i artystycznych
metodę antropologów kryminalnych, która jest, jak wiado�
mo, karykatura doktryny pozytywno- ewolucyonistycznej.
Jak uczeni włoscy, szuka i on przyczyn i rysów znamien�
nych obecnego zamętu intellektualno-moraluego tylko w fi-
zyologii współczesnego pokolenia, nie troszcząc się wcale
o z
ródło psychologiczne zwyrodnienia. Będąc lekarzem z za�
wodu, a materialistą z przekonań, zapomniał, że czyn nastę�
puje zawsze po myśli, nigdy zaś odwrotnie. Człowiek dzia�
ła tak, jak mu jego filozofia i etyka nakazują. Baudefeire
apoteozował złość i przewrotność człowieka nie dla tego, że
zmedołęzmał fizycznie, lecz zniedołężniał fizycznie dlatego,
ze straciwszy wiarę w celowość świata i człowieka, rzucił sie
w objęcia rozpusty zmysłowej i nadużył sił cielesnych. Bru�
talność Zoli jest naturalnym wynikiem jego przekonań ma-
teryahstyczuych. Zwyrodnienie fizyologiczne dekadentów
poprzedziło zwyrodnienie psychologiczne icli poprzedników.
-Rozumie się, że zwyrodnienie fizyczne towarzyszy zawsze
duchowemu, ale tylko jako skutek.
Nordau-pozytywista nie mógł poddać istotnych przy�
czyn obecnego zwyrodnienia (pozytywizm, ewolucyonizm,
materyahzm), przedmiotowej krytyce, a Nordau-żyd (jest on
żydem węgierskim) nie chciał dostrzedz w mgławicach mi�
stycznych i w neochrześciauizmie śladów nowego dodatnie�
go sw.atopoglądu. Uznawszy fakt zwyrodnienia, oświetlił
) Maks Hor...iH; jak wyżej! str. 231
25?
tylko jego skutki, obniżając w ton sposób wartość dzielą
o połowę.
Chociaż się Nordau obszedł ze współplemieńćeiu swoim,
z Brandesem, z niesłychaną bezwzględnością, dopuścił się
i on tego samego błędu, jaki krytyka współczesna zarzuca
słusznie estetykowi duńskiemu. Jego  Zwyrodnienie" od�
twarza tylko jedną stronę chwili obecnej.
Jak Brandcs, opracował i Nordau dobrze jedynie część'
krytyczną. Gdzie wystarczała analiza, tam zadowalała
jego metoda najwybredniejsze wymagania. Sylwetki Nie�
tzschego i dekadentów francuskich nie pozostawiają nic do
życzenia. Gdzie jednak potrzeba było zdolności syntetycznej,
odszukania i.złączenia w całość przejrzystą znamion doda�
tnich, tam plącze się znakomity polemista, traci pewność
oka i ręki. Samo zestawienie Nietzschego i Tołstoja, Ver-
laine'a i Vogue'go, Zoli i Maeterlincka i t. d., samo podcią�
gnięcie pod jeden mianownik  zwyrodnienia": materyali-
stów (Zola), dekadentów (Baudelaire, Verlaine, Hnysmans,
Barres), symbolistów (Morice, Maeterlinck), marzycielów
społeczno-filozoficznych (Tołstoj), neochrześcian (Yogiie,
Desjardins, łiod), reakcyonistów niemieckich (Rembrandt),
spirytystów, teozofów i kabalistów, słowem, hnrtowne potę�
pienie wszystkich zjawisk chwili obecnej, wykazuje dosta�
tecznie jednostronność Nordau'a. Nietzsche i Tołstoj, Mae�
terlinck i Zola pod jednym dachem?... Niemożliwa to chyba
kombinacya...
Jak antropologowie włoscy osadzili ostatecznie prawie
wszystkich ludzi w  klinikach kryminalnych," tak zamknąłby
i Nordau z przyjemnością wszystkich: naturalistów, deka�
dentów, symbolistów, neochrześcian i t. d. w domach zdro�
wia, wszyscy bowiem myślą i tworzą, podług niego, pod
..wpływem zwyrodnienia fizycznego." Aby tezy tej dowieść
przywoła] Nordau do pomocy całą mądrość psychiatrów no�
woczesnych, lekceważąc świadomie, co wyraz
nie zaznaczył,
Ma Schyłku Wieku 33
258
 Wiedzę estetyczną,.'' Wszędzie odnalazł, jakiej  stygmaty
zwyrodnienia," bo nie ducha Chaosu obecnego szukał, lecz
tylko owych stygmatów, szczęśliwy, gdy udało mu .się na
ciele jakiego dekadenta lub mistyka odkryć cechy zewnętrz�
ne, wskazane przez Lombrosa albo innego pozytywistę.
W ten sposób nie pisze się historyi duszy ludzkiej
uzmysłowionej w dziełach myśli i sztuki, (idy idzie o cha�
rakterystykę filozofa i ,-irt\s(y, znaczy wzgardzona przez
Nordau'a  wiedza estetyczna" stanowczo więcej od erudy-
cyi kryminologów i psychiatrów. Do psychologii myśli-
cielów i twórców nie można przykładać miary przyrodników
i lekarzy.
Z powyższych względów posiada  Zwyrodnienie" tyl�
ko wartość bogatego materyału, zebranego sumiennie i po�
danego w formie łatwej. Nordau zna przedmiot wy�
t
bornie i włada językiem niemieckim po^mistrzowsku. Świe�
tny polemista i jędrny stylista, broni swojej tezy z nieza�
przeczonym talentem.
Ezecz szczególna... I ten spóz
niony pozytywista prze�
mawia tu i owdzie, jak sądzeni przez niego  mistycy."
Nordaa występuje przeciw indywidualizmowi i egoizmowi
z namiętnością  neochrześcianina" i potępia szczerze wszel�
ką przewrotność. Silny prąd etyczny przebiega i ożywia
jego  Zwyrodnienie." I on należy do reakcyi, chociaż sie.
do niej nie przyznaje.
*
* *
I oto podnoszą się zewsząd  stare upiory," wracają
 zabobony" i  gusła," o których nawet wieść miała prze�
paść na zawsze. Przyjdzie niebawem czas, wróżył Renan
kiedy ludzie przestaną wierzyć, a będą tylko wiedzieli.
Jeszcze się zwłoki liberalnego proroka nie rozpadły w
proch, jeszcze żyją jego przyjaciele i wyznawcy, a jego nai-
wno-pyszne słowa zaczynają wywoływać uśmiech sceptycz�
ny, zamiast podziwu. Zamordowana przez pozytywistów
259
wiara pospołu z metafizyką zmartwychpowstają w całym
świecie cywilizowanym. W mgławicach spirytyzmu, teozo-
fizmu i symbolizmu błyska się przeciągle, jak w " chmurach,
ożywczym brzemiennych deszczem. Marzenia Tołstoja
opromienia słońce ofiary, przypominające jasności pierw�
szych wieków chrześciaństwa. "W programatach ueokato-
lików francuskich odzywa się surowy głos obowiązku, gro�
miący samolubstwo materyalizmu i chorobliwy indywidua�
lizm dekadentów. Nawet pozytywista. Nordau domaga się
zmiany, naprawy obecnego stanu.
Co się z tych mgławic uformuje, trudno dziś jeszcze
wyraz
nie określić. Tyle tylko pewna, że człowiek-dusza i
czlowiek-serce obrzydzili sobie filozofię, moralność i estety�
kę człowieka-zwierzęeia.
ZAKOC
CZENIE.
Na całej linii prasy i literatury europejskiej rozlega sie
od pewnego czasu odwieczne pytanie: a teraz dokąd? Co
zeoa czynie" aby jutro było lepsze od nieszczęsnego wczoraj?
Kogo dobro publiczne zajmuje przynajmniej tyle, ile
ego własne, ko widzi i rozumie skutki zamętu moralno-in-
kktualnego chwili obecnej, beletrysta, czy publicysta, fi-
o of socyolog, teolog, estetyk - wszyWśiLza \ rad,,
czntch Tl', " T " n I e był n i ^ W" d o k t o r ó w s*01*'
cznycli, ile w latach ostatnich. �
6 W b ( l z i e
rnel n^n,?! ^ 1 """* �hl� ż umknąć przegląd
scią uwag osobistych.
e ma i a m w i mi eui
szawskA
P ^ Y � grnpy publicystów war-
K P d Da ZWi J
" 'bvłt; r � ^'łodozichowaw-cówr któ-
S S K S T i S r A
f * ziemistą i krytykiem, zdaniem
l> a k
ostatniego odcieiS 1 h �St^0w^ J konserwatyści
ctwo iak wslii ' d0.bezP0W1-0tnej przeszłości. Stronni-
W 0 1 Ży
iTcCe ^ � > ^e ^Póty, dopóki walczy, cze-
- S S C : ^ f � Pf sięzapalaidla
261
zawsze więcej drażni, aniżeli uczy? Chyba przyciśnięty do
muru przez jakiegoś brawa dziennikarskiego, zmuszony do
obrony...
Wszystko na tej ziemi blednie, maleje, traci wartość,
gaśnie w końcu. Co się młodemu publicyście wydaje spra�
wą pierwszorzędnej wartości, to wywołuje na usta pisarza
dojrzałego już tylko uśmiech pobłażliwy.
Tak zw.  młodzi," pozytywiści i konserwatyści, za�
pomnieliśmy już dawno o latach wiosennych. Bliżej nam do
drugiego brzegu [życia, aniżeli do pierwszego. Niebawem
zacznie śmierć szeregi nasze przerzedzać, smutna śmierć lu�
dzi, zdeptanych nadmierną pracą. Ona nas wkrótce pogo�
dzi... nieomylna rozjemczym wsporach tej ziemi.
Gdy jedni zapaśnicy schodzą ze stanowiska, zastępują
ich zwykle nowi. Ale tych, co po nas już być powinni, aby
snuli dalej nić przez nas nawiązaną, dotąd nie widać. Coś
złamało wolę ostatniego pokolenia. Nie ma ono ochoty do
niewdzięcznej ofiary publicznej.
Więc chyba czas, aby wszyscy ludzie dobrej woli i
wiary, bez względu na różnice przekonań naukowych, lite�
rackich i społecznych, podali sobie ręce do wspólnej pracy
dodatniej. Polemizowaliśmy, krytykowaliśmy dosyć, za-
wiele. Teraz należy dz
wigać, co godne, żeby się ostało.
Z gruzów krytycyzmu należy dz
wignąć przedewszyst-
kiem dawną moralność (za siebie tylko mówię), zdyskredyto�
waną przez eksperyment}' nauki  niezawisłej."' Nie mędrko�
wanie nad domniemanym rozwojem zasad etycznych, nie stu-
dya porównawcze nad moraluościami różnych ras i epok,
nie platouiczne gadaniny o altruizmie bronią łatwowierności
człowieka dobrego przeciw podłości złego, lecz nakaz katego�
ryczny, nie podlegający zmiennym komentarzom i tłómaczr-
niom nauki. Aby zaś ten nakaz kategoryczny nie mógł po�
dlegać owym zmiennym komentarzom i tłómaczeniom nauki,
262
trzeba go oprzeć na podstawie silniejszej od systematów fi�
lozoficznych, żyjących rzadko dłużej od pokolenia, z którego
wykwitly.
Jedyna religia posiada moc opoki, opierającej się sku-
fcrznie wichrom i burzom krytycyzmu. Ona jedna ustana�
wia trwałe wskazówki etyczne, przed nią też tylko korzy
się zarówno mądry, jak głupi, bogaty i ubogi, możny i słaby.
/ Moralność bez idei wrodzonych i bez powagi religiijest nie-
| praktyczną mrzonką molów bibulanyćh, którym się zdaje, że
doktryna filozoficzna może się wznieść do wyżyn powszech�
nie obowiązującego prawidła. Tylko zaschli w gabinetach
uczeni, odcięci od życia rzeczywistego, o którem nie mają
żadnego wyobrażenia, jak ów Sixte Bourgefa, wpadają na
pomysły tak naiwne.
Wybór religii nie może być dla moralisty wątpliwym.
Żadne wyznanie nie dorównało dotąd pod względem etycz�
nym chrześciaństwu, którego nauka zdumiewa ciągle niebo�
tyczną budową. Moralność świecka, naukowa, niezawisła,
postawiona obok chrześciańskiej, robi wrażenie kodeksu bar�
barzyńców, ludojadów, mimo swej kazuistyki altruistycznej.
Kto zada słuszme od etyki, aby była wcieleniem najszla-
chetmeszych marzeń najszlachetniejszych jednostek, ten
znajdzie ideał swój w nowej ewangelii.
Którzy twierdzą, że się chrześciaństwo przeżyło, albo
Siebie i innych wręcz okłamują, albo też nieznają człowieka.
1 rzeciętna jednostka, chociażby najwięcej cywilizowana,
jest dotąd bliższa etyce świeckiej, aniżeli chrześciańskiej.
Egoizm me przestał być głównym bodz
cem postępowania
Judzkiego i będzie chyba jeszcze długo na ziemi królował.
Wynika z tego, że nauka Chrystusa wystarczy dla wielu,
bardzo wielu pokoleń.
Treść ehrześciaństwa była przez wieków dziewiętna�
ście martwą literą, wcielaną przez szczupłą garstkę natur
wyjątkowych. Utopistów w rodzaju Tołstoja wydało każde
263
pokolenie ilość niewielka. Żaden też umysł trzez
wy nie
zgodzi się na ostateczne wyniki autora  Mojej spowiedzi.'-
Hurtowne podżwignięeie ludzkości z obecnego upadku
moralnego należy do owych marzeń, które przynoszą twór�
com ich zaszczyt, ale nie posiadają wartości praktycznej.
To samo odnosi się także do utopii różnych socyologów, ża�
den bowiem mędrzec nie posiada środków do przerobienia
natury ludzkiej. Unormowanie właściwego, znośniejszego
stosunku między kapitałem a praca, co nastąpi prawdopodo�
bnie wkrótce, gdyż do tego celu zmierzają wszystkie usiło�
wania chwili obecnej, nie rozwiąże jeszcze sprawy ostatecz�
nie. Złość ludzka wytworzy niebawem warunki dzisiejsze
z tą tylko różnicą, że zmienią się role. Kto był na górze,
pójdzie na dół i odwrotnie, co się w przeszłości już nie raz
odbywało.
Tak marzenie o powszechnem uinoralnieniu ludzkości,
jak o zaprowadzeniu ogólnego dobrobytu, nie wytrzymuje
krytyki. Podz
wignąć z obecnego upadku można tylko natu "
ry podatne, szlachetniejsze, a los wydziedziezoirych chwili
obecnej jedjTnie złagodzić. Dużo zrobi najbliższa przyszłość,
gdy zacznie od szerszego zastosówywania zasad chrześciań-
skich w prawodawstwie, i w literaturze. Geniusz narodów
cywilizowanych, przebywający w ich instytucyach publi�
cznych, powinien zrozumieć doniosłość społeczną miłości
bliz
niego, powinien bronić słabych i ubogich, nad którymi
się w drugiej połowie bieżącego stulecia pastwiła nauka po�
społu ze Złotym Cielcem.
Z chwilą szerszego zastosowania chrześciaństwa, jako
kodeksu moralnego, upadnie sam przez się główny filar dzi�
siejszego chaosu. Zbyt wygórowany, chorobliwy indywi-j
dnalizm, który jest naturalnem następstwem kultu egoizmu,
wprowadzonego przez naukę pozytywną, ustąpi przed po-
264
czuciem obowiązku jednostki względem całości. I Złoty
[Cielec, arogancki, brutalny parweniusz wszystkich czasów,
" spokornieje znów, gdy ludzie przestaną marzyć" o dostat-
i kach, jako o dobru najwyz
szem.
.Jako wiara w końcu, jako wyznanie religijne, zaspo�
kajające potrzeby  nadprzyrodzone'' człowieka, pozwalają�
ce mu: tęsknić" za światami innemi, nie wątpić o sprawiedli�
wości ostatecznej, spodziewać się kiedyś pełnej świadomości
i szczęśliwości, usunie chrześciaństwo wszelkie sztuczne,
przez szarlatanów i ich łatwowiernych wyznawców wytwa�
rzane cudowności. Żaden okultyzm nie posiada tyle taje�
mnic, ile Objawienie.
Z jakiegokolwiek stanowiska przypatrzymy się obe�
cnemu stanowi ludzkości, z każdego wznosi się przed nami
chrześciaństwo jako tarcza obronna przeciw chaosowi umy-
słowo-moralno-społecznemu. Wydziedziczonym ułatwia ono
ciężkie życie, możnych powstrzymuje w wykonywaniu pod�
szeptów samolubstwa, szlachetnym wskazuje cel jasny, nie�
szczęśliwych pociesza, zwątpionych oświeca...
Wierzyć w Boga, w duszę, w posłannictwo doczesne
człowieka i w celowość świata, znaczyło w drugiej połowie
bieżącego stulecia to samo, co być głupcem. Za rozumnego,
oświeconego uchodził tylko ten, co przeczył i badał. Tym�
czasem przekonał znów schyłek naszego wieku ludzkość po
raz setny: że wiara jest tak samo wrodzoną potrzebą dzieci
adamowych, jak wiedza, pierwsza bowiem dopełnia, czego
druga dać nie może. Mędrcy naszych czasów, nie chcąc
wrócić do  wiary naiwnych," którą wzgardzili, padają obe�
cnie ofiarą pospolitych kuglarzów, udających wybrańców,
obdarzonych jakąś siłą wyjątkową (medyumiczną). Nauką
ma być, badaniem  nowego działu zjawisk," jak spirytys'ci,
teozofowie i kabaliści usiłują wmówić w siebie i innych,
263
co jest tylko naturalnym w człowieku pociągiem do cudo�
wności.
Któż śmieszniejszy? Czy nieszczęśliwy, co nie zna�
lazłszy pomocy i pociechy u ludzi, zgina kolano i modli
się do Istoty, którą uważa za Pana i Kierownika wszech�
świata, czy też uczony przyrodnik, astronom, lekarz i t. d.,
wierzący niezachwianie w sztuczki zręcznego, prestidigita�
tora?
Współcześni okultyści wszelkich odcieni powołują się
na prawa wiedzy, zagrożonej jakoby przez wiarę. Ale wia�
ra nie wyklucza wiedzy, nieśmiertelnej jak dusza ludzka,
której jest nieugaszonem pragnieniem. Nienawiść do wie�
dzy Tołstojów i do niego podobnych pesymistów należy do
zjawisk chorobliwych, do zboczeń epok przejściowych.
Wiara żąda tylko słusznie, żeby wiedza nie przekra�
czała granic swoich dzierżaw, żeby się nie ogłaszała za naj�
wyższą instancyą, za jedyną prawodawczynią człowieka, że�
by, słowem, nie chciała być wszystkiem na ziemi.
Epoka pozytywna, obniżywszy rozmyślnie znaczenie
filozofii i nauk humanistycznych, a podniósłszy nauki ścisłe,
wierzyła, że sprowadzi wiedzę do zakresu właściwego. Ale
nienasycony nigdy duch ludzki zapomniał niebawem o kie�
runku, w jakim pójść zamierzał. I pozytywiści marzyli o je-
dynowładztwie doczesnem. I oni usiłowali zaspokoić
wszystkie potrzeby człowieka  chcieli być jego: wiarą, fi�
lozofią, nauką, literatirrą, sztuką. Tymczasem, zamiast zbu�
dować  kościół świecki," któryby  oświeconym" zastąpił
 religię motłochu," podkopali podwaliny wszelkiej wiary
wogóle; zamiast oprzeć uogólnienia filozofii na rezultatach
pojedynczych umiejętności, czyniąc z niej istotną naukę na�
uk, zepchnęli ją do rzędu służebnic. Naukę Avścisłem rozu�
mieniu rozbili na mnóstwo gałęzi i gałązek specyalnych, lite�
raturze zaś pięknej, zamknąwszy ją w ciasuem kółku obser-
wacyj fizyologicznych, zabroniwszy jej wzlotów fantazyi
>"a Schyłku Wieku
266
przeczuć intuicji, zabrali połowę jej królestwa. Tylko ja�
ko przyrodnicy, chemicy, astronomowie, fizjologowie i t. d.
pozytywiści zasłużyli się rzeczywiście ludzkości. Nadzwy�
czaj bogaty plon nauk ścisłych zostanie wieczysta, po nich
pamiątką.
Najbliższa przyszłość naprawi prawdopodobnie, co
bezpośrednia przeszłość zepsuła. Pominąwszy wiarę, która
jako najwyższa potrzeba człowieka, stoi ponad zmiennemi
losami systematów i metod, niedalekie jutro ureguluje znów
stosunek między filozofią, naukami liumanistyczneini, ścisłe^
mi a sztuką. Zostawiwszy obserwację zmysłową i ekspetf
ryment naukom ścisłym, wprowadzi napowrót do filozofii
i nauk humanistycznych spekulacyę metafizyczna, a de sztuki
fantazyę i intuicye. Bez metafizyki nie'ma filozofii, jak
sztuka bez fantazji i intuicji istnieć nie może
Masie rozumieć, że nowa epoka spirytualistyczna, któ�
rą różne znaki zapowiadają, nie może być wierna tylko ko�
pią romantyzmu, nic się bowiem w dawnej formie nie powta�
rza. Każda chwila dziejowa zostawia następcom jakąś
spuściznę dodatnią, która stanowi nowe ogniw.; w łańcuchu
postępu ludzkości. Metafizyk i artysta przyszłości, chociaż
zrzuci z siebie pęta bezpośredniej obserwacji, będzie mimo
to korzystał z doświadczeń pozytywizmu. Filozofia, budu�
jąc ginach uogólnień z gotowego materyału naukowe-,
stworzy znów jakiś system jednolity - sztuka zaś, nie gar�
dząc ulepszoną techniką realizmu drugiej'połowy bieżącego
stulecia, rozszerzj pomocą fantazji i intuicji panice
za
przedmiotów artystycznych.
Gdy opadną mgły naukowe i artystyczne (spirytyzm,
teozofizm, okultyzm, symbolizm, i zgasną łuny społeczne
(anarchizm), ujrzymy prawdopodobnie wspaniały rozkwit
jakiejś nowej formy odwiecznego idealizmu, różniącego się
tern od równie, jak on, starego materyalizmu, że daje ludzko-
^ "!
"f
267
id afinnacye zamiast negacyi, że podnosi ducha, odświeża
go i ogrzewa, aby miał siłę i ochotę do dalszej walki z  nie�
poznawalną," aby zrobił znów krok naprzód w poeliodzie do
zakrytego celu, który dla niego Pan s'wiata wyznaczył.
Gostków  Warszawa.
Sierpień  grudzień, 1893 r.
i