„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

MINISTERSTWO EDUKACJI

NARODOWEJ

Paweł Pierzchalski

Eksploatowanie maszyn do drukowania płaskiego
825[01].Z1.01

Poradnik dla nauczyciela

Wydawca

Instytut Technologii Eksploatacji – Państwowy Instytut Badawczy
Radom 2007

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

1

Recenzenci:
dr Grażyna Czech
dr inż. Henryk Godlewski



Opracowanie redakcyjne:
mgr Elżbieta Gonciarz




Konsultacja:
mgr Małgorzata Sienna









Poradnik stanowi obudowę dydaktyczną programu jednostki modułowej 825[01].Z1.01,
„Eksploatowanie maszyn do drukowania płaskiego”, zawartego w modułowym programie
nauczania dla zawodu drukarz.

Wydawca

Instytut Technologii Eksploatacji – Państwowy Instytut Badawczy, Radom 2007

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

2

SPIS TREŚCI

1.

Wprowadzenie

3

2.

Wymagania wstępne

5

3.

Cele kształcenia

6

4.

Przykładowe scenariusze zajęć

7

5.

Ćwiczenia

11

5.1.

Charakteryzowanie technik drukowania płaskiego oraz zasady
bezpieczeństwa w drukarni

11

5.1.1. Ćwiczenia

11

5.2.

Charakteryzowanie offsetowych maszyn drukujących

13

5.2.1. Ćwiczenia

13

6.

Ewaluacja osiągnięć ucznia

15

7.

Literatura

29

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

3

1.

WPROWADZENIE

Przekazujemy Państwu Poradnik dla nauczyciela, który będzie pomocny w prowadzeniu

zajęć dydaktycznych w szkole kształcącej w zawodzie

drukarz. W poradniku zamieszczono:

−

wymagania wstępne, wykaz umiejętności, jakie uczeń powinien mieć już ukształtowane,
aby bez problemów mógł korzystać z poradnika,

−

cele kształcenia, wykaz umiejętności, jakie uczeń ukształtuje podczas pracy
z poradnikiem,

−

przykładowe scenariusze zajęć,

−

przykładowe ćwiczenia ze wskazówkami do realizacji, zalecanymi metodami nauczania–
–uczenia oraz środkami dydaktycznymi,

−

ewaluację osiągnięć ucznia, przykładowe narzędzie pomiaru dydaktycznego,

−

literaturę uzupełniającą.
Wskazane jest, aby zajęcia dydaktyczne były prowadzone różnymi metodami ze

szczególnym uwzględnieniem aktywizujących metod nauczania.

Formy organizacyjne pracy uczniów mogą być zróżnicowane, począwszy od samodzielnej

pracy uczniów do pracy zespołowej.

Jako pomoc w realizacji jednostki modułowej dla uczniów przeznaczony jest Poradnik dla

ucznia. Nauczyciel powinien ukierunkować uczniów na właściwe korzystanie z poradnika do
nich adresowanego.

Materiał nauczania (w Poradniku dla ucznia) podzielony jest na rozdziały, które zawierają

podrozdziały. Podczas realizacji poszczególnych rozdziałów wskazanym jest zwrócenie
uwagi na następujące elementy:

−

materiał nauczania – w miarę możliwości uczniowie powinni przeanalizować
samodzielnie. Obserwuje się niedocenianie przez nauczycieli niezwykle ważnej
umiejętności jaką uczniowie powinni bezwzględnie posiadać – czytanie tekstu
technicznego ze zrozumieniem;

−

pytania sprawdzające mają wykazać, na ile uczeń opanował materiał teoretyczny i czy jest
przygotowany do wykonania ćwiczeń. W zależności od tematu można zalecić uczniom
samodzielne odpowiedzenie na pytania lub wspólne z całą grupą uczniów, w formie
dyskusji opracowanie odpowiedzi na pytania. Druga forma jest korzystniejsza, ponieważ
nauczyciel sterując dyskusją, może uaktywniać wszystkich uczniów oraz w trakcie
dyskusji usuwać wszelkie wątpliwości;

−

dominującą rolę w kształtowaniu umiejętności oraz opanowaniu materiału spełniają
ć

wiczenia. W trakcie wykonywania ćwiczeń uczeń powinien zweryfikować wiedzę

teoretyczną oraz opanować nowe umiejętności. Przedstawiono dosyć obszerną propozycję
ć

wiczeń wraz ze wskazówkami o sposobie ich przeprowadzenia, uwzględniając różne

możliwości ich realizacji w szkole. Nauczyciel decyduje, które z zaproponowanych
ć

wiczeń jest w stanie zrealizować przy określonym zapleczu technodydaktycznym

szkoły. Prowadzący może również zrealizować ćwiczenia, które sam opracował;

−

sprawdzian postępów stanowi podsumowanie rozdziału, zadaniem uczniów jest udzielenie
odpowiedzi na pytania w nim zawarte. Uczeń powinien samodzielnie czytając
zamieszczone w nim stwierdzenia, potwierdzić lub zaprzeczyć opanowanie określonego
zakresu materiału. Jeżeli wystąpią zaprzeczenia, to nauczyciel powinien do tych
zagadnień wrócić, sprawdzając, czy braki w opanowaniu materiału są wynikiem
niezrozumienia przez ucznia tego zagadnienia, czy niewłaściwej postawy ucznia w trakcie
nauczania. W tym miejscu jest szczególnie ważna rola nauczyciela, gdyż od postawy
nauczyciela, sposobu prowadzenia zajęć zależy między innymi zainteresowanie ucznia.
Uczeń niezainteresowany materiałem nauczania, wykonywaniem ćwiczeń nie nabędzie

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4

w pełni umiejętności założonych w jednostce modułowej. Należy rozbudzić wśród
uczniów tak zwaną „ciekawość wiedzy”. Potwierdzenie przez ucznia opanowania
materiału nauczania rozdziału może stanowić podstawę dla nauczyciela do sprawdzenia
wiedzy i umiejętności ucznia z tego zakresu. Nauczyciel realizując jednostkę modułową,
powinien zwracać uwagę na predyspozycje ucznia, ocenić, czy uczeń ma większe
uzdolnienia manualne, czy może lepiej radzi sobie z rozwiązywaniem problemów
teoretycznych;

−

testy zamieszczone w rozdziale Ewaluacja osiągnięć ucznia zawierają zadania z zakresu
całej jednostki modułowej i należy je wykorzystać do oceny uczniów, a wyniki osiągnięte
przez uczniów powinny stanowić podstawę do oceny pracy własnej nauczyciela
realizującego tę jednostkę modułową. Każdemu zadaniu testu przypisano określoną liczbę
możliwych do uzyskania punktów (0 lub 1 punkt). Ocena końcowa uzależniona jest od
liczby uzyskanych punktów. Nauczyciel może zastosować test według własnego projektu
oraz zaproponować własną skalę ocen. Należy pamiętać, żeby tak przeprowadzić proces
oceniania ucznia, aby umożliwić mu jak najpełniejsze wykazanie swoich umiejętności.

Metody polecane do stosowania podczas kształcenia modułowego to:

−

pokaz z objaśnieniem,

−

ć

wiczenie (laboratoryjne lub inne),

−

metoda projektów,

−

metoda przewodniego tekstu.

Schemat układu jednostek modułowych

825[01].Z1

Technologia drukowania płaskiego

825[01].Z1.01

Eksploatowanie maszyn do drukowania płaskiego

825[01].Z1.02

Przygotowanie form do drukowania płaskiego

825[01].Z1.03

Drukowanie płaskie

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

5

2. WYMAGANIA WSTĘPNE

Przystępując do realizacji programu jednostki modułowej, uczeń powinien umieć:

–

posługiwać się terminologią poligraficzną,

–

charakteryzować podstawowe działy poligrafii,

–

określać podstawowe szeregi i formaty wyrobów poligraficznych,

–

posługiwać się podstawowymi miarami poligraficznymi,

–

charakteryzować papiery drukowe, papiery tzw. nowej generacji, papiery syntetyczne,

–

klasyfikować oraz określić skład farb drukowych,

–

określać mechanizmy utrwalania farb,

–

określać drukowe i użytkowe właściwości farb,

–

analizować budowę i zasadę działania zespołów farbowych do farb mazistych,

–

klasyfikować formy drukowe do płaskich technik drukowania,

–

klasyfikować płaskodrukowe maszyny drukujące,

–

klasyfikować i charakteryzować zespoły zasilania arkuszami maszyn drukujących
arkuszowych oraz mechanizmy prowadzenia wstęgi w maszynach zwojowych,

–

charakteryzować procesy drukowania technikami płaskimi,

–

współpracować w grupie,

–

formułować wnioski,

–

oceniać swoje umiejętności,

–

uczestniczyć w dyskusji,

–

prezentować siebie i grupę w której pracuje,

–

przestrzegać przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

6

3.

CELE KSZTAŁCENIA

W wyniku realizacji programu jednostki modułowej, uczeń powinien umieć:

–

posłużyć się terminologią dotyczącą drukowania techniką płaską,

–

wyjaśnić zastosowanie technik drukowania płaskiego: offsetowego, litografii
i światłodruku we współczesnej poligrafii,

–

scharakteryzować zasady drukowania w technice płaskiej,

–

rozróżnić podstawowe typy maszyn do drukowania płaskiego,

–

rozpoznać główne zespoły i mechanizmy maszyn do drukowania offsetowego,

–

określić parametry techniczne i możliwości technologiczne maszyn do drukowania
offsetowego,

–

dobrać maszynę do drukowania offsetowego w zależności do rodzaju i wielkości
produkcji,

–

zorganizować stanowisko pracy zgodnie z wymaganiami ergonomii,

–

obliczyć czas wykonania określonej produkcji,

–

zaplanować czynności obsługowe na stanowisku pracy maszyn offsetowych,

–

rozpoznać zabezpieczenia stosowane w maszynach offsetowych,

–

przygotować maszynę do drukowania,

–

zastosować zasady obsługi eksploatacyjnej maszyn,

–

przewidzieć zagrożenia dla życia i zdrowia podczas obsługi maszyn offsetowych,

–

dobrać środki ochrony indywidualnej do prac związanych z obsługą maszyn offsetowych,

–

zastosować przepisy bezpieczeństwa i higieny pracy, ochrony przeciwpożarowej oraz
ochrony środowiska.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

7

4. PRZYKŁADOWE SCENARIUSZE ZAJĘĆ

Scenariusz zajęć 1

Osoba prowadząca

……………………...…………………………………………

Modułowy program nauczania: Drukarz 825[01]
Moduł:

Technologia drukowania płaskiego 825[01].Z1

Jednostka modułowa:

Eksploatowanie maszyn do drukowania płaskiego
825[01].Z1.01

Temat: Analizowanie zasady działania offsetowej maszyny arkuszowej.

Cel ogólny: Zapoznanie się z zasadą działania poszczególnych zespołów offsetowych maszyn

arkuszowych.

Po zakończeniu zajęć edukacyjnych uczeń potrafi:
–

scharakteryzować offsetową maszynę arkuszową,

–

zidentyfikować podstawowe zespoły offsetowej maszyny arkuszowej na podstawie
schematu maszyny,

–

wyjaśnić zasadę działania poszczególnych zespołów maszyny,

–

określić parametry techniczne i technologiczne offsetowych maszyn arkuszowych.

Metody nauczania–uczenia się:
–

pogadanka,

–

ć

wiczenie praktyczne,

–

dyskusja w grupie.

Formy organizacyjne pracy uczniów:

−

w grupach 3–4-osobowych.

Czas: 3 godziny dydaktyczne.

Środki dydaktyczne:

−

plansze ze schematami arkuszowych maszyn offsetowych,

−

plansze ze schematami poszczególnych zespołów arkuszowych maszyn offsetowych

−

poradnik dla ucznia.

Przebieg zajęć:
1.

Powitanie uczniów, sprawdzenie listy obecności.

2.

Nawiązanie do tematu, przedstawienie celów zajęć.

3.

Zapis tematu do zeszytów.

4.

Pogadanka na temat offsetowych maszyn arkuszowych i ich poszczególnych zespołów
oraz parametrów techniczno-technologicznych tych maszyn.

5.

Dyskusja w grupie na temat zasady działania offsetowej maszyny arkuszowej i jej
poszczególnych zespołów.

6.

Rozdanie uczniom instrukcji do wykonania ćwiczeń i udzielenie odpowiedzi na pytania
dotyczące ćwiczenia.

7.

Rozdanie materiałów do wykonania ćwiczenia.

8.

Wykonywanie przez uczniów ćwiczenia.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

8

9.

Prezentowanie wyników pracy.

10.

Dyskusja w grupie na temat trudności napotkanych przez uczniów podczas wykonywania
ć

wiczenia.

11.

Podsumowanie zajęć.

Zakończenie zajęć

Praca domowa

Odpowiedz pisemnie na pytanie, z jakich zespołów składa się offsetowa maszyna

arkuszowa i dokonaj charakterystyki każdego z tych zespołów.

Sposób uzyskania informacji zwrotnej od ucznia po zakończonych zajęciach:

−

anonimowe ankiety ewaluacyjne dotyczące sposobu prowadzenia zajęć i zdobytych
umiejętności.

Ankieta:

Odpowiedz na poniższe pytania. Udzielone odpowiedzi pozwolą ocenić skuteczność

zajęć i dokonać ewentualnych zmian.

1)

Czy potrafisz scharakteryzować offsetową maszynę arkuszową?

2)

Czy wiesz, jak działają poszczególne zespoły arkuszowej maszyny offsetowej?

3)

Czy potrafisz identyfikować zespoły maszyny na podstawie jej schematu?

4)

Czy znasz podstawowe parametry techniczno-technologiczne maszyn
offsetowych?

5)

Czy któraś z części zajęć była dla ciebie niezrozumiała? Jeżeli TAK, to która?

TAK NIE

TAK NIE

TAK NIE

TAK NIE

TAK NIE

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

9

Scenariusz zajęć 2

Osoba prowadząca …………………………………...…………………………………………
Modułowy program nauczania: Drukarz 825[01]
Moduł:

Technologia drukowania płaskiego 825[01].Z1

Jednostka modułowa:

Eksploatowanie maszyn do drukowania płaskiego
825[01].Z1.01

Temat: Poznanie zagadnień związanych z bezpieczeństwem pracy w drukarni offsetowej.

Cel ogólny: Zapoznanie się z ogólnymi zasadami pracy przy maszynach offsetowych

w kontekście zagrożeń dla życia i zdrowia pracownika.

Po zakończeniu zajęć edukacyjnych uczeń potrafi:

−

scharakteryzować zagrożenia wynikające z użytkowania offsetowych maszyn
drukujących,

−

określić podstawowe zasady bezpieczeństwa pracy przy maszynach offsetowych,

−

dobrać środki ochrony indywidualnej przy pracy na konkretnym stanowisku,

−

zidentyfikować rodzaje zagrożeń dla życia i zdrowia pracownika w drukarni offsetowej,

Metody nauczania:
–

pogadanka,

–

dyskusja w grupie,

–

ć

wiczenie praktyczne.

Formy organizacyjne pracy uczniów:
–

w grupach 3–4-osobowych.

Czas: 2 godziny dydaktyczne.

Środki dydaktyczne:
–

plansze ze schematami maszyn offsetowych,

–

instrukcje bhp i p-poż obowiązujące w drukarni offsetowej,

–

plansze ze środkami ochrony indywidualnej,

–

poradnik dla ucznia.

Przebieg zajęć:
1.

Faza wstępna:

–

powitanie uczniów, sprawdzenie listy obecności,

–

nawiązanie do tematu, przedstawienie celów zajęć,

–

zapis tematu do zeszytów.

2.

Faza właściwa:

–

pogadanka na temat bezpieczeństwa pracy w drukarni offsetowej,

–

dyskusja w grupie na temat sposobów unikania zagrożeń wynikających z pracy przy
maszynach offsetowych,

–

rozdanie uczniom instrukcji do wykonania ćwiczenia i udzielenie odpowiedzi na pytania
dotyczące ćwiczenia,

–

rozdanie materiałów do wykonania ćwiczenia,

–

wykonywanie przez uczniów ćwiczenia.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

10

3.

Faza kończąca:

–

prezentowanie wyników pracy,

–

dyskusja w grupie na temat doboru środków ochrony indywidualnej wykorzystywanych
w drukarni offsetowej,

–

podsumowanie zajęć.

Zakończenie zajęć

Praca domowa

Odpowiedz pisemnie na pytanie, jakie niebezpieczeństwa dla życia i zdrowia pracownika

występują w drukarni offsetowej?

Sposób uzyskania informacji zwrotnej od ucznia po zakończonych zajęciach:
–

anonimowe ankiety ewaluacyjne dotyczące sposobu prowadzenia zajęć i zdobytych
umiejętności.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

11

5. ĆWICZENIA

5.1.

Charakteryzowanie technik drukowania płaskiego oraz

zasady bezpieczeństwa w drukarni

5.1.1. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Dokonaj analizy zasady działania zespołu nawilżającego na podstawie obserwacji pracy

offsetowej maszyny drukującej.

Wskazówki do realizacji
Ć

wiczenie należy przeprowadzić w laboratorium szkolnym dysponującym maszyną

offsetową, lub w zakładzie poligraficznym w formie wycieczki dydaktycznej. Ćwiczenie
należy przeprowadzić w grupach maksymalnie 3–4-osobowych.

Przed przystąpieniem do realizacji ćwiczenia nauczyciel powinien omówić zakres

i technikę wykonania ćwiczenia z uwzględnieniem przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy.

Sposób wykonania ćwiczenia

Uczeń powinien:

1)

uważnie obserwować pracujący zespół nawilżający offsetowej maszyny drukującej,

2)

wyodrębnić poszczególne elementy zespołu nawilżającego,

3)

wykonać schemat zespołu nawilżającego na podstawie obserwacji,

4)

dokonać analizy sposobu przekazywania roztworu zwilżającego na formę drukową na
podstawie wykonanego schematu i obserwacji pracy maszyny.

Zalecane metody nauczania–uczenia się:

–

pogadanka,

–

pokaz z objaśnieniem.

Ś

rodki dydaktyczne:

−

offsetowa maszyna drukująca,

−

poradnik dla ucznia.

Ćwiczenie 2

Sporządź roztwór zwilżający do drukowania offsetowego.

Wskazówki do realizacji
Ć

wiczenie należy przeprowadzić w laboratorium szkolnym w grupach 3–4-osobowych.

Przed przystąpieniem do realizacji ćwiczenia nauczyciel powinien omówić zakres

i technikę wykonania ćwiczenia z uwzględnieniem przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

12

Sposób wykonania ćwiczenia

Uczeń powinien:

1)

napełnić naczynie wodą bieżącą,

2)

zbadać wartość pH pobranej wody,

3)

dodać odpowiednie substancje buforowe w zależności od zmierzonego pH,

4)

zbadać wartość zmierzonego pH uzyskanego roztworu i porównać z wartością właściwą
dla roztworów zwilżających dla drukowania offsetowego,

5)

dodać inne dodatki do roztworu zwilżającego (obniżające napięcie powierzchniowe
wody, grzybobójcze, przeciwbakteryjne itp.), w ilościach zalecanych przez producenta.

Zalecane metody nauczania–uczenia się:

–

pogadanka,

–

ć

wiczenie praktyczne.

Ś

rodki dydaktyczne:

–

naczynie na roztwór zwilżający,

–

dodatki buforowe do roztworów zwilżających,

–

zestaw dodatków do roztworów zwilżających dla drukowania offsetowego,

–

pH-metr,

–

poradnik dla ucznia.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

13

5.2.

Charakteryzowanie offsetowych maszyn drukujących

5.2.1. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Sporządź schemat pneumatycznego samonakładaka strumieniowego na podstawie

obserwacji arkuszowej maszyny offsetowej, oraz dokonaj analizy działania samonakładaka.

Wskazówki do realizacji
Ć

wiczenie powinno być realizowane w laboratorium szkolnym, lub w drukarni offsetowej

posiadającej odpowiedni park maszynowy (maszyna arkuszowa z samonakładakiem
strumieniowym), w grupach maksymalnie 3–4-osobowych.

Przed przystąpieniem do realizacji ćwiczenia nauczyciel powinien omówić zakres

i technikę wykonania ćwiczenia z uwzględnieniem przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy.

Sposób wykonania ćwiczenia

Uczeń powinien:

1)

uważnie prześledzić działanie zespołu podającego arkuszowej maszyny offsetowej,

2)

wyodrębnić poszczególne elementy samonakładaka,

3)

wykonać schemat samonakładaka maszyny na podstawie obserwacji,

4)

dokonać analizy działania samonakładaka w konkretnej maszynie offsetowej.

Zalecane metody nauczania–uczenia się:

–

pokaz z objaśnieniem,

–

pogadanka.

Ś

rodki dydaktyczne:

–

offsetowa maszyna arkuszowa z pneumatycznym samonakładakiem strumieniowym,

–

poradnik dla ucznia.

Ćwiczenie 2

Dokonaj analizy zasady działania wielokolorowej offsetowej maszyny arkuszowej, na

podstawie wycieczki dydaktycznej. Skonfrontuj wyniki obserwacji ze schematem konkretnej
maszyny drukującej.

Wskazówki do realizacji
Warunkiem koniecznym wykonania ćwiczenia jest przygotowanie wycieczki

dydaktycznej do drukarni dysponującej wielokolorowymi offsetowymi maszynami
arkuszowymi.

Przed przystąpieniem do realizacji ćwiczenia nauczyciel powinien omówić zakres

i technikę wykonania ćwiczenia z uwzględnieniem przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy.

Sposób wykonania ćwiczenia

Uczeń powinien:

1)

uważnie obserwować pracę poszczególnych zespołów wielokolorowej offsetowej
maszyny arkuszowej,

2)

sporządzić notatki i szkice na podstawie obserwacji pracującej maszyny,

3)

porównać wyniki obserwacji ze schematem konkretnej maszyny drukującej,

4)

dokonać analizy działania poszczególnych zespołów maszyny drukującej.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

14

Zalecane metody nauczania–uczenia się:

–

pogadanka,

–

pokaz z objaśnieniem.

Ś

rodki dydaktyczne:

–

wielokolorowa offsetowa maszyna arkuszowa,

–

plansza ze schematem konkretnej maszyny drukującej,

–

poradnik dla ucznia.

Ćwiczenie 3

Dokonaj analizy działania systemu zasilająco-prowadzącego wstęgę papieru, w zwojowej

maszynie offsetowej, na podstawie wycieczki dydaktycznej do drukarni.

Wskazówki do realizacji
Warunkiem koniecznym wykonania ćwiczenia jest przygotowanie wycieczki

dydaktycznej do drukarni offsetowej dysponującej zwojowymi maszynami drukującymi.

Przed przystąpieniem do realizacji ćwiczenia nauczyciel powinien omówić zakres

i technikę wykonania ćwiczenia z uwzględnieniem przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy.

Sposób wykonania ćwiczenia

Uczeń powinien:

1)

uważnie prześledzić drogę wstęgi papieru w zwojowej maszynie offsetowej,

2)

zwrócić szczególną uwagę na system mocowania roli i urządzenie do jej automatycznej
zmiany,

3)

sporządzić notatki i szkice na podstawie obserwacji pracy maszyny,

4)

dokonać analizy zasady działania urządzenia do automatycznej zmiany roli w maszynie,

5)

dokonać analizy przebiegu wstęgi papieru przez poszczególne zespoły zwojowej
maszyny offsetowej.

Zalecane metody nauczania–uczenia się:

–

pogadanka,

–

pokaz z objaśnieniem.

Ś

rodki dydaktyczne:

–

zwojowa offsetowa maszyna drukująca,

–

plansze ze schematami poszczególnych zespołów konkretnej zwojowej maszyny
offsetowej,

–

poradnik dla ucznia.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

15

6. EWALUACJA OSIĄGNIĘĆ UCZNIA

Przykłady narzędzi pomiaru dydaktycznego

TEST 1

Test

dwustopniowy

do

jednostki

modułowej

„Posługiwanie

się

dokumentacją techniczna i technologiczną”

Test składa się z 20 zadań wielokrotnego wyboru, z których:

−

zadania 1, 2, 3, 5, 6, 8, 9, 10, 11, 12, 13, 14, 15, 16, 17, 18, 19, 20 są z poziomu
podstawowego

−

zadania 4, 7 są z poziomu ponadpodstawowego.

Punktacja zadań: 0 lub 1 punkt

Za każdą poprawną odpowiedź uczeń otrzymuje 1 punkt. Za złą odpowiedź lub jej brak

uczeń otrzymuje 0 punktów.

Proponuje się następujące normy wymagań – uczeń otrzyma następujące
oceny szkolne:

−

dopuszczający – za rozwiązanie co najmniej 9 zadań z poziomu podstawowego,

−

dostateczny – za rozwiązanie co najmniej 13 zadań z poziomu podstawowego,

−

dobry – za rozwiązanie co najmniej 16 zadań, w tym jednego z poziomu
ponadpodstawowego,

−

bardzo dobry – za rozwiązanie co najmniej 19 zadań, w tym 2 z poziomu
ponadpodstawowego,

Klucz odpowiedzi: 1. b, 2. b, 3. a, 4. c, 5. d, 6. d, 7. a, 8. a, 9. c, 10. a, 11. b,
12. d, 13. c, 14. a, 15. d, 16. c, 17. a, 18. b, 19. c, 20. a.

Plan testu

Nr

zad.

Cel operacyjny
(mierzone osiągnięcia uczniów)

Kategoria

celu

Poziom

wymagań

Poprawna

odpowiedź

1

Wskazać elementy zespołu
drukującego maszyny offsetowej

A

P

b

2

Określić rodzaj drukowania

B

P

b

3

Określić materiał obciągu cylindra
pośredniego

B

P

a

4

Dobrać farbę do drukowania
offsetowego

D

PP

c

5

Określić zastosowanie techniki
ś

wiatłodrukowej

B

P

d

6

Określić wartość pH roztworu
zwilżającego

B

P

d

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

16

7

Przeanalizować wpływ pH roztworu
zwilżającego

D

PP

a

8

Określić rodzaj samonakładaka

B

P

a

9

Dobrać rodzaj maszyny do druku
określonych wydawnictw

C

P

c

10

Określić zastosowanie systemu
Pantone

B

P

a

11

Rozpoznać system kolorów

A

P

b

12

Określić właściwości farb
triadowych

B

P

d

13

Określić podłoże formy
ś

wiatłodrukowej

B

P

c

14

Określić zdolność pochłaniania
ś

wiatła

B

P

a

15

Określić postać formy kopiowej
w światłodruku

B

P

d

16

Wskazać przemysłową technikę
drukowania płaskiego

B

P

c

17

Określić właściwości miejsc
drukujących formy offsetowej

B

P

a

18

Określić rodzaj podłoża formy
litograficznej

B

P

b

19

Wskazać najwydajniejszy rodzaj
maszyn offsetowych

B

P

c

20

Sklasyfikować samonakładaki
maszyn arkuszowych

B

P

a

Przebieg testowania

Instrukcja dla nauczyciela

1.

Ustal z uczniami termin przeprowadzenia sprawdzianu z wyprzedzeniem co najmniej
jednotygodniowym.

2.

Przed rozpoczęciem sprawdzianu przedstaw uczniom zasady przebiegu testowania.

3.

Podkreśl wagę samodzielnego rozwiązywania zadań testowych.

4.

Rozdaj uczniom przygotowane dla nich materiały (instrukcję, zestaw zadań testowych,
kartę odpowiedzi).

5.

Udziel odpowiedzi na pytania formalne uczniów.

6.

Przypomnij o upływającym czasie na 10 i 5 minut przed zakończeniem sprawdzianu.

7.

Jeżeli uczeń zakończy test przed czasem, to podnosi rękę i czeka aż nauczyciel odbierze
od niego pracę.

8.

Po upływie czasu sprawdzianu poproś uczniów o odłożenie przyborów do pisania.

9.

Zbierz od uczniów karty odpowiedzi oraz zestawy zadań testowych.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

17

Instrukcja dla ucznia

1.

Przeczytaj uważnie instrukcję.

2.

Podpisz imieniem i nazwiskiem kartę odpowiedzi.

3.

Zapoznaj się z zestawem zadań testowych.

4.

Test zawiera 20 zadań. Do każdego zadania dołączone są 4 możliwości odpowiedzi.
Tylko jedna jest prawidłowa.

5.

Udzielaj odpowiedzi na załączonej karcie odpowiedzi, stawiając w odpowiedniej rubryce
znak X. W przypadku pomyłki należy błędną odpowiedź zaznaczyć kółkiem, a następnie
ponownie zakreślić odpowiedź prawidłową.

6.

Pracuj samodzielnie, bo tylko wtedy będziesz miał satysfakcję z wykonanego zadania.

7.

Jeśli udzielenie odpowiedzi będzie Ci sprawiało trudność, wtedy odłóż jego rozwiązanie
na później i wróć do niego, gdy zostanie Ci wolny czas.

8.

Na rozwiązanie testu masz 45 min.

9.

Po zakończeniu testu podnieś rękę i zaczekaj aż nauczyciel odbierze od Ciebie pracę.

Powodzenia!

Materiały dla ucznia

–

instrukcja,

–

zestaw zadań testowych,

–

karta odpowiedzi.

ZESTAW ZADAŃ TESTOWYCH

1.

Zespół drukujący offsetowej maszyny drukującej składa się z:
a)

cylindra formowego, cylindra dociskowego i cylindra pośredniego stalowego.

b)

cylindra formowego, cylindra dociskowego i cylindra pośredniego stalowego
z obciągiem gumowym.

c)

cylindra formowego i cylindra gumowego.

d)

cylindra formowego i dociskowego.

2.

Drukowanie offsetowe to drukowanie
a)

bezpośrednie rotacyjne.

b)

pośrednie rotacyjne.

c)

pośrednie dociskowe.

d)

bezpośrednie płaskie.

3.

W maszynach offsetowych obciąg na cylindrze pośrednim zbudowany jest z
a)

gumy z przekładkami z tkaniny.

b)

twardego fotopolimeru.

c)

tektury litej.

d)

blachy aluminiowej.

4.

W drukowaniu offsetowym wykorzystuje się farby
a)

ciekłe.

b)

lejne.

c)

maziste.

d)

ciekłe rozpuszczalnikowe.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

18

5.

Ś

wiatłodruk to technika pozwalająca na

a)

drukowanie wysokonakładowych wielokolorowych wydawnictw.

b)

całkowite wyeliminowanie zwilżania formy drukowej.

c)

wyeliminowanie zespołu farbowego z maszyny.

d)

uzyskanie druku wielotonalnego bez stosowania rastra.

6.

Wartość pH roztworu zwilżającego powinna się wahać w granicach
a)

6,3–7,2.

b)

5,5–6,3.

c)

4,0–4,2.

d)

4,8–5,5.

7.

Im niższa jest wartość pH roztworu zwilżającego,
a)

tym lepsza jest selektywność formy.

b)

tym gorsza jest selektywność formy.

c)

tym większa jest ilość emulgowanej wody w farbie.

d)

tym szybsze wysychanie farby.

8.

Najbardziej wydajne samonakładaki maszyn arkuszowych to
a)

pneumatyczne samonakładaki z tylnym podawaniem.

b)

pneumatyczne samonakładaki z przednim podawaniem.

c)

samonakładaki cierne.

d)

strumieniowe samonakładaki z bocznym podawaniem.

9.

Najodpowiedniejszą maszyną do drukowania wysokonakładowych wielokolorowych
wydawnictw gazetowych w technice offsetowej jest
a)

dwukolorowa offsetowa maszyna zwojowa.

b)

wielokolorowa arkuszowa maszyna offsetowa.

c)

wielokolorowa zwojowa maszyna offsetowa.

d)

dwukolorowa arkuszowa maszyna offsetowa.

10.

System Pantone to system
a)

mieszania farb.

b)

nawilżania w maszynie offsetowej.

c)

zasilający w arkusze maszynę offsetową.

d)

rozcierania farby w zespole farbowym.

11.

ś

ółta, purpurowa, niebiesko-zielona i czarna, to kolory farb

a)

systemu HKS

b)

triadowych.

c)

systemu Pantone

d)

systemu HKS i Pantone

12.

Farby triadowe są
a)

kryjące.

b)

matowe.

c)

nieprzezroczyste.

d)

częściowo przezroczyste.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

19

13.

Formą drukową w technice światłodrukowej jest
a)

płyta stalowa z warstwą światłoczułą.

b)

naświetlony fotopolimer twardy.

c)

płyta szklana lub aluminiowa z warstwą światłoczułą.

d)

blacha miedziana z kałamarzykami.

14.

Triadowa farba czarna
a)

całkowicie pochłania światło.

b)

całkowicie odbija światło.

c)

odbija światło w ok. 50%.

d)

większą część światła odbija.

15.

Formą kopiową do wykonania formy światłodrukowej jest
a)

jednotonalny diapozytyw.

b)

wielotonalny diapozytyw.

c)

wielotonalny pozytyw.

d)

wielotonalny negatyw.

16.

Które z technik drukowania płaskiego mają zastosowanie przemysłowe?
a)

Ś

wiatłodrukowa i offsetowa.

b)

Litograficzna i offsetowa.

c)

Tylko offsetowa.

d)

Ś

wiatłodrukowa i litograficzna.

17.

W drukowaniu offsetowym miejsca drukujące formy są
a)

hydrofobowe.

b)

oleofobowe.

c)

hydrofilowe.

d)

hydrofilowe i oleofobowe.

18.

Formy litograficzne wykonuje się
a)

na arkuszu blachy miedzianej.

b)

na płycie kamiennej.

c)

na arkuszu blachy aluminiowej.

d)

z fotopolimerów.

19.

Najwydajniejsze maszyny offsetowe to
a)

maszyny płaskie.

b)

maszyny arkuszowe.

c)

maszyny zwojowe.

d)

maszyny dociskowe.

20.

Samonakładaki maszyn arkuszowych dzielą się na:
a)

z tylnym podawaniem, z przednim podawaniem.

b)

z tylnym podawaniem, z bocznym podawaniem.

c)

z bocznym podawaniem, z górnym podawaniem.

d)

z przednim podawaniem, z górnym podawaniem.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

20

KARTA ODPOWIEDZI

Imię i nazwisko ……………………………………………........………………………………

Eksploatowanie maszyn do drukowania płaskiego

Zakreśl poprawną odpowiedź.

Nr

zadania

Odpowiedź

Punkty

1

a

b

c

d

2

a

b

c

d

3

a

b

c

d

4

a

b

c

d

5

a

b

c

d

6

a

b

c

d

7

a

b

c

d

8

a

b

c

d

9

a

b

c

d

10

a

b

c

d

11

a

b

c

d

12

a

b

c

d

13

a

b

c

d

14

a

b

c

d

15

a

b

c

d

16

a

b

c

d

17

a

b

c

d

18

a

b

c

d

19

a

b

c

d

20

a

b

c

d

Razem:

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

21

TEST 2

Test dwustopniowy do jednostki modułowej „Eksploatowanie maszyn do
drukowania płaskiego”

Test składa się z 20 zadań wielokrotnego wyboru, z których:

−

zadania 1, 2, 5, 7, 8, 9, 11, 12, 13, 14, 15, 16, 17, 18, 19, 20 są z poziomu podstawowego

−

zadania 3, 4, 6, 10 są z poziomu ponadpodstawowego.

Punktacja zadań: 0 lub 1 punkt

Za każdą poprawną odpowiedź uczeń otrzymuje 1 punkt. Za złą odpowiedź lub jej brak

uczeń otrzymuje 0 punktów.

Proponuje się następujące normy wymagań – uczeń otrzyma następujące
oceny szkolne:

−

dopuszczający – za rozwiązanie co najmniej 9 zadań z poziomu podstawowego,

−

dostateczny – za rozwiązanie co najmniej 13 zadań z poziomu podstawowego,

−

dobry – za rozwiązanie co najmniej 16 zadań, w tym przynajmniej 2 z poziomu
ponadpodstawowego,

−

bardzo dobry – za rozwiązanie co najmniej 19 zadań, w tym 4 z poziomu
ponadpodstawowego,

Klucz odpowiedzi: 1. c, 2. b, 3. a, 4. d, 5. c, 6. b, 7. a, 8. b, 9. d, 10. c, 11. b,
12. a, 13. c, 14. a, 15. d, 16. c, 17. c, 18. d, 19. a, 20. c.

Plan testu

Nr

zad.

Cel operacyjny
( mierzone osiągnięcia uczniów)

Kategoria

celu

Poziom

wymagań

Poprawna

odpowiedź

1

Określić grubość obciągu offsetowego

B

P

c

2

Określić budowę cylindra dociskowego

B

P

b

3

Zanalizować wpływ pH roztworu
zwilżającego

D

PP

a

4

Zanalizować budowę różnych systemów
maszyn offsetowych

D

PP

d

5

Określić budowę zespołu farbowego

B

P

c

6

Dobrać środek gaśniczy do określonego
typu pożaru

D

PP

b

7

Określić właściwości farby do drukowania
wielokolorowego

B

P

a

8

Określić właściwości farby do drukowania
wielobarwnego

B

P

b

9

Określić wartość pH roztworu zwilżającego

B

P

d

10

Dobrać farbę do drukowania offsetowego

D

PP

c

11

Scharakteryzować właściwości optyczne
farby

B

P

b

12

Określić materiał obciągu cylindra
pośredniego

B

P

a

13

Określić grubość kamienia litograficznego

B

P

c

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

22

14

Określić właściwości miejsc niedrukujących
formy offsetowej

B

P

a

15

Scharakteryzować właściwości optyczne
farby

B

P

d

16

Określić rodzaj offsetowej maszyny
gazetowej

B

P

c

17

Wskazać przemysłową technikę drukowania
płaskiego

A

P

c

18

Określić postać formy kopiowej
w światłodruku

B

P

d

19

Określić najbardziej wydajne rodzaje
samonakładaka

B

P

a

20

Scharakteryzować właściwości optyczne
farby

B

P

c

Przebieg testowania

Instrukcja dla nauczyciela

1.

Ustal z uczniami termin przeprowadzenia sprawdzianu z wyprzedzeniem co najmniej
jednotygodniowym.

2.

Przed rozpoczęciem sprawdzianu przedstaw uczniom zasady przebiegu testowania.

3.

Podkreśl wagę samodzielnego rozwiązywania zadań testowych.

4.

Rozdaj uczniom przygotowane dla nich materiały (instrukcję, zestaw zadań testowych,
kartę odpowiedzi).

5.

Udziel odpowiedzi na pytania formalne uczniów.

6.

Przypomnij o upływającym czasie na 10 i 5 minut przed zakończeniem sprawdzianu.

7.

Jeżeli uczeń zakończy test przed czasem, to podnosi rękę i czeka aż nauczyciel odbierze
od niego pracę.

8.

Po upływie czasu sprawdzianu poproś uczniów o odłożenie przyborów do pisania.

9.

Zbierz od uczniów karty odpowiedzi oraz zestawy zadań testowych.

Instrukcja dla ucznia

1.

Przeczytaj uważnie instrukcję.

2.

Podpisz imieniem i nazwiskiem kartę odpowiedzi.

3.

Zapoznaj się z zestawem zadań testowych.

4.

Test zawiera 20 zadań. Do każdego zadania dołączone są 4 możliwości odpowiedzi.
Tylko jedna jest prawidłowa.

5.

Udzielaj odpowiedzi na załączonej karcie odpowiedzi, stawiając w odpowiedniej rubryce
znak X. W przypadku pomyłki należy błędną odpowiedź zaznaczyć kółkiem, a następnie
ponownie zakreślić odpowiedź prawidłową.

6.

Pracuj samodzielnie, bo tylko wtedy będziesz miał satysfakcję z wykonanego zadania.

7.

Jeśli udzielenie odpowiedzi będzie Ci sprawiało trudność, wtedy odłóż jego rozwiązanie
na później i wróć do niego, gdy zostanie Ci wolny czas.

8.

Na rozwiązanie testu masz 45 min.

9.

Po zakończeniu testu podnieś rękę i zaczekaj aż nauczyciel odbierze od Ciebie pracę.

Powodzenia!

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

23

Materiały dla ucznia

–

instrukcja,

–

zestaw zadań testowych,

–

karta odpowiedzi.

ZESTAW ZADAŃ TESTOWYCH

1.

Grubość obciągu offsetowego wynosi
a)

ok. 6 mm.

b)

ok. 4 mm.

c)

ok. 2 mm.

d)

ok. 0,5 mm.

2.

Cylinder dociskowy w technice offsetowej jest
a)

stalowy z obciągiem elastycznym.

b)

stalowy bez obciągu.

c)

gumowy.

d)

gumowy na rdzeniu stalowym.

3.

Im niższa jest wartość pH roztworu zwilżającego,
a)

tym lepsza jest selektywność formy.

b)

tym gorsza jest selektywność formy.

c)

tym większa jest ilość emulgowanej wody w farbie.

d)

tym szybsze wysychanie farby.

4.

Rolę cylindra dociskowego może przejąć drugi cylinder pośredni w przypadku
a)

zadruku w systemie planetarnym.

b)

zadruku farbami systemu Pantone.

c)

zadruku dwukolorowego na maszynie arkuszowej.

d)

zadruku dwustronnego w systemie guma-guma.

5.

Zespół farbowy do farb mazistych posiada następujące sekcje

a)

podającą, rozcierającą.

b)

przekazującą, rozdrabniającą, nadającą.

c)

podającą, rozcierającą, nadającą..

d)

nadającą, przekazującą..

6.

Woda to odpowiedni środek gaśniczy pożarów

a)

typu B.

b)

typu A.

c)

typu C.

d)

typu D.

7.

Farby do drukowania wielokolorowego powinny być

a)

nieprzezroczyste.

b)

przezroczyste.

c)

błyszczące.

d)

matowe.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

24

8.

Farby do drukowania wielobarwnego powinny być

a)

nieprzezroczyste.

b)

przezroczyste.

c)

błyszczące.

d)

matowe.

9.

Wartość pH roztworu zwilżającego powinna się wahać w granicach

a)

6,3–7,2.

b)

5,5–6,3.

c)

4,0–4,2.

d)

4,8–5,5.

10.

W drukowaniu offsetowym wykorzystuje się farby

a)

ciekłe.

b)

lejne.

c)

maziste.

d)

ciekłe rozpuszczalnikowe.

11.

Farba żółta charakteryzuje się tym, że

a)

pochłania światło zielone.

b)

pochłania światło niebiesko-fioletowe.

c)

pochłania światło czerwone

d)

pochłania światło zielone i czerwone.

12.

W maszynach offsetowych obciąg na cylindrze pośrednim zbudowany jest z

a)

gumy z przekładkami z tkaniny.

b)

twardego fotopolimeru.

c)

tektury litej.

d)

blachy aluminiowej.

13.

Kamień litograficzny ma grubość

a)

1–2 cm.

b)

150–250 mm.

c)

5–10 cm.

d)

25–30 mm.

14.

Miejsca niedrukujące formy offsetowej są

a)

hydrofilowe.

b)

hydrofobowe.

c)

oleofilowe.

d)

oleofobowe i hydrofobowe.

15.

Farba magenta charakteryzuje się tym, że

a)

przepuszcza lub odbija światło zielone i czerwone.

b)

pochłania światło czerwone.

c)

przepuszcza lub odbija światło niebiesko-fioletowe i zielone.

d)

pochłania światło zielone.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

25

16.

Gazetowe maszyny offsetowe to maszyny

a)

arkuszowe.

b)

dociskowe.

c)

zwojowa.

d)

płaskie.

17.

Które z technik drukowania płaskiego mają obecnie zastosowanie przemysłowe?

a)

Ś

wiatłodrukowa i offsetowa.

b)

Litograficzna i offsetowa.

c)

Tylko offsetowa.

d)

Ś

wiatłodrukowa i litograficzna.

18.

Formą kopiową do wykonania formy światłodrukowej jest

a)

jednotonalny diapozytyw.

b)

wielotonalny diapozytyw.

c)

wielotonalny pozytyw.

d)

wielotonalny negatyw.

19.

Najbardziej wydajne samonakładaki maszyn arkuszowych to

a)

pneumatyczne samonakładaki z tylnym podawaniem.

b)

pneumatyczne samonakładaki z przednim podawaniem.

c)

samonakładaki cierne.

d)

strumieniowe samonakładaki z bocznym podawaniem.

20.

Farba cyjan charakteryzuje się tym, że

a)

pochłania światło zielone.

b)

pochłania światło niebiesko-fioletowe.

c)

pochłania światło czerwone.

d)

przepuszcza lub odbija światło czerwone.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

26

KARTA ODPOWIEDZI

Imię i nazwisko ……………………………………………........………………………………

Eksploatowanie maszyn do drukowania płaskiego

Zakreśl poprawną odpowiedź.

Nr

zadania

Odpowiedź

Punkty

1

a

b

c

d

2

a

b

c

d

3

a

b

c

d

4

a

b

c

d

5

a

b

c

d

6

a

b

c

d

7

a

b

c

d

8

a

b

c

d

9

a

b

c

d

10

a

b

c

d

11

a

b

c

d

12

a

b

c

d

13

a

b

c

d

14

a

b

c

d

15

a

b

c

d

16

a

b

c

d

17

a

b

c

d

18

a

b

c

d

19

a

b

c

d

20

a

b

c

d

Razem:

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

27

7.

LITERATURA

1.

Cichocki L., Pawlicki T., Ruczka I.: Poligraficzny słownik terminologiczny. Polska Izba
Druku, Warszawa 1999

2.

Ciupalski S.: Maszyny drukujące konwencjonalne. Oficyna Wydawnicza Politechniki
Warszawskiej, Warszawa 2001

3.

Czichon H., Czichon M.: Technologia form offsetowych. Oficyna Wydawnicza
Politechniki Warszawskiej, Warszawa 2002

4.

Czichon H., Magdzik S., Jakucewicz S.: Formy drukowe. WSiP, Warszawa 1996

5.

Dejidas L. Jr., Destree T.: Technologia offsetowego drukowania arkuszowego. COBRPP,
Warszawa 2007

6.

Destree

T.:

Trudności

w

arkuszowym

drukowaniu

offsetowym.

COBRPP,

Warszawa 2007

7.

Jakucewicz S., Magdzik S.: Materiałoznawstwo dla szkół poligraficznych. WSiP,
Warszawa 2001

8.

Jakucewicz S.: Materiałoznawstwo poligraficzne. Wydawnictwa PW, Warszawa 1993

9.

Jakucewicz S., Magdzik S.: Podstawy poligrafii. WSiP, Warszawa 1997

10.

Moos J., Koludo A. (red.): Metody aktywizujące z uwzględnieniem technologii
informacyjnej w kształceniu dorosłych. Stowarzyszenie Dyrektorów i Nauczycieli
Centrów Kształcenia Praktycznego – Łódzkie Centrum Doskonalenia Nauczycieli
i Kształcenia Praktycznego, Łódź 2006

11.

Niemierko B.: Pomiar wyników kształcenia zawodowego. BKKK, Warszawa 1997

12.

Poligrafia procesy i technika. Tłumaczenie ze słowackiego. COBRPP, Warszawa 2005

13.

Ornatowski T., Figurski J.: Praktyczna nauka zawodu. Wydawnictwo i Zakład Poligrafii
Instytutu Technologii Eksploatacji, Radom 2000