Waldemar Gałażewski, Andrzej Modzelan: Program nauki gry w szachy w nauczaniu początkowym

PROGRAM NAUKI GRY W SZACHY

W NAUCZANIU POCZĄTKOWYM

Waldemar Gała

ż

ewski

Andrzej Modzelan

Szachy odgrywają istotną rolę w nabywaniu i kształtowaniu wielu umiejętności wykorzystywanych przez

człowieka w ciągu całego życia. Wprowadzenie nauki gry w szachy w młodszym wieku szkolnym wpływa

wszechstronnie na rozwój uczniów. Dzieci uczące się grać w szachy dostrzegają w nich przede wszystkim rozrywkę, nie

zdając sobie sprawy, że bawiąc się drewnianym wojskiem, uczą się i doskonalą swoje umysły. Grając w szachy, musimy

przestrzegać pewnych określonych zasad i reguł. Każdy szachista musi więc wykazać się zdyscyplinowaniem ale

i wyobraźnią. Biorąc pod uwagę powyższe, można określić w jakich płaszczyznach szachy wpływają na rozwój

psychiczny i intelektualny dziecka:

1.

Rozwój zainteresowań – dziecko poznaje nową dyscyplinę, której istotą jest samodzielne, logiczne

rozumowanie, łączące poszczególne elementy wiedzy w jedną harmonijną całość;

2.

Aktywność twórcza – specyfika gry w szachy wyklucza odtwórcze traktowanie tego zagadnienia. Wszelkie

próby bezmyślnego naśladownictwa skazane są na niepowodzenie. Dziecko samo kreuje wydarzenia na

szachownicy i ponosi za nie odpowiedzialność;

3.

Rozwijanie pamięci i uwagi – główną umiejętnością w szachach jest zdolność zreasumowania każdej pozycji

w sposób dynamiczny, w kategoriach najważniejszych jej elementów. Cała szachownica zostaje ukształtowana

w przestrzenno-czasową postać, czyli wzorzec (P.G. Zimbardo, F.L. Ruch: „Psychologia i życie”. Warszawa,

1997. s.198). Towarzyszy temu rozwój wyobraźni wzrokowej i koncentracji;

4.

Myślenie logiczno-wyobrażeniowe – ludzie myślą czasami za pomocą wyobrażeń, które są obrazami

psychicznymi rzeczywistych doznań zmysłowych (Tamże, s.196) i ten właśnie rodzaj myślenia gra szachowa

rozwija najpełniej;

5.

Rozwój pozytywnych sfer osobowości – szachy wykształcają poczucie obiektywizmu, uznawanie prawd innych

ludzi, uczą tolerancji i reakcji na niepowodzenia;

6.

Konsekwencja i wytrwałość w działaniu – dzieci mające styczność z szachami, zupełnie inaczej podchodzą do

porażek. Zazwyczaj ponownie starają się rozwiązać określony problem i czynią to aż do skutku, podczas gdy ich

rówieśnicy bądź rezygnują z wykonania zadania, bądź też obniżają sobie skalę trudności;

7.

Aspekty wychowawcze – można je rozpatrywać w kategoriach kary i nagrody. Czymże innym jak nie karą jest

przegrana? W dodatku wymierzona natychmiast i adekwatnie do czynu. To samo można powiedzieć o nagrodzie,

jaką bez wątpienia jest dla młodego człowieka zwycięstwo, osiągnięte dzięki sile własnego umysłu.

Czymże wiec są szachy? W naszym rozumieniu to nic innego, jak narzędzie stymulujące rozwój emocjonalny

i intelektualny dziecka, kształtujące jego osobowość i pozwalające na rozwój twórczego potencjału, który drzemie

w każdym młodym człowieku.

Waldemar Gałażewski, Andrzej Modzelan: Program nauki gry w szachy w nauczaniu początkowym

2

UWAGI O REALIZACJI PROGRAMU

Program nauki gry w szachy przeznaczony jest w zasadzie dla dzieci klas I-III szkoły podstawowej. Jednak nic nie

stoi na przeszkodzie, aby w razie potrzeby był również realizowany w cyklu dwu, trzyletnim z dziećmi starszymi, które

dopiero zaczynają swoją przygodę z szachami. Pełny zakres programu przewiduje 180 godzin lekcyjnych w 3-letnim

cyklu (2 godziny tygodniowo). Jeżeli nauczyciel ma do dyspozycji tylko jedną godzinę lekcyjną tygodniowo, program

można rozszerzyć na okres sześciu lat. Środki dydaktyczne jakimi dysponuje nauczyciel, to przede wszystkim tablica

demonstracyjna, fachowa literatura oraz sprzęt szachowy. Dobór metod pracy pozostaje w ścisłym związku ze

sformułowanymi przez znakomitego pedagoga, prof. Wincentego Okonia czterema drogami nauczania, które znajdują

zastosowanie również w praktyce klas początkowych:

Przyswajanie – metody podające – informacje, objaśnienia, opis przedmiotów, zjawisk, sytuacji, podawanie

gotowych wzorów do naśladowania;

Odkrywanie – metody poszukujące – rozwiązywanie przez uczniów problemów o charakterze praktycznym,

a w elementarnym stopniu również i teoretycznych, dyskusja, inspirowanie do samodzielnego myślenia;

Przeżywanie – metody eksponujące - sytuacje, dostarczające uczniom przeżyć emocjonalnych, pozwalające na

formułowanie pewnych sądów;

Działanie – metody praktyczne – wiązanie poznawania, informacji z działaniem praktycznym.

Jak wynika z przedstawionych metod, niezbędne jest łączenie treści teoretycznych i praktycznych. Jednostkę

lekcyjną należy więc podzielić na dwie części. Wprowadzenie nowego materiału powinno zajmować nie więcej niż

15-20 minut, pozostałą zaś część lekcji trzeba przeznaczyć na grę z rówieśnikami i inne formy ćwiczeń

praktycznych. W przeciwnym razie nastąpi szybkie zniechęcenie dziecka, wynikające z krótkiego okresu

koncentracji i percepcji małego ucznia.

W najbliższym czasie zostanie wydany podręcznik ściśle współgrający z powyższym programem. Do tego czasu

polecane są następujące pozycje:

1.

Goleniszczew W.E.: Program szkolenia szachistów na III kategorię, Wyd.Arden, Rzeszów 2003.

2.

Litmanowicz M.: Jak rozpocząć partię szachową. Część A,B,C, Wyd.Szachowe „Penelopa”, Warszawa 1998-2000.

3.

Litmanowicz M.: Szachy dla dzieci, cz.1.

4.

Polgar Laszlo: Chess-training in 5333 positions.

5.

Iwaszczenko Siergiej: Uczebnik szachmatnych kombinacji, Wyd. Kirsan chess, t.1., Moskwa 1997.

6.

Kodeks szachowy, Wyd. PZSzach, Warszawa 2002.

Przed przystąpieniem do realizacji programu należy zwrócić uwagę (a dotyczy to szczególnie doświadczonych

trenerów szachowych), że został on napisany dla dzieci, które w klasie szachowej znajdą się często przypadkowo. Nie

będzie to więc wyselekcjonowana grupa z jaką mają do czynienia w klubach.

Zadaniem tego programu nie jest szybkie wytrenowanie mistrzów, a jedynie nauczenie możliwie jak największej

ilości dzieci gry w szachy. Daje on jednak solidne podstawy przed przystąpieniem do treningów w klubie, czy na

zajęciach pozalekcyjnych.

Waldemar Gałażewski, Andrzej Modzelan: Program nauki gry w szachy w nauczaniu początkowym

3

Godzinowy i tematyczny wykaz zajęć szachowych w klasach I - III

1

Szachownica i jej wła

ś

ciwo

ś

ci

2

2

Wła

ś

ciwo

ś

ci bierek i poj

ę

cia szachowe

20

3

Ko

ń

cówki

20

20

17

4

Teoria debiutów

4

8

16

5

Taktyka szachowa

4

20

20

6

Historia szachów

2

7

Kodeks szachowy

1

8

Quizy i zadania szachowe

10

4

9

Powtórzenie nabytych wiadomo

ś

ci

8

4

Razem

60

60

60

Lp.

ZAGADNIENIA

Liczba godzin w

poszczególnych klasach

I

II

III

Waldemar Gałażewski, Andrzej Modzelan: Program nauki gry w szachy w nauczaniu początkowym

4

I rok nauczania

Lp.

Tematy zaj

ęć

Liczba

godzin

Szachownica i jej wła

ś

ciwo

ś

ci

- Kolumny, rz

ę

dy i przek

ą

tne

1

- Poznajemy nazwy pól i odszukujemy je na szachownicy

2

Wła

ś

ciwo

ś

ci bierek i poj

ę

cia szachowe

- Król, władca drewnianego wojska

- Wie

ż

a, ci

ęż

kozbrojna pani, lubi włada

ć

nad liniami

- Co to jest szach?

- Mat ko

ń

czy parti

ę

!

- Kiedy jest remis? Pat

- Czarodziejskie posuni

ę

cie - roszada

- Goniec - sko

ś

nonogi posłaniec

- Najsilniejszy jest Hetman!

- Skacz

ą

ca figura - Skoczek

- Pionek - najmniejszy w całej armii

2

- Czym ró

ż

ni si

ę

pionek od reszty bierek? (bicie w przelocie, przemiana)

20

Elementarne zako

ń

czenia partii szachowej

- Hetman i wie

ż

a przeciwko królowi

- Król i dwie wie

ż

e przeciwko królowi

- Matujemy hetmanem i królem

3

- Król i wie

ż

a przeciwko królowi

20

Teoria debiutów, czyli jak rozpocza

ć

parti

ę

szachów?

- Pionami do centrum

- Wyprowadzamy lekkie figury

4

- Wykonujemy roszad

ę

4

Taktyka szachowa

- Atakujemy figury i piony przeciwnika

- Bronimy si

ę

przed atakiem rywala

- Wymieniamy figury i piony

5

- Zdobywamy materiał

4

Quizy i zadania szachowe

6

- Rozwi

ą

zywanie zada

ń

szachowych - mat w jednym posuni

ę

ciu

10

Razem

60

Waldemar Gałażewski, Andrzej Modzelan: Program nauki gry w szachy w nauczaniu początkowym

5

Wykaz planowanych osiągnięć po I roku nauczania.

1.

Ucz eń b ezbł ędn ie o dnajduj e n a szach o wni c y ok reśl on e pol a, a t akż e umi e je nazwać

i zapi sać.

2.

Zna naz w y po szcz ególn ych bierek , ich s ym bol e, mi ejs ce u stawieni a, wartoś ć i sposó b

w j ak i p oruszaj ą się po szacho wni c y.

3.

W prz yp adku pio nó w, po si ad a wiedzę o i ch w yj ątko w ych wł aś ciwoś ci ach, np. bi ci a, bi ci a

w p rzel ocie, p rzemian y it d.

4.

Op ano wał wi edzę o podst awo w ych zasad ach gr y, taki ch j ak , dotkn ięt a i dzie, m at koń cz y

parti ę it p.

5.

Zna po jęci a t ak ie jak szach, p at, mat.

6.

Umi e w yk on ać roszadę, z apis ać to pos un ięcie oraz zna z as ad y, ki ed y ni e może b yć o na

w yk on ywan a.

7.

Rozumie poj ęci e „centru m”, umi e op ano wać j e p ion ami , h armonijni e w yp rowadz a l ekki e

fi gu r y i z ab ezpi ecz a król a po prz ez w yk o n ani e rosz ad y.

8.

Ucz eń z auważ a, k ied y j ego bi erki s ą at ako wan e i p ró buj e p rzeciwdziałać st rato m prz ez

odejście, o bron ę l ub w ymi an ę.

9.

Akt ywni e szuk a m ożliwoś ci zdob yci a mat eri ał u.

10. Bezbł ed ni e m atuj e ciężkimi fi gu rami.

11. Daje m ata w j edn ym pos uni ęciu w każd ej poz ycji na szachownic y.

Waldemar Gałażewski, Andrzej Modzelan: Program nauki gry w szachy w nauczaniu początkowym

6

II rok nauczania

Lp.

Tematy zaj

ęć

Liczba

godzin

Powtórzenie wiadomo

ś

ci nabytych w I klasie

- Wła

ś

ciwo

ś

ci poszczególnych bierek (warto

ść

figur i pionów, roszada,

bicie w przelocie, przemiana piona)

- Notacja szachowa

1

- Szach, mat, pat (zadania)

8

Taktyka szachowa – motywy kombinacyjne

- Podwójne uderzenie

- Zwi

ą

zanie

- Atak z odsłony

- Podwójny szach

- Likwidacja obro

ń

cy

2

- Osłabiona 1 i 8 linia

20

Elementarne zako

ń

czenia partii szachowej

- Opozycja

- Kwadrat przemiany

- Pola kluczowe

- Przełom

3

- Pojedynek Hetmana z pionem

20

Teoria debiutów, czyli jak rozpocza

ć

parti

ę

szachów?

- Debiuty otwarte: partia włoska, partia hiszpa

ń

ska

- Debiuty półotwarte: obrona sycylijska

4

- Debiuty zamkni

ę

te: gambit hetma

ń

ski

8

Quizy i zadania szachowe

5

- Rozwi

ą

zywanie zada

ń

szachowych

4

Razem

60

Waldemar Gałażewski, Andrzej Modzelan: Program nauki gry w szachy w nauczaniu początkowym

7

Wykaz planowanych osiągnięć po II roku nauczania.

1. Ucz eń roz różni a d ebi ut y otwart e, półot wart e i zamk ni ęte.

2.

Zna o gól n e pl an y i k ilka p o czątk ow ych ruch ów p artii włos ki ej, hiszp ańs ki ej, s yc yl ijski ej

i gambit u h etm ań ski ego .

3. Pot rafi zapis ac po wst ałą poz ycj ę na sz acho wni c y oraz p rz ebieg roz gr ywan ej przez si ebi e

partii.

4. Roz wi azuje p rost e zad ani a ko rz yst aj ąc z pozn an ych mot ywó w t akt yczn ych , takich j ak:

pod wójn e ud erz eni e, związ ani e, atak z o d słon y, p od wójn y sz ach, lik wid acj a o broń c y.

5.

Umi e w yk o rz yst ać o słab ion ą 1(8) lini ę.

6.

Wie co t o j est op oz ycj a, kwad rat p rzemian y i pol a klu czowe.

7.

W końcówkach kró l i pion prz eciwko król owi , po trafi d oprowadzi ć pi on a d o pol a

przemian y oraz s kut eczni e t emu p rzeciwd ziałać.

8.

Potrafi w yk o nać n ajp rost sz y p rzełom pion ów.

9.

Rozumie zasad y wal ki hetm an a z docho dząc ym pio nem oraz zna mot yw y p at o we p rz y

pioni e na lini i „c” i „f”.

10. Rozwiąz uje n ajp ros t sze d wu ch odó wki .

Waldemar Gałażewski, Andrzej Modzelan: Program nauki gry w szachy w nauczaniu początkowym

8

III rok nauczania

Lp.

Tematy zaj

ęć

Liczba

godzin

Powtórzenie wiadomo

ś

ci nabytych w II klasie

- Ko

ń

cówki pionowe (opozycja, kwadrat przemiany, pola kluczowe,

przełom)

1

- Taktyka szachowa – poznane motywy kombinacyjne

4

Taktyka szachowa – motywy kombinacyjne

- Podwójne uderzenie

- Zwi

ą

zanie

- Atak z odsłony

- Podwójny szach

- Likwidacja obro

ń

cy

- Osłabiona 1 i 8 linia

- Zaci

ą

gni

ę

cie

- Odci

ą

gni

ę

cie

- Gra po 2 i 7 linii

- Blokada

- Oswobodzenie pola, linii i przek

ą

tnej

- Przesłona

- Kombinacje patowe

- Promocja piona

2

- Rozbicie osłony króla

- Poł

ą

czenie kombinacyjnych motywów

20

Elementarne zako

ń

czenia partii szachowej

Ko

ń

cówki pionowe:

- Realizacja przewagi piona

- Oddalony wolny pion

- Podparty wolny pion

- Przewaga przestrzeni - aktywno

ść

króla

Ko

ń

cówki wie

ż

owe:

- Wie

ż

a i pion przeciwko wie

ż

y - elementarne pozycje

3

Proste ko

ń

cówki lekko – figurowe

17

Teoria debiutów szachowych

4

- Debiuty otwarte: partia włoska, hiszpa

ń

ska, szkocka, obrona rosyjska,

obrona dwóch skoczków

- Debiuty półotwarte: obrona sycylijska, francuska, skandynawska,
Caro-Kann

- Debiuty zamkni

ę

te: gambit hetma

ń

ski

- Pułapki szachowe – typowe bł

ę

dy debiutowe

16

5

Historia szachów

2

6

Znajomo

ść

kodeksu szachowego

1

Razem

60

Waldemar Gałażewski, Andrzej Modzelan: Program nauki gry w szachy w nauczaniu początkowym

9

Wykaz planowanych osiągnięć ucznia po III roku nauczania.

1. Ucz eń zd ob ył o gól ną wi edz ę n a t em at d ebi utó w:

a/ otwart ych: p arti a włos ka, hi szpańsk a, szkocka, o bron a ros yjska, d wó ch sk oczk ó w

b/ pó łot wart ych : o brona s yc yl ijsk a, fran cusk a, sk and yn awsk a, Caro -Kan n

c/ z amkn ięt ych : gam bit h etm ań ski.

2.

Posiada s wój rep ertu ar d ebi uto w y.

3.

Zna t yp o we puł ap ki deb iuto we i pot rafi j e w yk orz ys tać.

4.

Rozwiąz uje k ombi nacj e op art e n a mot ywach: pod wój nego uderzeni a, zwi ązani a, ataku

z odsłon y, p od wójn ego szach a, l ik wid acj i obroń c y, osl abi on ej 1 (8 ) lin ii, zaci ągnięci a,

odciągni ęcia, blo kad y, gr y po 2 (7 ) lin ii, blok ad y, os wob odz enia p ol a, lini i i prz ekąt nej ,

przesłon y, ko mbin acji p ato w ych, rozbi ci a osło n y król a oraz kombi nacji zwi ązan ych

z prom o cją pi on a.

5.

Umi e ł ącz yć pozn an e mot yw y k om bin ac yj ne.

6.

Rozumie, j aki e zn aczeni e w k oń cówk ach ma prz ewaga prz est rzeni (akt ywn oś ć k ról a).

7.

W koń có wk ach p ion ow ych pot rafi zreali zować prz ewagę pio na.

8.

W koń có wk ach wi eżow ych zna m etod y w alki p rz y p rzewadze pion a prz ez j edn ą z e stro n.

9.

Zna n ajp ro stsze ko ń có wki lekko fi gurowe (np . goni ec i pio n p rzeciwko królo wi, pi on

przeci wko k ról owi i sko czko wi, koń có wk i prz y różno barwn yc h go ńcach itp. ).

10. Poznał k rót ką his torię sz achó w oraz n az wisk a ni ektó r ych mis trzów ś wiat a.

11. Posi ad a o gól ną wi ed zę o t ym, cz ym j est „ Kod ek s sz acho w y” i do czego s łuż y.