Program nauki komunikacji alternatywnej dla dzieci nieposługujących się mową PIKTOGRAM

Data dodania: 2009-09-07 20:11:20

Pobierz do PDF lub wydrukuj

Autor: Beata Łotarewicz, Agnieszka Brzegowa

Literka poleca

Kalendarz nauczyciela na rok szkolny 2009/10

Program powstał z myślą o uczniach z niepełnosprawnością intelektualną, którzy z różnych przyczyn, nie są zdolni do pełnej komunikacji z użyciem mowy - uczniach niemówiących oraz tych których mowa nie spełnia wszystkich funkcji komunikacyjnych. Gdy dziecko nie mówi, nie znaczy to, że nie ma nic do powiedzenia. Najczęściej nie zna skutecznego sposobu na porozumiewanie się z innymi.

WSTĘP

Praca z uczniem z niepełnosprawnością intelektualną stawia przed nauczycielem wciąż nowe wyzwania. Wymaga od niego poszukiwania nowych dróg i rozwiązań metodycznych, których celem jest podnoszenie jakości nauczania i wychowania.    

Uczniowie z niepełnosprawnością intelektualną w stopniu umiarkowanym i znacznym nie stanowią jednorodnej grupy ze względu na zróżnicowanie zaburzeń i stopnia upośledzenia funkcji biologicznych, psychicznych i społecznych. W grupie tej spotykamy uczniów, którzy z różnych przyczyn, nie posługują się mową, lub ich mowa nie spełnia wszystkich funkcji komunikacyjnych, czyli nie komunikują się z otoczeniem w sposób adekwatny do swoich potrzeb i możliwości poznawczo-społecznych. Tymczasem dla każdego człowieka, niezależnie od poziomu jego inteligencji, możliwość porozumiewania się z innymi jest podstawowym warunkiem zaspakajania potrzeb, unikania frustracji, wymiany informacji między ludźmi. Jest kluczem do poznania siebie i otaczającej rzeczywistości  społecznej, do umysłowego porządkowania świata poprzez nazywanie przedmiotów, zjawisk, zdarzeń, określania ich cech i relacji między nimi. Bez możliwości komunikowania się zablokowane są drogi kształtowania się tożsamości, autonomii, odrębności człowieka, oraz w znacznym stopniu możliwości uczenia się i rozwoju w sferze poznawczej, emocjonalno-motywacyjnej i społecznej. Jakość życia osoby nie komunikującej się z otoczeniem jest poważnie obniżona. Gdy dziecko nie mówi, nie znaczy to, że nie ma nic do powiedzenia. Najczęściej nie zna skutecznego sposobu na podjęcie dialogu, prowadzenie rozmowy, informowania o swoich potrzebach i stanach.  

Wychodząc naprzeciw tym problemom opracowałyśmy program komunikacji alternatywnej Piktogram. Program ten stwarza możliwość skompensowania ( uzupełnienia lub zastąpienia ) zaburzonej lub nie istniejącej mowy. Niemożliwe do wypowiedzenia słowa zostają zastąpione przez symbole- znaki graficzne, które niosą znaczenie i służą do budowania wypowiedzi, podobnie jak mowa, Uczeń zostaje wyposażony w narzędzie, dzięki któremu będzie komunikować się ze światem. Dzięki temu będzie mógł dokonywać wyborów,  podejmować decyzje, pytać, odpowiadać, wyrażać myśli i uczucia- pokonywać bariery w porozumiewaniu się i stawać się niezależnym.

ZAŁOŻENIA  PROGRAMU

1. Adresatami programu są uczniowie z niepełnosprawnością intelektualną w stopniu umiarkowanym i znacznym, którzy z różnych przyczyn, nie są zdolni do pełnej komunikacji z użyciem mowy. Pierwszą grupę stanowią uczniowie całkowicie pozbawieni zdolności mówienia. Dla nich komunikacja alternatywna, wprowadzająca niewerbalne sposoby porozumiewania się, będzie„protezą” mowy. Druga grupa, do której kierowany jest program, to uczniowie, których mowa nie spełnia wszystkich funkcji komunikacyjnych. Dla nich komunikacja wspomagająca oznaczać będzie komunikację uzupełniającą lub wspierającą. Ma ona wzmacniać i uzupełniać mowę, oraz gwarantować zastępczy sposób porozumiewania się, gdy uczeń nie zacznie mówić w sposób funkcjonalny.

2. Bazą dydaktyczną programu jest system graficzny Piktogramy (PIC- Piktogram Ideogram Communication). Zasadą konstrukcji tego systemu jest biała figura na czarnym tle, co ułatwia percepcję. Znaki są schematyczne, jednoznaczne, wyraźne i zrozumiałe. Znaczenie każdego znaku jest opisane słownie, pismem drukowanym w formie wyrazu i znajduje się nad wizerunkiem symbolu. Piktogramy są podzielone na 26 kategorii, opisujących całą otaczającą rzeczywistość. Wyróżnia się znaki ikoniczne, dokładnie odzwierciedlające desygnat ( np. stół) i znaki arbitralne, które charakteryzuje pewien stopień uogólnienia i formy symbolicznej (np. boli, radosny itd.)

3. Program jest realizowany na zajęciach edukacyjno-terapeutycznych w klasie, na zajęciach rewalidacji indywidualnej oraz w domu rodzinnym ucznia.

4. Uczestnikami programu są: uczeń, nauczyciel- wychowawca, terapeuta mowy, rodzina dziecka. W miarę możliwości do programu włączane są inne osoby, które kontaktują się z uczniem w środowisku szkolnym i domowym.

CELE  PROGRAMU

Cel główny:

Dostarczenie uczniom nieposługującym się mową lub posługującym się nią w ograniczonym zakresie systemu komunikacji, dzięki któremu będą mogli porozumiewać się z otoczeniem w sposób satysfakcjonujący, zgodnie ze swoimi potrzebami i możliwościami poznawczymi.

Cele szczegółowe:

• Zbudowanie systemu komunikacji dostosowanego do indywidualnych potrzeb i możliwości poznawczych i społecznych ucznia.

• Poprawa rozumienia mowy i stymulowanie rozwoju ekspresji słownej.

• Minimalizowanie zaburzeń zachowania, występujących jako forma porozumiewania się.

• Osiągnięcia dostępnego dla każdego ucznia poziomu niezależności życiowej

• Zmniejszenie izolacji uczniów nieposługujących się mową w środowisku.

• Rozwijanie kompetencji społecznych.

• Budowanie świadomości własnej tożsamości, autonomii, odrębności osoby niepełnosprawnej przez umożliwienie dokonywania wyborów, podejmowania decyzji dotyczących własnego życia.

• Zwiększenie efektywności  uczenia się.

• Poprawa sytuacji rodzinnej ucznia niemówiącego, zminimalizowanie problemów wynikających z braku możliwości porozumiewania się z dzieckiem

TREŚCI  KSZTAŁCENIA

1. Wyróżnianie obrazka od tła.

2. Dopasowywanie obrazka, piktogramu do konkretu, piktogramu do obrazka, segregowanie.

3. Dokonywanie prostych wyborów ( spomiędzy dwu i większej ilości obrazków, piktogramów).

4. Konsekwentne i adekwatne do sytuacji lub zdarzenia sygnalizowanie odpowiedzi„tak” lub„nie”.

5. Rozumienie języka na poziomie podstawowym ( w obrębie swojego najbliższego otoczenia).

6. Wskazywanie przedmiotów, osób, różnych elementów rzeczywistości i zastępowanie je znakiem.

7. Kształtowanie stałości przedmiotu.

8. Uczestniczenie w zabawie naprzemiennej, dialogu ( wielokrotne odpowiadanie na działanie partnera).

9. Kształtowanie pojęcia„ja” przy pomocy piktogramów.

10. Budowanie słownika osobistego przez wprowadzanie:

• Symboli rzeczy z najbliższego otoczenia

• Symboli osób

• Symboli określających cechy przedmiotów, zjawisk

• Symboli uczuć i stanów emocjonalnych

• Symboli odpowiadających określonym czynnościom

11. Wzbogacanie słownika o określenia czasu, przyimki, liczebniki.

12. Poznanie klucza Fitzgeralda jako nauka struktury języka.

13. Budowanie wyrażeń i zdań.

14. Odpowiedzi na pytania, zadawanie pytań.

15. Posługiwanie się indywidualnymi pomocami komunikacyjnymi.

ZAKŁADANE OSIĄGNIĘCIA UCZNIÓW

W trakcie zajęć nad wyrabianiem gotowości do komunikacji i używania systemu Piktogramy, uczeń z umiarkowanym upośledzeniem umysłowym, zależności od jego możliwości poznawczych, powinien nabyć następujące umiejętności:

• ROZUMIENIE

— potrafi współuczestniczyć w planowaniu dnia (budowanie struktury ramowej) i korzystać z niej

— rozumie zdania (polecenia) wskazujące na relacje między pojęciami

— posiłkuje się wspomaganym przekazem

— rozumie język na poziomie podstawowym w zakresie swojego najbliższego otoczenia

• EKSPRESJA

— buduje wypowiedzi 2-3 elementowe

— potrafi przekazywać najpilniejsze potrzeby (upominać się o rzeczy i akcję), nazywać rzeczy, osoby, czynności, sytuacje

— potrafi korzystać ze specjalnie przygotowanych pomocy do komunikacji

— może dokonywać wyboru z przedmiotów i wpływać na swoje życie

• DIALOG

— szuka partnera rozmowy

— inicjuje kontakt z użyciem znaku

— potrafi pozostawać w dialogu i trzymać się tematu rozmowy

— odpowiada na pytanie zgodnie z kontekstem

— potrafi użyć zaproponowane systemy konwersacji, odpowiednio do sytuacji 

WSKAZÓWKI METODYCZNE

KOLEJNOŚĆ I ETAPY WPROWADZANIA PIKTOGRAMÓW

Układając program dla konkretnego dziecka należy pamiętać o tym, że realizacja jego poszczególnych kroków powinna przede wszystkim sprawiać dziecku przyjemność. Ważne jest aby osiągnęło ono podczas uczenia się sukces, na miarę swoich możliwości. Powinniśmy nawiązać współpracę z rodzicami i opiekunami, którzy pomogą nam stworzyć listę upodobań dziecka. W pracy nad wprowadzaniem piktogramów istotne jest zachowanie pewnych zasad. W drodze do celu uczeń potrzebuje naszego wsparcia życzliwości i uznania oraz motywacji do działania.

• Na początku wprowadzania piktogramów, należy zastosować te symbole, których wskazanie pozwoli dziecku na uzyskanie natychmiastowej korzyści. Mogą to być symbole jedzenia, picia lub chęć wykonania atrakcyjnej czynności.

• Środowisko dziecka należy tak zorganizować, żeby odczuło ono potrzebę porozumiewania się ze światem.

• Jeżeli nie podejmuje ono spontanicznie prób porozumienia się z otoczeniem, można je sprowokować poprzez stworzenie sytuacji:

— jedzenia lub picia czegoś i nie proponowania tego

— uruchamianiu mechanicznej zabawki i wręczenie jej dopiero wtedy, gdy mechanizm przestaje działać

— przerwanie znanej i lubianej zabawy ruchowej i oczekiwanie na jego reakcje.

• Wyrażanie„tak' i„nie”. Najprostszą chyba formą nawiązania komunikacji jest umiejętność wyrażania„tak” lub„nie”. Sposób wyrażania może przyjmować różne formy, takie jak ruch głową, ręką, ruch oczami. Wprowadzając symbole„tak” lub„nie” należy pytania formułować w sposób jasny i prosty, aby dziecko mogło wyrazić odpowiedź jednym symbolem. Na początku nie aranżujemy sytuacji wyboru poprzez zadawanie pytań typu:„czy chcesz jabłko, czy bułkę«.

• Kształtowanie pojęcia„ja”.Dziecko doświadczając sytuacji jako sprawca działania, ma szanse na stworzenie obrazu własnej osoby i wyodrębnienie jej ze świata zewnętrznego. Jest to początek kształtowania się funkcji symbolicznej- Ja. W szkole nauczyciel powinien, jak najczęściej stwarzać sytuacje, w których  uczeń będzie mógł doświadczać siebie jako- ja, np. patrząc na dziecko trzymające piłkę zapyta„kto ma piłkę”. Oznaczenie własnych przedmiotów zdjęciem lub symbolem sprzyja rozwijaniu i kształtowaniu się pojęcia„ja”,„moje”.

• Budowanie słownika dziecka. Sposób i wprowadzanie słownictwa zależą w dużej mierze od kompetencji językowych oraz bazy słownika biernego. Nauka posługiwania się piktogramami będzie przebiegać równolegle z nauką rozumienia języka: nazw rzeczy, miejsc, czynności. Budowanie słownika zaczynamy od prostych symboli konkretnych przedmiotów. Liczbę symboli wprowadzanych podczas jednych zajęć uzależniamy od możliwości ucznia, a częstotliwość ich wprowadzania od szybkości przyswajania nowego materiału. Wprowadzane początkowo symbole powinny oznaczać rzeczy z najbliższego otoczenia, szczególnie ważne dla dziecka (ulubiona rzecz, ubranie, sprzęty, zabawki). Przed wprowadzeniem nowego symbolu, uczeń powinien poznać dany przedmiot używając wszystkich zmysłów. Utrwalanie znajomości symboli powinno opierać się na funkcjonalności, a więc możliwości używania ich w razie potrzeby. Dlatego właśnie cały czas nauki musi być rozmową. Na początku uczeń poznaje symbole przedmiotów. Następnie rozwijamy słownik wprowadzając nazwy osób, symbole czynności, przymiotniki określające cechy przedmiotów, zjawisk, a także uczucia
  i stany. W dalszej kolejności wzbogacamy słownik o określenia czasu, przyimki,
  i liczebniki. 

• Budowanie wyrażeń i zdań. Poprzez  budowanie zdania należ rozumieć informację ułożoną już z dwóch piktogramów, np.:„chcę piłkę”. W budowaniu zdań o odpowiedniej składani pomocny jest klucza Fitzgeralda, który przyporządkowuje  poszczególnym częściom mowy określony kolor. Można zastosować go do budowania osobistego słownika ucznia. 

• Sposoby wprowadzania i utrwalania piktogramów. Zapoznanie ucznia z symbolami może odbywać się poprzez wykonywanie następujących ćwiczeń: 

— dopasowywanie- polega na łączeniu piktogramu z konkretem

— łączenie dwóch takich samych piktogramów 

— łączenia dwóch takich samych piktogramów, ale o różnych rozmiarach 

— wybieranie spośród dwóch, trzech i większej ilości piktogramów, konkretnego wymienionego przez nauczyciela 

— ćwiczenie rozumienia znaczenia piktogramów poprzez tworzenie prostych dobieranek kojarzeniowych, np.: dobieranie przedmiotów wg funkcji (klucz do drzwi), segregowanie przedmiotów wg grup i klas (ubrania, pożywienie, sprzęt gospodarstwa domowego) 

— prowadzenie rozmowy na określony temat- wybór spośród konkretnych piktogramów.

METODY PRACY I TECHNIKI POSŁUGIWANIA SIĘ SYMBOLAMI

ZESZYT DO KORESPONDENCJI

Jest jedną z form, która pozwala na stały kontakt z rodzicami. Krótko opisują oni w nim codziennie czym zajmował się uczeń po południu, co ważnego wydarzyło się w domu poprzedniego dnia. Nauczyciel wykorzystuje te informacje do rozmowy z uczniem, jak też do układania prostych  piktogramowych historyjek. W tym zeszycie również nauczyciel umieszcza krótkie informacje na temat dnia spędzonego przez ucznia w szkole (także w formie piktogramów). W ten sposób rodzice  włączeni w proces edukacyjny swojego dziecka.

Kącik poranny

Stałymi elementami kącika porannego jest powitanie w kręgu, sprawdzenie listy obecności, rozdanie zeszytów korespondencji i osobistych słowników do porozumiewania się.jest to czas na rozmowę. Uczniowie mogą podzielić się informacjami na temat tego co wydarzyło się w domu, poprzez dobór konkretnych piktogramów. Może to być też jeden informacyjny piktogram np. o tym, że dziecko było w sklepie na zakupach, albo na spacerze.

Tablica czasu i pogody.

Do rutynowych czynności każdego dnia w szkole należy również uzupełnianie tablicy czasu
i pogody. Może ona zawierać dni tygodnia, pory dnia, pory roku. Podczas wprowadzania nowych pojęć zjawisk przyrody, można łączyć symbole piktogramów z kolorowymi obrazkami. Ważne jest aby tablica czasu była dostępna dla uczniów przez cały dzień. Pozwoli to na zobrazowanie wydarzeń minionych i tych, które mają nastąpić, a tym samym przyczyni się do kształtowania poczucia czasu.

Układanie planu dnia.

W szkole na początku dnia uczniowie układają na tablicy piktogramy ilustrujące kolejne zajęcia. Można też odsłaniać lub dokładać symbole do stałego planu zajęć klasy. Poza zajęciami ujętymi w szkolnym planie dnia zdarzają się inne, okazjonalne, np. wyjścia do teatru, na wycieczkę, do sklepu.  Piktogramy oznaczające te wydarzenia można wtedy zawiesić na tablicy, w miejsce piktogramu ilustrującego jakieś stałe zajęcie. Można też umieścić piktogram na ozdobnej tablicy w celu przygotowania uczniów do wyjścia ze szkoły.

Tablice wyboru

W zależności od poziomu rozwoju dziecka osobista tablica będzie miała różną formę. Może to być jedna kartka zawierająca najistotniejsze dla dziecka informacje, np.:„tak”,„nie”,„jestem głodny”,„chcę pić”,„chcę do WC”, itp. Taka tablica pozwala dziecku na podejmowanie decyzji, dokonywanie wyboru, a tym samym umożliwia wyrażenie swojej woli. Uczeń może też mieć wiele tablic, które będą odpowiadać pewnym obszarom tematycznym: dom, szkoła, plac zabaw. Należy uwzględnić te miejsca, w których uczeń często przebywa. Tablica„dom” może być zbiorem kilku kartek, które będą zawierać piktogramy określające np. czynności związane z domem, porządkami, higieną osobistą, przygotowywaniem posiłków. Mogą to być piktogramy ulubionych zajęć, przedmiotów czy ubrań. Nauczyciel ma duże możliwości  do rozwijania słownika biernego ucznia. Można to robić etykietując po kolei to, co znajduje się w otoczeniu dzieci. Umieszczanie piktogramów we właściwym miejscu, np. symboli jedzenia na lodówce, symboli ubrań na szafce pozwoli dziecku na wyrażanie swojej woli. Znajomość nowych symboli jest pomocna w konstruowaniu nowych, bogatych w treści tablic wyborów. Można też stworzyć tablicę systemu nagród i kar, która pozwoli uporządkować zachowanie dziecka. Z tablicy wyboru korzystamy w określonej, konkretnej sytuacji, np. przy wyjściu z domu możemy pokazać tablicę-„miejsca”, aby dziecko wskazało dokąd chce pójść.

Bardzo istotne jest, by do współpracy w komunikowaniu się piktogramami zaangażować, w miarę możliwości, wszystkich pracowników szkoły. Wówczas uczeń mógłby zwrócić się ze swoją tablicą do każdej osoby, a ta potrafiłaby odczytać jego intencje.

Tablice tematyczne

Z tablicami wyboru związane są ściśle tablice tematyczne. Na nich umieszczamy szczegółowe symbole dotyczące danego zagadnienia, np. tablica„w sklepie” może zawierać symbole różnych produktów. Pokazanie takiej tablicy pracownikowi w sklepie, może być formą komunikacji, a dziecku dostarczyć satysfakcji że sobie poradziło.

Zeszyty szkolne

Nauczyciel może wzbogać realizowane tematy zajęć poprzez umieszczanie w zeszytach szkolnych uczniów symboli piktogramów. Podobnie mogą robić też inni nauczyciele prowadzący w szkole np. zajęcia muzyczne lub wychowanie fizyczne. Mogą oni umieszczać w zeszycie ucznia lub segregatorze symbole o określonej tematyce. Dzięki temu rodzice dowiadują się, w jakich  aktywnościach ich dziecko brało udział.

Oznaczanie przedmiotów piktogramami

Uczniowie dzięki umieszczaniu na przedmiotach symboli piktogramów, doskonalą umiejętność orientacji w otoczeniu.

Planowanie czynności

Uczniowie często maja problem z samodzielnym wykonywaniem czynności. Nie potrafią dobrać odpowiednich przedmiotów, niezbędnych do wykonania odpowiedniego zadania. Można im pomóc układając plan aktywności, który zawierać będzie symbole piktogramów ułożone w sekwencję określonych czynności. Takie plany pracy można wykorzystywać na zajęciach praktycznych, ucząc podążania za planem w trakcie działań związanych z gotowaniem — układając przepisy kulinarne, z rysowaniem, czy malowaniem. Możemy również wykorzystać plan aktywności w nowej dla dziecka sytuacji. Planując np. wyjazd na wycieczkę układamy najpierw plan czynności z symboli piktogramów, który  przedstawiać będzie: „kto pojedzie?, czym? dokąd?, co zobaczą na miejscu?, co będą tam robić?, kiedy wrócą?”.

Czytanie i opowiadanie książek.

W trakcie czytania przez nauczyciela tekstu, można ilustrować treść książki układając na tablicy symbole piktogramów. W podobny sposób można udzielać odpowiedzi na pytania do tekstu, czy o bohaterów zasłyszanych wydarzeń. Uczeń posiadając taką książkę zawsze może do niej wrócić, przypomnieć sobie jej bohaterów i wydarzenia. Atrakcyjną dla dzieci formą jest układanie z symboli piktogramów książeczek przedstawiających treść wierszy i piosenek.

Kronika klasy

Ciekawe wydarzenia i uroczystości szkolne można utrwalać, tworząc z symboli piktogramów zapisy tych wydarzeń. Mogą one przedstawiać informacje o urodzinach kolegi, o zabawie karnawałowej, wyjściu do teatru, czy zawodach sportowych.

Ta forma rozwija umiejętność przypominania i kojarzenia faktów a także pobudza życie emocjonalne uczniów.

Okres wprowadzania i zapoznawania dziecka z piktogramami, trwa długo i wymaga wielokrotnych prób i cierpliwości. Praca jest zindywidualizowana oparta o dobry i stały kontakt z wychowankiem. Ważna jest współpraca osób pracujących z uczniem ułatwiająca wybór kierunku dalszej terapii oraz zaangażowanie do wspólnych działań, rodziców i środowiska rodzinnego.

Kiedy uczeń zaczyna porozumiewać się samodzielnie za pomocą piktogramów w naturalnych sytuacjach życia codziennego, możemy mówić o zaspokajaniu podstawowej potrzeby komunikacji i otworzeniu się dziecka upośledzonego umysłowo na świat, który wcześniej był dla niego nieznany, niezrozumiały i niedostępny.

EWALUACJA PROGRAMU 

Ewaluacja programu będzie dokonywana na podstawie:

• Obserwacji zaangażowania i pracy uczniów na zajęciach na podstawie karty, do każdego zagadnienia występującego w treściach nauczania. Karty pracy będą przedstawiać następującą ocenę działań:

— samodzielnie, chętnie podejmuje działania

— z pomocą podejmuje działania

— nie podejmuje działania

• Ankiety skierowanej do rodziców dotyczącej posługiwania się systemem Piktogramy w domu.

LITERATURA:

1. Stowarzyszenie Mówić bez Słów,„Wiem czego chcę”, Kraków 2004

2. Anne Warrick„Porozumiewanie się bez słów. Komunikacja wspomagająca i alternatywna”, Stowarzyszenie Mówić bez słów, Warszawa 1999

3. Sękowska Z. (red.). Rewa1idacja dzieci ze złożonymi upośledzeniami. UMCS, Lublin 1988

4. Dr. Lynn E. McClannahan, Dr. Patricia J.Krantz„Plany aktywności dla dzieci z autyzmem”

5. Janet Carr„Pomoc dziecku upośledzonemu”.

6. B. Niegowska, A. Wysocka-„Komunikacja alternatywna za pomocą piktogramów”

Opracowały: Beata Łotarewicz, Agnieszka Brzegowa

---