MAKATON język gestów i symboli jako Program Rozwoju Komunikacji

            

Gdy proces komunikacji osoby niepełnosprawnej przebiega nieprawidłowo lub ulega dezorganizacji powstaje konieczność zastosowania innych niż mowa wspomagających lub alternatywnych środków, które umożliwią proces porozumiewania się. Jedną z propozycji jest metoda Makaton - język gestów i symboli. Makaton nie odkrywa niczego nowego, lecz wykorzystuje to, co znamy od dzieciństwa: gest i rysunek. Dzięki połączeniu dwu alternatyw: znaków (gestów) i symboli, metoda bardzo szybko zdobyła dużą popularność i zastąpiła inne systemy, które wykorzystują tylko jeden ze środków.

Metoda stworzona została w latach 70-tych w Wielkiej Brytanii przez Margaret Walker, logopedę i psychiatrę, pracującą z osobami niepełnosprawnymi. Makaton jest jedną z form wspomagającej i alternatywnej komunikacji (AAC - augmentative and alternative communikation), służącą osobom o zburzonej komunikacji od wielu lat.

Osobą odpowiedzialną za Makaton w Polsce i prowadzącą szkolenia jest Bogusława Kaczmarek - profesjonalny (licencjonowany) Tutor Makatonu - przeszkolona na terenie Wielkiej Brytanii (jej kompetencje obejmują zarówno Anglię jak i Polskę). Jest również autorką serwisu informacyjnego o opisywanej metodzie, znajdującego się pod adresem www.makaton.pl.

W latach 70-tych, kiedy Makaton wprowadzany był w życie, jego głównymi odbiorcami były głównie niesłyszące dorosłe osoby niepełnosprawne intelektualnie doświadczające trudności w uczeniu się oraz współpracujący z nimi personel szpitalny. Obecnie zapotrzebowanie na metodę cały czas wzrasta wraz ze zmieniającymi się poglądami dotyczącymi rozwoju komunikacji alternatywnej oraz doświadczeniami terapeutów. Metoda rozrosła się do rozmiarów światowego przedsięwzięcia uczenia komunikacji totalnej osób o szerokim spektrum zaburzeń zakłócających porozumiewanie się. Makaton wykorzystywany jest w 40 krajach świata, w tym również i w Polsce. Adresowany jest do wszystkich osób (dzieci, młodzieży, dorosłych), które z racji różnych zaburzeń (np. niepełnosprawność intelektualna, zaburzenia autystyczne, niepełnosprawność fizyczna, zaburzenia sensoryczne, specyficzne zaburzenia języka - alalia, afazja, stwardnienie rozsiane, choroba Parkinsona etc.) nie są w stanie porozumiewać się z otoczeniem przy użyciu mowy dźwiękowej. Dla wielu z nich metoda służy jako „głos” umożliwiający kontakt z innymi ludźmi. Makaton przeznaczony jest również dla członków rodziny (rodziców/opiekunów, rodzeństwa i krewnych) oraz nauczycieli i terapeutów (logopedów, pedagogów specjalnych, psychologów) oraz personelu placówek skupiających osoby z zaburzeniami komunikacyjnymi.

Zasadniczym celem posługiwania się Programem Językowym Makaton jest:

• podstawa komunikacji (baza gestów i symboli do porozumiewania się)

• pomoc w rozumieniu mowy

• rozwój umiejętności językowych

• ułatwienie interakcji społecznych

• pomoc w budowaniu relacji

• nauka umiejętności potrzebnych w czytaniu i pisaniu

Na Program Językowy Makaton składają się dwie części:

• słownictwo podstawowe (zasadnicze pojęcia dnia codziennego)

• słownictwo dodatkowe (uzupełniające)

Słownictwo podstawowe Makatonu stanowi 350 pojęć - to rdzeń metody, który obejmuje pojęcia dnia codziennego, zaś słownictwo dodatkowe obejmuje aż 7000 pojęć, które są rozszerzeniem i uzupełnieniem słownictwa podstawowego. Można z nich tworzyć liczne kombinacje zwrotów i zdań. Podejście przyjęte w Makatonie jest pewną próbą pokierowania na poszczególnych etapach rozwoju procesem nabywania przez dziecko podstawowego zasobu słownictwa. Słownika można używać wraz ze znakami, symbolami, przedmiotami lub w jakiejkolwiek innej kombinacji z alternatywnymi systemami porozumiewania się. Baza słownikowa jest uszeregowana w poziomach (1-8 plus poziom zwany dodatkiem, który obejmuje pojęcia różnic kulturowych. Każdy z krajów adaptujących metodę do swoich warunków, posiada własną, odrębną wersję Makatonu!). W Makatonie każde pojęcie (ze Słownictwa Podstawowego lub Dodatkowego) wspierane jest odpowiednim znakiem manualnym (gestem) lub/i obrazem graficznym (symbolem). Znakom i/lub symbolom towarzyszy zawsze mowa (według indywidualnych możliwości dzieci i dorosłych). W Makatonie zdumiewa przede wszystkim prostota i funkcjonalność metody.

Zdanie zapisane symbolami Makatonu:

Wszystkich pojęć należy uczyć wraz ze znakami manualnymi i/lub symbolami. Wybór formy znaku lub symbolu zależy od indywidualnych potrzeb i umiejętności osoby niepełnosprawnej. Dzieci i dorośli oraz terapeuci mają pełną możliwość wyboru najbardziej odpowiedniego do danej sytuacji symbolu lub znaku oraz sposobu nauki. Znaki i symbole nie są alternatywami wzajemnie wykluczającymi się, mogą być stosowane łącznie lub rozdzielnie. Wykorzystanie obu tych alternatyw w komunikacji, dostarcza dodatkowych, wizualnych informacji o uczonym pojęciu, zwiększa rozumienie oraz wzmacnia proces porozumiewania się.

W Makatonie występują dwa rodzaje znaków:

• znaki manualne (gesty)

• znaki graficzne (symbole)

Znaki manualne - gesty Makatonu

Każde pojęcie ma swój odpowiedni znak manualny (gest). Znaki manualne powstały jako pierwsze, przed symbolami (1973 rok), trzy lata później zostały zrewidowane i przystosowane do potrzeb większej grupy osób (dorośli i dzieci). Liczba znaków manualnych odpowiada ilości pojęć ze Słownictwa Podstawowego lub Dodatkowego. Znakom podobnie, jak i symbolom musi zawsze towarzyszyć mowa (nazywanie czegoś, wypowiadanie zwrotów, fraz lub zdań). Systematyczne i konsekwentne zastosowanie znaków manualnych w codziennej komunikacji, dostarcza osobom z trudnościami komunikacyjnymi dodatkowych, wizualnych informacji o nowo poznawanym pojęciu, co zwiększa rozumienie mowy i wzmacnia proces porozumiewania się. Znaki manualne Makatonu są bardzo czytelne i łatwe do zapamiętania, bowiem powstały na bazie naturalnych gestów. Ich rolą nie jest zastępowanie mowy, ale są wspaniałymi środkami wspomagającymi rozwój języka i komunikacji. Zarówno znaków manualnych jak i mowy uczyć należy jednocześnie, w tym samym momencie. Z czasem, gdy dziecko lub osoba dorosła zaczyna opanowywać mowę, znaki przestają być potrzebne i nie są już używane.

Przykładowe gesty Makatonu:

Znaki graficzne - symbole Makatonu

W Makatonie każde pojęcie ma swój odpowiedni znak graficzny (symbol). Symbole są szczególnie przydatne osobom, które z powodu obniżonej sprawności motorycznej nie są w stanie wykonywać znaków manualnych. Symbole zaprojektowane zostały nieco później niż znaki manualne (1985 rok) przez grupę doświadczonych Tutorów Makatonu. Symbole są proste i łatwe do zapamiętania, są to rysunki liniowe, ilustrujące znaczenie określonych pojęć. Są tak zaprojektowane, aby było można narysować je ręcznie. Symbole Makatonu podobnie, jak inne symbole systemów AAC, wykorzystują kwadrat, w który są wpisane. W Makatonie oprócz figury kwadratu, każdy z symboli dla łatwiejszej orientacji oznaczony jest (u podstawy) ciemną linią, która określa sposób ułożenia symbolu w przestrzenie oraz i sposób odczytywania. Jest to szczególnie przydatne przy pojęciach abstrakcyjnych.

Liczba symboli odpowiada ilości pojęć Słownictwa Podstawowego lub Dodatkowego.

Przykładowe symbole Makatonu:

Symbole wykorzystuje się do tworzenia tradycyjnych pomocy edukacyjnych (tablice, ksiązki komunikacyjne) oraz zaawansowanych (komputerowych). Znaki graficzne można dowolnie układać w przeróżne zdania i sekwencje. Mogą więc służyć do podawania instrukcji, przepisów kulinarnych, „pisania” wiadomości oraz listów. Nauce symboli i konwersacji za ich pomocą musi towarzyszyć mowa.

Źródłem frustracji dla wielu osób, które pragną zająć się językiem migowym, jako alternatywnym źródłem komunikowania się, jest to, że początkowy trening wymaga długich tygodni studiowania, zanim przyswoi się odpowiedni zasób słownictwa. W przypadku Słownika Makaton sprawa przedstawia się inaczej - jego stopniowo ustrukturyzowane etapy pozwalają na natychmiastowe komunikowanie się na najbardziej podstawowym poziomie. Dla osób zainteresowanych stosowaniem Makatonu organizowane są specjalne kursy (I i II stopnia). Kursy są wprowadzeniem do posługiwania się znakami, zapoznają z podstawami metody i dają wskazówki oraz zalecenia dotyczące procedur nauczania, dalsze szkolenie służy wymianie doświadczeń. Gdy są takie możliwości, nauczyciele, terapeuci, członkowie rodziny ucznia powinni ćwiczyć pomiędzy sobą posługiwanie się znakami w celu osiągnięcia odpowiedniej jakości i biegłości przekazu.

Ponieważ Słownik Makaton stanowi kompletny program językowy, zaleca się nauczanie ustrukturyzowane. Makaton jest jednym z niewielu systemów porozumiewania się, który jest podzielony na etapy rozwojowe. Słownik dostarcza wskazówek metodycznych zarówno osobom bardzo doświadczonym, jak i takim, które dopiero zaczynają pracować z dziećmi. Zasób słownictwa został tak dobrany, że wraz z opanowaniem pojęć można wykorzystywać poszczególne znaki do tworzenia zdań dwu-, trzywyrazowych i dłuższych. Zamysł ten jest widoczny w całym Słowniku od najwcześniejszego etapu.

Uczący słownictwa nauczyciel powinien realizować poszczególne etapy po kolei. Jednak słowa nauczane na kolejnym etapie nie muszą być wprowadzane w sztywnym porządku.. Nauczyciel powinien zawsze odwoływać się do potrzeb komunikacyjnych dziecka, jego zainteresowań i upodobań oraz własnej wyobraźni. Jeśli nie ma wysokich kwalifikacji w nauczaniu słownictwa i niezbyt dobrze zna dziecko, powinien starannie rozważyć jakiekolwiek odstępstwo od sekwencji właściwej dla danego etapu. Znaki można przekazywać prawą lub lewą ręką (pod warunkiem, że robimy to konsekwentnie). Znakom powinna towarzyszyć normalna mowa (zgodna z regułami gramatyki) oraz mimika i pantomimika.

Ogólne informacje zamieszczone w artykule pochodzą ze strony: www.makaton.pl, www.makaton.org i artykułów poruszających tematykę Makatonu (bibliografia). Materiał został sprawdzony pod względem merytorycznym przez Bogusławę Kaczmarek.

W dziale Szkolenia znajdują się informacje dotyczące kursów I i II stopnia w zakresie tej metody.

Opracowanie: Marzena Mieszkowicz
(sierpień, 2005 r)

Bibliografia:

1. Dubalska T., Smoleńska J. (2002) Słownik Makaton. [w:] Piszczek M. Przewodnik dla nauczycieli uczniów upośledzonych umysłowo w stopniu znacznym i umiarkowanym. Cz. II. Warszawa, Wyd. CMPPP.

2. Kaczmarek B. (2003) Makaton - alternatywny i wzmocniony sposób porozumiewania się. Rewalidacja nr 1.

3. Kaczmarek B. (2003) Makaton - język gestów i symboli. Biuletyn Stowarzyszenia Mówić bez Słów", nr 2.

4. Kaczmarek B. (2004) Przełamywanie barier językowych przez osoby z Zespołem Downa. Bardziej Kochani, (30) 2.

5. Kaczmarek B. (2004) Metoda Makaton we wspomaganiu porozumiewania się dzieci z zaburzeniami mowy i języka. [w:] Dykcik W., Twardowski A.(red.) Wspomaganie rozwoju i rehabilitacja dzieci z genetycznie uwarunkowanymi zespołami zaburzeń. Poznań: Wyd. Naukowe Polskiego Towarzystwa Pedagogicznego.

6. Smyczek A., Szwiec J. (2001) Wspomagające sposoby porozumiewania się - nauka i rozwijanie umiejętności. [w:] Piszczek M. - Przewodnik dla nauczycieli uczniów upośledzonych umysłowo w stopniu znacznym i umiarkowanym. Cz. I. Warszawa, Wyd. CMPPP.

---