Zjawy, duchy, sny w literaturze[1]

Prezentacje maturalne

Ucz się z

Zjawy, duchy, sny w literaturze.
Zbadaj ich funkcje w wybranych utworach różnych epok.

Bibliografia podmiotu

•

• William Szekspir,

William Szekspir,

Hamlet, Makbet, Sen nocy Let-
niej, Burza

•

• Johann Wolfgang Goethe,

Johann Wolfgang Goethe,

Faust, ballada Król olch

•

• Adam Mickiewicz,

Adam Mickiewicz,

Ballady i romanse, Dziady
(wszystkie części)

•

• Juliusz Słowacki,

Juliusz Słowacki,

Kordian, Balladyna

•

• Bolesław Prus,

Bolesław Prus,

nowele: Wigilia, Nawrócony,
Sen, Dziwna historia, Widziadła,
Zemsta, Pleśń świata, Przy księ-
życu, Cienie

•

• Stanisław Wyspiański,

Stanisław Wyspiański,

Wesele i inne dramaty

•

• Michaił Bułhakow,

Michaił Bułhakow,

Mistrz i Małgorzata

•

• Biblia, Księga Rodzaju (sen Ja-
kuba)

•

• Jan Kochanowski,

Jan Kochanowski,

Tren XIX albo Sen

•

• Bolesław Prus,

Bolesław Prus,

Lalka

•

• Calderón de la Barca,

Calderón de la Barca,

Życie jest snem

•

• Lewis Carroll,

Lewis Carroll,

Alicja w krainie czarów

•

• Franz Kafka,

Franz Kafka,

Proces i inne powieści

•

• Bruno Schulz,

Bruno Schulz,

Sklepy cynamonowe

•

• Bolesław Leśmian,

Bolesław Leśmian,

Poezje

Temat jest bardzo szeroki. Sam motyw snu zasługiwałby na oddzielne omówienie. Poza
tym, nie wystarczy jedynie przywołać i opisać utwory, w których występują zjawy i inne
postacie fantastyczne, ale należy zbadać FUNKCJE, jakie tam pełnią. Czyli – krótko
mówiąc – w jakim celu pojawiają się w utworze, jaki efekt ma przez to zostać osiągnięty.
Są, oczywiście, epoki literackie, w których świat irracjonalny cieszył się szczególnie
żywym zainteresowaniem twórców. Pamiętaj jednak, by nie ograniczać się jedynie do
romantyzmu (temat zakłada, że powołasz się na utwory różnych epok).

Inne możliwe sformułowania tematu:

• Duchy, zjawy, sny, wizje – omów ich rolę i znaczenie w wybranych dzie-

łach literackich

• Motywy fantastyczne i oniryczne w twórczości wybranych pisarzy i poetów

PREZENTACJA

Strategie wstępu

Wariant 1

Zacznij od powołania się na sinusoidę wg Krzyżanowskiego: począwszy do antyku, na-
stępujące po sobie epoki są w stosunku do siebie w bezpośredniej opozycji (nawiązują
do siebie co druga). I tak: antyk, renesans, oświecenie, pozytywizm, dwudziestolecie
międzywojenne charakteryzują takie pojęcia jak: wiedza, materia, rozum. Z kolei w śre-
dniowieczu, baroku, romantyzmie, modernizmie dominują: wiara – dusza
– uczucie; w postrzeganiu świata ujawnia się myślenie irracjonalne, baśniowość. Takie
ujęcie to, oczywiście, pewien schemat. Ty możesz pójść dalej i spróbować odnaleźć świat
zjaw, duchów i snów tam, gdzie pozornie szukać go nie należy: wśród twórczości pisarzy,
którym powszechnie przypisuje się racjonalizm i realizm Może na przykład u Prusa?

Wariant 2

Zadaj sobie pytanie, z jakich powodów twórcy powołują do życia irracjonalny świat zjaw,
duchów, świat marzeń sennych. Może za jego pośrednictwem starają się pokazać bogac-
two nastrojów, doznań i wewnętrznych przeżyć, a także – już w dobie panowania psycho-
analizy – poznać zawiłości ludzkiej psychiki, odsłaniając podświadome lęki i niepokoje?
Świat irracjonalny pojawia się w literaturze na różnych prawach. Szczególnie uprzywilejo-
waną pozycję zajmuje w romantyzmie – po jego stronie jest: serce, wrażliwość i prawda.
Innym razem, to, co ponadrozumowe, mówi „drugim głosem” bądź jest tylko dopełnie-
niem świata racjonalnego. Jakkolwiek na to patrzeć, zawsze stoi za tym jakiś cel twórczy.

Strategie rozwinięcia

Świat Szekspirowski

pełen jest zjaw i duchów. Głównymi tematami Szekspira są zawsze sprawy dotyczące
człowieka, bez względu na epokę, historię, obyczaje. Motywem postępowania bohaterów

Prezentacje maturalne

Ucz się z

Bibliografia przedmiotu

• Joanna Zagożdżon, Sen w lite-

raturze średniowiecznej i rene-
sansowej

• Maria Piasecka, Mistrzowie snu:

Mickiewicz, Słowacki, Krasiński

• Zbigniew Majchrowski, Woj-

ciech Owczarski, Mickiewicz –
sen i widzenie.

• Ilona Glatzel, Jerzy Smulski,

Anna Sobolewska, Oniryczne
tematy i konwencje w literaturze
polskiej XX wieku

• Stanisław Grzeszczuk, „Treny”

Jana Kochanowskiego

• Michał Głowiński, Zaświat

przedstawiony. Szkice o poezji
Bolesława Leśmiana

są wielkie namiętności: miłość, nienawiść, zazdrość, a tematem analiz: zło, morderstwo,
zemsta, strach. Szekspir to twórca wielkiej miary także za względu na głęboką analizę
psychologiczną człowieka. Występujący w jego dramatach świat fantastyki pełni rolę
niebagatelną. Nie tylko ubarwia akcję, ale często odsłania drugie dno ludzkiej psychiki.
W ten sposób poznajemy motywacje działań bohaterów. Ujawniają się ich skryte myśli,
pragnienia, żądze, nierzadko: lęk i rozpacz.

Ukazujący się Hamletowi duch ojca wyznaje księciu, że jego zgon nie miał charak-

teru naturalnego. Duch zobowiązuje syna do pomsty. Pojawienie się go inicjuje akcję
i jest zarazem potwierdzeniem wcześniejszych niepokojów i podejrzeń Hamleta doty-
czących niewyjaśnionych okoliczności nagłej śmierci ojca.

Działanie postaci fantastycznych ujawnia się w Makbecie. Czarownice, na przykład,

symbolizują istniejące w świecie zło, są uosobieniem marzeń, dążeń, namiętności, in-
stynktów i myśli Makbeta i Banka. Przepowiadając, dwuznacznie i zwodniczo, przyszłość,
inicjują bieg wydarzeń, wprowadzają w ruch akcję. Także tu celem Szekspira było uka-
zanie głębi ludzkiego wnętrza, natury człowieka – skomplikowanej i niejednolitej.
Znaczną część utworu zajmuje psychologiczna analiza myśli, czynów i stanów emocjo-
nalnych bohaterów. Świat fantastyczny i świat realny współistnieją ze sobą, są równo-
prawne. Czarownice przepowiadają Makbetowi, że nie grozi mu niebezpieczeństwo,
dopóki „las Birnam nie podejdzie do zamku”. To, co następuje później – rzeczywiste
podejście pod zamek żołnierzy z gałęziami z lasu – odbiera Makbet (w szaleństwie i roz-
paczy) jako spełnienie się przepowiedni. Świat fantastyki wkracza w świat realny zupeł-
nie normalnie. Oba światy, wzajemnie się przenikając, budują nastrój i akcję utworów.

Duchy, duszki, zjawy, fantastyczne sny i wizje ubarwiają też niemal wszystkie kome-

die Szekspira. Są także nośnikami pewnych idei czy wartości, siłą sprawczą wydarzeń.
Wystarczy wspomnieć złośliwego i psotnego Puka – sprawcę całego zamieszania w Śnie
nocy letniej czy Ariela z Burzy.

Romantycy

nawiązują do Szekspira nie tylko w kreacjach bohaterów, ale i w pomyśle równoupraw-
nienia istot realnych i fantastycznych. Rusałki, zjawy, „osoby” pokroju Świtezianki za-
pełniają ten świat romantyków na równi z istotami ziemskimi. Z uwagi na irracjonalną
interpretację świata wszystko staje się możliwe: rozmowa ze zmarłym kochankiem (Ro-
mantyczność), życie po samobójstwie (Konrad, Kordian), zemsta zza grobu (Lilie, Ryb-
ka) itd. Świat romantyków lubi też ciemność. Sprzyja ona nie tylko politycznemu spisko-
wi, ale i odwiedzinom z zaświatów.

Romantyzm w pięknej balladzie Goethego pod tytułem Król olch polega właśnie na

wprowadzeniu świata irracjonalnego. Króla olch nie można poznać rozumowo, lecz za
pomocą intuicji, instynktu, wiary. Świat rzeczywisty to świat widziany oczami ojca, to
ciemność, drzewa, zwijająca się mgła, rozpostarta stara wierzba. Świat fantastyczny, to
świat dziecka – małego chłopca, który widzi Króla olch wołającego go do siebie, a na-
stępnie czuje, że ten porywa go do swojej krainy. Oba światy są jednakowo ważne i jed-
nakowo prawdziwe. Postacie fantastyczne pojawiają się niemal we wszystkich roman-
tycznych balladach, przydając im aury tajemniczości i grozy. Wśród bohaterów ballad
spotykamy widma (Lilie, Romantyczność), rusałki (Świtezianka, Rybka), diabły i duchy
(To lubię, Pani Twardowska), a więc całą plejadę fantastycznych osobistości. Są rzeczy
i sprawy, których człowiek nie wyjaśni racjonalnie, nie wszystko, co prawdziwe, można
zbadać „szkiełkiem i okiem” – o czym przypomina Mickiewicz w Romantyczności, przy-
wołując Szekspirowskie:

Zdaje mi się, że widzę… gdzie?
Przed oczyma duszy mojej

Wzajemne przenikanie się dwóch światów, związane z wierzeniami i przekonaniami
ludowymi, widzimy we wszystkich niemal utworach romantycznych. W Dziadach (cz. II)
jesteśmy świadkami dialogu pomiędzy istotami rzeczywistymi a pozaziemskimi, które
przynoszą rady i przestrogi.

W nieco innej funkcji postacie fantastyczne pojawiają się w Kordianie. Świat obra-

zów, które podsuwa człowiekowi wyobraźnia, romantycy stawiali ponad racjonalnym
i logicznym światem uporządkowanych faktów. Kordian – tocząc wewnętrzną walkę
z własną słabością – walczył z upostaciowionymi: Strachem i Imaginacją. Straszył go też
Diabeł. To wyobraźnia podsuwała mu przerażające obrazy i osłabiała jego wolę.

Prezentacje maturalne

Ucz się z

Przepełniony czarownymi snami i nieziemskimi istotami jest poetyczny świat Go-

plany i jej służków z Balladyny. Postacie fantastyczne, zgodnie z romantycznym spoj-
rzeniem, mieszają się w sprawy ludzi i wywierają na nie duży wpływ. Goplana jest
uosobieniem nadnaturalnej siły wywołującej zamieszanie w świecie ludzkim. Plącze
losy, lecz wszystkie jej starania obracają się przeciwko jej zamiarom, zamiast szczę-
ścia i radości przynoszą ludziom zbrodnie, cierpienia i śmierć. Czując się winną za
ludzkie nieszczęścia, opuszcza nadgoplańską krainę, pozostawiając po sobie ogromną,
ciemną chmurę rzuconą tło pogodnego nieba; z tej właśnie chmury padnie piorun
rażący Balladynę, a wraz z odlotem Goplany za kluczem żurawi zniknie cały uroczy,
chociaż groźny i zły, fantastyczny świat.

Utwory pozytywistów

Czy w utworach pozytywistów znalazło się miejsce na świat duchów i zjaw, świat fanta-
stycznych marzeń i wizji? Ależ oczywiście! Wystarczy przytoczyć takie (faktycznie
mniej popularne) nowele Bolesława Prusa, jak: Wigilia, Nawrócony, Sen, Dziwna hi-
storia, Widziadła, Zemsta, Pleśń świata, Przy księżycu, Cienie. Nierealni bohaterowie,
nieprawdopodobne zdarzenia z pogranicza snu, marzeń i fantazmatów to tylko nie-
które wyznaczniki tych utworów. Obnażają one ludzką naturę w jak najbardziej do-
słownym sensie, ludzkie pragnienia, lęki, nadzieje, smutki, szczęścia i tęsknoty, a tak-
że rozmaite – często niskie lub wstydliwe – motywacje ludzkich działań. W nowelach
fantastycznych Prusa fabuła stanowi jedynie pretekst do ukazania istotnych, niosących
zazwyczaj metaforyczny sens, motywów. Posługując się okruchami fantastyki, autor
zrzuca z siebie obowiązek logicznego uporządkowania i doboru elementów porusza-
nego problemu. Pojawiający się często motyw snu i wizji, służy temu, by uchwycić
i oddać złożoność ludzkiej psychiki najpełniej, najdokładniej. Autor nie poprzestaje
na zewnętrznym jej oglądzie, zgłębia jej rożne warstwy, nie tylko te świadome i oczy-
wiste. Niekiedy Prus wydaje się być bliższy późniejszym odkryciom psychologii i lite-
ratury.

Wesele

Wesele Stanisława Wyspiańskiego

Stanisława Wyspiańskiego

Mówiąc o widmach i zjawach, nie sposób nie wspomnieć o postaciach z Wesela Wyspiań-
skiego, takich, jak: Chochoł, Widmo, Stańczyk, Rycerz, Hetman, Upiór, Wernyhora.
Pojawiają się one w utworze w roli symbolu. Widma są personifikacją myśli osób rzeczy-
wistych, uzewnętrznieniem ich marzeń, pragnień, uczuć, przeżyć, lęków, słabości, wad,
bolesnych wydarzeń i wyrzutów sumienia. Odmienną rolę autor wyznaczył Chochołowi.
Należy go odróżnić od pozostałych widm: on nikomu się nie ukazuje, ale staje się po-
średnikiem między światem rzeczywistym a fantastycznym. Widma i zjawy spełniają tu
funkcję symbolu, a symbolika, wizyjność i fantastyka nadają wydarzeniom wagę proble-
mów ogólnonarodowych.

Mistrz i

Mistrz i Małgorzata

Małgorzata

Małgorzata Michaiła Bułhakowa

Michaiła Bułhakowa

Interesująco przedstawia się wątek fantastyczny w powieści Michaiła Bułhakowa Mistrz
i Małgorzata. Woland i jego świta pojawiają się w Moskwie i wkraczają w ludzką rze-
czywistość. Członkowie świty Wolanda przemieszczają się swobodnie w przestrzeni. Są
utkani z powietrza, spadają z sufitu, schodzą z tafli lustra, unoszą się w przestworzach,
zupełnie jak w baśni. To zyskują, to tracą cielesność, potrafią przemieszczać ludzi i rze-
czy swobodnie w czasie i przestrzeni. Trzydniowy pobyt diabelskiego zespołu w Moskwie
pozwala uzmysłowić jej mieszkańcom absurdalność, głupotę i groteskowość świata, w któ-
rym żyją, odsłonić rzeczywistość będącą konsekwencją układu politycznego tego okresu.
Członkowie zespołu Wolanda są jedynie „wywoływaczami” istniejącego już zła, ale nie
jego twórcami.

Poezja Bolesława Leśmiana

Pamiętaj, że duchy, widziadła, sny i projekcje to stałe elementy poezji Bolesława Le-
śmiana. Jego wiersze charakteryzuje baśniowe i fantastyczne obrazowanie. Leśmian
powołuje też do życia ciekawe postacie z pogranicza jawy i snu, realizmu i fantastyki,
np.: Dusiołka, Pana Błyszczyńskiego itp.

Przydatne
pojęcia i sformułowania

• kreacjonizm

kreacjonizm

kreacjonizm – dążenie do
przedstawienia świata jako swo-
bodnego wytworu wyobraźni,
a nie jako odbicia rzeczywisto-
ści. Metoda twórcza przeciw-
stawna realistycznej. Sztuka
kreacjonistyczna jest sztuką wy-
obraźni. Świat przedstawiony
jest tu oparty na wiedzy czerpa-
nej z intuicji, nieświadomości
(marzenia senne)

• surrealizm

surrealizm

surrealizm – ruch pragnący
uniezależnić wyobraźnię artysty
od form logicznego myślenia,
opierający twórczość na skoja-
rzeniach płynących z podświa-
domości i marzeń sennych.

• oniryczny

oniryczny

oniryczny – dotyczący (mający
charakter) marzeń sennych, snów

• wizjoner

wizjoner

wizjoner – człowiek mający wi-
dzenia, prorok, marzyciel

• o śnie

o śnie

o śnie: sen mara, bóg wiara; tłu-
maczyć, wykładać sny; pierzch-
nąć jak sen, rozwiać się

Prezentacje maturalne

Ucz się z

O co może zapytać komisja?

Przykładowy plan prezentacji

Sposoby uatrakcyjnienia wypowiedzi

Strategia zakończenia

Na zakończenie możesz zastanowić się nad samym motywem snu w literaturze. W lite-
raturze może on spełniać różne funkcje: odsłaniać tajemnice teraźniejszości, przeszło-
ści i przyszłości, stanowić wejrzenie w zaświaty, ujawniać nieuświadomione lub stłumio-
ne treści psychiczne, być cudowną i tajemniczo zesłaną wizja. Dodatkowo możesz powołać
się na takie utwory, jak, np:. Lewisa Carrolla Alicja w krainie czarów, Franza Kafki
Proces (i nie tylko), Brunona Schulza Sklepy cynamonowe.

Ramowy plan wypowiedzi

Określenie problemu

• obecność świata irracjonalnego, elementów fantastyki w literaturze

Kolejność prezentowanych argumentów

• świat Szekspirowski
• świat romantyków
• późniejsze realizacje motywu

Wnioski

Świat duchów, zjaw, snów, obecny jest w literaturze wszystkich epok, zależnie od
zamysłów twórczych

• Możesz zaprezentować fragment muzyczny ballady

Franciszka Schuberta, Król olch

• przedstaw twórczość szwajcarskiego malarza i poety:

Johanna Heinricha Füssli, który tworzył kompozycje
fantastyczne, przesycone atmosferą tajemniczości. Do
najbardziej znanych jego dzieł należą:

Omów motyw snu i jego funkcje w III części „Dziadów”.

Proponowana odpowiedź

Sen dla Mickiewicza, to coś więcej niż ciąg obrazów, to także niczym nie skrępowa-
ne życie duszy. Człowiek może zostać zniewolony fizycznie, jednak jego dusza,
dzięki wierze i wewnętrznej sile, pozostaje wolna. Sen pozwala jej na opuszczenie
ciała i swobodną podróż przez wszystkie sfery metafizyczne. Dusza uwięzionego
Konrada uniosła się ku niebu by „wyzwać Boga na pojedynek”. Natomiast Ewa,
podczas Widzenia, spotyka się – przy pomocy Guślarza – z duszą zmarłego kochan-
ka. We śnie człowiek (a szczególnie jednostka wybitna) ma nieograniczone możli-
wości działania. Może na przykład ujrzeć „ przyszłe wypadki i następne lata”. Ksiądz
Piotr podczas swego Widzenia poznaje przyszłe losy polskiego narodu.

Sen odkrywa też prawdę o człowieku, obnaża go. Gubernator Nowosilcow na

co dzień daje się poznać jako człowiek okrutny i bezwzględny, a jego „sen” do-
datkowo utrzymuje czytelnika w tym przekonaniu (potwierdza jego wizerunek).

Motyw snu odgrywa istotną rolę w dramacie: pozwala głębiej i pełniej poznać

postacie, ukazuje myśli autora i wzbogaca formę utworu.

•

Mara nocna

•

i Trzy czarownice z „Makbeta”.

• Wykorzytaj reprodukcje obrazów Caspara Davida

Friedricha, znajdziesz na nich mroczny i tajemniczy
klimat. Zwróć uwagę na Opactwo w dębowym lesie.
Może tak właśnie wyglądał las króla olch?

Wyszukiwarka

Podobne podstrony:
Zjawy, duchy, sny w literaturze[1]
zjawy duchy i wampiry, Wampiryzm
zjawy duchy i wampiry, Wampiryzm
Zjawy, duchy i mary
Duchy, zjawy, sny – ich funkcjonowanie i rola w literaturze Omów na wybranych przykładach z różnych
plan prezentacji maturalnej Duchy, zjawy, upiory w literaturze Rozważ, jaką funkcję pełnią w wybrany
Cytaty do prezentacji Duchy, zjawy, upiory w literaturze Rozważ, jaką funkcję pełnią w wybranych utw
Bibliografia do prezentacji Duchy, zjawy, upiory w literaturze Rozważ, jaką funkcję pełnią w wybrany
Widma, zjawy w utworach literackich
Zagadki ludzkiej natury huna tajemna wiedza kahunów, hipnoza, duchy, zjawy, upiory ebook
Antologia Duchy, zjawy, upiory
Duchy i zjawy to niematerialni ożywiency
duchy zjawy i widma w lit romantycznej
Zagadki ludzkiej natury huna tajemna wiedza kahunów, hipnoza, duchy, zjawy, upiory ebook(1)
TECHNIKA ROLNICZA literatura
Metaphor Examples in Literature

więcej podobnych podstron