„- Zdaje mi się, widzę. . . ,
- Gdzie?
- Przed oczyma duszy mojej” Szekspir
Zjawy, duchy, sny, wizje. . . - określ, jaką funkcję pełnią one w wybranych przez Ciebie utworach literackich różnych epok.
Od najdawniejszych lat człowiek wierzył w sny, duchy i zjawy. Wierzył w istnienie świata metafizycznego. Postacie z zaświatów przedstawiały ludzkie wyrzuty sumienia, myśli, marzenia. Uosabiały one wiele naszych ukrytych pragnień. Także sny i wizje odgrywały wielką rolę w życiu ludzkim na przestrzeni epok. Były to swego rodzaju zabiegi moralizatorskie, których celem było przestrzegać i upominać człowieka lub przepowiadać przyszłość.
W Biblii, jedna z ksiąg Nowego Testamentu jest Apokalipsa Św. Jana- najbardziej tajemniczy tekst Świętej księgi. Jest to wizja Sądu Ostatecznego i końca świata. Wielką rolę odgrywają tu symbole i liczby. Siedem pieczęci zamyka siedem kolejnych odsłon (np. pieczęć baranek- symbol Chrystusa). Każdy element ma swoje symboliczne znaczenie. Pojawiają się cztery zwierzęta: lew- symbol zwycięstwa, wół- wojny, orzeł- głodu, zwierzę z ludzką głową- symbolizuje śmierć; czterej jeźdźcy, trzęsienia ziemi i spadające na ziemię gwiazdy, wreszcie smok i niewiasta. Szczególne miejsce zajmują tu liczby siedem i cztery. Jest siedem pieczęci i siedem odsłon, cztery zwierzęta, cztery strony świata, cztery pory roku, cztery płyny w człowieku, cztery żywioły, wiatry itd. Wszystko to tworzy zagadkową i mistyczną wizję, która jest wyzwaniem dla pokoleń.
„Boska Komedia” to dzieło wybitnego włoskiego poety- Dantego Alighieri. Utwór jest pomostem między średniowieczem a renesansem, a za razem wizja, której zadaniem jest wskazanie zabłąkanemu człowiekowi właściwej drogi ku świętości, niebu i Bogu. Treścią dzieła jest wędrówka bohatera (poety) przez trzy obszary zaświatów: piekło, czyściec i niebo. Piekło znajduje się w głębi ziemi. Ma kształt ogromnego leja, który składa się z dziewięciu kręgów. Na każdym z nich, podążając w dół, umieszczeni są coraz więksi grzesznicy. Ostatni krąg to siedziba Lucyfera. Największe męki cierpią tam Judasz, Brutus i Kasjusz. Czyściec to ogromna góra, zbudowana z dziewięciu pięter. Raj posiada dziewięć sfer nieba, znajdujących się wysoko wśród gwiazd. W Empireum, zwieńczeniu nieba, mieszka Bóg.
Dante twierdził, że celem życia ludzkiego powinien być Bóg i osiągnięcie zbawienia. Człowiek przez całe swe życie powinien dążyć do Boga. „Boska komedia” udowadnia, że życie nasze to wędrówka, której ostatecznym celem jest Bóg.
Najdłuższy polski wiersz średniowieczny i jednocześnie poemat moralno- dydaktyczny to „Rozmowa Mistrza Polikarpa ze śmiercią”. W dziele anonimowego twórcy poznajemy mędrca Polikarpa, który modlił się do Boga o łaskę ujrzenia śmierci. Pewnego dnia śmierć pojawia się przed bohaterem. Mistrz prosi ja, aby wyjaśniła mu, dlaczego pozbawia ludzi życia. Śmierć odpowiada, że główną tego przyczyną są grzechy ludzkie. Mara wymienia tych ludzi, którzy szczególnie zasługują na karę za swe grzechy. Są to księża żyjący w pijaństwie i obżarstwie, niestateczne panny, niesprawiedliwi sędziowie.
Kostuch twierdzi, że w Dniu Sadu Ostatecznego nikt nie ujdzie Bożej sprawiedliwości. Nie będą już wtedy ważne stroje, bogactwa i posiadłości ziemskie. Szczęśliwości wiecznej dostąpią tylko ci, którzy wiedli umartwiony i bogobojny żywot.
W tym dziel spotykamy śmierć, która zjawia się pod postacią rozkładającego się ciała, ma zakrwawione oczy, nie ma ust ani włosów, w ręku trzyma kosę. Zjawa ta budzi odrazę i grozę. Celem tego opisu jest przestroga, iż życie i dobra ziemskie są tylko marnością nie warta starań i zabiegów. Prawdziwa wartość to życie wieczne, do którego należy dążyć
Duchy doprowadzały często człowieka do szaleństwa i obłędu. Mimo iż może wierzył w nie, bał się kontaktu z nimi. W dramacie Szekspira pt. ”Hamlet” poznajemy głównego bohatera- księcia, jako człowieka wrażliwego i inteligentnego. Po śmierci swego ojca Hamlet jest rozżalony, wciąż smutny, okryty żałobą. Pewnej nocy jawi się przed nim duch zmarłego ojca. Wyjawia mu prawdę o swej śmierci. Hamlet dowiaduje się, że to stryj, obecny król i mąż matki księcia, zabił swego brata by wstąpić na tron. Duch prosi Hamleta o pomstę. Gdy zjawa znika w Hamlecie zachodzi ogromna przemiana- jest wzburzony i przerażony, rozdarty i pełen nienawiści do stryja. Nie potrafi podjąć konkretnej decyzji, jednak do działania popycha go duch ojca. W spektaklu, który Hamlet przedstawia wraz z trupa aktorską, pojawia się pantomima inscenizująca śmierć króla. Klaudiusz- obecny władca jest wzburzony i nakazuje podstępem zgładzić Hamleta. Młody książę jest jednak przebiegły. Poznaje plany króla, wraca do zamku gdzie ma stoczyć pojedynek z Laertesem. Szpada przeciwnika ma być zatruta. W rezultacie ginie królowa, pijąc zatrute wino, umiera król raniony zatruta szpada a także Laertes i Hamlet. Rozdarcie i obłęd doprowadziły młodego księcia do zguby.
Kolejnym bohaterem dramatu szekspirowskiego pt”Makbet” jest właśnie tytułowa postać. Trzy czarownice przepowiadają Makbetowi, że zostanie królem Szkocji. Od tego momentu bohater opiera się tylko na przepowiedniach zjaw i dążąc chorobliwie do celu dopuszcza się morderstw. Za namową żony zabija obecnego króla, potem wodza wojsk szkockich Banka i jego syna. Makbet zaczyna tracić zmysły. Pojawiają się przed nim duchy zamordowanych. Popada w coraz większy obłęd. Zjawy ofiar nie dają mu spokoju. Prześladują go halucynacje i koszmary. Widziadła zwiastują Makbetowi jego zgubę. Mimo to on ciągle brnie do celu. Udaje się do czarownic, aby pomogły mu swymi mocami. Jednak Makbet jest już zgubiony. Jego krwawa żona Lady Makbet również popada w obłęd i popełnia samobójstwo. Makbet jest już cieniem, który oczekuje na śmierć. Zostaje zabity w pojedynku przez Makdufa. Tak kończy szaleniec, który wiążąc się ze złymi mocami chce za wszelką cenę dojść do władzy nie zważając na nic.
W epoce romantyzmu z fantastyką, tajemniczością i atmosferą grozy spotykamy się w „Balladach i Romansach „ Adam Mickiewicza. Wydarzenia są tu często nad przyrodzone i trudno je wyjaśnić w sposób realny i naukowy. „Rybka” to ballada, w której młody Panicz uwiódł Krysię- wiejską dziewczynę. Efektem romansu jest nieślubne dziecko. Panicz żeni się z kobieta równego sobie stanu, a Krysia w rozpaczy rzuca się w odmęty wody. I tu wkraczamy w świat nadprzyrodzony. Otóż dziennie wieczorem Krysia wyłania się z głębi w postaci rybki, przemienia się w kobietę i karmi swe dziecko. Pewnego dnia Panicz ze swa młodą małżonką wybierają się nad brzeg jeziora. Nigdy stamtąd nie wracają. Nie pojawia się tez już rybka. Krysia w postaci zjawy wymierzyła karę za zbrodnię dokonana przez Panicza.
„Romantyczność„ to ballada o Karusi, która cierpi po stracie Jasia- swego narzeczonego. Dziewczyna popada w obłęd. Wydaje jej się, że widzi swego ukochanego, mówi do niego, woła go, śmieje się, płacze. Wierzy, że Jaś kocha ją nawet po śmierci. Związek między dwoma światami był bardzo istotny w wierzeniach ludowych. Oznaczało to, że duchy mogły kontaktować się z żywymi.
„Świteź” jest opowieścią o tajemniczym jeziorze. Mieszkańcy wsi postanawiają spenetrować wody, by poznać jego historię i znaleźć źródło dziwnych odgłosów i zjaw. Wyławiają z głębin tajemniczą dziewczynę, która okazuje się córka Tuhana, legendarnego władcy Świtezi. Panna opowiada historię powstania jeziora. Dawniej na jego miejscu stał gród. Mężczyźni wyruszyliby walczyć z carem. Kiedy wróg chciał napaść na osadę, Bóg wysłuchał modlitw mieszkańców i zamienił miasto w jezioro a ludzi w kwiaty, iż zioła, które potruły „cara i ruska zgraję”. Mamy tu do czynienia ze światem mistycznym i nadprzyrodzonymi postaciami.
Kolejny utwór to „Świtezianka”- historia miłości tajemniczej dziewczyny oraz młodego chłopca- strzelca. Chłopiec przysięga jej wierność i miłość klnąc się na wszystkie świętości. Błąkając się po lesie strzelec spotyka piękną nimfę wodną wyłaniającą się z głębin jeziora. Nimfa niezwykłej urody i dziewiczej piękności kusi chłopca, przyzywa go do siebie, namawia do miłosnych igraszek. Młodzieniec najpierw opiera się, lecz potem ulega, rzuca się w wody jeziora. Nagle rozpoznaje w kobiecie swą ukochaną. Zdradzona dziewczyna wymierza karę- dusz strzelca zostaje zamieniona w drzewo.
„Ballady i Romanse” są dowodem przekonania Adama Mickiewicza o wyższości i istnieniu świata romantycznego nad światem realnym.
Istotną role odgrywają zjawy w „Dziadach” A. Mickiewicz. Akcja II cz. „Dziadów” rozgrywa się w Wigilię Wszystkich Świętych w cmentarnej kaplicy. Tytuł pochodzi od nazwy uroczystości zwanej dziadami, której istota było udzielanie pomocy duszom zmarłych, czyli „dziadów” męczących się w czyśćcu. Było to misterium, któremu przewodniczył Koźlarz lub Guślarz. W czasie „uczty kozła” wywoływano dusze zmarłych, karmiono je, pojono, przynosząc im ulgę w cierpieniu.
Guślarz przywołuje duchy zmarłych osób. Najpierw pojawiają się Józio i Rózia- niewinne dzieci, które żyjąc na ziemi nie zaznały goryczy ni bólu. Guślarz daje im ziarnka gorczycy, potem odpędza zaklęciem. Następnie pojawia się widmo- dawny właściciel wsi, który odwrócił się od ludzi, wyzbył się wszystkich ludzki cech, gnębił swych poddanych. Omówił pożywienia biednej kobiecie i okrutnie obszedł się z głodnym chłopcem. Widmo prosi o trochę napoju i jedzenia. Jednak chór ptaków rzuca się na pokarm. Widmo odchodzi by nadal cierpieć wieczne męki.
Kolejna zjawa to dziewczyna, która zmarła mając 19 lat. Przez całe swe życie drwiła z miłości, odtrącała kochanków. Nie zaznała ni uniesień ni goryczy miłości. Teraz pragnie by chłopcy chwycili ją za ręce i ściągnęli na ziemię.
Po dziewczynie zjawia się nieproszone widmo- młodzieniec z krwawa raną na piersi.
Z II części „Dziadów” wynika, ze grzechami mogą być zarówno złe uczynki jak i obojętność, zaniedbanie czy bezczynność. Zjawy są przykładem tego, że nie należy przyjmować postawy biernej, należy się rozwijać, czynić dobro, dawać radość innym i pozostawić po sobie ślad.
Akcja cz. IV „Dziadów” zamyka się w trzech godzinach, rozgrywa się w Zaduszki w mieszkaniu księdza. W domu księdza pojawia się Gustaw jako duch- upiór. Popełnił on samobójstwo, a kara za ten grzech jest ciągłe przezywanie swych losów od nowa. W ciągu trzech godzin widmo opowiada księdzu swe losy. W I -godzinie miłości: pustelnik opowiada o swej ukochanej, o miłości romantycznej, wspomina ślub ukochanej z innym człowiekiem, rozpatruje pojęcia śmierci; II- godzina rozpaczy: zjawa ujawnia swe imię. Okazuje się dawnym uczniem księdza. Gustaw mówi o swej rozpaczy, przebija swe serce sztyletem jednak nadal żyje. Jest to symbol odejścia od świata ludzi. W III- godzinie przestrogi: Gustaw ubolewa nad wadami świata.
Część IV „Dziadów” jest kontynuacja wątków z „Ballad i Romansów” oraz II cz. „Dziadów”. Poeta jest przekonany o istnieniu świata nadprzyrodzonego i jego wpływie na nasze życie.
„Dziady” cz. III to swego rodzaju próba zadośćuczynienia narodowi, który w walce o wolność w latach 1830-31 nie był wspomagany przez swego wieszcza. W utworze tym mamy do czynienia z wizją i snem. Widzenie Księdza Piotra jest objawieniem, aktem jasnowidztwa. Jest to scena ukazująca dziej Polski na wzór męczeństwa Chrystusa. To przykład mesjanizmu narodowego- naród polski miał być łącznikiem między Bogiem a całą ludzkością.
Sen Pana Senatora to scena, w której diabły podsycają pychę Senatora. Śni mu się, że Nowosilcow nadaje mu nowe tytuły, godności. Jednak później wszystko się odmienia: Senator wypada z łask i zostaje wystawiony na kpiny i szyderstwa. Diabły dręczą jego duszę do świtu.
Problematyka utworu wiąże się z: cierpieniami narodu polskiego, którego przyszłe losy przedstawiają wizje, prorocze widzenia i sny, oraz z człowiekiem, który zostaje okrążony przez ciemne moce i musi walczyć o zbawienie siebie, swej ojczyzny i wszystkich rodaków. Tu przykładem może być Konrad, który musi stoczyć walkę o naród, sprzeciwić się Bogu i poświęcić się dla idei. „Dziady” część III to kolejny dowód na to, że w twórczości Mickiewicza akcja toczy się na dwóch płaszczyznach- ziemskiej, realnej i pozaziemskiej; obie jednak stapiają się tu w jedną całość.
„Kordian” Juliusza Słowackiego to dzieło, którego tematem jest głównie powstanie listopadowe, bezwzględna krytyka tego wydarzenia i ocena samego powstania. I znów świat nadprzyrodzony odgrywa tu istotną rolę- złe moce biorą udział w przygotowaniu powstania. Z diabelskiego kotła wyłaniają się postacie przywódców: Czartoryskiego, Skrzyneckiego, Krukowieckiego, Chłopickiego i Niemcewicza- dowódców złych i nieudolnych, którzy kolejno przyczynili się do upadku powstania.
Jest to dowód na to, że znów ścierają się dwa światy: realny, w którym Kordian, bohater utworu chce walczyć i poświęcać się dla ojczyzny, i ten magiczny gdzie diabły i czarownice przyczyniają się do upadku powstania.
„Nie- boska komedia” Zygmunta Krasińskiego to kolejne dzieło epoki romantyzmu gdzie wydarzenia: dramat rodzinny i walka klas rozgrywają się na dwóch płaszczyznach- metafizycznej i historycznej. Zanim poznamy „ludzki” świat i etapy walki rewolucyjnej przesuwają się nam przed oczami postacie metafizyczne i tajemnicze. Najpierw Anioł Stróż, który posyła błogosławieństwo i oblubienicę głównemu bohaterowi. Potem przelatuje Chór Złych Duchów- grupa ta wypowiada przekleństwo i posyła „cień nałożnicy”, pokusę, która ma zwieść go z drogi cnoty. Jesteśmy tu światkami „walki” złych i dobrych mocy.
Hrabia Henryk, główny bohater, jest poetą. Marzy by tworzyć piękno. Odczuwa, dzięki złym mocom, poczucie niespełnienia przy swej kochającej, lecz zwykłej żonie. Pewnej nocy, Mąż-Hrabia widzi zjawę- Dziewicę może to być uosobienie romantycznej miłości, której nie zaspokaja Żona, może to uosobienie poezji- sfery, która odciąga człowieka od zwykłości i codzienności życia. Jako trzecia siła wkracza między dwoje ludzi rozbija ich związek.
Od tej chwili obiecuje jej, że będzie należał do niej. Kiedy Mąż i Żona pochyleni nad kołyską rozmawiają w komnacie znów pojawia się zjawa. Tylko Żona dostrzega trupią i szatańską naturę zmory. Dziewica zachęca Męża do porzucenia domu i rodziny, co mężczyzna czyni i podąża za zjawa. Nad wielką przepaścią bohater widzi jak dziewica przeistacza się w odrażającego trupa. Złe duchy chcą pchnąć mężczyznę w otchłań i potępić go, jednak w ostatniej chwili ratuje go Anioł Stróż. Odpuszcza Mężowi grzechy i nakazuje mu wrócić do domu. Niestety Żona zostaje wywieziona do domu dla obłąkanych potem umiera. Złe moce doprowadziły do tragedii rodzinnej i rozpaczy Męża.
Zjawy, duchy i widma pojawiały się najczęściej w opowieściach ludowych. Szczególnie ludzie na wsi wierzyli w symboliczne znaczenie widm i duchów.
„Wesele” Stanisława Wyspiańskiego jest tego doskonałym dowodem.
Na zabawie weselnej poety i chłopki we wsi Bronowice spotykają się dwa stany: chłopi i inteligencja. „Wesele” to obraz różnic istniejących pomiędzy modelami życia tych dwóch grup społecznych. Chłopi mają świadomość swej przynależności narodowej i są gotowi podjąć walkę o niepodległość- brak im jedynie odpowiedniego przywódcy. Inteligencja natomiast widzi bardzo sielankowy obraz polskości wyrażonej tylko symbolami i gestami. Ze światem realnym znów przeplata się świat fantastyczny. W trakcie wesela pojawiają się widziadła, duchy i zjawy, które w większości są postaciami historycznymi. Symbolizują one słabości, marzenia i sny biesiadników. Stańczyk - nadworny błazen Jagiellonów, postać z obrazów Jana Matejki jest symbolem mądrości politycznej. Ukazuje się on Dziennikarzowi, aby wytknąć mu jego bierność, zakłamanie i fałsz i skrytykować jego działalność dziennikarską polegającą na utwierdzaniu narodu polskiego w poczuciu bezpieczeństwa, odbieraniu mu nadziei, co prowadzi do pogodzenia się z niewolą.
Zawisza Czarny- polski rycerz, który wsławił się w Bitwie pod Grunwaldem w 1410 roku jest symbolem potęgi i męstwa fizycznego i duchowego. Staje przed Poetą- dekadentem by porwać go do czynu i ożywić jego twórczość ideą walki w imię wolności i niepodległości.
Hetman Branicki- jeden z uczestników konfederacji targowickiej to symbol szlacheckiej prywaty. Ukazuje się on Panu Młodemu i potępia bratanie się szlachty z ludem.
Wernyhora- legendarny poeta- wieszcz, który ukazuje się Gospodarzowi jako dostojny starzec. Budzi on respekt w Gospodarzu i kojarzy mu się z walką i wolnością. Wernyhora daje Gospodarzowi wskazówki, co do przygotowania powstania.
Upiór- widmo Jakuba Szeli, przywódcy rabacji galicyjskiej ukazuje się Dziadowi. Jest to symbol zbrodni galicyjskich, które rozdzieliły panów i chłopów, i o których należy pamiętać chcąc doprowadzić do przymierza między tymi warstwami.
Potem pojawiają się jeszcze: chochoł- symbol idei zmartwychwstania, odrodzenia i widmo, które ukazuje się Marysi- jest to jej zmarły narzeczony- malarz Ludwik.
W „Mistrzu i Małgorzacie” M. Bułhakowa otwierają się przed nami nowe przestrzenie fantastyczne. Powieść ta podejmuje stary motyw literacki- motyw diabła. Poznajemy tu jego różne oblicza, nieco inne od tych, które znaliśmy. Szatan- Woland jest postacią imponującą, właściwie nie czyni zła, lecz się nim zajmuje. Fakt, jest też obłudny, może fałszywy, ale pomaga Małgorzacie odzyskać Mistrza.
W powieści Bułhakowa diabeł jest miły i można by rzec bardziej ludzki od człowieka. Uszczęśliwia Mistrza i Małgorzatę, pomaga im. Jednak drugie jego oblicze to to dobrze nam znane. Doprowadza on do skazania i śmierci Jeszuy Ha- Nocri, ośmiesza swymi sztuczkami ludzi świat i system panujący w Moskwie. Niszczy mieszkanie nr 51 i restaurację poetów.
O szatanie z „Mistrza i Małgorzaty” można powiedzieć, że nie jest tyle sprawcą zła, co osobą, „która wiecznie zła pragnąc, wiecznie czyni dobro”.
W przytoczonych utworach spotykamy się z sytuacja gdzie stykają się dwie płaszczyzny, dwa światy- realizm i metafizyka, fantastyka. Sny i wizje to przeważnie proroctwa ukazujące przyszłość świata lub ostrzegające przed czymś. Duchy i zjawy często pomagają lub upominają człowieka. Kiedy są to jednak złe moce- doprowadzają do obłędu, szaleństwa i niszczą.
„Zdaje mi się, że widzę. . . , gdzie?, przed oczyma duszy mojej” to cytat, który można odnieść do ludzkich wizji i obrazów, które stwarza wyobraźnia. Jest to mądrość, dzięki której dowiadujemy się, że uczucie jest tak samo ważne jak myślenie.