Pieśń w twórczości kompozytorów

polskich XVIII wieku

• Rozwijała się od anonimowej pieśni

użytkowej (popularnej piosenki ulicznej) do

solowej pieśni artystycznej, tworzonej na
potrzeby muzykowania domowego.

Zaznacza się w niej wpływ opery.

• Do głównych gatunków należały: hymny,

ody, dumy, sielanki i liryki patriotyczne oraz
religijne.

• Powstawały pieśni o tematyce żołnierskiej,

biesiadnej, miłosnej oraz pieśni taneczne.

Popularna pieśń polska XVIII wieku

-

Wśród pieśni patriotycznych znane były:

-

anonimowa pieśń Do Ciebie Panie wznosim

nasze prośby,

-

Pieśń na dzień 3 maja na parafie M.

Kamieńskiego,

-

Pieśń do Boga W. Lessla,

-

Mazurek Dąbrowskiego do sł. J. Wybickiego

(kompozytor nieznany),

-

Pieśń konfederatów barskich,

- Matka obywatelka

do sł. F.D. Kniaźnina.

Spośród pieśni biesiadnych popularny w Polsce już

od czasów saskich był Kurdesz, zaś wśród pieśni
sentymentalno-

miłosnych – Laura i Filon do tekstu

F. Karpińskiego.

Pieśni Michała Kazimierza Ogińskiego

• M. Kaz. Ogiński jest autorem

26 pieśni reprezentujących
typ liryki refleksyjnej lub

sielanki miłosnej.

• Cechuje je budowa

zwrotkowa z refrenem,
melodyka sylabiczna oraz

niekiedy nawiązanie do
muzyki ludowej (lidyzmy).

• 12 pieśni (bez

akompaniamentu) zachowało

się w rękopisie, zaś 14 (z
akompaniamentem

zespołowym) zostało
wydrukowanych w dodatku
do zbioru wierszy M. Kaz.

Ogińskiego Bayki i Nie-bayki.

Polska artystyczna pieśń solowa

• W okresie po 1800 r. powstaje w Polsce gatunek

artystycznej pieśni solowej z towarzyszeniem fortepianu.

Wywodzi się on z tradycji osiemnastowiecznej pieśni
sentymentalnej.

• Pieśni solowe tworzą: Józef Elsner, Karol Kurpiński, Maria

Szymanowska, Franciszek Lessel, Walenty Kratzer, Jan

Nepomucen Kaszewski, Michał Kleofas Ogiński i Antoni

Radziwiłł.

• Józef Elsner założył w 1803 r. periodyk muzyczny pt.

„Wybór pięknych dzieł muzycznych i pieśni polskich”, w

którym publikował zarówno utwory wokalne (pieśni, dumy,
arie i duety z oper), jak i instrumentalne (sonaty, koncerty,
wariacje, polonezy).

• W wydawnictwie tym znalazły się m.in. pieśni Jana

Stefaniego i M. Kamieńskiego oraz pieśni (i utwory

instrumentalne) Józefa Elsnera.

Pieśni Józefa Elsnera

• J. Elsner skomponował 64 pieśni do tekstów polskich, 11

do słów niemieckich oraz 4 do tekstów włoskich.

• Pieśni z lat 1803-05 (do tekstów m.in. Karpińskiego,

Kniaźnina i Niemcewicza) mają charakter sentymentalny.
Dominuje w nich forma zwrotkowa.

• W późniejszych pieśniach Elsner sięga po taneczne rytmy

muzyki ludowej.

• Z 1817 r. pochodzi 6 pieśni do sł. Kazimierza

Brodzińskiego, które zostały dołączone do rozprawy
Elsnera

O metryczności i rytmiczności języka polskiego.

• Struktura jednej z pieśni, pt. Brat i siostra, łączy elementy

formy zwrotkowej, zwrotkowo-wariacyjnej,
przekomponowanej i formy da capo.

Pieśni Karola Kurpińskiego

• K. Kurpiński jest kompozytorem ponad 30 pieśni, w tym

14 dum.

• Napisał 6 dum do cyklu Śpiewów historycznych

Niemcewicza; jego Dumka

z 1816 r. do sł. K.

Brodzińskiego jest bliska stylistyce pieśni
wczesnoromantycznych.

• W okresie powstania listopadowego tworzył pieśni

patriotyczne, z których największy rozgłos zyskały:

- Warszawianka

(sł. Kazimierz Delavigne, tłum. Karol

Sienkiewicz),

- Mazur wojenny zwany

Mazurem Chłopickiego (sł.

Jędrzeja Słowaczyńskiego),

- Litwinka

czyli Śpiew legionistów litewskich (sł. S. J.

Cywińskiego).

Twórczość pieśniowa Michała Kleofasa Ogińskiego

• Ogiński napisał kilkanaście romansów. Dokładna

ich liczba oraz daty powstania nie są znane.

• Wg W. Poźniaka Ogiński napisał 17 pieśni, w tym

13 do tekstów francuskich, 2 do polskich i 2 do

włoskich.

• Pieśni Ogińskiego utrzymane są w stylu galant,

mają charakter sielankowy, sentymentalny.

• Cechuje je budowa zwrotkowa i przeważnie

jednoczęściowa forma (jedynie kilka romansów ma

budowę 2- lub 3-częściową); szeroko

rozbudowaną, zróżnicowaną formę ma romans Le
r

éveil (z zastosowaniem recytatywu).

Pieśni Marii Szymanowskiej

• Twórczość pieśniowa M. Szymanowskiej obejmuje:
- romanse wzorowane na muzyce francuskiej,
-

epickie pieśni do Śpiewów historycznych
Niemcewicza,

-

pieśni artystyczne, m.in. Trzy śpiewy z poematu A.

Mickiewicza „Konrad Wallenrod”,

- ballady:

Świtezianka, Alpuhara.

Pieśni Szymanowskiej cechuje zróżnicowana

wyrazowość, od romansów o charakterze lirycznym

po pieśni epickie oraz akcenty dramatyczne w

melodyce niektórych pieśni (monolog Aldony z

Pieśni z wieży).

Świtezianka (1828)

• Skomponowana do tekstu ballady Adama

Mickiewicza. Możliwe, że Chopin znał ten
utwór (początek jego Ballady F-dur jest
zbliżony do pierwszej zwrotki ballady
Szymanowskiej).

• Melodię pieśni cechuje prostota i

wyrazistość, a także występowanie
intonacji polskich pieśni ludowych.

Śpiewy historyczne

• Śpiewy historyczne J. U. Niemcewicza to cykl 33 wierszy

(dum), sławiących polskich królów i rycerzy.

• W pierwszym wydaniu (1816) wiersze zostały opatrzone

muzyką kilkunastu kompozytorów, zarówno zawodowych
(F. Lessel, K. Kurpiński, M. Szymanowska, J.
Deszczyński), jak i amatorów (m.in. M. Wirtemberska, Z.
Zamoyska). Muzyka

Śpiewów wysuwała na plan pierwszy

tekst wiersza.

• Śpiewy miały ogromny rezonans wśród współczesnych;

do końca XIX w. miały 20 wydań i liczne tłumaczenia.
Echa intonacji dumowej Śpiewów pojawiają się w
nokturnach Chopina, w pieśniach i operach Moniuszki.

Wielogłosowe pieśni chóralne

• Miały one rozmaity charakter i przeznaczenie (pieśni

patriotyczne, religijne, dydaktyczne, wolnomularskie oraz

tworzone dla celów rozrywkowych).

• Powstawały pieśni wielogłosowe z towarzyszeniem

instrumentalnym oraz a cappella, w fakturze

homofonicznej lub polifonizującej.

• Głównym kompozytorem chóralnych pieśni

wielogłosowych był Józef Elsner. Ponadto pisali je m.in.

Karol Kurpiński, Antoni Weinert, Walenty Kratzer.

• Gatunek „małej” kantaty reprezentują m.in. Powitanie

gołąbka J. Elsnera, 3 „imieninowe” kantaty J.

Krogulskiego, czy „mała” kantata wolnomularska – Wesoło
bracia stroskani Jana Stefaniego.

Kantaty

• Kantaty pisane na uroczystości oficjalne miały formę wielką

2- lub czasem 3-

częściową. Zawierały recytatywy, arie,

duety, tercety, chóry oraz wstępy i interludia orkiestrowe.

Wykorzystywały teksty włoskie lub polskie.

• Wiele kantat powstało na cześć króla Stanisława Augusta

Poniatowskiego. Pisali je m.in. Matthias Gherardi oraz

Michele del Zanca; zachowały się tylko kilka ich tekstów

oraz w całości 2 kantaty Feliksa Michała Langego napisane

w Krakowie dla uczczenia wizyty króla w tym mieście.

• Kantaty świeckie komponowali także m.in. M. Kamieński, J.

D. Holland, J. Elsner, K. Kurpiński, I.F. Dobrzyński.

Kantaty religijne

• Wiele kantat religijnych powstało w ośrodku krakowskim.

Tworzyli je:

-

Feliks Michał Lang,

-

Jakub Gołąbek,

- Teodor Zygmuntowski.

Zachował się także tekst do utworu nieznanego autora

Kantata ku czci bł. Michała Gedroicia.

• W jednoczęściowej Kantacie do świętej Cecylii

Franciszka Lessla

wyróżniają się dwie wewnętrzne

części:

-

część pierwsza, z dużym udziałem głosów solowych,

stanowiąca apoteozę muzyki,

-

część druga, opiewająca męczeństwo św. Cecylii,

zdominowana przez partie chóralne.

Kantaty Elsnera i Kurpińskiego

• Po roku 1800 na pierwszy plan wysuwa się twórczość

kantatowa J. Elsnera i K. Kurpińskiego. Tworzyli oni

kantaty świeckie, religijne i wolnomularskie. Obok partii

solowych, chóralnych, recytatywów secco i cantando oraz

wstawek instrumentalnych, zawierały one fragmenty
deklamacyjne (np.

Kantata z deklamacją J. Elsnera).

Niektóre kantaty miały oprawę sceniczną i wykonywane

były w teatrze.

• Wspólnym dziełem Jana Stefaniego, Antoniego Weinerta,

Elsnera i Kurpińskiego była Muzyka do obchodu

pogrzebowego W.M. po zgonie księcia Józefa
Poniatowskiego.

• Kantatą, która nie zawierała partii wokalnych, a tylko

recytacje na tle lub między partiami orkiestry, była Elegia

na śmierć Tadeusza Kościuszki K. Kurpińskiego.

Muzyka religijna polskiego klasycyzmu

• W polskich utworach religijnych tego okresu zaznacza się

ewolucja od stylu barokowego do klasycznego.

• Dominująca staje się faktura homofoniczna z

pierwszoplanową rolą melodii, wciąż utrzymuje się
stosowane czasem basso continuo.

• W muzyce kościelnej wyróżniają się 2 główne nurty:

1) opracowania polskich pieśni kościelnych o prostym

charakterze,

2) dzieła charakteryzujące się kunsztownością i

różnorodnością użytych środków.

Główne ośrodki muzyki religijnej

• Twórczość religijna rozkwitała w ośrodkach, w których

działały kapele przyklasztorne lub przykościelne. Do

głównych ośrodków należały miasta w Wielkopolsce:

Grodzisk, Obra, Gniezno, Poznań. Ważnym centrum

muzycznym była wówczas katedra warszawska, natomiast

po śmierci G.G. Gorczyckiego nieco obniżyła poziom

katedra wawelska. Wielu kompozytorów związanych było z

klasztorem jasnogórskim.

• Utwory dla kapeli katedralnej na Wawelu pisali:
-

Jakub Gołąbek (twórca 4 mszy czteroczęściowych, bez

Credo),

-

Feliks Michał Lang,

- Teodor Zygmuntowski.

Kompozytorzy muzyki religijnej działający w Wielkopolsce

• Wybitnym muzykiem gnieźnieńskim był Mateusz Zwierzchowski

(ok. 1713-

1768), twórca 2 pastorelli i Requiem na 4 głosy, chór

mieszany z towarzyszeniem 2 skrzypiec, 2 clarini i organów (1760).

• W Gostyniu działał Józef Zeidler (ok. 1744-1806). Napisał wiele

dzieł religijnych – 7 mszy, 4 nieszpory, 11 litanii, offertorium i Stabat
Mater.

• Utwory religijne Jana Wańskiego zachowały się w ośrodkach w

Obrze, Grodzisku Wielkopolskim i Przemącie. Pisał litanie, jest

także twórcą Missa pastoralis.

• Wojciech Dankowski pisał utwory religijne nie tylko dla kapel

wielkopolskich, ale i zespołów działających w całym kraju. Napisał

39 mszy, ponadto komponował motety, offertoria, nieszpory, litanie i

hymny. Ponad 92 jego utwory religijne zaginęły.

• Z Wielkopolską związany był także Franciszek Ścigalski, twórca

10 mszy (w tym 1 requiem), 7 graduałów, 5 offertoriów, 3 litanii,
Salve Regina i Te Deum oraz kantat.

Józef Zeidler (ok. 1744-1806)

• Prawdopodobnie był muzycznym samoukiem. Od ok.

1775 działał w Gostyniu, był członkiem kapeli przy
klasztorze Filipinów na Świętej Górze. Pochodził
prawdopodobnie z Wielkopolski.

• W latach 60. XX w., dzięki odnalezieniu nut utworów

religijnych Zeidlera w Gostyniu, twórczość tego
kompozytora została na nowo „odkryta”.

• W 2005 r. powstało Stowarzyszenie Miłośników Muzyki

Świętogórskiej im. Józefa Zeidlera, zaś w 2006 –
Festiwal Muzyki Oratoryjnej „Musica Sacromontana”, na
którym wykonywana jest m.in. muzyka Zeidlera.

Józef Zeidler

• Zeidler napisał ponad 30 kompozycji liturgicznych:

o 7 mszy (w tym 1 requiem),
o

5 nieszporów,

o 11 litanii,
o

6 motetów,

o

pastorałki.

• Ich rękopisy zachowały się w archiwach klasztoru w

Gostyniu i na Jasnej Górze, w archiwach parafii farnych w
Poznaniu i Grodzisku oraz katedry w Gnieźnie.

• Zeidler tworzył głównie dzieła wokalno-instrumentalne w

stylu koncertującym. Były one wykonywane przez kapele
kościelne w Wielkopolsce na przełomie XVIII i XIX w.

Utwory religijne Zeidlera

• Requiem pisał kompozytor pod koniec

życia; utwór ten pozostał niedokończony.

• Salve Regina rozpoczyna wstęp orkiestry;

partia sopranu ma niekiedy charakter
wirtuozowski, koloraturowy.

• W Benedictus wprowadza kompozytor solo

skrzypiec o melodyce ornamentalnej, która
cechuje także solową partię tenoru.

Utwory religijne Zeidlera

• W Pieśni o deszczu „Boże Abrahamów”

wykorzystał kompozytor tekst polski
(modlitwa o deszcz). Utwór przeznaczony
jest na sopran, tenor, zespół wokalny i
orkiestrę. Dużą rolę w akompaniamencie
pełnią instrumenty dęte.

• W Pastorelli brevis „Salve Filii” występują

wpływy polskiej muzyki ludowej (kwarta
lidyjska).

Nieszpory

• Nieszpory w Kościele Katolickim są częścią liturgii godzin;

śpiewane są późnym popołudniem.

• Forma nieszporów jako gatunku muzyki wielogłosowej

ustaliła się w epoce baroku; tworzy ją cykl złożony z 5
psalmów i kantyku Magnificat. W cyklu tym stały jest psalm
109. Dixit Dominus oraz kantyk Magnificat

jako części

skrajne.

• Nieszpory opracowywano na konkretne święta, np.:

o Vesperae de Dominica,
o Vesperae de Nativitate Domini.

Vesperae D Wojciecha Dankowskiego

• Utwór na 4-głosowy zespół wokalny, z

towarzyszeniem podwójnych skrzypiec i rogów
oraz organów (w formie b.c.). Układ psalmów
wskazuje, iż są to nieszpory maryjne.

• Dominuje w nim faktura homofoniczna,

przeważnie wykorzystany jest cały zespół
wokalny.

• Bardziej rozbudowaną formę mają psalmy skrajne:

Dixit Dominus i Lauda Jerusalem oraz kantyk
Magnificat.

Inni kompozytorzy muzyki religijnej

• Z kapelą jasnogórską związani byli m.in.: Marcin Józef Żebrowski

(twórca mszy, nieszporów i Magnificat) oraz Filip Gottschalk (zm.

1809), kompozytor mszy, nieszporów, offertoriów, pastorelli, arii i

hymnów.

• W Czerwińsku pod Warszawą działał Antoni Milwid, twórca m.in. 4

mszy i 2 litanii. W utworach religijnych nawiązał do melodii tańców,

kolęd i polskich pieśni kościelnych.

• W Warszawie ważnym ośrodkiem muzycznym była katedra św. Jana;

działał tam jako kapelmistrz Jan Engel, twórca Requiem, Stabat Mater,
Salve Regina

i 4 offertoriów.

• Duże znaczenie dla rozwoju polskiej muzyki religijnej miało Requiem

skomponowane przez Józefa Kozłowskiego na uroczystości żałobne

po śmierci Stanisława Augusta Poniatowskiego, zdradzające wpływy

szkoły neapolitańskiej.

• Wybitnym twórcą muzyki religijnej był Józef Elsner, autor ponad 120

utworów religijnych, zróżnicowanych gatunkowo.

Missa pastoralis ex D

Żebrowskiego

• Była wykonywana w okresie Bożego Narodzenia.

• Kompozytor nawiązał w niej do polskiej muzyki

ludowej, poprzez:

o wprowadzenie cytatu melodii krakowiaka

Albośmy

to jacy tacy w Kyrie i Agnus Dei,

o klimat ludowo-pasterski.

• Reprezentuje stylistykę pokrewną do Missa pastoritia

Żebrowskiego.