P

rezydent Richard Nixon zadekla-
rowa∏ 25 listopada 1969 roku, ˝e
USA jednostronnie „wyrzekajà

si´ stosowania ÊmiercionoÊnych czyn-
ników biologicznych i wszystkich in-
nych metod wojny biologicznej”. Ofi-
cjalnym powodem tej decyzji by∏o ogra-
niczone militarne znaczenie tego typu
broni. Podczas przes∏uchania przed Se-
natem USA w 1989 roku biolog mole-
kularny i specjalista w dziedzinie bro-
ni biologicznej Matthew S. Meselson
z Harvard University przedstawi∏ praw-
dziwe przyczyny: „Po pierwsze, to broƒ
równie groêna jak jàdrowa; po drugie,
prostsza od tej ostatniej oraz taƒsza
w opracowaniu i produkcji; a po trze-
cie, najwa˝niejsze, amerykaƒski pro-
gram zbrojeƒ biologicznych móg∏by bez
trudu zostaç skopiowany. [...] Z rze-
czowej analizy wynika, ˝e prace nad ta-
kà bronià realnie zagra˝ajà naszemu
w∏asnemu bezpieczeƒstwu.”

Broƒ biologiczna znana by∏a ju˝ za

czasów Imperium Rzymskiego, kiedy
powszechnie wrzucano pad∏e zwierz´ta
do zapasów wody nieprzyjaciela w celu
jej zatrucia. Rzàd USA okreÊli∏ zbrojenia
biologiczne jako „Êwiadomà hodowl´
lub produkcj´ chorobotwórczych bakte-
rii, grzybów, wirusów [...] i ich toksyn
oraz pewnych substancji chemicznych
w celu powodowania chorób i Êmierci”.

Mo˝liwoÊç zastosowania broni bio-

logicznej przera˝a, poniewa˝ kojarzy
si´ zwykle z u˝yciem przeciw ludnoÊci
cywilnej ÊmiercionoÊnych drobnoustro-
jów, na przyk∏ad bakterii wàglika lub
d˝umy. Znane sà przypadki wykorzy-
stania czynników chorobotwórczych
przez terrorystów; nag∏aÊniano je spe-
cjalnie, by uÊwiadomiç spo∏eczeƒstwu,
jakim zagro˝eniem jest umyÊlne wy-
wo∏ywanie ludzkich chorób zakaênych.
Jest jednak rodzaj broni biologicznej o
ogromnej sile niszczycielskiej, a mimo
to budzàcy mniejsze zainteresowanie.
Te „inne metody wojny biologicznej”,

jak nazwa∏ je Nixon, obejmujà na przy-
k∏ad niszczenie roÊlin uprawnych i nie
szkodzà bezpoÊrednio ludziom.

J. E. Van Der Plank, specjalista w dzie-

dzinie chorób roÊlin z Plant Protection
Research Institute w Pretorii w RPA, do-
strzeg∏ znaczenie Êrodków niszczàcych
uprawy ju˝ na poczàtku lat szeÊçdzie-
siàtych. „Cz´sto mówimy, ˝e epidemia
wybucha – pisa∏. – W czasie pokoju cza-
sownik ten jest zgrabnà metaforà. Pod-
czas wojny mo˝e byç jednak bezlitoÊnie
dos∏owny. Niewiele bomb w nieprzyja-
cielskich arsena∏ach jest skuteczniejszych
od patogenu, którego liczebnoÊç zwi´k-
sza si´ ka˝dego dnia o 40% [...], ponie-
wa˝ mno˝y si´ bez przerwy przez kilka
miesi´cy. [...] Zarodniki wielu gatunków
patogenów rozprzestrzeniajà si´ tak ∏a-
two jak dym. [...] Muszà jedynie zostaç
rozpylone we w∏aÊciwych miejscach
i w odpowiednim czasie. Przyroda sa-
ma doprowadzi do wybuchu epidemii.”

Wojna przeciw uprawom

Jednostronna decyzja USA pomog∏a

utorowaç drog´ Konwencji o zakazie
broni bakteriologicznej (Biological and
Toxin Weapons Convention) z 1972 ro-
ku, która wymaga, aby jej sygnatariu-
sze zaprzestali produkcji broni biolo-
gicznej i zniszczyli istniejàce zapasy.
Pomimo ˝e dotàd 141 paƒstw przyj´∏o
warunki, obawy zwiàzane z zastosowa-
niem tego typu broni znacznie wzros∏y
w ciàgu ostatniego dziesi´ciolecia. Jed-
nà z przyczyn jest widmo terroryzmu.
Inny powód to ujawnienie faktu, ˝e
przed wojnà w Zatoce Perskiej Irak pro-
wadzi∏ intensywne prace nad bronià
biologicznà, której jednym z elementów
mia∏y byç Êrodki niszczàce uprawy.

Iracki program zbrojeƒ biologicznych

zosta∏ zainicjowany w latach siedemdzie-
siàtych, a nasilenie jego realizacji nastà-
pi∏o w latach 1985–1991; prace prowa-
dzono nad takimi Êmiertelnie groênymi

dla ludzi patogenami jak wàglik oraz tok-
synami, jak jad kie∏basiany i aflatoksy-
na. Badania nad czynnikami niszczà-
cymi uprawy skupia∏y si´ na Ênieci psze-
nicy, chorobie powodowanej przez
gatunek grzyba z rodzaju Tilletia. Strz´p-
ki grzyba przerastajà elementy k∏osa, wy-
pe∏niajàc je czarnà masà zarodników, któ-
re mogà byç przeniesione na inne roÊliny.
Ânieç pszenicy jest chorobà endemicznà
w wielu rejonach Êwiata i silnie opano-
wane przez nià roÊliny drastycznie ob-
ni˝ajà plony. Prawdopodobnym celem
irackiego ataku mia∏ byç Iran, w którym
pszenica jest g∏ównà uprawà zbo˝owà.
(Ânieç pszenicy ma jeszcze jednà niezwy-
k∏à, u˝ytecznà z militarnego punktu wi-
dzenia, w∏aÊciwoÊç: patogen wytwarza
∏atwopalnà gazowà substancj´, trimety-
loamin´, która mo˝e doprowadziç do
wybuchu podczas zbioru pora˝onego
ziarna.)

Iracki program zbrojeƒ biologicznych

ujawni∏ potrzeb´ pilnego baczenia na
broƒ zagra˝ajàcà uprawom. Jak zauwa-
˝y∏ Meselson, kraj nie majàcy technolo-
gii produkcji bomby atomowej jest zdol-
ny wyprodukowaç broƒ, której zasto-
sowanie mo˝e wywo∏aç ogromne stra-
ty gospodarcze i g∏ód w zaatakowanym
paƒstwie.

G∏ówne gatunki uprawnych roÊlin ja-

dalnych majà wiele odmian, z których
ka˝da przystosowana jest do okreÊlo-
nych warunków klimatycznych i glebo-
wych. Odmiany te charakteryzujà si´
ró˝nà wra˝liwoÊcià na choroby. Z kolei
patogeny roÊlinne wyst´pujà w postaci
rozmaitych szczepów i ras, które w nie-
jednakowym stopniu zaka˝ajà i niszczà
poszczególne odmiany roÊlin upraw-
nych. Napastnik mo˝e wykorzystaç w∏a-
ÊciwoÊci patogenów, aby wyizolowaç
takie szczepy, które dzia∏a∏yby jak „inte-
ligentne” bomby, atakujàce wy∏àcznie
nieprzyjacielskie uprawy roÊlin jadal-
nych. Szczególnie niebezpieczne wyda-
jà si´ patogeny wywo∏ujàce choroby

48 Â

WIAT

N

AUKI

Listopad 1999

Nowa broƒ

masowej zag∏ady?

Stosunkowo ∏atwa do wyprodukowania broƒ biologiczna niszczàca uprawy

– to ogromny potencja∏ w r´kach wroga

Paul Rogers, Simon Whitby i Malcolm Dando

DEFOLIANTY CHEMICZNE zastosowane pod-
czas wojny w Wietnamie opracowano w tych
samych programach zbrojeƒ (majàcych swe
poczàtki podczas II wojny Êwiatowej), w któ-
rych wytworzono Êrodki biologiczne s∏u˝àce
do niszczenia upraw.

DICK SWANSON

u ludzi i rozprzestrzeniajàce si´ w po-
wietrzu – tak jak wirus, który spowodo-
wa∏ pandemi´ grypy w 1918 roku i
Êmierç oko∏o 20 mln osób. Podobnie jest
w przypadku najgroêniejszych patoge-
nów roÊlin, nale˝àcych do paso˝ytni-
czych grzybów, które przenoszone sà
w postaci zarodników. Przyczyniajà si´
do tego wiatr oraz krople deszczu, któ-
re sp∏ywajàc po roÊlinie, przemieszcza-
jà zarodniki z liÊcia na liÊç.

Skal´ potencjalnych szkód gospo-

darczych, jakie mogà wyniknàç z za-
stosowania broni biologicznej, uzmy-
s∏awiajà dane dotyczàce strat po-
wsta∏ych wskutek naturalnie wyst´pu-
jàcych chorób. Na po∏udniu USA ˝ó∏ta
plamistoÊç liÊci kukurydzy spowodo-
wa∏a w 1970 roku straty oko∏o 1 mld do-
larów. Powtarzajàce si´ okresowo epi-
demie rdzy zbó˝ i Ênieci w ró˝nych re-
jonach Êwiata cz´sto poch∏aniajà plony
warte setki milionów dolarów. W XIX
wieku rdza kawy zniszczy∏a plantacje
tej roÊliny w po∏udniowo-wschodniej
Azji. W zwiàzku z tym plantatorzy w
Ameryce ¸aciƒskiej przez 20 lat ponosili
powa˝ne straty.

Atak biologiczny na uprawy roÊlin ja-

dalnych mo˝e wyglàdaç jak naturalna
epidemia, pozwalajàc agresorowi pozo-
staç w ukryciu, a zatem uniknàç pot´pie-
nia i odwetu. Z drugiej strony, jeÊli jakiÊ
rzàd potrzebuje spo∏ecznego poparcia
prowadzonych przeciw innemu paƒstwu
dzia∏aƒ wojennych, to niszczenie roÊlin,
podobnie jak sankcje gospodarcze, napo-
tyka znacznie mniejszy sprzeciw w spo-
∏eczeƒstwie ni˝ atak na ludzi. Na przy-
k∏ad nieoczekiwane zrzucenie na miasto
bakterii wàglika mo˝e spowodowaç zgon
setek tysi´cy ludzi, szybko umierajàcych
wskutek powodujàcej ci´˝kie cierpienia
choroby. W przeciwieƒstwie do tego
zniszczenie upraw wydaje si´ formà ata-
ku ∏agodnà i nie majàcà bezpoÊrednich
negatywnych skutków dla ludnoÊci
cywilnej.

W rzeczywistoÊci jednak konsekwen-

cje bywajà przera˝ajàce. Zniszczenie na
przyk∏ad upraw ry˝u w paƒstwie, w któ-
rym stanowi on podstaw´ wy˝ywienia,
spowodowa∏oby g∏ód o konsekwencjach
nie mniejszych (w kategoriach ofiar w lu-
dziach) ni˝ atak na miasto z u˝yciem bak-
terii wàglika. Kl´ska g∏odu dotkn´∏aby
przede wszystkim najbiedniejszà cz´Êç
spo∏eczeƒstwa. U niedo˝ywionych osób
nastàpi∏oby obni˝enie odpornoÊci na wie-
le pospolitych chorób, zadane cierpienia
mog∏yby wi´c okazaç si´ równie dotkli-
we jak w wyniku ataku patogenami wy-
wo∏ujàcymi choroby ludzi.

Ten sposób prowadzenia wojny ude-

rza przede wszystkim w ludnoÊç cywil-
nà; nie dba si´ nawet o zachowanie po-

zorów, ˝e sà niszczone cele „wojsko-
we”. W ciàgu ostatnich 100 lat podej-
mowano intensywne wysi∏ki majàce na
celu mi´dzynarodowà kontrol´ zbrojeƒ,
której przyk∏adem mo˝e byç niedawno
wprowadzony zakaz stosowania min
przeciwpiechotnych. Formalnie du˝y
nacisk k∏adzie si´ na ochron´ ludnoÊci
cywilnej przed dzia∏aniami wojennymi,
a przecie˝ broƒ niszczàca uprawy naj-
dotkliwsza jest w∏aÊnie dla niej. Pozor-
nie ∏agodna forma walki, bez wybu-
chów, pocisków, min i od∏amków,
w rzeczywistoÊci przera˝ajàco skutecz-
nie zabija na masowà skal´.

Z historii jasno wynika, ˝e choro-

by roÊlin powodujàce zniszczenie plo-
nów mogà byç przyczynà równie du-
˝ej liczby ofiar wÊród ludnoÊci cywilnej
jak konwencjonalna wojna. W latach
1845–1846 epidemia zarazy ziemniaka
doprowadzi∏a do kl´ski g∏odu w Irlan-
dii, powodujàc Êmierç miliona ludzi
i emigracj´ drugiego miliona. Bràzowa
plamistoÊç ry˝u by∏a cz´Êciowo odpo-
wiedzialna za g∏ód w Bengalu w latach
1942–1943, kiedy to ucierpia∏o ponad
dwa miliony ludzi.

Ârodki niszczàce uprawy sà, jak wi-

daç, bardzo skutecznym rodzajem bro-

50 Â

WIAT

N

AUKI

Listopad 1999

POMYS¸OWE URZÑDZENIA do
rozprzestrzeniania Êrodków niszczà-
cych uprawy skonstruowano w USA.

Pod wype∏niony wodorem balon

(z lewej) podczepiano gondol´ za-

wierajàcà zbiorniki ze Êrodkiem

biologicznym (grafik opar∏ swà

wizj´ na danych pochodzàcych

z odtajnionych dokumentów).

Dodatkowym wyposa˝eniem

by∏ barometr i urzàdzenie ze-

garowe, które gwarantowa∏y,

˝e Êrodek biologiczny zosta-
nie zrzucony z odpowiedniej

wysokoÊci i w odpowiednim

czasie po starcie. Jeszcze bar-

dziej dzia∏a na wyobraêni´

tzw. bomba piórowa (pierwot-

nie zaprojektowana do kol-

portowania ulotek propagan-

dowych), z której wyrzucone

indycze pióra przenosi∏y na ziemi´

zarodniki patogennego organizmu.

Tajne dokumenty zawiera∏y rysunki
podobne do reprodukowanego obok
(z prawej). Pióra mogà przenieÊç iloÊç
zarodników stanowiàcà 10% ich ca∏-
kowitej masy.

BALON WYPE¸NIONY

WODOREM

URZÑDZENIE GRZEWCZE (ZWI¢KSZAJÑCE
TRWA¸OÂå MATERIA¸U BIOLOGICZNEGO)

ZBIORNIKI Z ¸ADUNKIEM

ÂRODEK BIOLOGICZNY

NISZCZÑCY UPRAWY

MATT COLLINS

ni. Przez znacznà cz´Êç naszego wieku
mo˝liwoÊç ich zastosowania wzbudza-
∏a zatem zainteresowanie.

Wysi∏ki aliantów i paƒstw Osi

Francuski program zbrojeƒ biologicz-

nych rozpocz´to w 1921 roku i konty-
nuowano do koƒca lat trzydziestych.
Obejmowa∏ on badania nad dwoma ro-
dzajami czynników zabójczych dla
ziemniaków: zarazà ziemniaka i stonkà
ziemniaczanà. Podczas II wojny Êwia-
towej Brytyjczycy koncentrowali bada-
nia na bakteriach wàglika. (Mikroorga-
nizmy te zrzucono próbnie na le˝àcà
u wybrze˝y Szkocji wysp´ Gruinard, co
wywo∏a∏o ska˝enie uniemo˝liwiajàce jej
zamieszkanie przez 50 lat. Ze wzgl´du
na niepokojàcà bliskoÊç wybrze˝y Wiel-
kiej Brytanii kolejne próby przeniesio-
no do Suffield Experimental Station, zlo-
kalizowanej na bezludnej prerii w kana-
dyjskiej prowincji Alberta.) Brytyjczy-
cy prowadzili równie˝ prace nad Êrod-
kami niszczàcymi uprawy, koncentrujàc
si´ na ró˝nych rodzajach herbicydów.
W latach pi´çdziesiàtych niektóre z tych
zabójczych dla roÊlin zwiàzków zastoso-
wano w walkach z komunistycznymi
powstaƒcami na Malajach; zebrane do-
Êwiadczenia stanowi∏y podstaw´ do
wykorzystania przez Amerykanów
defoliantów chemicznych w latach
szeÊçdziesiàtych i siedemdziesiàtych
w Wietnamie.

Podczas II wojny Êwiatowej Niemcy

równie˝ pracowali nad bronià biologicz-
nà, prowadzàc badania zarówno Êrod-
ków skierowanych przeciwko ludziom,
jak i roÊlinom. W sporzàdzonym po woj-
nie amerykaƒskim raporcie na temat
niemieckiego programu biologicznego
stwierdzono: „Wiele wskazuje na to, ˝e
w sekcji zajmujàcej si´ chorobami roÊlin
rozwa˝ano znacznie wi´cej pomys∏ów
i projektów ni˝ w innych. [...] Niejedno-
krotnie wskazywano na mo˝liwoÊç u˝y-
cia ró˝nych Êrodków niszczàcych upra-
wy w Anglii, a nawet brano pod uwag´
Ameryk´.”

Niemcy prowadzili ba-

dania nad licznymi choro-
bami roÊlin uprawnych,
m.in. zarazà ziemniaka,
rdzà ˝ó∏tà i rdzà brunat-
nà pszenicy atakujàcymi
liÊcie, a tak˝e szkodnika-
mi nale˝àcymi do owa-
dów, jak stonka ziemnia-
czana, s∏odyszek rzepako-
wy i wo∏ek zbo˝owy. Na
poczàtku 1943 roku roz-
pocz´to na du˝à skal´ ho-
dowl´ stonki ziemniacza-
nej. Z dokumentów wyni-

ka, ˝e by∏a ona gotowa do zrzucenia
w czerwcu 1944 roku, ale w tym sezonie
wegetacyjnym okaza∏o si´ ju˝ za póêno
na zniszczenie brytyjskich upraw ziem-
niaka. Rok póêniej Niemcy skapitulo-
wali i atak z u˝yciem stonki nie doszed∏
do skutku.

Japoƒskie zbrojenia biologiczne pod-

czas II wojny Êwiatowej by∏y domenà
os∏awionego Oddzia∏u 731. Oprócz
przeprowadzania okrutnych ekspery-
mentów na jeƒcach jego cz∏onkowie pra-
cowali nad Êrodkami biologicznymi
skierowanymi przeciwko ludziom w
paƒstwach, z którymi Japonia prowa-
dzi∏a wojn´. Szczegó∏y tego programu
znane sà jedynie w zarysie, wiadomo
jednak, ˝e co najmniej 100 osób bra∏o
udzia∏ w pracach nad licznymi patoge-
nami roÊlin i herbicydami. Spory nacisk
po∏o˝ono na badania chorób, które mo-
g∏y zaka˝aç zarówno radzieckie, jak
i amerykaƒskie upraw roÊlin, szczegól-
nie w pó∏nocno-zachodnich rejonach
USA. Pora˝anie pszenicy Êniecià i nicie-
niami Japoƒczycy uwa˝ali za najbar-
dziej obiecujàce. Zbudowali nawet in-
stalacj´, która pozwala∏a produkowaç
ponad 90 kg zarodników rdzy zbó˝
rocznie. Rozpylane przez wiatr równie
∏atwo jak drobiny kurzu mog∏yby znisz-
czyç pokaêne po∏acie z∏ocistych ∏anów
amerykaƒskich zbó˝.

Badania amerykaƒskie

Poczàwszy od lat czterdziestych a˝

po deklaracj´ Nixona w 1969 roku, Sta-
ny Zjednoczone prowadzi∏y zakrojone
na du˝à skal´ badania nad bronià biolo-
gicznà, obejmujàce m.in. Êrodki niszczà-
ce uprawy. Wed∏ug Juliana Perry’ego
Robinsona z University of Sussex wy-
niki prac by∏y tak zach´cajàce, ˝e ca∏y
amerykaƒski program zbrojeƒ biologicz-
nych przetrwa∏, choç do˝ywa∏ swych
dni tu˝ przed 1969 rokiem.

Wiele szczegó∏ów dotyczàcych amery-

kaƒskiej broni biologicznej zosta∏o obec-
nie ujawnione zgodnie z ustawà o swo-
bodnym dost´pie do informacji. W pracy

dotyczàcej zagro˝eƒ, jakie niesie broƒ
chemiczna, Robinson po raz pierwszy
nawiàzuje do tajnych jeszcze do niedaw-
na informacji na temat Êrodków niszczà-
cych uprawy. Jeden z nas (Whitby) od-
nalaz∏ te˝ inne dane na ten temat,
zawarte w bardziej ogólnych publika-
cjach o broni biologicznej i ujawnione
przez ró˝nych naukowców.

W realizacji amerykaƒskiego progra-

mu zbrojeƒ biologicznych zajmowano
si´ wieloma chorobami, na przyk∏ad za-
razà ziemniaka i zgniliznà twardziko-
wà; atakujà one takie roÊliny uprawne,
jak soja, buraki cukrowe, bataty i bawe∏-
na. Jednak g∏ówny cel stanowi∏y upra-
wy pszenicy na zachodzie by∏ego ZSRR,
szczególnie na Ukrainie, i ry˝u w Azji,
zw∏aszcza w Chinach.

W latach 1951–1969 w USA zmagazy-

nowano ponad 30 tys. kg zarodników
Puccinia graminis tritici, grzyba powodu-
jàcego rdz´ êdêb∏owà pszenicy; ta iloÊç
prawdopodobnie wystarczy∏aby do po-
ra˝enia wszystkich upraw pszenicy na
naszej planecie. Zarodniki P. graminis
Êwietnie nadajà si´ na broƒ, poniewa˝
sk∏adowane w ch∏odnym miejscu zacho-
wujà ˝ywotnoÊç ponad dwa lata, a po
uwolnieniu do Êrodowiska wywo∏ana
przez nie choroba szybko si´ rozprze-
strzenia – zaka˝ony ziarniak pszenicy
zawiera do 12 mln zarodników, z któ-
rych teoretycznie ka˝dy mo˝e zakaziç
jednà roÊlin´. Jako Êrodek do zwalcza-
nia upraw ry˝u Amerykanie wybrali za-
rodniki Pyricularia oryzae, których do
1966 roku zgromadzili prawie ton´, ka˝-
dy wielkoÊci ziarnka kurzu.

W USA prowadzono tak˝e prace nad

urzàdzeniami s∏u˝àcymi do rozprze-
strzeniania Êrodków niszczàcych upra-
wy. Jeden z pierwszych modeli to 226-
kilogramowa bomba, zaprojektowana
poczàtkowo z myÊlà o zrzucaniu ulotek
propagandowych. Zamiast tego ta nie-
zwyk∏a broƒ zosta∏a wype∏niona ptasi-
mi piórami, na które napylano zarodni-
ki grzyba. Prawdopodobnie po raz
pierwszy w dziejach Ameryki – od cza-
sów sprzed proklamacji USA, kiedy to
Brytyjczycy rozdawali Indianom koce
ska˝one wirusami ospy – niewinny
przedmiot zosta∏ wykorzystany do rów-
nie ÊmiercionoÊnych celów. Ameryka-
nie dokonali testów „bomby piórowej”
na poligonie w Camp Detrick w stanie
Maryland i na nale˝àcych do USA Wy-
spach Dziewiczych. Po wysypaniu si´
z otwieranego w locie pojemnika pióra
szybowa∏y z wiatrem i opada∏y na roz-
leg∏y teren. Gdy osiad∏y na roÊlinach,
cz´Êç zarodników przemieÊci∏a si´ na li-
Êcie. Zgodnie z odtajnionym raportem
z Camp Detrick „pióra z zarodnikami
rdzy zbó˝, stanowiàcymi 10% ich ma-

Â

WIAT

N

AUKI

Listopad 1999 51

CHORÑGIEWKA

STOSINA

DUTKA

ODCINEK PUCHOWY

PIÓRO

DODATKOWE

SCIENTIFIC AMERICAN

TOP SECRET

sy, zrzucone z ulepszonego pojemnika
M16A1 na wysokoÊci 400–550 m nad
powierzchnià ziemi przenoszà wystar-
czajàcà liczb´ komórek rozrodczych te-
go paso˝yta, aby wywo∏aç epidemi´.”

Inne techniki rozprzestrzeniania pato-

genów opracowane w USA w latach
pi´çdziesiàtych polega∏y na ich rozpyla-
niu z samolotów szturmowych F-100,
F-105 i F-4C. T´ metod´ zastosowano
podczas zrzucania herbicydów w Wiet-
namie. Inna strategia polega∏a na wy-
korzystaniu bezza∏ogowych, swobod-
nie przemieszczajàcych si´ balonów,
które przenosi∏y automatyczne urzàdze-
nia rozpylajàce.

Amerykaƒskie prace nad Êrodkami

do niszczenia upraw przerwano wraz
z decyzjà o jednostronnym odstàpieniu
od programu zbrojeƒ biologicznych. In-
formacje uzyskane od uciekinierów ze
Zwiàzku Radzieckiego wskazujà, ˝e
prowadzono tam badania nad tego typu
bronià do czasu rozpadu tego paƒstwa
w 1991 roku. Do momentu odkryç do-
konanych w Iraku w 1995 roku przez
United Nations Special Commission nie-
wiele wiedziano o tego typu badaniach
w innych paƒstwach.

Rosnàce zagro˝enie?

W XXI wieku zarówno kraje wysoko

uprzemys∏owione, jak i rozwijajàce si´
nadal b´dà mia∏y powody, aby obawiaç
si´ swoich wrogów – czy b´dà to inne
paƒstwa, ugrupowania polityczne, czy
terroryÊci – jeÊli zdecydujà si´ oni na
u˝ycie broni biologicznej niszczàcej
uprawy. Wi´kszoÊç chorób roÊlin roz-
przestrzeniajàcych si´ b∏yskawicznie
w czasie jednego sezonu wegetacyjne-
go ma krótki okres inkubacji i w widocz-
ny sposób uszkadza liÊcie. W USA ist-

niejà sprawne s∏u˝by wspomagajàce rol-
ników, które najprawdopodobniej szyb-
ko dostrzeg∏yby szerzàcà si´ chorob´
i zaleci∏y stosowanie kosztownych pe-
stycydów w celu zduszenia epidemii
w zarodku. Tego rodzaju metody nad-
zoru wymagajà jednak nak∏adów finan-
sowych, na które cz´sto nie staç paƒstw
biedniejszych.

Rozwini´te kraje Ameryki Pó∏nocnej

i zachodniej Europy nara˝one sà na in-
nego rodzaju niebezpieczeƒstwo, zwià-
zane z powszechnà praktykà uprawy
tylko jednej czy dwóch odmian wa˝nych
gospodarczo roÊlin. Monokultury sà bar-
dzo wra˝liwe na choroby wywo∏ane
przez rasy patogenów atakujàce te w∏a-
Ênie odmiany. Wróg mo˝e rozsiaç choro-
botwórcze drobnoustroje, gdy warunki
pogodowe i stadium rozwojowe roÊlin
uprawnych b´dà sprzyja∏y regionalnej
epidemii. Nawet jeÊli zaatakowanemu
krajowi uda si´ jà powstrzymaç, zanim
spowoduje powszechne spustoszenie,
to i tak poniesie on powa˝ne straty.

Trwajàca obecnie rewolucja w dzie-

dzinie biotechnologii i in˝ynierii gene-
tycznej daje wi´ksze mo˝liwoÊci krajom
zainteresowanym rozwojem broni bio-
logicznej, równoczeÊnie czyniàc jà bar-
dziej groênà. Prowadzi si´ badania
majàce na celu poznanie genomów ro-
Êlinnych i wspó∏zale˝noÊci pomi´dzy
roÊlinami a ich patogenami. Choç mo-
gà one zaowocowaç zwi´kszeniem plo-

nów, to stajà si´ te˝ u˝yteczne w opra-
cowywaniu coraz doskonalszych rodza-
jów broni biologicznej s∏u˝àcej do nisz-
czenia upraw. Naukowcy potrafià
wyprodukowaç rasy chorobotwórczych
mikroorganizmów, które wywo∏ujà
ci´˝sze postaci choroby, sà oporne na
dzia∏anie konwencjonalnych pestycy-
dów i prze˝ywajà w wi´kszym zakre-
sie temperatur i wilgotnoÊci.

Roboczy raport ONZ wymienia 10

patogenów roÊlin uprawnych o zasi´-
gu ogólnoÊwiatowym, które da si´ wy-
korzystaç jako broƒ biologicznà. Wi´k-
szoÊç roÊlin jadalnych o strategicznym
znaczeniu jest wra˝liwa na powodowa-
ne przez nie choroby, wÊród których do
najbardziej niszczycielskich nale˝à rdza
pszenicy, g∏ownia trzciny cukrowej i za-
raza ry˝u. Zagro˝one sà równie˝ kuku-
rydza, ziemniaki, ró˝ne gatunki roÊlin
stràczkowych, rozmaite drzewa i krze-
wy owocowe oraz kawa. Celem ataku
mo˝e byç tak˝e sosna, która ma du˝e
znaczenie gospodarcze jako cenne êró-
d∏o drewna.

Obecnie, gdy zimna wojna nale˝y ju˝

do przesz∏oÊci, naciski polityczne i sank-
cje gospodarcze sà równie istotne jak
bezpoÊrednie dzia∏ania wojenne; mo˝li-
woÊç pozbawienia jakiegoÊ paƒstwa

52 Â

WIAT

N

AUKI

Listopad 1999

UPRAWY ZIEMNIAKÓW mogà zostaç
zniszczone przez zaraz´ ziemniaka. Po-
wy˝sze zdj´cia ukazujà roÊliny zdrowe
(u góry z lewej) i chore (u góry z prawej). Na-
wet w niewielkim stopniu pora˝one ziem-
niaki

(obok) nie nadajà si´ do jedzenia. Cho-

roba ta, która spowodowa∏a kl´sk´ g∏odu
w Irlandii w 1845 roku, mo˝e staç si´ pot´˝-
nà bronià biologicznà.

HOLT STUDIOS INTERNATIONAL

Photo Researches, Inc. (z

lewej);

NIGEL CATTLIN/ HOLT STUDIOS INTERNATIONAL

Photo Researches, Inc. (z

prawej)

RANDAL C. ROWE

Ohio State University

wa˝nych zasobów w wyniku wywo∏a-
nia epidemii czyni z patogenów roÊlin
uprawnych niezwykle skutecznà broƒ.
Zakaz rozwijania i stosowania tego typu
metod powinien byç zatem jednym
z istotniejszych elementów w kampanii
na rzecz powszechnego przestrzegania
postanowieƒ Konwencji o zakazie bro-
ni bakteriologicznej.

Wkrótce po zakoƒczeniu w 1991 roku

wojny w Zatoce Perskiej odby∏o si´ w
Genewie wiele spotkaƒ dotyczàcych te-
go problemu. Aby osiàgnàç zamierzony
cel, konieczne jest ustanowienie skute-
cznych metod kontroli. Nale˝a∏oby za-
tem powo∏aç specjalnà organizacj´, któ-
ra weryfikowa∏aby oÊwiadczenia po-
szczególnych krajów o posiadaniu urzà-
dzeƒ do wytwarzania broni biologicz-
nej. Organizacja ta powinna byç tak˝e
uprawniona do przeprowadzania in-
spekcji na terenie tych paƒstw. Trzeba
równie˝ wprowadziç klauzul´ zezwala-
jàcà na niespodziewane kontrole, które
w przypadkach podejrzeƒ o naruszanie
konwencji przeprowadzano by „w do-
wolnym momencie, miejscu i bez mo˝li-
woÊci odmowy”. Posàdzenie o u˝ycie
broni biologicznej upowa˝nia∏oby tak˝e
do badania terenu, który przypuszczal-
nie zosta∏ zaatakowany w ten w∏aÊnie
sposób.

USA, Unia Europejska i liczne paƒ-

stwa konsekwentnie popierajà wprowa-
dzenie procedur kontrolnych, co mo˝e
doprowadziç do zawarcia odpowied-
niego porozumienia jeszcze przed 2001
rokiem (kiedy to zaplanowana jest kon-
ferencja Five-Year Review poÊwi´cona
konwencji), nie daje to jednak gwa-
rancji na osiàgni´cie jednomyÊlnoÊci.
Oprócz powa˝nych problemów natury
technicznej wynikajàcych z wprowa-
dzania systemu kontroli pozostaje wie-
le zasadniczych przeszkód politycznych.
Istotna linia podzia∏u przebiega mi´dzy
paƒstwami wysoko uprzemys∏owiony-
mi a rozwijajàcymi si´; sprawa dotyczy
uzgodnienia stopnia pomocy naukowo-
-technicznej obj´tej procedurami kon-
trolnymi. Sam protokó∏ powinien byç

tak sformu∏owany, aby zapobiegajàc
nielegalnemu transferowi zaawansowa-
nych technologii wytwarzania broni bio-
logicznej do paƒstw, które jej nie posia-
dajà, równoczeÊnie nie pozbawia∏ ich
zgodnego z prawem dost´pu do tech-
nologii wykorzystywanej w celach po-
kojowych. Du˝e firmy biotechnologicz-
ne obawiajà si´ tak˝e strat wskutek
ujawnienia tajemnic przemys∏owych
podczas przeprowadzanych kontroli.
Niektóre paƒstwa mogà ponadto dà˝yç
do zarezerwowania sobie prawa pro-
dukcji broni biologicznej.

JeÊli wysi∏ki zmierzajàce obecnie do

powszechnego przestrzegania posta-

nowieƒ Konwencji o zakazie broni bak-
teriologicznej nie przyniosà rezultatu,
staniemy wobec perspektywy niekon-
trolowanej produkcji wa˝nej kategorii
broni masowej zag∏ady, i to w dobie co-
raz szybszego rozwoju nauki i techno-
logii. W ciàgu najbli˝szych kilkudzie-
si´ciu lat mo˝e to doprowadziç do
powstania wielu biologicznych Êrod-
ków ra˝enia nowej generacji; cz´Êç z
nich z pewnoÊcià b´dzie niszczyç upra-
wy roÊlin jadalnych, od których zale˝y
wy˝ywienie miliardów ludzi na ca∏ej
naszej planecie.

T∏umaczy∏

Tomasz ¸´ski

Â

WIAT

N

AUKI

Listopad 1999 53

Informacje o autorach

PAUL ROGERS, SIMON WHITBY i MALCOLM DANDO sà pracow-

nikami Wydzia∏u Problemów Pokoju w University of Bradford w An-

glii. Rogers, dziekan tego wydzia∏u, uzyska∏ doktorat w dziedzinie

patologii roÊlin i wyk∏ada∏ w Imperial College w Londynie. W ciàgu

ostatnich 20 lat zajmowa∏ si´ konfliktami dotyczàcymi zasobów na-

turalnych i bezpieczeƒstwem mi´dzynarodowym. Whitby, który jest

asystentem na Wydziale Problemów Pokoju, koƒczy prac´ doktorskà

na temat historii programów zbrojeƒ biologicznych obejmujàcych

roÊliny uprawne. Dando uzyska∏ doktorat w dziedzinie neurofizjolo-

gii w University of St. Andrews w Szkocji i jest zatrudniony na stano-

wisku profesora w University of Bradford, gdzie zajmuje si´ proble-

mami bezpieczeƒstwa mi´dzynarodowego. Kieruje równie˝ progra-

mem majàcym na celu zwi´kszenie skutecznoÊci Konwencji o zakazie

broni bakteriologicznej.

Literatura uzupe∏niajàca

ANTI-CROP BIOLOGICAL WARFARE – IMPLICATIONS OF THE IRAQI AND U.S.

PROGRAMS

. Simon Whitby i Paul Rogers, Defense Analysis, vol. 13,

nr 3, ss. 303-318, 1997.

PLANT PATHOLOGY

. Wyd. IV. George N. Agrios; Academic Press, 1997.

BIOTECHNOLOGY, WEAPONS AND HUMANITY

. Malcolm Dando; British Me-

dical Association, Harwood Academic Publishers, 1999.

Program Uniwersytetu w Bradford na rzecz zwi´kszenia skutecznoÊci

Konwencji o zakazie broni bakteriologicznej (The Bradford Program

on Strengthening the Biological and Toxin Weapons Convention) jest

dost´pny w witrynie internetowej www.brad.ac.uk/acad/sbtwc

The Chemical and Biological Warfare Conventions Bulletin wydawany

przez Harvard-Sussex Program on CBW Armament and Arms Limi-

tation jest dost´pny w witrynie internetowej fas-www.ha-

rvard.edu/~hsp/

Cudowna broƒ czy kielich z cykutà:

wojna biologiczna z narkotykami

K

ongres USA zaakceptowa∏ w roku ubieg∏ym program walki z narkomanià, które-
go koszt szacuje si´ na 23 mln dolarów, a jednym z jego elementów sà badania

nad patogenami roÊlin. WÊród potencjalnych obiektow roÊlinnych sà takie, z których
otrzymuje si´ narkotyki, na przyk∏ad kokain´, heroin´ i marihuan´. Zwolennicy tego
programu uznali, ˝e mo˝e to spowodowaç prze∏om w walce z narkomanià. Zdaniem par-
lamentarzysty z Florydy Billa McColluma, jednego ze wspó∏-
twórców ustawy, „wszystko wskazuje na to, ˝e dzi´ki tej techno-
logii mamy szans´ zyskaç du˝à przewag´ w wojnie z narkotyka-
mi [...]. Byç mo˝e b´dzie to nasza cudowna broƒ.”

Artyku∏ pierwszy Konwencji o zakazie broni bakteriologicznej

z 1972 roku zabrania prowadzenia badaƒ, produkcji i magazy-
nowania czynników biologicznych przeznaczonych do zasto-
sowania w konflikcie zbrojnym. Wymienia tak˝e Êrodki biologicz-
ne, „których u˝ycie nie ma na celu profilaktyki, ochrony lub
innych pokojowych zadaƒ”. Zwolennicy stosowania patoge-
nów przeciwko roÊlinom s∏u˝àcym do produkcji narkotyków ar-
gumentujà, ˝e mo˝na by to czyniç we wspó∏pracy z krajami,
w których prowadzi si´ tego typu uprawy.

Przeciwnicy tych planów majà kilka zastrze˝eƒ. Po pierwsze,

wywo∏ane epidemie w pewnych warunkach przenoszà si´ na in-
ne gatunki roÊlin. Po drugie, patogeny mogà jednak zostaç u˝y-
te w regionach, w których produkuje si´ narkotyki, bez zgody zainteresowanych paƒstw.
Podczas gdy takie post´powanie bywa niekiedy aprobowane przez agencje ds. zwal-
czania narkomanii, jest niemal pewne, ˝e zostanie potraktowane jako naruszenie kon-
wencji, poniewa˝ stanowi∏oby groêny precedens. Najpowa˝niejsze zastrze˝enie do-
tyczy jednak tego, ˝e opracowanie biologicznych metod niszczenia roÊlin, z których
wytwarza si´ narkotyki, w sposób nieunikniony wià˝e si´ z uzyskaniem bogatej wie-
dzy i doÊwiadczenia. Te zaÊ bez trudu mog∏yby zostaç wykorzystane do wytworzenia
groênej broni biologicznej, której cel stanowi∏yby uprawy roÊlin jadalnych.

Krasnodrzew pospolity

STEVEN R. KING

Peter Arnold, Inc.