PROBLEMY KRYMINALISTYKI 255/07

10

Mowa cia³a czy te¿ komunikacja

niewerbalna to pojêcie znane ju¿ od
d³u¿szego czasu, niemniej szczegól-
ne zainteresowanie t¹ dziedzin¹ daje
siê zauwa¿yæ dopiero od po³owy XX
wieku. Odczytywanie mowy cia³a to
element praktycznej znajomoœci za-
chowania siê cz³owieka. Wiedza taka
jest przydatna zarówno w ¿yciu pry-
watnym, jak i zawodowym.

Przes³uchanie jest szczególn¹ sy-

tuacj¹, niew¹tpliwie doœæ stresuj¹c¹
dla osoby przes³uchiwanej st¹d prze-
badanie gestów wykonywanych pod-
czas trwania tej czynnoœci mo¿e byæ
niezwykle interesuj¹ce.

Badanie mowy cia³a w trakcie

przes³uchania jest o tyle istotne, ¿e
wiedza uzyskana na tej podstawie
mo¿e stanowiæ znakomite uzupe³nie-
nie informacji zebranych w sposób
tradycyjny. Wyczulenie na niewerbal-
ne sygna³y wysy³ane przez przes³u-
chiwanego mo¿e równie¿ u³atwiæ
ocenê uzyskanego dowodu.

Niniejszy artyku³ stanowi próbê

przybli¿enia problematyki komunika-
cji niewerbalnej jako jednego z kryte-
riów oceny wiarygodnoœci osoby
przes³uchiwanej, a jednoczeœnie pre-
zentuje wyniki badañ przeprowadzo-
nych w maju, czerwcu i listopadzie
2003 r. w S¹dzie Rejonowym w Kato-
wicach podczas przygotowañ do pi-
sania pracy magisterskiej przez au-
torkê w Katedrze Kryminalistyki na
Wydziale Prawa i Administracji Uni-
wersytetu Œl¹skiego. Badania te mia-
³y na celu ustalenie, czy istniej¹ ró¿-
nice w komunikacji niewerbalnej nie-
letnich (dzieci) oraz osób doros³ych,
a w konsekwencji okreœlenie charak-
teru tych ró¿nic, tak pod wzglêdem

iloœciowym, jak i jakoœciowym. Arty-
ku³ pomija aspekty proceduralne oraz
inne ni¿ mowa cia³a aspekty krymina-
listyczne dotycz¹ce przes³uchania. O
rozró¿nieniu proceduralnym pojêæ
„przes³uchanie” i „wys³uchanie”
szerzej w dalszej czêœci.

Pojêcie mowy cia³a

Rozwa¿ania dotycz¹ce mowy cia-

³a jako jednego z kryteriów wiarygod-
noœci osoby przes³uchiwanej nale¿y
rozpocz¹æ od ustalenia znaczenia tej
nazwy. W rozumieniu potocznym mo-
wa cia³a, czy te¿ komunikacja nie-
werbalna, oznacza porozumiewanie
siê bez u¿ycia s³ów – za pomoc¹ ge-
stów, mimiki czy spojrzeñ. W literatu-
rze zajmuj¹cej siê t¹ problematyk¹
mo¿na spotkaæ ró¿ne definicje, od
prostych do precyzyjnych i z³o¿o-
nych. Do najprostszych zalicza siê te,
które komunikacjê niewerbaln¹ okre-
œlaj¹ po prostu jako porozumiewanie
siê bez u¿ycia s³owa mówionego.
Z³o¿one definicje wskazuj¹, ¿e cho-
dzi o zachowanie obejmuj¹ce sygna-
³y pozbawione s³ów lub uzupe³niaj¹-
ce s³owa z wykorzystaniem takich
elementów jak: mimika, ruchy cia³a,
cechy fizyczne i œrodowiskowe oraz
sposób wypowiadania s³ów. Cech¹
wszystkich definicji jest podkreœlanie,
¿e chodzi o porozumiewanie bez u¿y-
cia s³owa mówionego i pisanego.
Obejmuj¹ ka¿dy rodzaj przekazu wy-
wieraj¹cego wp³yw na odbiorcê

1

.

Komunikacja niewerbalna nie jest

pojêciem nowym. Twórca teorii ewolu-
cji – Karol Darwin – swoj¹ prac¹ pt.
„Wyra¿anie emocji przez ludzi i zwie-
rzêta” (1872) zapocz¹tkowa³ badania

nad wyrazem twarzy i mow¹ cia³a. Mi-
mo to zainteresowanie t¹ tematyk¹
przybra³o na sile dopiero w po³owie
XX wieku. Dotychczas zdo³ano opisaæ
ponad milion zachowañ i sygna³ów
okreœlanych mianem niewerbalnych.

Antropolog Albert Mehrabian na

podstawie przeprowadzonych badañ
ustali³, ¿e informacje uzyskiwane np.
podczas rozmowy tylko w 7% pocho-
dz¹ ze s³ów. 38% stanowi¹ informa-
cje wynikaj¹ce z tonu g³osu, jego bar-
wy itp., natomiast a¿ 55% treœci ko-
munikatu uzyskuje siê z odczytywa-
nia sygna³ów niewerbalnych

2

.

Psycholog R. Birdwhistell obliczy³,

¿e przeciêtny cz³owiek mówi nie d³u-
¿ej ni¿ 10–20 minut dziennie, a zda-
nie na ogó³ trwa 2,5 sekundy, co po-
zwoli³o stwierdziæ, ¿e tylko 35% roz-
mowy stanowi sk³adnik s³ownikowy.
Natomiast 65% to informacje, które
nie pochodz¹ ze s³ów

3

.

Czemu zatem s³u¿y i jakie funkcje

spe³nia komunikacja niewerbalna?
Generalnie badacze przedmiotu zga-
dzaj¹ siê, ¿e przekaz s³owny – wer-
balny – s³u¿y komunikowaniu infor-
macji, faktów. Z kolei kana³ niewer-
balny transportuje postawy, emocje
czy nastroje

4

.

Je¿eli chodzi o funkcje, to wskazu-

je siê na komunikacjê niewerbaln¹ ja-
ko na substytut werbalnego przekazu
wiadomoœci. Pe³ni ona zatem okre-
œlone funkcje spo³eczne.

W. G³odowski dokona³ systematy-

zacji ró¿nych funkcji komunikacji nie-
werbalnej, wyodrêbniaj¹c piêæ g³ów-
nych:

informacyjn¹,

definiowania i wspierania prze-

kazów werbalnych,

Anna Liskowec

Mowa cia³a i praktyczne mo¿liwoœci
wykorzystania wiedzy z tej dziedziny
w œwietle wyników badañ
zachowañ niewerbalnych
podczas wys³uchania dzieci i doros³ych

wyra¿ania postaw i emocji,

definiowania relacji,

kszta³towania i kierowania wra-

¿eniami

5

.

Podstawow¹ funkcj¹ jest z pewno-

œci¹ funkcja informacyjna. Warto
zwróciæ uwagê, ¿e nie zawsze osoba
wysy³aj¹ca sygna³ ma œwiadomoœæ
przekazywania informacji. Nieumyœl-
ny przekaz mo¿e dotyczyæ w³asnej
postawy, sk³onnoœci, cech osobowo-
œci. Druga funkcja dotyczy wzajem-
nych powi¹zañ kana³u niewerbalne-
go ze s³owami. Komunikat niewerbal-
ny mo¿e powtarzaæ, potwierdzaæ
b¹dŸ te¿ zaprzeczaæ wypowiadanym
s³owom. Mowa cia³a mo¿e równie¿
s³u¿yæ uzupe³nianiu, precyzowaniu
wypowiedzi czy te¿ akcentowaniu
pewnych fragmentów przekazów mó-
wionych. Komunikacja niewerbalna
pozwala na wyra¿enie swoich emocji,
postaw, okazywanie radoœci, smutku,
szczêœcia, rozpaczy itp. Definiuje
równie¿ relacje interpersonalne, daje
mo¿liwoœæ rozpoznania uczuæ wzglê-
dem siebie wewn¹trz okreœlonego
kontekstu, informuje o wzajemnym
zaufaniu, sympatii, pobudzeniu emo-
cjonalnym, dominacji. Ostatnia ze
wspomnianych funkcji – kszta³towa-
nie i kierowanie wra¿eniami – pozwa-
la na stworzenie pewnej stereotypi-
zowanej charakterystyki tak w³asnej
osoby, jak i rozmówcy

6

.

Mimika, gesty r¹k i nóg, postawa

ca³ego cia³a mówi¹ co najmniej tyle
samo co przekaz jêzykowy. Mog¹
byæ te¿ równie niejednoznaczne, co
s³owa. Sens wypowiedzi i pe³n¹ jej
treœæ mo¿na uzyskaæ dopiero, ³¹-
cz¹c sekwencje gestów, podobnie
jak w przypadku s³ów i zdañ

7

.

Istotn¹ kwesti¹ jest równie¿ okre-

œlenie, czy sygna³y niewerbalne s¹
wrodzone, genetyczne czy te¿ wy-
uczone i kulturowe. Badania przepro-
wadzone wœród osób pochodz¹cych
z ró¿nych kultur, ludzi pozbawionych
wzroku i s³uchu (a co za tym idzie,
niemog¹cych nauczyæ siê pewnych
sygna³ów), a tak¿e obserwacje cz³e-
kokszta³tnych pokaza³y, ¿e pewne ge-
sty s¹ wspólne dla wszystkich tych
grup, np. umiejêtnoœæ ssania u na-
czelnych. Eibl-Eibesfeldt odkry³ rów-
nie¿, ¿e dzieci g³uchonieme od uro-

dzenia potrafi¹ siê uœmiechaæ. Jest to
zatem umiejêtnoœæ uniezale¿niona od
uczenia siê czy naœladownictwa, ma
charakter wrodzony

8

. Równie¿ inne

zachowania mimiczne wydaj¹ siê
przybieraæ podobne formy w ró¿nych
kulturach

9

. Ekman, Friesen i Soren-

sen ustalili, i¿ ka¿da kultura w celu
wyra¿enia emocji pos³uguje siê tymi
samymi podstawowymi wyrazami
twarzy, co prowadzi do wniosku, ¿e
s¹ one wrodzone, nie zaœ wyuczone.

Z drugiej strony istnieje równie¿

wiele gestów, które s¹ uwarunkowa-
ne kulturowo. Nale¿y do nich kó³ko
(znak „OK”), uniesiony kciuk i znak
„V”. Znak „OK”, który na ogó³ niesie
ze sob¹ informacjê, ¿e „wszystko
jest w porz¹dku”, „nie ma problemu”,
w pewnych miejscach œwiata ma in-
ne znaczenie. Na przyk³ad w Japonii
mo¿e oznaczaæ pieni¹dze, a w nie-
których pañstwach basenu Morza
Œródziemnego symbolizuje otwór
i stosuje siê go dla okreœlenia mê¿-
czyzn o sk³onnoœciach homoseksu-
alnych. Z kolei kciuk uniesiony do
góry to znak stosowany przez auto-
stopowiczów. Mo¿e równie¿ ozna-
czaæ poparcie, aprobatê. Niemniej
np. w Grecji niesie on ze sob¹ obe-
l¿yw¹ treœæ w rodzaju „mam ciê
gdzieœ”. Zaœ dla Amerykanów, Au-
stralijczyków czy Anglików oznacza
on po prostu liczbê piêæ, bowiem li-
cz¹c na palcach rozpoczynaj¹ oni od
palca wskazuj¹cego. Znak „V” spo-
pularyzowa³ Winston Churchill jako
znak zwyciêstwa. Ma on jednak taki
sens, gdy wnêtrze d³oni jest zwróco-
ne na zewn¹trz, w przeciwnym razie
w Wielkiej Brytanii ma on wulgarne
znaczenie „mam ciê gdzieœ”. W wielu
europejskich krajach znak ten sym-
bolizuje równie¿ liczbê dwa

10

.

Powy¿sze przyk³ady zwracaj¹

uwagê na istotny element interpreta-
cji przekazu niewerbalnego – miano-
wicie na kontekst wypowiedzi. Te sa-
me gesty, np. czerwienienie siê, roz-
pinanie koszuli, pocenie, gwa³towne
oddechy mog¹ oznaczaæ podczas
przes³uchania strach, próbê k³am-
stwa. Mog¹ byæ jednak wynikiem
przebywania w dusznym, nieprzewie-
trzonym pomieszczeniu. Nadto na
mowê cia³a mog¹ wp³ywaæ te¿ wy-

uczony zawód i preferowany ubiór
przes³uchiwanego

11

.

Przeprowadzone przez lingwistów

badania wykaza³y równie¿, ¿e istnie-
je relacja pomiêdzy zajmowan¹ pozy-
cj¹, posiadan¹ przez dan¹ osobê
w³adz¹ lub jej presti¿em a sposobem
wys³awiania siê. Im wy¿sza pozycja
spo³eczna, tym ³atwiej przychodzi po-
rozumiewanie siê przy u¿yciu s³ów.
Wed³ug badañ pozycja jest w prosty
sposób zwi¹zana z liczb¹ ruchów cia-
³a danej osoby. Im wy¿szy status
spo³eczno-ekonomiczny, tym mniej
wykonuje siê gestów

12

.

Istotn¹ kwesti¹ w rozwa¿aniach

dotycz¹cych mowy cia³a jako jedne-
go z kryteriów wiarygodnoœci zeznañ
czy wyjaœnieñ jest pytanie: czy mo¿-
na fa³szowaæ „jêzyk cia³a”? Wiêk-
szoœæ badaczy jest zdania, ¿e nie jest
to mo¿liwe. Wskazuj¹ na brak zgod-
noœci, który musia³by wyst¹piæ po-
miêdzy u¿yciem g³ównych gestów,
mikrosygna³ów a wypowiadanymi
s³owami. Gdyby œwiadek pos³ugiwa³
siê gestami wyra¿aj¹cymi szczeroœæ,
np. okazywa³ otwarte d³onie, a jedno-
czeœnie k³ama³, to zdradzi³yby go tak
zwane mikrogesty. Nale¿¹ do nich
np. zwê¿one Ÿrenice, drgaj¹ce miê-
œnie twarzy, uciekaj¹cy wzrok czy
zwiêkszona potliwoœæ

13

.

Nie oznacza to jednak, ¿e zupe³-

nie nie mo¿na wp³ywaæ na przekaz
pozawerbalny. Mo¿na doskonaliæ ge-
sty po to, by minimalizowaæ sprzecz-
noœæ informacji wysy³anych podczas
wypowiedzi. S¹ na to dwa sposoby.
Mo¿na trenowaæ gesty „w³aœciwe” dla
danej sytuacji, np. k³ami¹c œwiado-
mie u¿ywaæ jak najszerszej gamy
tzw. gestów szczeroœci. Drugi sposób
to ograniczanie gestykulacji

14

.

Maj¹c powy¿sze na uwadze, nale-

¿y stwierdziæ, i¿ znajomoœæ znacze-
nia zachowañ niewerbalnych mo¿e
byæ pomocna przy dokonywaniu oce-
ny wiarygodnoœci osoby przes³uchi-
wanej. Niemniej podkreœla siê, ¿e nie
mo¿e to byæ jedyne kryterium takiej
oceny ani te¿ kryterium podstawowe.
Zasadnicze znaczenie dla kryminali-
styka czy procesualisty winna mieæ
informacja jêzykowa. Komunikacja
niewerbalna mo¿e mieæ jedynie zna-
czenie uzupe³niaj¹ce

15

.

PROBLEMY KRYMINALISTYKI 255/07

11

Mowa cia³a
jako kryterium wiarygodnoœci
osoby przes³uchiwanej

Istnieje wiele metod oceny wiary-

godnoœci osoby przes³uchiwanej,
które pos³uguj¹ siê zró¿nicowanymi
kryteriami wiarygodnoœci. Metody te
s¹ pewnym schematem dzia³ania.
Nie mo¿na przyj¹æ, ¿e daj¹ one jed-
noznaczn¹ odpowiedŸ na to, czy
przes³uchiwany k³amie czy te¿ nie.
Ostatecznie to organ wydaj¹cy decy-
zjê zweryfikuje wartoœæ dowodu,
opieraj¹c siê na zawartej w kodek-
sach – np. w art. 7 k.p.k. – zasadzie
swobodnej ceny dowodów.

Z uwagi na to, ¿e problematyka

metod oceny wiarygodnoœci osoby
przes³uchiwanej jest niezwykle z³o¿o-
na, autorka ograniczy siê jedynie do
przyk³adowego wymienienia tych
metod, które zawieraj¹ kryterium ko-
munikacji niewerbalnej.

Jedn¹ z metod oceny wiarygodno-

œci jest metoda opracowana przez
Hansa Szewczyka i Eckarda Litman-
na. Uczeni wyró¿niaj¹ siedem kryte-
riów oceny zeznañ. Jedno z nich sta-
nowi analiza zachowania podczas
sk³adania zeznania, czyli analiza za-
chowañ niewerbalnych

16

. Wspo-

mniana metoda pos³uguje siê ró¿no-
rodnymi kryteriami oceny, st¹d wyda-
je siê, i¿ pozwala na uzyskanie w to-
ku przes³uchania mo¿liwie szerokiej
wiedzy na temat œwiadka i o sprawie.

Modelem, który równie¿ uwzglêd-

nia zachowania jest model stworzony
przez Guntera Kohnkena. Stanowi on
próbê po³¹czenia metod stosowa-
nych w analizie psychologicznej
z

metodami kryminalistycznymi.

Opiera siê na teorii komunikacji inter-
personalnej

17

.

Najpe³niejsz¹ i jednoczeœnie naj-

dok³adniejsz¹ metod¹ oceny wiary-
godnoœci zeznañ jest model Friedri-
cha Arntzena. Wymienia on kryteria,
które porz¹dkuje w cztery grupy. Kry-
teria wchodz¹ce w sk³ad trzeciej gru-
py dotycz¹ sposobu zeznawania.
Analizuje siê tutaj uczuciowe uczest-
nictwo w prze¿ywanych ponownie
faktach, nieudolnoœæ oraz sposób ze-
znawania, który nie jest sterowany

18

.

Model Arntzena nie pos³uguje siê za-

chowaniami niewerbalnymi jako kry-
terium oceny wiarygodnoœci œwiadka.
Niemniej Ewa Gruza, rozwa¿aj¹c
kwestiê niesterowanych zeznañ
w tym modelu, opisuje, jak wygl¹daj¹
zeznania szczere i nieszczere. Przy
tych ostatnich wskazuje na objawy,
które mo¿na nazwaæ zachowaniami
niewerbalnymi

19

.

Zasygnalizowane wy¿ej modele

pozwalaj¹ na wyró¿nienie grupy kry-
teriów, które maj¹ uniwersalny cha-
rakter z punktu widzenia wiarygodno-
œci zeznañ. Nale¿¹ do nich: motywa-
cja, sta³oœæ, oryginalnoœæ przekazu,
emocji, styl wypowiedzi (jêzyk), a tak-
¿e reakcje niewerbalne. Wspomnia-
ne kryteria nie wyczerpuj¹ ca³ej ich li-
sty, ale ze wzglêdu na ich uniwersal-
ny charakter, ³atwoœæ obserwacji
i oceny wydaj¹ siê najw³aœciwsze do
praktycznego wykorzystania

20

.

Badania ankietowe, jakie przepro-

wadzono wœród sêdziów i prokurato-
rów, przynios³y interesuj¹ce wyniki.
O ile w wypowiedziach-wywiadach
eksponowano czêste pos³ugiwanie
siê kryterium zachowañ pozawerbal-
nych, to w ankietach wygl¹da³o to
inaczej. Tylko 20,9% ankietowanych
odwo³ywa³o siê do tego kryterium

21

.

Wyniki te wskazuj¹, ¿e zachowania
niewerbalne brane s¹ pod uwagê
przy dokonywaniu oceny wiarygod-
noœci zeznañ. Niemniej nie stanowi¹
one kryterium podstawowego, a tym
bardziej jednego kryterium oceny.

Mowa cia³a dzieci i doros³ych
w œwietle wyników
badañ empirycznych

Badania, których wyniki przytacza

siê w niniejszym artykule, przeprowa-
dzono w S¹dzie Rejonowym w Kato-
wicach, w Wydziale V – Rodzinnym
i Nieletnich, w trakcie pisania pracy
magisterskiej. Podczas piêciu sesji
wys³uchañ (tj. w maju, czerwcu oraz
listopadzie 2003 r.) autorka zebra³a
materia³ badawczy w postaci 25 eg-
zemplarzy kwestionariuszy. Do ka¿-
dej sprawy, w której odbywa³o siê wy-
s³uchanie, zosta³ przyporz¹dkowany
jeden kwestionariusz – tabela zawie-
raj¹ca zestaw 54 zachowañ niewer-
balnych. Podczas wys³uchania za-

znaczano w kwestionariuszu wyst¹-
pienie danego gestu b¹dŸ to w rubry-
ce dotycz¹cej nieletniego b¹dŸ osoby
doros³ej. W ten sposób uzyskano da-
ne dotycz¹ce mowy cia³a czterdzie-
stu nieletnich oraz czterdziestu osób
doros³ych.

W tym miejscu nale¿y poczyniæ

drobn¹ uwagê dotycz¹c¹ kwestii nor-
matywnego rozró¿nienia przes³ucha-
nia oraz wys³uchania. Przes³uchanie
jest powszechnie wykorzystywanym
sposobem przeprowadzania dowo-
dów. Ma ono zasadnicze znaczenie
w procedurze karnej, natomiast nieco
mniejsze w procedurze cywilnej,
gdzie dowód z dokumentu ma uprzy-
wilejowan¹ pozycjê w stosunku do in-
nych dowodów. Wys³uchanie, znane
jest zarówno w postêpowaniu proce-
sowym, jak i ustawie o postêpowaniu
w sprawach nieletnich. Nie jest ono
œrodkiem dowodowym, pozbawione
jest sankcji odpowiedzialnoœci karnej
za sk³adanie fa³szywych zeznañ, nie-
mniej tak oœwiadczenia, jak i wyja-
œnienia osób wys³uchiwanych winny
byæ zgodne z prawd¹, bior¹c pod
uwagê art. 3 k.p.c.

22

. Jakkolwiek

w ujêciu normatywnym przes³ucha-
nie i wys³uchanie ró¿ni¹ siê, jednak
ich cel jest ten sam – uzyskanie jak
najlepszych rezultatów w ustaleniu
prawdy. M. Korcyl-Wolska jest
zdania, ¿e doktryna nakazuje trakto-
wanie oœwiadczeñ z³o¿onych w trak-
cie wys³uchania jako dowodu z prze-
s³uchania w rozumieniu kodeksu po-
stêpowania cywilnego

23

.

Celem wspomnianych badañ by³o

ustalenie, czy istniej¹ ró¿nice iloœcio-
we i jakoœciowe w gestach wykony-
wanych przez nieletnich i przez oso-
by doros³e podczas wys³uchania,
a tak¿e odpowiedŸ na pytanie, co ge-
neralnie oznaczaj¹ zachowania nie-
werbalne tych dwóch grup. Autorka
nie dokonywa³a oceny wiarygodnoœci
poszczególnych zeznañ sk³adanych
w trakcie wys³uchañ.

Pocz¹tkowo kwestionariusze za-

wiera³y zestaw piêædziesiêciu czte-
rech gestów, jednak¿e w toku badañ
odnotowano tak¿e takie zachowania
niewerbalne, których wersja
wyjœciowa nie uwzglêdnia³a. W zwi¹z-
ku z tym wzbogacono je o dodatek za-

PROBLEMY KRYMINALISTYKI 255/07

12

tytu³owany „Inne zachowania niewer-
balne”.

Nale¿y dodaæ, ¿e choæ kwestiona-

riusze wymienia³y takie istotne sy-
gna³y niewerbalne, jak kolejno roz-
szerzenie i zwê¿enie Ÿrenic, niemniej
ich obserwacja podczas wys³uchañ
by³a dla badaj¹cej niemo¿liwa, ze
wzglêdu na zbytnie oddalenie od
obiektu badañ.

Wyniki badañ i ich omówienie

Przed omówieniem wyników prze-

prowadzonych badañ nale¿y poczy-
niæ kilka s³ów wprowadzenia. Bada-
nia przeprowadzono w oparciu o w³a-
snorêcznie skonstruowany kwestio-
nariusz, który zawiera³ 54 rodzaje ge-
stów, jakie mog¹ wyst¹piæ podczas
wys³uchania

24.

Czêœæ z nich zosta-

nie poni¿ej wyjaœniona.

Pierwszym zachowaniem niewer-

balnym ujêtym w kwestionariuszu by-
³o czerwienienie siê. Na 40 przeba-
danych nieletnich a¿ u 22 odnotowa-
no jego wystêpowanie (55%). Nato-
miast czerwieni³o siê tylko 5 na 40
doros³ych (12,5%). Jest to sygna³
wra¿liwoœci na dan¹ sprawê, zwykle
towarzyszy zdenerwowaniu. Na pod-
stawie tej cechy mo¿na stwierdziæ, i¿
nieletni zdecydowanie czêœciej zdra-
dzali oznaki zdenerwowania, co
zreszt¹ znajdzie potwierdzenie w in-
nych jeszcze gestach.

Kolejnym zachowaniem niewer-

balnym by³o tzw. carotid plus – doœæ
wyraŸne pulsowanie têtnic na szyi ja-
ko reakcja na dra¿liwe kwestie. Takie
zachowanie odnotowano tylko
u 1 nieletniego i 1 osoby doros³ej.

Silny stres wyra¿aj¹cy siê po-

przez poruszaj¹c¹ siê w dó³ i w górê
krtañ (jab³ko Adama) zanotowano
tylko u 2 nieletnich, natomiast brak
by³o takiego zachowania u osób do-
ros³ych.

G³owa przechylona w bok – gest

oznaczaj¹cy zainteresowanie spra-
w¹, podejmowanie decyzji, ocenê za-
s³yszanej wypowiedzi – odnotowano
u 14 nieletnich (tj. 35% badanych),
jak równie¿ u 14 doros³ych.

Postawê negatywn¹ wyra¿aj¹c¹

siê spuszczeniem g³owy zaobserwo-
wano u 6 nieletnich (15% badanych).

Ten sam gest wyst¹pi³ jedynie u 2 do-
ros³ych (5%).

Unikanie i odwracanie wzroku za-

uwa¿ono u 10 nieletnich (25% bada-
nych) i u 1 doros³ego (2,5%). Jest to
sygna³ blokady komunikacyjnej, „po-
kazowej obojêtnoœci” czy braku
szczeroœci danej osoby. Jednak¿e
bior¹c pod uwagê kolejne zachowa-
nie niewerbalne, tj. sta³y kontakt
wzrokowy, nale¿y stwierdziæ, ¿e na
ogó³ nieletni rozmówcy (wys³uchiwa-
ni) potrafili byæ te¿ otwarci. Cechê tê
zarejestrowano u 20 nieletnich (50%
badanych). Podczas wys³uchañ to
jednak u osób doros³ych zauwa¿ono
wiêksz¹ otwartoœæ, 30 osób (tj. 75%)
utrzymywa³o sta³y kontakt wzrokowy
z wys³uchuj¹cym.

Szybkie ruchy okiem oznaczaj¹ce,

¿e osoba badana jest wystraszona,
zauwa¿ono u 11 nieletnich (27,5%
badanych). Jest to kolejne zachowa-
nie niewerbalne, które wpisuje siê
w obraz du¿ego zdenerwowania nie-
letniego podczas wys³uchania. Takie
ruchy okiem odnotowano równie¿
u osób doros³ych, ale by³y to tylko
4 osoby (10% badanych).

W trakcie obserwacji odnotowano

wystêpowanie tzw. San-Pa-Ku, za-
uwa¿ono je u 10 nieletnich i 2 osób
doros³ych (odpowiednio 25% i 5%
badanych). To zachowanie okreœla
siê równie¿ mianem: „trzy bia³ka
oka”. W normalnych okolicznoœciach,
kiedy osoba patrzy przed siebie,
mo¿na zaobserwowaæ bia³e pola po
obu stronach têczówki. W czasie
„San-Pa-Ku” bia³e pole jest widoczne
równie¿ pod Ÿrenic¹. Oznacza ono
du¿y stres, napiêcie emocjonalne lub
k³amstwo.

Oczy szeroko otwarte oznaczaj¹-

ce kombinacjê strachu i zaskoczenia
odnotowano tylko u 1 osoby doros³ej,
natomiast wcale nie zauwa¿ono
u nieletnich.

Je¿eli chodzi o zachowania nie-

werbalne dotycz¹ce oczu, to nale¿y
wskazaæ na ich du¿¹ zmiennoœæ
w toku wys³uchania, zarówno w od-
niesieniu do nieletnich, jak i osób do-
ros³ych. Podczas jednego wys³ucha-
nia badany móg³ np. przez pewien
czas unikaæ wzroku i odwracaæ spoj-
rzenie, by w pewnym momencie ca³-

kowicie zmieniæ swoje zachowanie
i a¿ do koñca czynnoœci utrzymywaæ
sta³y kontakt wzrokowy z wys³uchuj¹-
cym.

Krêcenie nosem bêd¹ce wyrazem

narastaj¹cego napiêcia odnotowano
jedynie u 1 nieletniego, natomiast
gest ten nie wyst¹pi³ u doros³ych.

Zagryzanie warg towarzysz¹ce

chêci powstrzymania siê od powie-
dzenia czegoœ, zatajenia, niekoniecz-
nie jednak k³amstwa zauwa¿ono u 12
nieletnich (30% badanych). Taki sam
gest wykona³y tylko 2 osoby doros³e
(5%).

Czworo nieletnich (10% bada-

nych) mia³o lekko rozwarte usta, co
sugerowa³oby zdziwienie lub niepew-
noœæ. Je¿eli zaœ chodzi o doros³ych,
to zachowanie takie wyst¹pi³o tylko
u 1 doros³ego.

A¿ 18 nieletnich (45% badanych)

znacz¹co wzdycha³o, ujawniaj¹c tym
samym swój niepokój, lêk. Uczucia te
wyrazi³o równie¿ 8 osób doros³ych
(20% badanych).

Wymuszony uœmiech zanotowano

u 1 osoby nieletniej, natomiast u do-
ros³ych wcale.

Niezwykle charakterystyczne

skurcze miêœni twarzy sugeruj¹ce
k³amstwo zanotowano u 1 osoby nie-
letniej i u 1 osoby doros³ej. Jednocze-
œnie u tej samej osoby nieletniej za-
uwa¿ono równie¿ inne gesty wskazu-
j¹ce na k³amstwo, np. dotykanie no-
sa, pocieranie oka, pocieranie karku.
Je¿eli zaœ chodzi o wspomnian¹ oso-
bê doros³¹, to jednoczeœnie zaobser-
wowano u niej tzw. gesty szczeroœci
oraz utrzymywanie sta³ego kontaktu
wzrokowego. Wspomniane po³¹cze-
nie gestów wydaje siê paradoksem.
Po zakoñczeniu czynnoœci z udzia-
³em tej osoby wys³uchuj¹cy wskaza³,
¿e w œwietle zebranych w toku spra-
wy informacji osoba ta nie by³a jed-
nak szczera.

Kolejne zachowanie, trzymanie

d³oni na wysokoœci twarzy, sygnalizu-
j¹ce frustracjê, powstrzymywanie ne-
gatywnych odruchów, odnotowano
jedynie u 1 nieletniego, u doros³ych
wcale.

K³adzenie splecionych d³oni na

biurku wys³uchuj¹cego zauwa¿ono
u 1 nieletniego i 1 doros³ego. Gest

PROBLEMY KRYMINALISTYKI 255/07

13

ten oznacza frustracjê, trzymanie ne-
gatywnych emocji na wodzy.

Zachowaniem wyra¿aj¹cym to sa-

mo, co dwa poprzednie, jest w przy-
padku osoby siedz¹cej trzymanie
d³oni na kolanach. Takie u³o¿enie
d³oni zaobserwowano u 29 nieletnich
(72,5% badanych) oraz u 26 osób
doros³ych (65%). W³aœnie tym zacho-
waniem osoby doros³e najczêœciej
dawa³y wyraz swojej frustracji.

Gest tzw. szukania oparcia, tzn.

wtedy gdy palec znajduje siê w zaci-
œniêtej d³oni drugiej rêki, oznaczaj¹-
ce, i¿ badany nie bardzo wie, co ma
mówiæ, zatem niepewnoœæ, zauwa¿o-
no u 13 nieletnich (32,5% badanych)
i u 1 osoby doros³ej.

Pocieraj¹ce siê ³agodnie opuszki

palców – zachowanie oznaczaj¹ce,
¿e badany znajduje siê w k³opotliwej
sytuacji, nie ma chêci anga¿owania
siê w sprawê, która jest nie po jej my-
œli, odnotowano u 21 nieletnich
(52,5% badanych), zaœ tylko u 1 do-
ros³ego.

HermetycznoϾ oraz skrywanie

uczuæ objawiaj¹ce siê trzymaniem
r¹k g³êboko w kieszeniach zauwa¿o-
no tylko u 1 osoby nieletniej.

U 1 nieletniego zaobserwowano

tzw. zaciœniêt¹ piêœæ, oznaczaj¹c¹,
¿e dana osoba czuje siê dotkniêta,
nie pozwoli nikomu podejœæ bli¿ej sie-
bie. Gestu takiego nie zanotowano
u osób doros³ych.

Gestem, który uwa¿a siê za naj-

pe³niej wyra¿aj¹cy k³amstwo, jest
tzw. stra¿nik ust – wszystkie palce
zas³aniaj¹ usta, a jedynie kciuk
wspiera szczêkê. Mo¿liwe jest te¿,
¿e tylko kilka palców albo ca³a piêœæ
zas³ania usta. Zachowanie takie od-
notowano jedynie u 1 nieletniego
i u 1 osoby doros³ej. Niemniej nieco
delikatniejsze formy gestów zdradza-
j¹cych k³amstwo pojawi³y siê w wiêk-
szej liczbie. Dotykanie nosa wyst¹pi-
³o u 13 nieletnich (32,5% badanych)
i 7 osób doros³ych (17,5%), z kolei
pocieranie oka u 9 nieletnich (22,5%
badanych) i u 1 doros³ego. Co cieka-
we, w literaturze wskazuje siê, ¿e do-
tykanie nosa (czy te¿ pocieranie skó-
ry pod nosem) czêœciej spotyka siê
u doros³ych ni¿ u dzieci. Bior¹c pod
uwagê wyniki badañ dotycz¹ce ww.

gestów stricte zwi¹zanych z k³am-
stwem mo¿na z du¿¹ doz¹ ostro¿no-
œci pokusiæ siê o stwierdzenie, ¿e
w tej konkretnej przebadanej grupie
to wœród nieletnich pojawi³o siê wiê-
cej wypowiedzi nieszczerych ni¿
wœród osób doros³ych. Niemniej za-
znaczenia wymaga, ¿e przedmiotem
badañ nie by³a sama ocena wiary-
godnoœci zeznañ sk³adanych w toku
wys³uchania, a jedynie próba ustale-
nia, czy istniej¹ ró¿nice w komunika-
cji niewerbalnej doros³ych i dzieci.

Kolejny gest – drapanie po szyi

oznaczaj¹ce niepewnoœæ wyst¹pi³o
u 5 nieletnich (12,5% badanych)
i u 2 osób doros³ych (5%).

Pocieranie lub uderzenie w kark

bêd¹ce wyrazem k³amstwa, frustracji
lub z³oœci wyst¹pi³o u 1 nieletniego,
u doros³ych wcale. Podobna sytuacja
mia³a miejsce w odniesieniu do gestu
wyra¿aj¹cego opanowanie i otwar-
toœæ, tj. pocierania przodu g³owy.

Gest obronny, próba schronienia

przed trudn¹ niekorzystn¹ sytuacj¹,
w postaci tzw. standardowego skrzy-
¿owania r¹k, wykona³o 3 nieletnich
(7,5% badanych) i 2 osoby doros³e
(5%). Równie¿ do gestów maj¹cych
na celu dodanie sobie otuchy nale¿y
czêœciowe skrzy¿owanie r¹k zaob-
serwowane u 3 nieletnich (7,5% ba-
danych) i u 1 doros³ego.

Negatywne nastawienie zobrazo-

wane poprzez chwytanie d³oñmi ra-
mion odnotowano u 2 nieletnich (5%
badanych), natomiast u doros³ych
wcale.

Zachowanie wyra¿aj¹ce pewnoœæ

siebie b¹dŸ agresjê, czyli tzw. sztyw-
ne ramiona, wychwycono u 2 osób
nieletnich. U jednej zachowanie to
by³o po³¹czone z gestami wyra¿aj¹-
cymi raczej niepewnoœæ i frustracjê,
postawê negatywn¹. Nie sposób mó-
wiæ w tym przypadku o pewnoœci sie-
bie, ale i o agresji równie trudno.
W przypadku drugiego nieletniego
równie¿ gest ten nie wydaje siê bez-
poœrednio wskazywaæ na agresjê,
nale¿a³oby raczej uznaæ go za pe-
wien element frustracji.

Nag³e opuszczenie ramion, wyra-

¿aj¹ce rezygnacjê, bezsilnoœæ za-
uwa¿ono u 1 nieletniego, u doros³ych
wcale.

Postawê pe³n¹ rezerwy lub defen-

sywn¹, czyli standardowe skrzy¿o-
wanie nóg, zauwa¿ono u 3 nieletnich
(7,5% badanych) i u 10 doros³ych
(25%). Równie¿ negatywne nasta-
wienie zdradza skrzy¿owanie nóg
w kostkach, które wyst¹pi³o u nielet-
nich 6 razy (5% badanych), a u doro-
s³ych 3 razy (7,5%).

Gestem wyra¿aj¹cym dezaproba-

tê, niezgodê z tym, co mówi ktoœ in-
ny, jest zbieranie nieistniej¹cych pa-
prochów. Gest ten pojawi³ siê
u 3 osób nieletnich (7,5% badanych),
u doros³ych nie wyst¹pi³.

Napiêcie towarzysz¹ce wys³ucha-

niu przejawia³o siê równie¿ w bawie-
niu siê przedmiotami. Takie oznaki
pojawi³y siê u 12 nieletnich (30% ba-
danych) i u 9 doros³ych (22,5%).

Kolejnym z badanych zachowañ

niewerbalnych by³o ustawianie siê
profilem, wyra¿aj¹ce postawê defen-
sywn¹, chêæ opuszczenia miejsca
wys³uchania. Postawa ta oznacza
równie¿ prawdopodobieñstwo k³am-
stwa. Odnotowano j¹ u 1 nieletniego,
zaœ wcale u doros³ych. Bior¹c pod
uwagê inne zachowania niewerbalne
tego nieletniego, nale¿y przyj¹æ, ¿e
w tym wypadku by³o to najprawdopo-
dobniej zwi¹zane z chêci¹ opuszcze-
nia miejsca wys³uchania.

Ruchy ga³ki ocznej w lewo ozna-

czaj¹ce wizualne odtwarzanie wyka-
za³o 5 nieletnich (12,5% badanych)
i 1 osoba doros³a. Ruchy w prawo
zaœ oznaczaj¹ce wizualne konstru-
owanie wykona³o 10 osób nieletnich
(25% badanych) i 3 osoby doros³e
(7,5%).

Wyjœciowy kwestionariusz badañ

zawiera³ równie¿ inne gesty, których
wystêpowania jednak nie odnotowa-
no w trakcie wys³uchañ, by³y to m.in.:
g³owa uniesiona do góry – wyra¿aj¹-
ca postawê neutraln¹, gesty wrogo-
œci, agresji czy negacji, tj. zerkanie
z ukosa czy spojrzenie spode ³ba,
czy wreszcie tzw. wzniesiona wie¿a –
wszystkie palce d³oni stykaj¹ siê i s¹
skierowane ku górze – gest wyra¿a-
j¹cy postawê „wszystko wiem”.

Oprócz wspomnianych wy¿ej za-

chowañ przewidzianych w kwestio-
nariuszu pojawi³y siê równie¿ inne,
odnotowywane na bie¿¹co, a nastêp-

PROBLEMY KRYMINALISTYKI 255/07

14

nie ujête w wynikach badañ. Jednym
z nich by³o szerokie rozstawienie
nóg. Mo¿e ono oznaczaæ, w zale¿no-
œci od wyst¹pienia innych gestów,
uczciwoœæ, otwartoœæ, ale mo¿e te¿
byæ oznak¹ bezsilnoœci czy rezygna-
cji. Podczas badañ takie zachowanie
niewerbalne odnotowano u 19 nielet-
nich (47,5%). Najczêœciej wystêpo-
wa³o ono w po³¹czeniu z czerwienie-
niem siê (11 razy), utrzymywaniem
sta³ego kontaktu wzrokowego (11 ra-
zy), wzdychaniem (10 razy), d³oñmi

le¿¹cymi na kolanach (13 razy) oraz
ocieraj¹cymi siê ³agodnie opuszkami
palców. Takie zestawienie sugerowa-
³oby, ¿e postawa ta raczej bli¿sza by-
³a w swoim znaczeniu bezsilnoœci czy
rezygnacji, poddaniu siê biegowi
czynnoœci.

Tylko u doros³ych kobiet odnoto-

wano gest polegaj¹cy na tworzeniu
przed sob¹ bariery przez trzymanie
na kolanach torebki. Gest ten wyst¹-
pi³ 21 razy (tj. u 52,5% badanych).
Zachowanie takie mia³o na celu za-

pewnienie sobie poczucia bezpie-
czeñstwa i by³o zharmonizowane
z innymi gestami. Towarzyszy³o mu
bowiem utrzymywanie sta³ego kon-
taktu wzrokowego (14 razy), d³onie
spoczywaj¹ce na kolanach, splecio-
ne, trzymaj¹ce pasek torebki (15 ra-
zy), a tak¿e g³owa przechylona w bok
oznaczaj¹ca ocenianie s³yszanych
wypowiedzi (7 razy) oraz postawa
wyra¿aj¹ca dezaprobatê (7 razy).

Przeczesywanie w³osów to zacho-

wanie niewerbalne nale¿¹ce do gru-
py tzw. gestów zalotnych, podobnie
zreszt¹ jak oblizywanie warg. Ten
pierwszy gest wyst¹pi³ u 3 osób nie-
letnich (7,5% badanych) i u 1 osoby
doros³ej. We wszystkich przypadkach
by³y to osoby p³ci ¿eñskiej. Zachowa-
nie to po³¹czone by³o z utrzymywa-
niem sta³ego kontaktu wzrokowego,
wyra¿aniem zainteresowania spra-
w¹, jednoczeœnie wszystkie osoby
by³y t¹ sytuacj¹ zestresowane. Oso-
by nieletnie wykonywa³y gesty wska-
zuj¹ce na k³amstwo. Co siê zaœ tyczy
oblizywania warg, to odnotowano je
u 5 osób nieletnich (12,5%) i u 1 oso-
by doros³ej. Bior¹c pod uwagê brak
innych gestów zalotnych u 4 z tych
osób, nie nale¿a³oby temu zachowa-
niu przypisywaæ znaczenia erotycz-
nego. Jedynie u 1 nieletniej wyst¹pi³o
zarówno przeczesywanie w³osów, jak
i oblizywanie warg, co wskazywa³oby
na podœwiadome wysy³anie zalot-
nych sygna³ów do wys³uchuj¹cego,
którym by³ aplikant s¹dowy p³ci mê-
skiej.

U 2 nieletnich i 1 doros³ego zaob-

serwowano pewne rozbudowane za-
chowanie, mianowicie tzw. gest d³oñ
w d³oñ po³¹czony z trzymaniem d³oni
miêdzy kolanami. Po³¹czenie to su-
gerowa³oby szukanie poczucia bez-
pieczeñstwa w sytuacji frustracji. Na
tak¹ interpretacjê wskazywa³oby po-
³¹czenie tej sekwencji z gestami szu-
kania oparcia, frustracji czy napiêcia,
które jej towarzyszy³y.

Wœród osób doros³ych odnotowa-

no równie¿ (5 razy) gest polegaj¹cy
na opieraniu ³okcia o biurko wys³u-
chuj¹cego. Po³¹czony by³ on z utrzy-
mywaniem sta³ego kontaktu wzroko-
wego, postaw¹ pe³n¹ rezerwy oraz
frustracj¹ b¹dŸ napiêciem. Nale¿a³o-

PROBLEMY KRYMINALISTYKI 255/07

15

Tabela

Zestawienie uzyskanych wyników gestów ujêtych

w wyjœciowym kwestionariuszu badawczym; N – liczba wyników uzyskanych

u nieletnich, D – liczba wyników uzyskanych wœród doros³ych

Collation of results for gestures included in preliminary examination form:

N – number of results obtained among juveniles,

D – number of results obtained among adults

L

Lp

p..

G

GE

ES

ST

TY

Y

N

N

D

D

L

Lp

p..

G

GE

ES

ST

TY

Y

N

N

D

D

1

Czerwienienie siê

22

5

28 Tzw. wzniesiona wie¿a

0

0

2

Carotid plus

1

1

29 Rêce ca³kiem przekrêcone

0

0

3

Krtañ lub jab³ko Adama

2

0

30 Tzw. szukanie oparcia

13

1

4

G³owa podniesiona do góry

0

0

31

Pocieraj¹ce siê ³agodnie
opuszki

21

1

5

G³owa przechylona w bok

14 14 32

Rêce tkwi¹ g³êboko w
kieszeniach

1

0

6

G³owa spuszczona w dó³

6

2

33 Zaciœniêta piêœæ

1

0

7

Unikanie i odwracanie
wzroku

10

1

34

Zakrywanie ust (tzw.
stra¿nik ust)

1

1

8

Sta³y kontakt wzrokowy

20 30 35

Dotykanie nosa (te¿
pocieranie skóry pod
nosem)

13

7

9

Zerkanie z ukosa

0

0

36 Pocieranie oka

9

1

10 Szybkie ruchy okiem

11

4

37 Drapanie po szyi

5

2

11 Rozszerzenie Ÿrenic

–

–

38 Odci¹ganie ko³nierzyka

0

0

12 Zwê¿enie Ÿrenic

–

–

39

Pocieranie lub uderzanie w
kark

1

0

13 Spojrzenie spode ³ba

0

0

40 Pocieranie przodu g³owy

1

0

14 Wystêpowanie San-Pa-Ku

10

2

41

Standardowe skrzy¿owanie
r¹k

3

2

15 Oczy szeroko otwarte

0

1

42 Czêœciowe skrzy¿owanie r¹k

3

1

16 Zmarszczenie brwi

0

0

43 Chwytanie d³oñmi ramion

2

0

17 Krêcenie nosem

1

0

44

Skrzy¿owanie ramion +
kciuki w górê

0

0

18 Drgaj¹ce nozdrza

0

0

45 Sztywne ramiona

2

0

19 Zagryzanie warg

12

2

46 Nagle opuszczone ramiona

1

0

20 Lekkie rozwarcie ust

4

1

47

Standardowe skrzy¿owanie
nóg

3

10

21 Wymuszone pokas³ywanie

0

0

48

Skrzy¿owanie nóg w
kostkach

6

3

22 Wzdychanie

18

8

49 Blokowanie stopy

0

0

23 Wymuszony uœmiech

1

0

50

Zbieranie nieistniej¹cych
paprochów

3

0

24 Skurcze miêœni twarzy

1

1

51 Bawienie siê przedmiotami

12

9

25 D³onie na wysokoœci twarzy

1

0

52 Ustawienie siê profilem

1

0

26

Splecione rêce na biurku lub
stole

1

1

53 Ruch ga³ki ocznej w lewo

5

1

27

D³onie le¿¹ na kolanach, gdy
osoba siedzi

29 26 54 Ruch ga³ki ocznej w prawo

10

3

by przyj¹æ, ¿e by³ to gest maj¹cy wy-
ra¿aæ zainteresowanie i zaanga¿o-
wanie dla sprawy.

Drapanie czy te¿ pocieranie ucha

odnotowane u 5 osób nieletnich
(12,5% badanych) i u 1 osoby doro-
s³ej wyra¿a³o niechêæ do s³uchania
reprymendy, „z³ych wiadomoœci”.
U wszystkich nieletnich gest ten po³¹-
czony by³ z odczuwaniem frustracji,
trzymaniem negatywnych emocji na
wodzy, ale równie¿ gestowi temu to-
warzyszy³a niepewnoœæ, a nawet
oznaki k³amstwa.

Kolejnym z zachowañ niewerbal-

nych zaobserwowanych podczas ba-
dañ by³y tzw. gesty szczeroœci. Od-
notowano je u 6 osób doros³ych (15%
badanych) i u 1 nieletniego. Wœród
osób doros³ych gesty te wykona³y je-
dynie kobiety, natomiast nieletni by³
p³ci mêskiej. Gesty szczeroœci po³¹-
czone by³y z utrzymywaniem sta³ego
kontaktu wzrokowego (6 razy) oraz
z poczuciem frustracji czy te¿ trzyma-
niem negatywnych emocji na uwiêzi
(7 razy). Co ciekawe, u jednej z tych
osób wyst¹pi³y równie¿ tzw. skurcze
miêœni twarzy sygnalizuj¹ce k³am-
stwo.

Innymi dodatkowymi zachowania-

mi niewerbalnymi by³y: krêcenie sto-
p¹ oraz przytupywanie. Jak siê poda-
je w literaturze, stopy wskazuj¹ kieru-
nek, dok¹d chc¹ nas ponieœæ, ewen-
tualnie pokazuj¹ drogê ucieczki

25

.

Z kolei szuranie stopami po pod³odze
jest odczytywane jako oznaka znie-
cierpliwienia

26

. Wœród badanych

1 nieletni i 1 osoba doros³a krêcili sto-
pami, natomiast 7 nieletnich (17,5%
badanych) i 4 doros³ych (10%) przy-
tupywa³o. Gesty te nale¿a³oby uznaæ
za przejaw chêci opuszczenia miej-
sca przes³uchania, zwa¿ywszy na
oznaki frustracji, negacji czy lêku
i niepokoju, które im towarzyszy³y.

W literaturze przedmiotu wskazuje

siê, ¿e pocieranie d³oñmi o siebie
oznacza pozytywne oczekiwania.
Rezultat danej sprawy bêdzie ko-
rzystny albo dla zacieraj¹cego rêce,
albo dla jego rozmówcy. Tymczasem
bior¹c pod uwagê okolicznoœci, w ja-
kich wyst¹pi³ ten gest, a tak¿e towa-
rzysz¹ce mu oznaki zdenerwowania,
frustracji, trzymania negatywnych

emocji na wodzy, nie sposób przyj¹æ
tak¹ jego interpretacjê. Wydaje siê,
¿e w tym wypadku gest ten zaobser-
wowany u 5 osób nieletnich by³ ra-
czej oznak¹ zdenerwowania ani¿eli
pozytywnych oczekiwañ.

Huœtanie siê w przód i w ty³ zaob-

serwowano u 1 osoby nieletniej. To-
warzyszy³y mu g³ównie oznaki zde-
nerwowania, strachu.

1 osoba nieletnia p³aka³a. £¹czy³o

siê to z frustracj¹, niepewnoœci¹, po-
staw¹ defensywn¹.

D³oñ podpieraj¹c¹ twarz, sugeru-

j¹c¹ ocenianie czy wrêcz negatywne
nastawienie do wys³uchuj¹cego, za-
notowano u 2 nieletnich i 2 osób do-
ros³ych. Gestowi towarzyszy³y
u wszystkich tych osób sta³e utrzy-
mywanie kontaktu wzrokowego, ale
te¿ pewna frustracja czy niepewnoœæ.

Kolejnym odnotowanym zachowa-

niem niewerbalnym by³y rêce sple-
cione za g³ow¹. Gest ten oznacza, ¿e
dana osoba czuje siê lepsza, ma po-
zycjê dominuj¹c¹, czuje siê bardzo
pewnie. Rêce splecione za g³ow¹ za-
obserwowano u 1 osoby nieletniej za-
raz na pocz¹tku wys³uchania. Prowa-
dz¹cy czynnoœæ poprosi³ nieletniego
o przyjêcie pozycji stosowniejszej do
miejsca i okolicznoœci. W dalszej czê-
œci wys³uchania zanotowano gesty
typowe dla napiêcia, strachu czy
oznaczaj¹ce przyjêcie postawy de-
fensywnej.

Równie¿ u 1 osoby nieletniej za-

uwa¿ono zachowanie polegaj¹ce na
trzymaniu siê obiema d³oñmi siedze-
nia krzes³a. Nastêpnie osoba ta wy-
kona³a jeszcze inne ruchy d³oni, mia-
nowicie ³agodnie pociera³a o siebie
opuszki palców, jak równie¿ splecio-
ne d³onie uk³ada³a na kolanach.
Wszystkie te zachowania sugerowa-
³yby, i¿ nieletni w sytuacji stresu, fru-
stracji chcia³ dodaæ sobie pewnoœci,
otuchy. Lekkie postukiwanie palcami
w blat biurka zanotowano u 1 osoby
doros³ej. Po³¹czone ono by³o z utrzy-
mywaniem sta³ego kontaktu wzroko-
wego, ale te¿ przytupywaniem, co za-
tem oznacza³oby jednak zniecierpli-
wienie, chêæ opuszczenia miejsca
przes³uchania.

Ostatnim z odnotowanych, a nie-

ujêtym w kwestionariuszu badaw-

czym zachowaniem niewerbalnym
by³o dotykanie brody. Zaobserwowa-
no je u 1 osoby nieletniej. Gest ten
oznacza, i¿ dana osoba podejmuje
decyzjê, co odpowiedzieæ, zastana-
wia siê. Zachowanie to pojawi³o siê
obok m.in. czerwienienia siê, sta³ego
kontaktu wzrokowego oraz pociera-
nia opuszków palców.

Zaprezentowane powy¿ej wyniki

badañ pozwalaj¹ na przeœledzenie,
jak czêsto i u której grupy pojawia³o
siê dane zachowanie niewerbalne.
Warto jednak dodaæ kilka s³ów na te-
mat ogólnej interpretacji wyników
uzyskanych w toku badañ, przy czym
zaznaczenia wymaga, ¿e próba, na
której przeprowadzono badanie – 40
nieletnich i 40 osób doros³ych nie jest
grup¹ reprezentatywn¹, albowiem
nie dobierano jej zgodnie ze staty-
stycznymi prawid³ami doboru, nie-
mniej uzyskane wyniki badañ mog¹
byæ ewentualn¹ wskazówk¹ dla prze-
s³uchuj¹cych b¹dŸ do dalszych ba-
dañ.

Z przeprowadzonych obserwacji

wynika, ¿e osoby doros³e s¹ bardziej
powœci¹gliwe ni¿ nieletni w okazywa-
niu swoich uczuæ lub myœli poprzez
zachowania niewerbalne. Podczas
gdy na 54 rodzaje gestów ujêtych
w kwestionariuszu badawczym odno-
towano wystêpowanie a¿ 41 wœród
nieletnich, to u osób doros³ych zaob-
serwowano wystêpowanie tylko 29
rodzajów. Nieletni nie tylko czêœciej
okazuj¹ swoje emocje w sposób nie-
werbalny, ale tak¿e ich gesty wykazu-
j¹ wiêksze zró¿nicowanie rodzajowe.
Podobnie rzecz siê mia³a z zachowa-
niami nieujêtymi w ankietach, cho-
cia¿ zaobserwowanymi podczas ba-
dañ. Na 18 rodzajów zachowañ wy-
stêpowanie 15 odnotowano wœród
nieletnich, zaœ 11 wœród osób doro-
s³ych. Jest to dowodem na znaczne
ró¿nice iloœciowe dotycz¹ce mowy
cia³a pomiêdzy badanymi grupami.

Uzyskane wyniki pozwalaj¹ na

stwierdzenie, ¿e u nieletnich pod-
czas wys³uchania dominuj¹ frustra-
cja, niepokój, postawa defensywna.
Wystarczy przyjrzeæ siê zachowa-
niom, takim jak: czerwienienie siê,
wzdychanie, u³o¿enie splecionych
d³oni na kolanach, tzw. szukanie

PROBLEMY KRYMINALISTYKI 255/07

16

oparcia, ³agodne pocieranie opusz-
kami palców. Wszystkie te zachowa-
nia wyst¹pi³y w du¿ych natê¿eniach,
od 45% do 72,5%. Jednoczeœnie
ka¿de z nich wyra¿a w jakiœ sposób
frustracjê, niepewnoœæ, trzymanie
negatywnych emocji na wodzy. S¹
to przyk³ady tylko tych zachowañ,
które wyst¹pi³y z najwiêksz¹ inten-
sywnoœci¹. Mo¿na bowiem wskazy-
waæ na inne elementy mowy cia³a
nieletnich, które by³y sygna³em zde-
nerwowania.

Warto zwróciæ uwagê na fakt, ¿e

negatywne emocje wys³uchiwanych
nieletnich przejawia³y siê na wiele
ró¿nych sposobów. Tymczasem
u doros³ych zaobserwowano mniej-
sze zró¿nicowanie rodzajowe ge-
stów. Jak ju¿ wspomniano, swoj¹ fru-
stracjê, próby trzymania negatyw-
nych emocji na wodzy osoby doros³e
zazwyczaj wyra¿a³y przez trzymanie
d³oni na kolanach, wzdychanie,
skrzy¿owanie nóg czy bawienie siê
przedmiotami.

Je¿eli chodzi o te elementy mowy

cia³a, które mog¹ byæ pomocne przy
wykrywaniu k³amstwa, zauwa¿ono
nastêpuj¹ce prawid³owoœci. Wystê-
powanie tych najbardziej charakte-
rystycznych zachowañ, stricte suge-
ruj¹cych k³amstwo, takich jak: tzw.
stra¿nik ust, dotykanie nosa, pocie-
ranie oka, odci¹ganie ko³nierzyka
czy pocieranie lub uderzenia w kark
waha³o siê od 2,5% do 32,5% wœród
badanych nieletnich. Wyniki te s¹
wy¿sze ni¿ u osób doros³ych, w ich
przypadku by³o to bowiem od 2,5%
do 17,5%, niemniej nie sposób na
podstawie tych ró¿nic stwierdziæ
zdecydowanie, i¿ nieletni s¹ na ogó³
nieszczerzy. Nale¿y poczyniæ dodat-
kowe zastrze¿enie, ¿e nieletni
w wiêkszoœci wystêpowali jako oso-
by, w odniesieniu do których ustala
siê, czy przejawiaj¹ objawy demora-
lizacji b¹dŸ czy dopuœci³y siê pope³-
nienia czynu karalnego, co pozosta-
je nie bez znaczenia dla prawdziwo-
œci b¹dŸ fa³szywoœci zeznañ nielet-
nich w toku wys³uchañ. Nie mo¿na
wykluczyæ, ¿e mieli oni szczególn¹
motywacjê do tego, by sk³adaæ ze-
znania przedstawiaj¹ce ich w pozy-
tywnym œwietle. Gdyby podj¹æ próbê

oceny szczeroœci nieletnich, w ogól-
noœci nale¿a³oby koniecznie doko-
naæ dodatkowego rozró¿nienia, w ja-
kiej roli procesowej wystêpuje nielet-
ni i wtedy dopiero wskazywaæ, czy
w danej grupie s¹ oni szczerzy czy
te¿ nie.

W kontekœcie uzyskanych w bada-

nych grupach wyników dotycz¹cych
zachowañ sugeruj¹cych k³amstwo in-
teresuj¹ce s¹ równie¿ dane dotycz¹-
ce zachowania wyra¿aj¹cego: zainte-
resowanie spraw¹, szczeroœæ czy
otwartoœæ, np. sta³y kontakt wzroko-
wy utrzymywa³o 20 nieletnich, zaœ
wœród doros³ych by³o to 30 osób
(50% badanych nieletnich; 75% ba-
danych doros³ych).

Nale¿y pamiêtaæ, ¿e badanie

prawdziwoœci b¹dŸ fa³szywoœci ze-
znañ czy wyjaœnieñ winno byæ doko-
nywane indywidualnie nie tylko dla
ka¿dej sprawy, ale te¿ w odniesieniu
do danej osoby – jej zdolnoœci po-
strzegania i relacjonowania spostrze-
¿eñ. Tylko takie podejœcie zapewnia
najpe³niejsz¹ ocenê, daje mo¿liwoœæ
spojrzenia na wszystkie zachowania
danej osoby w kontekœcie sytuacji,
w jakiej zeznawa³a.

Podsumowuj¹c przytoczone wy¿ej

wyniki badañ, powinno siê pod-
kreœliæ, i¿ mowa cia³a nieletnich
i osób doros³ych ró¿ni siê tak pod
wzglêdem ogólnej liczby wykonywa-
nych gestów, jak i rozk³adu natê¿enia
poszczególnych zachowañ. Trzeba
byæ wyczulonym na to zró¿nicowanie
i odpowiednio przygotowaæ siê do
wys³uchania czy przes³uchania lub
umieæ reagowaæ na zachowania nie-
werbalne w trakcie tych czynnoœci.

W trakcie badañ nad mow¹ cia³a

podczas wys³uchañ w s¹dzie dla nie-
letnich autorka mog³a zaobserwowaæ
nie tylko sam¹ mowê cia³a, ale tak¿e
sposób prowadzenia wys³uchania,
st¹d kilka poni¿szych uwag o mo¿li-
woœciach wykorzystania w praktyce
znajomoœci zasad komunikacji nie-
werbalnej.

Sêdziemu wys³uchuj¹cemu trudno

jest obserwowaæ mowê cia³a osoby
wys³uchiwanej zarówno ze wzglêdu
na ustawienia mebli w pokojach sê-
dziowskich, jak i z du¿o bardziej pro-
zaicznego powodu. Mianowicie musi

on samodzielnie protoko³owaæ prze-
bieg wykonywanej czynnoœci. Odry-
wa to uwagê sêdziego od osoby wy-
s³uchiwanej, nie pozwala na œledze-
nie zmian w jej zachowaniu. Spo-
strzeganie nag³ych i szybkich zmian
jest praktycznie niemo¿liwe. Samo-
dzielne protoko³owanie nie doœæ, ¿e
uniemo¿liwia obserwowanie sygna-
³ów niewerbalnych, to przyczynia siê
dodatkowo do przerwania p³ynnoœci
czynnoœci wys³uchania. Co chwilê
musz¹ nastêpowaæ przerwy, aby
mo¿na by³o zapisaæ dan¹ wypo-
wiedŸ.

Bior¹c pod uwagê wyniki prze-

prowadzonych badañ, a tak¿e wa-
runki, w jakich odbywa³y siê wys³u-
chania – dalekie od tych, o których
mowa w art. 19 Ustawy o postêpo-
waniu w sprawach nieletnich – mo¿-
na dokonaæ poni¿szych uogólnieñ.
Znajomoœæ tajników komunikacji
niewerbalnej mo¿e mieæ spore zna-
czenie dla czynnoœci wys³uchania
(czy przes³uchania), mo¿e m.in. po-
zwoliæ na w³aœciwie kierowanie jego
tokiem. Pozwala otrzymaæ pe³ny ob-
raz dowodu uzyskanego od danej
osoby. Niemniej wszystko to pozo-
stanie w sferze teorii, swoistej na-
ukowej abstrakcji, dopóki wys³ucha-
nia czy inne czynnoœci, z przyczyn
niezale¿nych od samych sêdziów,
bêd¹ siê odbywa³y w atmosferze
poœpiechu i ciasnoty. W takich wa-
runkach organy wymiaru sprawiedli-
woœci nie doœæ, ¿e nie mog¹ wyko-
rzystywaæ nowoczesnej wiedzy, to
niekiedy nie mog¹ nawet wykony-
waæ czynnoœci w sposób wymagany
przez stosowne przepisy. Reasumu-
j¹c, nale¿y stwierdziæ, i¿ wiedza
z zakresu komunikacji niewerbalnej
tak u nieletnich, jak i doros³ych mo-
¿e byæ przydatna w pracy organów
wymiaru sprawiedliwoœci, jednak¿e
tylko o tyle, o ile bêd¹ one mia³y wa-
runki do korzystania z takiej wiedzy.

Praca nagrodzona w konkursie im. prof.

T. Hanauska na Pracê Roku z Dziedziny

Kryminalistyki, organizowanym przez Pol-

skie Towarzystwo Kryminalistyczne.

PROBLEMY KRYMINALISTYKI 255/07

17

PRZYPISY

1 E. Gruza: Ocena wiarygodnoœci ze-

znañ w procesie karnym. Problema-
tyka kryminalistyczna, Wydawnictwo
Zakamycze, Kraków 2003, s.
252–253;

2 A. Pease: Mowa cia³a. Jak odczyty-

waæ myœli innych ludzi z ich gestów,
Wydawnictwo JednoϾ, Kielce
2001, s. 9–10;

3 E. Thiel: Mowa cia³a zdradzi wiêcej

ni¿ tysi¹c s³ów, Wydawnictwo
Astrum, Wroc³aw 2001, s. 8;

4 A. Pease: Mowa… op.cit., s. 10;
5 Podzia³ podajê za E. Gruz¹: Oce-

na…, op.cit., s. 254–255;

6 Ibidem, s. 255–256;
7 E. Thiel: Mowa… op.cit., s. 9;
8 A. Pease: Mowa… op.cit., s. 11;
9 M.L. Knapp, J.A. Hall: Komunika-

cja niewerbalna w interakcjach ludz-
kich, Wydawnictwo Astrum, Wro-
c³aw 2000, s. 405;

10 A. Pease: Mowa… op.cit., s. 11–15;
11 E. Gruza: Ocena… op.cit., s. 257;
12 A. Pease: Mowa… op.cit., s. 17;
13 E. Gruza: Ocena… op.cit., s. 258;
14 A. Pease: Mowa… op.cit., s. 19–20;
15 E. Gruza: Ocena... op.cit., s. 260;
16 Podajê za: Z. Marten: Wstêp do

psychologii s¹dowej: skrypt dla
studentów psychologii i prawa,
Uniwersytet Œl¹ski, Katowice 1990,
s. 201;

17 Podajê za E. Gruza: Ocena...

op.cit., s. 27–274;

18 F. Arntzen: Psychologia zeznañ

œwiadków, PWN, Warszawa 1989,
s. 61;

19 E. Gruza: Ocena... op.cit., s. 277;
20 E. Gruza: Ocena... op.cit., s. 288;
21 E. Gruza: Ocena... op.cit., s. 400;
22 Z. Œwieboda: Kodeks postêpowa-

nia cywilnego. Komentarz pod red.
K. Piaseckiego, Wydawnictwo C.H.
Beck, Warszawa 2002, t. 2, s. 369;

23 M. Korcyl-Wolska: Postêpowanie

w sprawach nieletnich, Zakamy-
cze, Kraków 2000, s. 132;

24 Objaœnienia zachowañ niewerbal-

nych na podstawie: A. Pease: Mo-
wa… op.cit. oraz E. Thiel: Mowa…
op.cit.;

25 E. Thiel: Mowa… op.cit., s. 39;
26 A. Pease: Mowa … op.cit., s. 59.

PROBLEMY KRYMINALISTYKI 255/07

18