POETYKA, JAKO TEORIA DZIEŁA LITERACKIEGO. JEJ

MIEJSCE W NAUCE O LITERATURZE, PRZEDMIOT I

DZIAŁY

Poetyka przeżyła swój rozkwit w wieku XX. Początki tej nauki sięgają

starożytności. Dzięki nowej myśli językoznawczej teorii znaku Ferdynanda de

Saussure’a, wyłożonej w książce „ Kurs językoznawstwa ogólnego” uzyskała

nowe oblicze.

Roman Ingarden stworzył inny kierunek myślenia o literaturze. Był to

fundament rozwijającej się poetyki odbioru. Wprowadził on do refleksji

problem budowy i sposób istnienia dzieła literackiego, podmiotu mówiącego.

Strukturaliści- Michał Głowiński, Aleksandra Okopień-Sławińska, Janusz

Sławiński i Roman Jakobson mówili, że literackość jest tożsama z

poetyckością. Nie ma uniwersalnej kategorii literackości, stąd, więc do

literackości przynależą wszystkie teksty (te wierszowane i niewierszowane),

nawet, jeśli nie spełniają wymogów organizacji naddanej(ustalonej). Definiują

oni dzieło literackie, jako tekst językowy, spełniający warunki literackości,

przyjęte w danym czasie i środowisku.

Relatywizm i konwencjonalizm poznawczy- zaprzestanie badan nad

uniwersalnym charakterem kategorii literackości.

Semiotyka strukturalna próbuje wyjaśnić literackie sposoby organizowania

znaczeń i tego, że sztuka mówi o rzeczywistości przez jej naśladowanie,

odwzorowanie metodami właściwymi dla ogólnej teorii znaku. Zostają tu

opisane takie konstrukty literackie jak: postać literacka, zdarzenie, fabuła,

temat.

Wtórny system modelujący- umiemy czytać i rozumiemy teksty

zorganizowane według literackiego kodu znaków, ale nie potrafimy opisać

systemu, który te znaki tworzą i który pozwala na ich odczytanie.

Język będący narzędziem porozumiewania stanowi system prymarny,

podstawowy. Język modeluje świat, którym się interesujemy. Zrozumieć ten

świat można w taki sposób, jakim go przedstawia język. Jednak to właśnie język

stanowi tworzywo systemów znakowych(etyka, prawo, religia czy poglądy

filozoficzne)

Literatura- to też system modelujący, stworzona jest w języku

prymarnym(podstawowym).

Semantyka- nauka o znaczeniach. System znaków pozwala rozpoznać i ustalić

wartości znaków. Aby zbadać sens utworu literackiego, trzeba odnieść

wypowiedzi do rzeczywistości, o której mówi i kto mówi.

Poetyka- pierwszy raz termin ten pojawił się u Arystotelesa, kojarzony z takimi

wyrazami jak poezja, poemat, epos, epopeja. Wszystkie te wyrazy pochodzą od

słowa „tworzyć”.

Poetyka normatywna- kiedyś myślano, że poetyka to zbiór estetycznych reguł

tworzenia dzieł literackich. Przedstawiciele- Mikołaj Boileau, Franciszek

Dmochowski.

Poetyka historyczna(implicytna lub też immanentna) - polega na ustaleniu,

jaki model stylistyczno- językowy i jakie reguły praktyk literackich da się

wypatrzyć u danego pisarza, w danej epoce, oraz określała pojęcia

charakterystyczne dla danego okresu literackiego.

Poetyka opisowa- traktuje dzieła literackie, jako ukształtowany i gotowy tekst

językowy, ustala jego elementy konstrukcyjne, klasyfikuje formy literackie.

Dzieli się na dwa kierunki:

Poetyka generatywna- badanie świata przedstawionego utworu, ustala komplet

elementów, opisanie gramatyki świata przedstawionego

Poetyka lingwistyczna- opis zabiegów na języku, badanie stylu i wierszowości.

Przedmiotem zainteresowania poetyki jest dzieło literackie. Poetyka zajmuje się

językowym kształtem dzieła.

Stylistyka- badanie funkcji wypowiedzi

Wersologia- określa środki językowe, organizację wiersza,

Genologia- nauka o rodzajach, gatunkach literackich i ich odmianach.

Kompozycja dzieła literackiego- motyw, postać literacka, temat.

Pytania, jakie sobie stawia poetyka-, w jaki sposób literatura pełni funkcję

estetyczną?

DZIEŁO LITERACKIE W KONTEKŚCIE KOMUNIKACJI

JĘZYKOWEJ. KOMUNIKACJA ZEWNĄTRZTEKSTOWA I

WEWNĄTRZTEKSTOWA

Dzieło literackie- wypowiedź językowa oryginalna, skończona, utrwalona lub

nieutrwalona, opatrzona tytułem i nazwiskiem autora, która zorganizowana jest

za pomocą świata przedstawionego oraz wypowiedź posiadającą bezpośrednie

lub pośrednie wskazówki niedosłowności znaczeń. Dzieło literackie można

opisać w stosunku do innych dzieł sztuki oraz w stosunku do innych typów

aktywności językowej.

Znak i znaczenia stanowią istotę każdego tekstu językowego, którego

podstawową cechą są linearność i jednokierunkowość. Dzieło dzieli z

wszystkimi innymi tekstami charakter fazowy: teksty mają początek i koniec,

rozwijają się poprzez następstwo swoich faz.

Dzieła otwarte- powieść taka może być czytana wielokrotnie, tak, żeby

poszczególne części występowały w różnej kolejności. Każdorazowe

przekombinowanie rozdziałów tworzy nowy tekst.

Celowościowy, teleologiczny charakter dzieła literackiego- charakter znaków

językowych w dziele, dzieło musi spełniać swoje funkcje komunikacyjne pod

nieobecność nadawcy, musi być tak zorganizowane, by posiadało wyłącznie

znaki funkcjonalne. Kodowanie takich znaczeń powoduje, że teksty mają

charakter strukturalny. Znaki językowe tworzą w dziele sieć relacji i związków

potrzebnych w procesie organizowania i dekodowania znaczeń.

Utwory posiadają pewną ramę, wyznaczoną początkiem i końcem. Jeżeli

powieść jest bardzo długa to relacje międzyznakowe ulegają zatarciu. Ta

segmentacja tekstu na kolejne fazy jest niezbędna do odpowiedniego odbioru

znaczeń tekstu.

Pragmatyka tworzenia znaczeń- pisarz opowiada jakąś historię i każe jej

bohaterów i ją samą rozumieć niedosłownie. Opowiadana historia ma sens,

kiedy odbiorca odgadnie, do jakiego systemu wartości odwołuje się autor oraz

jaka jest postawa autora wobec opowiadanej historii(negatywna, obiektywna,

pozytywna, subiektywna, aprobatywna, ironiczna, serio itp.

Niespełnienie tych warunków może przekreślić znaczenie utworu.

Najistotniejszym znakiem dzieła literackiego jest postać literacka, którą autor

częściowo wyposaża w cechy, częściowo robią to wydarzenia, w których postać

uczestniczy oraz okoliczności, w jakich ją narracja określi.

Zachowania i reakcje postaci literackich mają sens i podlegają ocenie tylko ze

względu na społeczny kodeks obyczajowy.

Kodowanie znaczeń literackich odbywa się nie tylko przez jej udział w

wydarzeniach, ale tez przez charakterystykę zewnętrzną(didaskalia).

Funkcje dzieła literackiego- wynikają z naszych potrzeb estetycznych i

językowego tworzywa. Tworzywem dzieła literackiego jest język i służy do

komunikowania się ze sobą. Funkcją podstawową tekstu jest niesienie

informacji.

Literackość- specyficzne kształtowanie znaczeń ma aspekt estetyczny, czyli

zaspokaja nasze potrzeby estetyczne. Estetyczny walor tekstu pojawia się na

poziomie znaków językowych oraz świata przedstawionego. Regułą literackości

jest tworzenie znaczeń za pomocą znaków właściwym literaturze.

Znaki językowe użyte literacko mają dużą pojemność znaczeniową- szerokie

możliwości oznaczania. Czytelnik może je odnieść do różnych wydarzeń,

zjawisk. Przedmiotem zainteresowania czytelnika jest opowiadana historia i

znaki

językowe,

ma

ona

charakter

wieloaspektowy(brzmieniowy,

wyobrażeniowy).

Przestrzeń literacka mieści się między kiczem a arcydziełem.

Kiczem nazywamy utwór przeznaczony dla mniej niż przeciętnego odbiorcy,

który nie posiada walorów estetycznych. Łatwy w odbiorze, dostarcza

fałszywego świadectwa uczestniczenia w kulturze literackiej.

Arcydziełem jest utwór w swoim gatunku najwybitniejszy, doskonały.

Każde dzieło ma jakieś przesłanie ideologiczne.

Dzieła literackie istnieją prawdziwie tylko jako akty komunikacji językowej i

jako takie przynależą do sfery świadomości społecznej, stanowiąc jeden z

podstawowych składników kultury duchowej człowieka.

Akt komunikacyjny spełnia się dopiero w tym momencie, kiedy tekst dzieła

czyta czytelnik konkretny, rozumiejący zasady literackiej organizacji znaczeń.

Teoria dzieła literackiego zajmuje się kategorią autora takiego, jakiego

ujawnia perspektywa utworu literackiego i kategorią czytelnika, którego

poprzez tekst utworu projektuje autor jako odbiorcę swojego dzieła.

Podmiot czynności twórczych- autor taki, jakim interesuje się teoria dzieła

literackiego. Np. osoba z Trenów Kochanowskiego i z Odprawy Posłów

Greckich jest całkiem inna i nie można jej identyfikować z osobą

Kochanowskiego. Podmiot cz.tw. jest tylko funkcją autora- pisarza(rolą).

Czytelnik wirtualny- jest rolą, jaką dzieło narzuca czytelnikowi. Czytelnik

musi podołać znaczeniom interpretacyjnym utworu.

Autor zewnętrzny- pisarz

Autor wewnętrzny- rola pisarza

Komunikacja literacka nawiązuje się między rzeczywistym(zewnętrznym)

autorem i rzeczywistym czytelnikiem.

Istnieją takie teksty, które zawierają zwroty do czytelnika wirtualnego!

Podmiot literacki- podmiot mówiący, fikcyjna postać, którą uobecnia w

utworze akt mówienia. Komunikacja między autorem a czytelnikiem możliwa

jest tylko poprzez ten podmiot. Ów podmiot kreuje świat przedstawiony, jego

mowa określa pozycję świata przedstawionego, podmiot ten jest nadrzędny

wobec bohaterów. Podmiot ten nazywany jest w epice narratorem, w liryce

podmiotem lirycznym, a w dramacie podmiotem dramatycznym.