Kapitalizm to taka niezwykła wiara, że najwięksi krętacze zrobią najbardziej pokrętne rzeczy i wyjdzie

z tego największe, powszechne dobro – zauważył John Maynard Keynes. Cała historia kapitalizmu to

opowieść o tym, jak próbowano okiełznać wielką pierwotną energię – ludzką chciwość.

W 1776 r. w Europie nie istnieje jeszcze żadna gospodarka narodowa. Życie ekonomiczne obraca się

wokół majątków króla i wielmożów, sfeudalizowane rolnictwo ledwo pokrywa potrzeby żywnościowe

krajów, a wymiana towarów ogranicza się do miast. W kwitnącym handlu zagranicznym króluje

merkantylizm – jak najwięcej sprzedać, jak najmniej kupić, a jeśli już, to zamorskie towary za

pośrednictwem państwowych monopoli.

Pewien szkocki filozof wieszczy temu porządkowi rychły koniec. Na 1097 stronach „Badań nad naturą

i przyczynami bogactwa narodów” Adam Smith kreśli wizję nowego systemu wytwarzania dóbr,

opartego na własności prywatnej i swobodnej wymianie towarów. W jego centrum stanie homo

oeconomicus, człowiek kierujący się własnym dobrem. „Nie od przychylności rzeźnika, piwowara czy

piekarza oczekujemy naszego obiadu, lecz od ich dbałości o własny interes” – głosi słynny passus

z „Bogactwa narodów”.

Smith twierdzi, że jeśli pozwoli się każdemu działać w jego własnym interesie i swobodnie wymieniać

produkty, gospodarka sama znajdzie równowagę, wytwarzając tyle towarów, ile ludzie będą ich

potrzebować, a z harmonii egoizmów narodzi się powszechny dobrobyt. Słowo „kapitalizm” nie pada

u Smitha ani razu, ale to on kładzie fundament pod przyszły ład gospodarczy świata i zostaje

pierwszym ekonomistą w dzisiejszym tego słowa znaczeniu.

Do śmierci Smitha w 1790 r. ukaże się pięć wydań „Bogactwa narodów”, a on sam zyska powszechne

uznanie i zbije niewielką fortunę. Ale narodzin kapitalizmu przemysłowego już nie dożyje. Gdyby

zobaczył jego początki, autor „Teorii uczuć moralnych” mógłby zwątpić w rzeczywiste intencje

niewidzialnej ręki rynku.

Elementy własności prywatnej i wolnego rynku pojawiają się już w XV w. w Brugii i Antwerpii,

gdzie rozkwita handel zamorski. Ale kolebką kapitalizmu, jaki znamy dzisiaj, będzie Manchester,

bowiem narodziny nowego porządku są ściśle związane z uprzemysłowieniem tkactwa. Jeszcze

w 1786 r. niejaki Edmund Cartwright buduje pierwsze krosno mechaniczne, które wymaga

przeniesienia chałupniczej dotąd profesji z domów do większych budynków. Ale masowa produkcja

tkanin z bawełny ruszy dopiero na początku kolejnego stulecia, gdy do napędzania krosn zostanie

zaprzęgnięta maszyna parowa.

Cottonopolis, jak przezywają Manchester ówcześni, nie jest pięknym miejscem. „Gęsty, czarny dym

przykrywa miasto. Słońce wygląda jak krążek bez żadnych promieni. W tym półmroku dnia 300 tys.

ludzi pracuje bez ustanku, a z dusznego i ciemnego labiryntu dobywają się tysiące odgłosów. Kroki

tłumu zajętych ludzi, trzeszczenie kół maszyn, gwizd pary z bojlerów, regularne uderzenia krosn,

ciężki łomot wozów – to jedyne dźwięki, od których nie sposób uciec w tych na poły oświetlonych

ulicach” – pisał po wizycie w mieście Alexis de Tocqueville.

Dziś tkalnie Manchesteru uznalibyśmy za sweatshopy. W ponad setce fabryk panuje zatrważająca

niedola: tysiące kobiet i dzieci pracują po 14 godzin dziennie w niewolniczych warunkach i za

głodowe wynagrodzenia. W zakładach nie ma nawet toalet, starsi bądź chorzy robotnicy kończą jako

żebracy na ulicach miasta. W tkalni należącej do ojca terminuje w 1844 r. Fryderyk Engels – „piekło

na ziemi”, które tam zobaczy, zainspiruje później marksizm, a „kapitalizm manchesterski” wejdzie do

użytku jako synonim nagiego wyzysku.

Rewolucja kapitalistyczna rusza tymczasem pełną parą, zmiatając stary porządek.

Uprzemysłowienie ogarnia kolejne gałęzie produkcji, w fabrykach powstaje nieświadoma jeszcze

klasa robotnicza, a pierwsi kapitaliści zaczynają eksportować nadwyżkę wyrobów za granicę. Jest

jednak poważny problem: wysokie ceny zboża, które windują koszty żywności, a zarazem pensje

robotników, ograniczając konkurencyjność brytyjskich tkanin na obcych rynkach. A wszystko przez

merkantylizm – cła blokują import zboża z zagranicy, tymczasem eksplozja demograficzna Wielkiej

Brytanii sprawia, że rodzimej żywności jest za mało i nabija kabzę feudalnym latyfundystom.

W 1838 r. fabrykanci z Manchesteru zakładają Ligę przeciw Ustawom Zbożowym, z misją ich obalenia

powstaje też tygodnik „The Economist”. Zniesienie ceł na zboża w 1846 r. to precedens

w merkantylistycznej Europie i pośmiertne zwycięstwo drugiego ojca kapitalizmu, niejakiego Davida

Ricardo (1772–1823). Trzeci z siedemnaściorga dzieci sefardyjskich Żydów z Portugalii, Ricardo,

dorobił się na londyńskiej giełdzie, a drugą połowę życia poświęcił rozwijaniu myśli Smitha. Od niego

pochodzi teoria przewagi komparatywnej, która leży u podstaw handlu międzynarodowego

i globalizacji.

Ricardo głosi, że w gospodarce każdy kraj winien zajmować się tym, co wychodzi mu najlepiej,

importując pozostałe towary z innych krajów. Jak dowodzi jego słynny przykład, nawet gdyby

Brytyjczycy potrafili robić wino, bardziej opłaca im się sprowadzać je z Portugalii, która wytwarza je

mniejszym kosztem, a samemu skupić się na produkcji płótna, w której to Brytyjczycy są z kolei

najlepsi. Zamiast odruchowo chronić rodzimą produkcję, kraje powinny więc inwestować w swoje

przewagi komparatywne, a w pozostałych otwierać się na import.

W drugiej połowie XIX w. uprzemysłowienie ogarnia całą zachodnią Europę, a własność prywatna

i wolny rynek stają się oczywistościami. Z liberalizmu gospodarczego Smitha wyrasta kilka różnych

odmian kapitalizmu – anglosaski w Wielkiej Brytanii; reński w Prusach, gdzie od przedsiębiorców

wymaga się większej odpowiedzialności za los robotników; etatystyczny w porewolucyjnej Francji,

gdzie monarchię absolutną zastępuje wszechwładne państwo. Pod koniec wieku Bismarck jako

pierwszy wprowadza obowiązkowe ubezpieczenia od chorób i starości, a w 1900 r. powstaje

brytyjska Partia Pracy, pierwsza reprezentacja polityczna robotników w Europie.

Ale prawdziwą ziemią obiecaną kapitalistów jest Ameryka. Na młodej demokracji nie ciąży

dziedzictwo feudalizmu z jego skostniałymi stosunkami własności, a na dodatek Amerykanie to

w większości protestanci – od Maksa Webera wiemy, że kapitalizm jest dzieckiem reformacji z jej

pochwałą pracy, oszczędzania i bogacenia się. Grunt jest tym podatniejszy na teorie Smitha, że Stany

Zjednoczone pozostają w bliskich związkach z Wielką Brytanią i mogą liczyć nie tylko na brytyjski

kapitał, ale i na rynek zbytu. To w USA na początku XX w. dokona się wielki skok w masową produkcję

przemysłową.

„Każdy klient może mieć auto w dowolnym kolorze pod warunkiem, że jest to kolor czarny” – głosi

dewiza Henry’ego Forda. Ford jest genialnym konstruktorem nie tyle samochodów, co fabryk.

Pierwsze auta buduje się już z użyciem maszyn, ale metodą rodem z XVIII-wiecznych manufaktur –

garść robotników kręci się całymi dniami przy kilku sztukach, a każde auto jest inne, tak

niepowtarzalne, że przy naprawie części trzeba dorabiać na zamówienie.

Taśma montażowa będzie dla przemysłu ciężkiego tym, czym krosno mechaniczne dla tkactwa. Ford

decyduje się na jeden, uniwersalny i tani, model auta, standaryzuje części, dzieli swoich robotników

według specjalności, aby wykonywali powtarzalne czynności, i podwaja im dniówkę, by zatrzymać

rotację siły roboczej. W 1914 r., sześć lat po wprowadzeniu na rynek modelu T, Ford sprzedaje ćwierć

miliona aut rocznie, a dwa lata później już 452 tys. egzemplarzy. W 1918 r. połowa amerykańskich aut

nosi logo Ford Motor Company.

W Europie zaczynają się tymczasem kłopoty z kapitalizmem. Rok po zakończeniu Wielkiej Wojny

państwa ententy podpisują w Wersalu traktat pokojowy z Niemcami, nakładając na nie potężne

kontrybucje wojenne. Negocjacjom towarzyszy mały skandal – doradca premiera Wielkiej Brytanii

demonstracyjnie opuszcza obrady, twierdząc, że rujnowanie Niemiec skończy się kolejną wojną.

Awanturnikiem jest John Maynard Keynes, ekonomista, którego teoria na pół wieku zawładnie

kapitalizmem.

Zgodnie z przewidywaniami Keynesa gospodarki Niemiec i Austrii załamują się pod ciężarem reparacji

wojennych, a władze obu państw tylko pogłębiają problem, drukując pieniądze, czym wywołują

w 1923 r. hiperinflację. W Niemczech ludzie palą bezwartościowymi banknotami w piecach,

a w Austrii Friedrich von Hayek, młody ekonomista w departamencie planowania ministerstwa

finansów, dostaje w półtora roku dwieście podwyżek. Ale to dopiero amerykański kryzys lat 30. zada

niemieckiej gospodarce śmiertelny cios, torując drogę do władzy narodowym socjalistom.

Pod koniec lat 20. gospodarka USA wydaje się kapitalistycznym perpetuum mobile. Pracy jest w bród,

zarobki rosną, niemal każdą rodzinę stać na samochód, a bankierzy z Wall Street namawiają ciułaczy,

by kupowali akcje, obiecując dywidendy pod zastaw przyszłego wzrostu. By zwiększyć zyski,

większość inwestuje z użyciem pożyczonego kapitału. W październiku 1929 r. dochodzi do krachu –

indeks największych spółek przemysłowych nurkuje 90 proc., prezesi bankrutujących firm popełniają

samobójstwa, oszczędności milionów ludzi zamieniają się w długi.

Amerykanie odkrywają depresję ekonomiczną i to od razu największą, jaka kiedykolwiek spotka

kapitalistyczną gospodarkę. Okazuje się, że na wolnym rynku prosperity nie jest dana raz na zawsze,

a dobrobyt może się powiększać, ale i kurczyć. A gdy się kurczy, miliony ludzi tracą pracę i popadają

w biedę, a państwo pozostaje wobec tej tragedii bezradne. W USA bezrobocie sięga 30 proc., ceny

i płace spadają o 20–50 proc., tylko w pierwszym roku bankrutują 744 banki. Kryzys rozlewa się na

cały cywilizowany świat, z wyjątkiem ZSRR. Tam gospodarka planowa święci jeden ze swych

nielicznych triumfów, karmiąc zauroczenie marksizmem lewicowe elity Europy.

Wielki Kryzys uświadamia ekonomistom, że kapitalizm żyje cyklami, przechodzi na przemian okresy

prosperity i recesji. Według austriackiego myśliciela Josepha Schumpetera (1883–1950) dzieje się tak

dlatego, że kapitalizm ma naturalną skłonność do „twórczej destrukcji” – tak jak niszczy stare

wynalazki, zastępując je nowymi, tak też rujnuje jeden ład gospodarczy, by na jego gruzach zbudować

nowy, wydajniejszy. Brak równowagi i niestałość są według Schumpetera wpisane w istotę

kapitalizmu, stanowią o jego dynamice, innowacyjności i zdolności do ciągłej akomodacji.

Skoro cykle są w kapitalizmie nieuniknione, czy można przynajmniej złagodzić destrukcyjną moc

recesji? Nad tym głowi się w Cambridge John Maynard Keynes, usiłując zrozumieć źródła Wielkiego

Kryzysu i zapełnić luki w klasycznej teorii ekonomicznej, które nie pozwoliły go przewidzieć. Zostanie

pierwszym makroekonomistą – zamiast uogólniać mechanizmy działania przedsiębiorstw na całą

gospodarkę, próbuje wydedukować z Kryzysu reguły, jakie rządzą kapitalistyczną machiną. Dla

polityków lat 30. to bardzo cenna wiedza.

– Gdzie pana prawnik? – pyta Franklin Delano Roosevelt na pierwszym spotkaniu z Keynesem. – Nie

mam prawnika – odpowiada zmieszany ekonomista. – To kto panu podsuwa pomysły? – wypala

prezydent USA. Keynes radzi Rooseveltowi interweniować, załagodzić depresję ekonomiczną za

pomocą inwestycji publicznych. W latach 1933–1936 Stany uruchamiają wielki program robót

publicznych, państwo zaprzęga tysiące bezrobotnych do budowy dróg, parków narodowych i wycinki

lasów. Przy okazji Roosevelt wprowadza ubezpieczenia społeczne i ścisły nadzór nad Wall Street.

Całość przejdzie do historii jako New Deal.

Dla Niemiec jest już za późno. Na fali masowego bezrobocia i biednienia klasy średniej do władzy

dochodzi Adolf Hitler, ale III Rzesza też poniekąd ratuje się keynesizmem. By zająć bezrobotnych,

führer zarządza budowę nikomu niepotrzebnych jeszcze autostrad, ale inwestycją publiczną, która

naprawdę wydobywa Niemcy z zapaści, jest uruchomienie przemysłu zbrojeniowego. Przygotowania

do II wojny światowej pozwolą też skrócić zapaść ekonomiczną w USA, znosząc przy okazji negatywne

następstwa New Dealu i odraczając porażkę keynesizmu.

Tuż przed wojną, którą przewidział, John Maynard Keynes publikuje „Ogólną teorię zatrudnienia,

procentu i pieniądza”, bodaj najważniejszą analizę kapitalizmu od czasów Smitha i Marksa, zarazem

pierwszą instrukcję obsługi gospodarki dla polityków. Stwierdza, że kapitalizm nie stanowi

harmonijnej doskonałości, a równowaga podaży i popytu, która według klasyków miała przynosić

powszechny dobrobyt, może współistnieć z wysokim bezrobociem – jak w Ameryce lat 30. Dlatego

w okresach recesji państwo powinno zabiegać o pełne zatrudnienie i stymulować w ten sposób

popyt. W razie potrzeby ryzykując długi, które spłaci w czasie prosperity.

Teoria Keynesa kładzie podwaliny pod eksplozję dobrobytu w powojennej Europie i Ameryce. Ale

są też przyczyny praktyczne: odbudowa zrujnowanego kontynentu, plan Marshalla, masowy napływ

kobiet do fabryk podczas wojny i równie masowy powrót mężczyzn po wojnie, wreszcie postęp

techniczny rozpędzony przez innowacje militarne. To wszystko rozpędza zachodni kapitalizm na kilka

dekad. Niemcy będą mówić o „dobrobycie dla wszystkich”, Francuzi wręcz o „chwalebnym

trzydziestoleciu” – czasach pełnego zatrudnienia, dostatku po latach niedoborów. W latach 1945–73

dochodzi do największego skoku bogactwa w dziejach ludzkości.

Keynesizm przeobraża nie tylko gospodarkę, ale także społeczeństwo. Z powojennego cudu

ekonomicznego rodzi się klasa średnia, szeroka i stale rosnąca warstwa społeczna, zajmująca

środkowe szczeble drabiny dochodów, korzystająca z dobrobytu i wspierana przez hojne państwa

opiekuńcze. Jej przedstawicieli łączy nie tyle sektor zatrudnienia – do klasy średniej należą zarówno

robotnicy, jak i sklepikarze, urzędnicy, a nawet rolnicy – co doświadczenie dobrobytu,

bezpieczeństwa i awansu społecznego. Z kagańcem Keynesa kapitalizm zyskuje ludzką twarz.

Syta, jednolita klasa średnia to zarazem zastępy konsumentów, tak potrzebnych jako odbiorcy

masowej produkcji przemysłowej. Samochody, telewizory, lodówki, radia – masowa konsumpcja

zyskuje rosnące znaczenie jako motor wzrostu gospodarczego, a konsument staje się równie ważny

jak przedsiębiorca. Ale masowa produkcja wiąże się z równie masową konsumpcją energii,

powiększaną dodatkowo przez powszechną motoryzację. W latach 70. ropy jest jeszcze pod

dostatkiem, ale w logikę podaży i popytu wkracza nagle polityka. Z dramatycznymi skutkami.

6 października 1973 r. Syria i Egipt napadają na Izrael. Gdy Zachód rzuca mu się na pomoc, kraje

arabskie sięgają po nową broń: embargo na dostawy ropy naftowej dla sojuszników Izraela. Cena

ropy, która od lat 30. XX w. utrzymuje się w okolicach 20 dol. za baryłkę, skacze trzykrotnie, fundując

zachodnim gospodarkom potężny szok naftowy. Inflacja wskutek wzrostu cen ropy zbiega się ze

stagnacją – powojenny cud się wyczerpał, a mieszanym gospodarkom coraz bardziej ciążą

rozbuchane wydatki socjalne.

Politycy i ekonomiści na próżno szukają u Keynesa recepty na stagflację – wedle jego teorii to

zjawisko nie ma prawa istnieć, bowiem bezrobocie i wzrost cen nawzajem się wykluczają. Ale

rzeczywistość temu przeczy. Republikanin Richard Nixon mimo to ogłasza się jednak keynesistą

i zgodnie z duchem interwencjonizmu wprowadza kontrolę cen. W Wielkiej Brytanii to samo robi

konserwatysta Edward Heath. Stagflacja przybiera tylko na sile.

Friedrich von Hayek czekał na ten moment 30 lat. Jeszcze w 1944 r. pisze „Drogę do zniewolenia”,

głośną przestrogę przed kolektywizmem jako pierwszym krokiem do totalitaryzmu. Wtedy mało kto

chciał go słuchać, ale gdy keynesizm zawodzi, a bezradni politycy na gwałt szukają nowego klucza do

gospodarki, von Hayek z dnia na dzień zostaje okrzyknięty prorokiem. W 1974 r. otrzymuje Nagrodę

Nobla z ekonomii.

Tak jak Keynes był nieufny wobec rynku i wierzył w państwo, tak Hayek jest niechętny państwu

i namiętnie wierzy w rynek. Dla austriackiego ekonomisty rynek jest wcieleniem wolności,

a ktokolwiek ogranicza jego swobodę, nie tylko dławi gospodarkę, ale pośrednio czyni też zamach na

demokrację. Poza tym prędzej czy później i tak przegra z żywiołem rynku. Nowa doktryna zostanie

ochrzczona neoliberalizmem – w nawiązaniu do „starego” liberalizmu Smitha.

Nim teorię von Hayeka podchwycą Margaret Thatcher i Ronald Reagan, na konkretne rozwiązania

przełoży ją amerykański ekonomista Milton Friedman. Friedman zaleca odwrotność wszystkiego, co

nakazywał Keynes – deregulację, prywatyzację i liberalizację. Państwo ma zaprzestać rozkazywania

gospodarce, sprzedać przedsiębiorstwa i usługi publiczne oraz czynnie walczyć o jak największą

swobodę rynkową – tępić monopole, stymulować konkurencję i ciąć podatki.

Zmęczenie kryzysem lat 70. toruje drogę nowej doktrynie. W Wielkiej Brytanii Żelazna Dama łamie

wszechobecne strajki, zamyka kopalnie, tnie świadczenia socjalne i pacyfikuje związki zawodowe.

W USA były aktor osładza podobny program idealistyczną retoryką walki z ZSRR. Uwolnione spod

państwowej kurateli obie gospodarki biorą głęboki oddech i zrzucają stagflację. Hayek i Friedman

triumfują, a kapitalizm wkracza w nową epokę.

Upadek ZSRR to dla neoliberałów ideologiczny dar losu na miarę tego, czym II wojna światowa była

dla keynesistów. Mogą ogłosić triumf kapitalizmu nad socjalizmem i ruszyć na podbój nowych

rynków, niezbędnych, by zaspokoić pęczniejącą podaż zachodnich gospodarek. Rusza globalizacja,

czyli włączanie kolejnych obszarów świata do zachodniego systemu gospodarczego –

z neoliberalizmem jako gotową doktryną ekonomiczną.

Uczniami Miltona Friedmana są wszyscy reformatorzy w Europie Środkowej z Leszkiem

Balcerowiczem na czele. Terapia szokowa, czyli gwałtowne, szybkie przejście z gospodarki centralnie

sterowanej do wolnorynkowej, wywodzi się w prostej linii z chicagowskiej szkoły ekonomii. „Uważam

Miltona Friedmana za jednego z głównych intelektualnych architektów wolności mojego kraju” –

napisze Balcerowicz po śmierci swojego mistrza.

W USA neoliberalizm staje się obowiązującą doktryną kapitalizmu nie tylko dla neokonserwatystów,

ale też dla postępowych demokratów Billa Clintona. W Wielkiej Brytanii Tony Blair nawraca na

neoliberalny kapitalizm Partię Pracy, a Gerhard Schröder robi to samo z niemiecką SPD. Akurat gdy

gaśnie spór ideologiczny, a zachodnie gospodarki wydają się spokojnie żeglować po globalnych

rynkach, pod ich pokładami zaczyna się prawdziwa rewolucja.

Pierwsza to rozwój sektora usług. Tak jak przemysł rozwinął się kosztem rolnictwa, tak też usługi

rozwijają się kosztem dwóch poprzednich sektorów i to one są dziś głównym źródłem zatrudnienia

w rozwiniętych gospodarkach kapitalistycznych. Baza przemysłowa Ameryki została niemal w całości

wyeksportowana do Chin, ten sam trend dotyczy też Europy Zachodniej, skąd ucieka uciążliwa i coraz

mniej opłacalna produkcja.

Następstwem odprzemysłowienia jest drugi trend – finansjalizacja amerykańskiej gospodarki. W myśl

teorii Ricardo Ameryka wyspecjalizowała się w dziedzinie, która daje im największą przewagę

komparatywną, czyli obrocie kapitałem. Kłopot w tym, że jej własny pieniądz, na którym opiera się

dziś kapitalizm, słabnie w oczach, a finansjalizacja gospodarki jest charakterystyczna dla schyłkowych

mocarstw – tak skończyła XVII-wieczna Hiszpania, XVIII-wieczna Holandia i XIX-wieczne Imperium

Brytyjskie.

Finansjalizacja, neoliberalizm i upadek protestanckiej etyki – splot tych okoliczności leży u źródeł

obecnego kryzysu w Ameryce. Nie doszłoby do zapaści wielkich banków, gdyby gospodarka USA nie

skupiła się tak bardzo na spekulacji finansowej, państwo nie uwolniło rynków kapitałowych spod

wszelkiej kontroli, a sami Amerykanie i ich bankierzy nie ulegli kulturze życia na kredyt i pokusie

natychmiastowej gratyfikacji.

Tak jak Amerykanie uwierzyli, że każdemu należy się własny dom, a ceny nieruchomości będą rosnąć

w nieskończoność, tak finansiści uznali, że zdołają pokonać prawidła rynków, a w najgorszym razie

i tak unikną odpowiedzialności, odchodząc z sutymi odprawami. Niepohamowana eksplozja chciwości

wpędziła Amerykę w najgorszą zapaść finansową od czasów Wielkiego Kryzysu, która na lata zmieni

oblicze amerykańskiego kapitalizmu.

Już teraz jesteśmy świadkami najbardziej spektakularnego zwrotu w doktrynie ekonomicznej od

upadku keynesizmu. Neoliberalny rząd USA pod rękę z Rezerwą Federalną nacjonalizuje prywatne

korporacje, ogranicza handel na giełdzie i wykłada miliardy na ratowanie rynków. Prezesi wielkich

banków, którzy jeszcze niedawno tępili państwo, dziś łakną jego pomocy, a czołowi do niedawna

prorynkowi publicyści biczują bankierów za spekulacje i rozrzutność.

Chiny szykują się tymczasem, by przejąć od USA pałeczkę kapitalizmu. Jeśli partia komunistyczna

wciąż rządzi, to dlatego, że zlikwidowała socjalizm, nim zdążył się zawalić, a sama zamieniła się

z kasty doktrynerów w klasę menedżerów. Zamiast terapii szokowej, 30 lat temu wybrały długi marsz

do kapitalizmu, dowodząc podobnie jak Rosja, że wolny rynek nie zawsze chodzi w parze z wolnymi

wyborami. Jak na ironię neoliberalizm został sfalsyfikowany ideologicznie akurat tam, skąd czerpie

dziś największe zyski.

Tak jak USA zaczynały od eksportu zbóż do Wielkiej Brytanii, by w końcu pokonać ją w przemyśle

i zastąpić funta dolarem, tak Chiny zaopatrują ustępujące mocarstwo w całą produkcję przemysłową,

a prędzej czy później wyręczą je w usługach i uczynią z renminbi globalną walutę. Nie oglądając się

specjalnie na Zachód, wyhodowały już własną odmianę kapitalizmu, łączącą kolektywizm z wolnym

rynkiem i autorytarnymi rządami.

Globalizacja, której człowiek Zachodu wciąż nie może się nadziwić, to dla Chińczyków rzecz tak

naturalna jak dla Amerykanów podbój ich kontynentu 200 lat temu. Jako obszar ekspansji wybrali

Afrykę, ostatni niezglobalizowany obszar świata, zbyt biedny, by dołączyć do kapitalistycznego rynku

na prawach Zachodu. Z Czarnego Lądu importują surowce, w drugą stronę posyłając inwestycje

publiczne, uciążliwy przemysł i własny model kapitalizmu.

Europa wciąż liczy, że utrzyma swoją pozycję i dobrobyt jako „gospodarka wiedzy”, źródło innowacji

technicznych, pomysłów na nowe produkty i stylu. Ale we wszystkich tych dziedzinach Chiny szybko

nadrabiają zaległości. Od wzrostu innowacyjności znacznie bardziej widoczne jest w Europie

rozwarstwienie klasy średniej – spadek stopy życiowej ludzi gorzej wykształconych i wzrost

indywidualnych karier.

Ameryka sypie tymczasem wały przeciwpowodziowe, próbując ujarzmić rwącą rzekę, która

podmywa fundament jej gospodarki. Ale raz uwolniony żywioł trudno zapędzić z powrotem do

koryta, zwłaszcza że kapitał nigdy nie płynie dwa razy tą samą drogą, a próby regulacji rynku kończą

się najczęściej sypaniem wałów wzdłuż starorzeczy. Rząd USA nie daje jednak za wygraną:

w pośpiechu grodzi rynki finansowe, by zatrzymać powódź na Wall Street. Ale tamy wokół

materialnej gospodarki już ledwo trzymają.

Gdy minie kataklizm, strach jak zawsze ustąpi miejsca chciwości. A wtedy Ameryka stanie przed

znacznie trudniejszym pytaniem niż doraźne ratowanie rynku: jak zorganizować sektor finansowy, jej

największą siłę, aby nie zagrażał całej, nie tylko amerykańskiej, gospodarce? Jak nakłonić kapitał, by

zajął się mozolną budową produktywności, a nie łatwą spekulacją? Jak odbudować amerykański

kapitalizm, jeśli to w ogóle możliwe?

Wawrzyniec Smoczyński

Korzystałem z książki Daniela Yergina i Joe Stanislawa „Commanding Heights: The Battle for the

World Economy”.