DYSFUNKCJE RODZINY

œród rozlicznych przyk³adów okreœla- czucie historii, wiêzi emocjonalne oraz strate- na dojrza³e istoty ludzkie. Ma ona nastêpuj¹ce Wj¹cych rodzinê dysfunkcyjn¹, najczê- gie dzia³ania w celu zaspokojenia potrzeb za- cechy:

œciej pojawia³y siê analizy ukazuj¹ce toksycz- równo ca³ej rodziny, jak i jej cz³onków.

✒ zabezpiecza przetrwanie i rozwój;

ne relacje wewn¹trzrodzinne, wynikaj¹ce z al-

Taka perspektywa wyraŸnie zbiega siê w hi-

✒ zaspokaja potrzeby emocjonalne swo-

koholizmu jednego lub obojga rodziców oraz storii psychologii z rosn¹c¹ tendencj¹ do anali- ich cz³onków. Potrzeby te obejmuj¹ znale-powtarzaj¹cych siê aktów przemocy domowej. zowania rozwoju cz³owieka i jego zachowania zienie równowagi pomiêdzy autonomi¹ i za-Jednak problemy te, a tak¿e praktyczne wska- w kontekœcie rodziny, spo³ecznoœci oraz wzor- le¿noœci¹ oraz nauk¹ zachowañ spo³ecznych zówki dla pedagogów dotycz¹ce pracy z dziec- ców spo³ecznych i instytucji kultury. Trend ten i seksualnych; kiem z rodziny alkoholowej nigdy dot¹d nie odzwierciedla filozofiê, zgodnie z któr¹ indy-

✒ zapewnia rozwój i wzrastanie ka¿dego

by³y przedmiotem uporz¹dkowanego cyklu ar- widua nie ¿yj¹ i nie rozwijaj¹ siê w izolacji od cz³onka, w tym tak¿e rodziców; tyku³ów. Mamy nadziejê, ¿e taki cykl spotka innych osób, z którymi wspó³dzia³aj¹ i które

✒ jest miejscem, gdzie rozwija siê poczu-

siê z zainteresowaniem naszych Czytelników i wywieraj¹ na nie wp³yw. Pe³ne zrozumienie cie w³asnego „ja”; Dziecko w rodzinie alkoholowej

Rodzina dysfunkcyjna

Mira Prajsner

Od pocz¹tku istnienia Remedium staraliœmy siê pokazywaæ w publikowanych artyku³ach, ró¿nego rodzaju czynniki maj¹ce wp³yw na zaburzone funkcjonowanie dziecka w œrodowisku spo³ecznym, a zw³aszcza szkolnym. Jak podkreœla-

³o wielu autorów, niemal we wszystkich opisywanych przypadkach decyduj¹ce znaczenie okazywa³a siê mieæ sytuacja rodzinna dziecka.

dostarczy im wiedzy potrzebnej do m¹drego, funkcjonowania rodziny, która stara siê o utrzy-

✒ jest podstawow¹ „jednostk¹ socjaliza-

uwa¿nego i twórczego postêpowania z dzieæ- mywanie na powierzchni i dobrobyt swych cji” i ma decyduj¹ce znaczenie dla przetrwa-mi z rodzin z problemem alkoholowym.

cz³onków, mo¿emy osi¹gn¹æ jedynie poprzez nia spo³eczeñstwa.

zbadanie struktury rodziny, jej dynamiki oraz

Wymienione cechy zawieraj¹ siê z stwier-

Czym jest rodzina?

ca³ego kontekstu, w którym jest osadzona. 2

dzeniu, i¿ rodzina odgrywa podstawow¹ rolê

Przyjêcie koncepcji rodziny jako syste- w kszta³towaniu zdrowia psychicznego dziec-Wiêkszoœæ wspó³czesnych autorów analizu- mu wi¹¿e siê z tym, jak rozumiemy ca³¹ z³o- ka, a tym samym kondycja rodziny ma zasad-j¹cych funkcjonowanie rodziny alkoholowej i ¿onoœæ problemów rodzin alkoholików i jak nicze znaczenie dla zdrowia psychicznego ca-sytuacjê dziecka rozwijaj¹cego siê w takiej ro- chcemy pomóc dzieciom, które borykaj¹ siê ³ego spo³eczeñstwa.

dzinie opiera swoje analizy na koncepcji tzw. z lêkiem i k³opotami stwarzanymi przez ro-systemów rodzinnych. Teorie systemów zapo- dziców nadu¿ywaj¹cych alkoholu.

Czym jest rodzina dysfunkcjonalna?

cz¹tkowa³ biolog, von Bertalanffy ( 1968), któ-

Alkoholizm, jak podkreœlaj¹ specjaliœci, jest

ry uzna³, ¿e w naukach przyrodniczych brakuje integraln¹, nieod³¹czn¹ czêœci¹ sk³adow¹ rodzi-Jak przekonuje wielu psychologów, g³ów-

modeli dobrze opisuj¹cych zjawiska behawio- ny i na nim opiera siê jej kanwa spo³eczna. Mo¿- nym elementem systemu rodzinnego jest zwi¹-

ralne i biologiczne. Zaproponowa³ wiêc teoriê, na nawet uznaæ alkoholizm za cichego cz³onka zek ma³¿eñski. Fundamentem rodziny, podkre-zgodnie z któr¹ na system sk³ada siê zestaw ele- rodziny, poniewa¿ generuje on dynamikê rodzi- œla J. Bradshaw, jest relacja Mamy ze sob¹, mentów, zwi¹zki pomiêdzy nimi oraz zwi¹zki ny i wywiera wp³yw na jej funkcjonowanie po- relacja Taty ze sob¹ oraz wzajemne relacje po-pomiêdzy ich w³asnoœciami lub cechami.

przez interakcje z poszczególnymi jej cz³onka- miêdzy nimi. W takim ujêciu, m¹¿ i ¿ona s¹

Czym jest system rodzinny? Rodziny to sys- mi.3 Dlatego w pracy z dzieæmi z rodzin alkoho- architektami rodziny.

temy spo³eczne, trwaj¹ce i otwarte. 1 Rodzina lowych, konieczne jest skupienie siê nie tylko Kiedy mamy do czynienia z rodzin¹ dysfunk-jako system to ca³oœæ, która jest czymœ wiêcej na samym dziecku, ale tak¿e na ca³ym jego kon- cjonaln¹? Jak pisze Bradshaw w ksi¹¿ce „Zro-ni¿ tylko sum¹ czêœci. Kiedy mówimy o rodzi- tekœcie œrodowiskowym. Zrozumienie tego kon- zumieæ rodzinê”: Rodzina dysfunkcjonalna jest nie jako systemie spo³ecznym, myœlimy przede tekstu daje szansê na wypracowanie najbardziej stworzona przez dysfunkcjonalne ma³¿eñstwo, wszystkim o procesie – komunikowaniu siê, adekwatnej strategii pomagania.

takie ma³¿eñstwa zaœ tworz¹ dysfunkcjonalne

dzia³aniu i wspó³dzia³aniu poszczególnych

osoby, które odnajduj¹ siê wzajemnie i ¿eni¹ ze

elementów, a nie o strukturalnych cechach uk³a-

Czym jest zdrowa rodzina?

sob¹. Jednym z tragicznych faktów jest to, ¿e

du. Tak wiêc rodzina, jeœli rozpatrywaæ j¹ w

osoby dysfunkcjonalne prawie zawsze znajduj¹

perspektywie systemowej to grupa wspó³zale¿-

Funkcjonalna, zdrowa rodzina jest zdrow¹ inn¹ osobê, która dzia³a albo na tym samym, albo nych od siebie osobników, których ³¹czy po- gleb¹, na której jej cz³onkowie mog¹ wyrosn¹æ na wiêkszym poziomie dysfunkcji.

18 Remedium MAJ 2002

DYSFUNKCJE RODZINY

Dziecko w rodzinie alkoholowej

Tak wiêc pierwsz¹ cech¹ rodziny dysfunk- sze problemy stwarza alkoholizm i narkoma- drugie – s¹ to role, jakie pe³ni¹ poszczególni cjonalnej jest to, ¿e jest ona fragmentem wie- nia rodzica, przemoc we wzajemnych rela- cz³onkowie rodziny. Konsekwencje jednych i lopokoleniowego procesu. Tkwi ona, a raczej cjach, wykorzystywanie oraz zaniedbywanie. drugich uwidaczniaj¹ siê u dziecka zarówno w porusza siê w swego rodzaju b³êdnym kole i Zgodnie z koncepcj¹ rodziny jako systemu, okresie, gdy przebywa ono w domu rodzinnym, nie potrafi siê z niego wydostaæ, opieraj¹c siê zmiana zachodz¹ca w którymkolwiek z ele- jak i w doros³ym ¿yciu.

wy³¹cznie na w³asnych si³ach.

mentów ma wp³yw na wszystkie pozosta³e.

Zachowanie alkoholika zak³óca ustalony w

Trzy najistotniejsze zasady, na których

Rodziny dysfunkcjonalne:

rodzinie porz¹dek. Kolejni cz³onkowie rodzi- opiera siê funkcjonowanie opisywanej rodzi-

✒ zaprzeczaj¹ swoim problemom. W ten ny zostaj¹ wytr¹ceni ze stanu równowagi. Re- ny to: nie mów, nie ufaj i nie odczuwaj.

sposób nigdy nie dochodzi do ich rozwi¹zania. agowanie w sposób, który dotychczas siê

✒ Pierwsza nakazuje bezwzglêdne za-

W takich rodzinach zaprzecza siê tak¿e piêciu sprawdza³, nie przynosi oczekiwanych rezul- chowanie milczenia na temat tego, czego potencja³om cz³owieka: uczuciom, spostrze¿e- tatów, rozpoczyna siê wiêc poszukiwanie no- dziecko doœwiadcza we w³asnej rodzinie.

niom, myœlom, d¹¿eniom i wyobra¿eniom.

wych „strategii” i ról, które pozwoli³yby tê Doroœli cz³onkowie rodziny oczekuj¹, ¿e dziec-

• brak w nich intymnoœci.

równowagê przywróciæ.

ko bêdzie ukrywa³o swoje prze¿ycia zarówno

✒ s¹ „zakorzenione we wstydzie” (dzieci

Podstawowa specyfika rodziny alkoholowej wewn¹trz rodziny, jak i poza ni¹.

czêsto wstydz¹ siê swojej rodziny).

polega na tym, ¿e osob¹ uzale¿nion¹ jest z re-

✒ Druga, wymaga od dziecka, aby nie

✒ maj¹ utrwalone, zamro¿one, sztywne gu³y cz³owiek doros³y, a substancj¹ uzale¿nia- obdarza³o zaufaniem ani cz³onków swojej role.

j¹c¹ – alkohol. Stawanie siê rodzin¹ alkoholo- rodziny, ani nikogo obcego, gdy¿ ufaj¹c na-

✒ ich cz³onkowie maj¹ zapl¹tane granice w¹, jak pisze Z. Gaœ, to proces, w trakcie któ- ra¿a siê na doznanie krzywdy. Tym samym pomiêdzy sob¹. Czuj¹ siê tak, jak czuj¹ siê inne rego do rodziny zostaje wprowadzony alkohol, dziecko nie mo¿e uzyskaæ poczucia bezpie-osoby w rodzinie.

a wiêc w wyniku którego u¿ywanie alkoholu czeñstwa, natomiast stale doœwiadcza poczu-

✒ ich cz³onkowie nie mog¹ zaspokoiæ swo- przez jedn¹ lub wiêcej osób staje siê podsta- cia zagro¿enia, czuje siê s³abe i niepewne.

ich indywidualnych potrzeb. S¹ one odk³ada- wow¹ zasad¹ organizuj¹c¹ i kszta³tuj¹c¹ ¿y-

✒ Trzecia nakazuje dziecku, by nie za-

ne, aby umo¿liwiæ zaspokojenie potrzeb syste-

cie rodziny. W efekcie, któregoœ dnia rodzina g³êbia³o siê w swoje emocje, nie zastanawia-mu. Dlatego w takiej rodzinie prawie zawsze

zauwa¿a, ¿e ca³e jej ¿ycie koncentruje siê wo- ³o na tym, co odczuwa, jakie s¹ tego przyczy-istnieje jakiœ niewielki poziom z³oœci i depresji.

kó³ alkoholu. 5

ny i skutki. Kierowanie siê t¹ zasad¹ oraz wzra-

✒ system komunikacji polega na otwar-

stanie w zdezorganizowanym œrodowisku to

tym konflikcie albo na zgodzie na to, ¿eby nie

Specyfika rodziny alkoholowej

prosta droga do psychopatyzacji dziecka. Uczy

by³o niezgody. Rzadko dochodzi tam do praw-

siê ono bowiem, ¿e mi³oœæ, jak¹ go obdarzono

dziwego kontaktu.

Podsumujmy: alkoholizm jest chorob¹ by³a zafa³szowana, oparta na zale¿noœci, ma-

✒ indywidualne ró¿nice s¹ poœwiêcane dla rodzinn¹. ¯aden z cz³onków rodziny nie mo¿e nipulacji, winie, krzywdzie i wykalkulowanej potrzeb systemu. Jednostka istnieje dla rodzi- byæ zrozumiany w od³¹czeniu od innych bezradnoœci. Nie ma wiêc mi³oœci bezinteresow-ny. Taka rodzinê trudno jest opuœciæ.

cz³onków systemu rodzinnego. Specjaliœci nie nej.6 Poniewa¿ tak¹ mi³oœci¹ dziecko by³o ko-

✒ zasady s¹ sztywne i nie zmieniaj¹ siê. dowiedz¹ siê, co siê dzieje z dzieckiem, jeœli chane, tylko tak¹ bêdzie kocha³o w przysz³o-Takimi zasadami s¹ na ogó³ kontrola, perfek- nie zrozumiej¹ wewnêtrznych wspó³zale¿no- œci. Innej nie zna.

cjonizm i oskar¿anie.

œci w ca³ym uk³adzie rodzinnym.

Oprócz ¿ycia zgodnego z powy¿szymi za-

✒ jawne tajemnice s¹ czêœci¹ k³amstw, które

sadami dziecko wmontowane jest w rodzinie

trzymaj¹ rodzinê w zamro¿onym stanie. Tajem-

Rodziny alkoholowe zmieniaj¹ swój spo- w wadliwe role rodzinne, które umo¿liwiaj¹

nice te ka¿dy zna i udaje, ¿e o niczym nie wie.

sób funkcjonowania usi³uj¹c siê przystosowaæ istnienie „chorego” systemu. Szerzej napiszê

✒ zaprzeczanie konfliktom i frustracji do drastycznej zmiany zachowania alkoholi- o nich w kolejnych artyku³ach tego cyklu. q tworzy sytuacjê, w której ka¿dy chce osi¹gn¹æ ka. W miarê jak alkoholizm postêpuje, coraz swoje cele si³¹ woli. Daje to iluzjê radzenia

bardziej chora staje siê ca³a rodzina. Wszyst-

Autorka jest absolwentk¹ studiów filozoficz-

sobie z problemem.

ko obraca siê wokó³ osoby uzale¿nionej, któ- nych UJ, dziennikarzem, laureatk¹ wyró¿nienia

✒ ich cz³onkowie odrzucaj¹ granice w³a- rej zachowanie decyduje o relacjach pozosta- Stowarzyszenia Dziennikarzy Polskich w kon-snej osoby dla podtrzymania systemu rodziny. ³ych cz³onków rodziny ze œwiatem zewnêtrz- kursie Polskie Pulitzery w kategorii „Dylema-Jest to równoznaczne z odrzuceniem w³asnej nym. Ka¿dy z nich przyswaja sobie wzorce ty” oraz „Dziennikarz w s³u¿bie edukacji”.

to¿samoœci. 4

zachowañ powoduj¹ce jak najmniejszy stres.

Jeœli uwa¿nie przyjrzycie siê zestawowi cech Alkoholizm rodziny stanowi sekret zarówno 1 G. Lowe, D. Foxroft, D. Sibley „Picie m³odzie¿y

rodziny dysfunkcjonalnej i macie choæby szcz¹t-

wewn¹trz rodziny, jak i poza ni¹. Dzieci s¹ a style ¿ycia w rodzinie”, Warszawa 2000, s. 65

kow¹ wiedzê o mechanizmach funkcjonowania zmuszone uczestniczyæ w grze rodzinnej ne-2 B.E. Robinson, J.Lyn Rhoden „Pomoc psycholo-

rodziny z problemem alkoholowym, bez trudu

guj¹cej fakt, ¿e jedno z rodziców pije.

giczna dla dzieci alkoholików”, Warszawa 2000

zauwa¿ycie, ¿e spe³nia ona „idealnie” warunki

Specyfika rodziny alkoholowej wa¿na dla

3 Tam¿e, s. 9

okreœlone w ramach przytoczonej listy.

rozwoju dziecka, szczególnie wyraŸnie mani-

4 J. Bradshaw „Zrozumieæ rodzinê”, Warszawa 1998

Ka¿da rodzina dysfunkcjonalna nara¿a

festuje siê w dwóch wymiarach. Po pierwsze

5 Z.Gaœ „Rodzina wobec uzale¿nieñ” Warszawa 1993

dziecko na stresy, wiadomo jednak, ¿e najwiêk- s¹ to zasady, które kieruj¹ ¿yciem rodziny. Po 6 Tam¿e s. 44

MAJ 2002 Remedium 19