PAULA SAMUELSON WILLIAM D. NORDHAUS

Ekonomia


Poszczególne części przetłumaczyli:
Helena Hagemejer l Krzysztof Hagemejer:
O autorach, Przedmowa, części pierwsza, druga i czwarta
�fan Czekaj: część trzecia

Przekład
Helena Hagemejer i Krzysztof Hagemejer
Jan Czekaj
Przedmowę do wydania polskiego Od tłumaczy napisał Krzysztof Hagemejer

Wydawnictwo Naukowe PWN Warszawa 2000


SPIS RZECZY
uane oryginału: Economics, twelfth edition, McGraw-Hill Book Company, English edition copyright (c) 1985 by McGraw-Hill, Inc. Ali rights reserved
Konsultant naukowy Irena Topińska
Projekt okładki i stron tytułowych: Dariusz Maślanka
Redaktor: Zofia Wolińska
Redaktor techniczny: Danuta Jezierska-Żaczek
Korekta: Zespól

_. BIBLIOTEKA tf^aa/u Daenntersfwa i teuk Politycznych
Uniwersytetu Wars-sawskiego łJ. Nowy Świat 69, 00-046 Wars tel. [phone] w. 295, 296
7
9
19
O autorach Przedmowa Od tłumaczy
CZĘŚĆ PIERWSZA. POJĘCIA PODSTAWOWE


Rozdział 1. Wprowadzenie 24
Dodatek do rozdziału 1. Jak odczytywać wykresy 43 Rozdział 2. Podstawowe problemy ekonomii 53
A. Problemy ekonomiczne 53
B. Alternatywy technologiczne dostępne dla społeczeństwa 57 Rozdział 3. Ceny w gospodarce mieszanej 79
A. Rynkowe rozwiązania podstawowych problemów ekonomicznych 80
B. Rola państwa w gospodarce 88
C. Kapitał, podział pracy i pieniądz 96 Rozdział 4. Podstawowe elementy teorii podaży i popytu 108
CZĘŚĆ DRUGA. MAKROEKONOMIA. FLUKTUACJE PRODUKCJI I CEN
Rozdział 5. Ogólny rzut oka na makroekonomie: globalna podaż i globalny popyt 132
A. Problemy makroekonomiczne 133
B. Globalna podaż i globalny popyt 150 Rozdział 6. Mierzenie produktu narodowego 170 Rozdział 7. Konsumpcja i inwestycje 199
A. Konsumpcja i oszczędzanie 201
B. Niestabilność inwestycji 215 Rozdział 8. Teoria wyznaczania produktu 230
A. Klasyczne i Keynesowskie podejście do problemu wyznaczania produktu 232
B. Wyznaczanie produktu: model mnożnikowy 241 Dotatek do rozdziału 8. Algebra mnożnika 261 Rozdział 9. Polityka fiskalna w teorii i w praktyce 263
A. Polityka fiskalna w modelu mnożnikowym 265
B. Polityka fiskalna w praktyce 279
Biblioteka WDiNP UW
1098015268
Polish edition copyright (c) 1995
by Wydawnictwo Naukowe PWN sp. z o.o.
Ali rights reserved
Tom I wydania polskiego obejmuje części I, II, III i IV wydania oryginalnego
ISBN 83-01-11623-4 1.1 ISBN 83-01-11622-6 t. I-II
Wydawnictwo Naukowe PWN SA ul. Miodowa 10, 00-251 Warszawa tel.: [phone] faks: (0-22) 826-71-63 e-mail: pwn @ pwn.com.pl http://www.pwn.com.pl


SPIS RZECZY
Dane oryginału: Economics, twelfth edition, McGraw-Hill Book Gompany, English edition copyright (c) 1985 by McGraw-Hill, Inc. Ali rightą reserved

Konsultant naukowy Irena Topińska


Projekt okładki i stron tytułowych: Dariusz Maślanka
Redaktor: Zofia Wolińska
Redaktor techniczny: Danuta Jezierska-Żaczek
Korekta: Zespól


Biblioteka WDiNP UW
1098015268
_n BIBLIOTEKA Wydaału DaenriKarsiwaj Nauk Politycznych
Uniwersyteiu Warszawskiego
ii. Nowy Świat 69, 00-046 Warszaw*
tel. [phone] w. 295, 296
f^/J ^J^-f
Polish edition copyright (c) 1995
by Wydawnictwo Naukowe PWN sp. z o.o.
Ali rights reseryed
Tom I wydania polskiego obejmuje części I, II, III i IV wydania oryginalnego
ISBN 83-01-11623-4 t. I ISBN 83-01-11622-61.1-11
Wydawnictwo Naukowe PWN SA ul. Miodowa 10, 00-251 Warszawa tel.: [phone] faks: (0-22) 826-71-63 e-mail: pwn @ pwn.com.pl http://www.pwn.com.pl

O autorach 7
Przedmowa 9
Od tłumaczy 19
CZĘŚĆ PIERWSZA. POJĘCIA PODSTAWOWE
Rozdział 1. Wprowadzenie 24
Dodatek do rozdziału l . Jak odczytywać wykresy 43 Rozdział 2. Podstawowe problemy ekonomii 53
A. Problemy ekonomiczne 53
B. Alternatywy technologiczne dostępne dla społeczeństwa 57 Rozdział 3. Ceny w gospodarce mieszanej 79
A. Rynkowe rozwiązania podstawowych problemów ekonomicznych 80
B. Rola państwa w gospodarce 88
C. Kapitał, podział pracy i pieniądz 96 Rozdział 4. Podstawowe elementy teorii podaży i popytu 108
CZĘŚĆ DRUGA. MAKROEKONOMIA: FLUKTUACJE PRODUKCJI I CEN
Rozdział 5. Ogólny rzut oka na makroekonomię: globalna podaż i globalny popyt 132
A. Problemy makroekonomiczne 133
B. Globalna podaż i globalny popyt 150 Rozdział 6. Mierzenie produktu narodowego 170 Rozdział 7. Konsumpcja i inwestycje 199
A. Konsumpcja i oszczędzanie 201
B. Niestabilność inwestycji 215 Rozdział 8. Teoria wyznaczania produktu 230
A. Klasyczne i Keynesowskie podejście do problemu wyznaczania produktu 232
B. Wyznaczanie produktu: model mnożnikowy 241 Dotatek do rozdziału 8. Algebra mnożnika 261 Rozdział 9. Polityka fiskalna w teorii i w praktyce 263
A. Polityka fiskalna w modelu mnożnikowym 265
B. Polityka fiskalna w praktyce 279

6 Spis rzeczy
Rozdział 10. Globalna podaż i cykle gospodarcze 293
A. Strona podaży 295
B. Cykle gospodarcze 306 Rozdział 11. Bezrobocie 325 Rozdział 12. Inflacja: definicje i koszty 355 Rozdział 13. Inflacja: przyczyny i środki zaradcze 379
CZĘŚĆ TRZECIA. MAKROEKONOMIA: PIENIĄDZ, STOPY PROCENTOWE
I DEFICYTY
Rozdział 14. Pieniądz i bankowość komercyjna 412
A. Historia pieniądza i banków 414
B. Proces tworzenia depozytów bankowych 427
Dodatek do rozdziału 14. Fluktuacje rynku akcji 440 Rozdział 15. Rezerwa Federalna i polityka pieniężna banku centralnego 452 Rozdział 16. Monetaryzm i popyt na pieniądz 479
A. Popyt na pieniądz 479
B. Jak pieniądz wpływa na produkcję 485
C. Monetaryzm 493
Dodatek do rozdziału 16. Rewolucja racjonalnych oczekiwań 509 Rozdział 17. Kombinacja polityki fiskalnej i monetarnej a deficyt budżetowy 523
A. Deficyty oraz kombinacja polityki monetarnej i fiskalnej 523
B. Dług publiczny a współczesna polityka fiskalna 541 Dodatek do rozdziału 17. Rozwinięta analiza polityki pieniężnej 553
CZĘŚĆ CZWARTA. MIKROEKONOMIA: PODAŻ I POPYT ORAZ RYNKI PRODUKTÓW
Rozdział 18. Produkcja i cena wyznaczana przez podaż i popyt 566 , A^Elastyczność popytu i podaży 569
V. Zastosowanie analizy podaży i popytu 580
Dodatek do rozdziału 18. Przykłady zastosowania analizy podaży i popytu 600 Rozdział 19. Teoria popytu i użyteczności 612
Dodatek do rozdziału 19. Geometryczna analiza równowagi konsumenta 635 Rozdział 20. Organizacja przedsiębiorstwa i dochód 648
A. Przedsiębiorstwo wielkie, małe i nieskończenie małe 648
B. Korporacja 656
Dodatek do rozdziału 20. Elementy rachunkowości 672 ,,
Rozdział 21. Analiza kosztów 691 ,. i
Rozdział 22. Podaż w warunkach konkurencji 714
Dodatek do rozdziału 22. Ekonomiczna teoria niepewności: spekulacja, ryzyko
oraz ubezpieczenia 743 Rozdział 23. Konkurencja niedoskonała: monopol i regulacja 757
A. Źródła i rodzaje konkurencji niedoskonałej 758
B. Równowaga monopolu maksymalizującego zysk 770
C. Monopol, koszty społeczne i regulacja 781 Rozdział 24. Niedoskonała konkurencja i polityka antytrustowa 801
A. Przypadki niedoskonałej konkurencji 801
B. Życie w sali posiedzeń rady dyrektorów 814
C. Teoria i praktyka polityki antytrustowej 822
Dodatek do rozdziału 24. Wojna gospodarcza i teoria gier 838

O AUTORACH
Paul A. Samuelson, założyciel słynnego wydziału doktoranckich studiów ekonomii w Massachussets Institute of Technology, studiował na uniwersytetach Chicago i Harvard. Jego liczne prace naukowe przyniosły mu światową sławę już w młodości, był też pierwszym Amerykaninem, który otrzymał Nagrodę Nobla w dziedzinie ekonomii (w 1970 r.). Należy do tych tak rzadko spotykanych naukowców, którzy potrafią mówić w sposób zrozumiały dla laików; przez wiele lat pisał felietony ekonomiczne dla czasopisma "Newsweek". Wielokrotnie świadczył przed Kongresem, był też doradcą naukowym Rezerwy Federalnej, Ministerstwa Skarbu i różnorodnych prywatnych organizacji społecznych. Był doradcą ekonomicznym prezydenta Johna F. Ken-nedy'ego. Codziennie gra w tenisa, a jego rodzina podwoiła się z chwilą narodzenia trojaczków.
William D. Nordhaus jest jednym z wybitnych amerykańskich ekonomistów młodszego pokolenia. Urodzony w Nowym Meksyku, studiował w Yale, doktorat uzyskał w MIT, obecnie jest profesorem (John Musser) ekonomii na Uniwersytecie Yale oraz członkiem Fundacji Badań Ekonomicznych Cowlesa. Jego badania ekonomiczne objęły szeroki zakres tematów - problemy inflacji, energii, postępu technicznego, regulacji, "granic wzrostu", trendów w zakresie zysków i wydajności i in. Ponadto, profesor Nordhaus żywo interesuje się polityką gospodarczą. Działał jako członek Rady Doradców Ekonomicznych prezydenta Cartera; pisuje od czasu do czasu w "New York Times" i innych pismach. Mieszka wraz z rodziną w Connecticut, lubi muzykę, turystykę i narciarstwo.

Rozdział 10. Globalna podaż i cykle gospodarcze 293 "
A. Strona podaży 295
B. Cykle gospodarcze 306 Rozdział 11. Bezrobocie 325 Rozdział 12. Inflacja: definicje i koszty 355 Rozdział 13. Inflacja: przyczyny i środki zaradcze 379
CZĘŚĆ TRZECIA. MAKROEKONOMIA: PIENIĄDZ, STOPY PROCENTOWE
I DEFICYTY
Rozdział 14. Pieniądz i bankowość komercyjna 412
A. Historia pieniądza i banków 414
B. Proces tworzenia depozytów bankowych 427
Dodatek do rozdziału 14. Fluktuacje rynku akcji 440 Rozdział 15. Rezerwa Federalna i polityka pieniężna banku centralnego 452 Rozdział 16. Monetaryzm i popyt na pieniądz 479
A. Popyt na pieniądz 479
B. Jak pieniądz wpływa na produkcję 485
C. Monetaryzm 493
Dodatek do rozdziału 16. Rewolucja racjonalnych oczekiwań 509 Rozdział 17. Kombinacja polityki fiskalnej i monetarnej a deficyt budżetowy 523
A. Deficyty oraz kombinacja polityki monetarnej i fiskalnej 523
B. Dług publiczny a współczesna polityka fiskalna 541 Dodatek do rozdziału 17. Rozwinięta analiza polityki pieniężnej 553
CZĘŚĆ CZWARTA. MIKROEKONOMIA: PODAŻ I POPYT ORAZ RYNKI PRODUKTÓW
Rozdział 18. Produkcja i cena wyznaczana przez podaż i popyt 566 , A. ^Elastyczność popytu i podaży 569
~"B'. Zastosowanie analizy podaży i popytu 580 r if;
Dodatek do rozdziału 18. Przykłady zastosowania analizy podaży i popytu 600 '� ' Rozdział 19. Teoria popytu i użyteczności 612
Dodatek do rozdziału 19. Geometryczna analiza równowagi konsumenta 635 Rozdział 20. Organizacja przedsiębiorstwa i dochód 648
A. Przedsiębiorstwo wielkie, małe i nieskończenie małe 648
B. Korporacja 656
Dodatek do rozdziału 20. Elementy rachunkowości 672 Rozdział 21. Analiza kosztów 691 Rozdział 22. Podaż w warunkach konkurencji 714
Dodatek do rozdziału 22. Ekonomiczna teoria niepewności: spekulacja, ryzyko
oraz ubezpieczenia 743 Rozdział 23. Konkurencja niedoskonała: monopol i regulacja 757
A. Źródła i rodzaje konkurencji niedoskonałej 758
B. Równowaga monopolu maksymalizującego zysk 770
C. Monopol, koszty społeczne i regulacja 781 Rozdział 24. Niedoskonała konkurencja i polityka antytrustowa 801
A. Przypadki niedoskonałej konkurencji 801 : -,<�
B. Życie w sali posiedzeń rady dyrektorów 814 >.";
C. Teoria i praktyka polityki antytrustowej 822 �;,,
Dodatek do rozdziału 24. Wojna gospodarcza i teoria gier 838

O AUTORACH
Paul A. Samuelson, założyciel słynnego wydziału doktoranckich studiów ekonomii w Massachussets Institute of Technology, studiował na uniwersytetach Chicago i Harvard. Jego liczne prace naukowe przyniosły mu światową sławę już w młodości, był też pierwszym Amerykaninem, który otrzymał Nagrodę Nobla w dziedzinie ekonomii (w 1970 r.). Należy do tych tak rzadko spotykanych naukowców, którzy potrafią mówić w sposób zrozumiały dla laików; przez wiele lat pisał felietony ekonomiczne dla czasopisma "Newsweek". Wielokrotnie świadczył przed Kongresem, był też doradcą naukowym Rezerwy Federalnej, Ministerstwa Skarbu i różnorodnych prywatnych organizacji społecznych. Był doradcą ekonomicznym prezydenta Johna F. Ken-nedy'ego. Codziennie gra w tenisa, a jego rodzina podwoiła się z chwilą narodzenia trojaczków.
William D. Nordhaus jest jednym z wybitnych amerykańskich ekonomistów młodszego pokolenia. Urodzony w Nowym Meksyku, studiował w Yale, doktorat uzyskał w MIT, obecnie jest profesorem (John Musser) ekonomii na Uniwersytecie Yale oraz członkiem Fundacji Badań Ekonomicznych Cowlesa. Jego badania ekonomiczne objęły szeroki zakres tematów - problemy inflacji, energii, postępu technicznego, regulacji, "granic wzrostu", trendów w zakresie zysków i wydajności i in. Ponadto, profesor Nordhaus żywo interesuje się polityką gospodarczą. Działał jako członek Rady Doradców Ekonomicznych prezydenta Cartera; pisuje od czasu do czasu w "New York Times" i innych pismach. Mieszka wraz z rodziną w Connecticut, lubi muzykę, turystykę i narciarstwo.

i\aszym dzieciom i
PRZEDMOWA
Książka ta jest wprowadzeniem do ekonomii i napisana została z myślą o kursie trwającym jeden semestr lub pełny rok akademicki. Gdy ukazała się parę dziesięcioleci temu, John Kenneth Galbraith przewidywał, że następne pokolenie uczyć się będzie ekonomii z tej właśnie pracy. Jedenaście wydań*, kilka milionów egzemplarzy nakładu i przekłady na ponad dwadzieścia języków dowiodły dużej trafności jego prognozy.
Nauka jest jednak żywym organizmem i bezustannie się rozwija. Nadszedł czas, by książka ta stała się wynikiem współpracy dwóch pokoleń uczonych. I obaj możemy oświadczyć, że jest to podniecające doświadczenie - wykuwania nowej syntezy współczesnej teorii ekonomii głównego nurtu, syntezy, sumiennie uwzględniającej wszystkie konkurujące szkoły teoretyczne: eklektyzm postkeynesowski, monetaryzm, szkołę racjonalnych oczekiwań, libertarianizm szkoły z Chicago, marksizm i ekonomię radykalną.
Tak jak uprzednio, naszym celem jest dostarczenie czytelnikowi przejrzystego, aktualnego i zarazem interesującego wprowadzenia do zasad teorii ekonomii i podstawowych faktów dotyczących amerykańskiego i światowego systemu gospodarczego. Dążyliśmy do tego, by raczej mieć słuszność, aniżeli ekscytować czytelnika. Ale jednocześnie chcielibyśmy raczej wzbudzać zainteresowanie, niż nudzić.
* Niniejsze, pierwsze pełne, wydanie tego podręcznika w języku polskim jest przekładem
dwunastego wydania amerykańskiego z roku 1985. W 1989 r. ukazało się następne, 13., wydanie
podręcznika, a w roku 1993 wydanie 14., istotnie zmienione, a przede wszystkim "odchudzone".
Warto przypomnieć, że w 1965 r. ukazał się w Polsce wybór tekstów do studiowania ekonomii
zawierający przekład trzynastu wybranych rozdziałów z 4. amerykańskiego wydania podręcznika
z roku 1958 (przyp. tłum.) "i" ,-,

Naszym dzieciom i uczniom

PRZEDMOWA


.-!>'
! i





'L.<�*. W
10
Książka ta jest wprowadzeniem do ekonomii i napisana została z myślą o kursie trwającym jeden semestr lub pełny rok akademicki. Gdy ukazała się parę dziesięcioleci temu, John Kenneth Galbraith przewidywał, że następne pokolenie uczyć się będzie ekonomii z tej właśnie pracy. Jedenaście wydań*, kilka milionów egzemplarzy nakładu i przekłady na ponad dwadzieścia języków dowiodły dużej trafności jego prognozy.
Nauka jest jednak żywym organizmem i bezustannie się rozwija. Nadszedł czas, by książka ta stała się wynikiem współpracy dwóch pokoleń uczonych. I obaj możemy oświadczyć, że jest to podniecające doświadczenie - wykuwania nowej syntezy współczesnej teorii ekonomii głównego nurtu, syntezy, sumiennie uwzględniającej wszystkie konkurujące szkoły teoretyczne: eklektyzm postkeynesowski, monetaryzm, szkołę racjonalnych oczekiwań, libertarianizm szkoły z Chicago, marksizm i ekonomię radykalną.
Tak jak uprzednio, naszym celem jest dostarczenie czytelnikowi przejrzystego, aktualnego i zarazem interesującego wprowadzenia do zasad teorii ekonomii i podstawowych faktów dotyczących amerykańskiego i światowego systemu gospodarczego. Dążyliśmy do tego, by raczej mieć słuszność, aniżeli ekscytować czytelnika. Ale jednocześnie chcielibyśmy raczej wzbudzać zainteresowanie, niż nudzić.
* Niniejsze, pierwsze pełne, wydanie tego podręcznika w języku polskim jest przekładem dwunastego wydania amerykańskiego z roku 1985. W 1989 r. ukazało się następne, 13., wydanie podręcznika, a w roku 1993 wydanie 14., istotnie zmienione, a przede wszystkim "odchudzone". Warto przypomnieć, że w 1965 r. ukazał się w Polsce wybór tekstów do studiowania ekonomii zawierający przekład trzynastu wybranych rozdziałów z 4. amerykańskiego wydania podręcznika z roku 1958 (przyp. tłum.)

ift WYDANIE DWUNASTE
W niniejszym, dwunastym, wydaniu dokonano najradykalniejszych zmian od czasu pierwszego wydania podręcznika z 1948 r. Całkowicie zreorganizowaliśmy porządek prezentacji problemów; w rozdziałach dotyczących makroekonomii stosujemy konsekwentnie podejścia wykorzystujące pojęcia globalnej podaży i globalnego popytu; rozdziały dotyczące mikro-ekonomii wygładzono; rozdziały dotyczące zastosowań uaktualniono, uwzględniając problemy lat osiemdziesiątych, uaktualniono także przykłady oraz materiał faktograficzny.
Jednakże kluczowe słowa, jakie chcielibyśmy podkreślić charakteryzując ten podręcznik, to: miarodajny, pełny i klarowny.
� Strony poniższe zawierają miarodajną prezentację zakumulowanej wiedzy pokoleń ekonomistów. Studenci chcą uzyskać wstępne zrozumienie problemów inflacji, rynku akcji, makroekonomicznej teorii racjonalnych oczekiwań, gospodarki radzieckiej lub deficytu handlowego. Wszystkie te tematy są tu szeroko omówione.
� Podręcznik liczy 950 stron (w oryginale - przyp. tłum.), dostarcza bowiem pełnego obrazu współczesnej teorii ekonomii. Wszystkie ważne obszary tej dyscypliny znaleźć można pomiędzy pierwszą i ostatnią stroną - od zagadnienia korzyści bezwzględnych po problem zerowego wzrostu gospodarczego, od marksizmu po teorię ekonomii podaży.
� Staraliśmy się być tak klarowni, jak to tylko możliwe. Nietzsche narzekał niegdyś na "obraźliwą prostotę stylu" Johna Stuarta Milla, wielkiego dziewiętnastowiecznego ekonomisty. Chcielibyśmy bardzo, by nas spotkał podobny zarzut. Jeżeli wystarczają krótkie wyrazy, dlaczego używać długich? Abstrakcyjne idee wymagają przejrzystych przykładów.
PODSTAWOWE ZMIANY
Teoria ekonomii jest w swej istocie nauką ewolucyjną, ulegającą zmianom niezbędnym do oddania zmiennych trendów społecznych i gospodarczych. Ewolucyjny charakter ekonomii odzwierciedlają wszystkie rozdziały niniejszego, nowego wydania. Przyjrzyjmy się najistotniejszym kwestiom.
Makroekonomia
Najbardziej kompleksowo - można powiedzieć nawet drastycznie - przebudowano rozdziały dotyczące makroekonomii. Lata osiemdziesiąte to epoka wysokiego bezrobocia, wahliwej inflacji i wahliwych stóp procentowych, monetaryzmu i niebotycznych deficytów budżetowych. Zrewidowaliśmy nasz sposób podejścia do zagadnień makroekonomicznych tak, by

pomóc studentom w zrozumieniu chronicznych problemów lat 80. A oto niektóre kluczowe zmiany.
1. Wprowadziliśmy globalną podaż i globalny popyt (AS-AD) jako kluczowe podejście wyjaśniające globalne zmiany cen i produktu narodowego. Wszystkie główne kwestie makroekonomii analizowane są teraz przy użyciu tych nowych narzędzi. Integrujemy tym samym różne szkoły myślenia - Key-nesowską, neoklasyczną, monetarystyczną, podażową, opartą na racjonalnych oczekiwaniach i współczesną makroekonomię głównego nurtu (mainstream). Kryzysy, hiperinflacja i debata nad zjawiskiem wypychania (crowding ouf) - wszystko to ujęto w jedne, wspólne ramy teoretyczne.
2. Inflację i bezrobocie traktujemy w sposób zintegrowany - dopasowany zarówno do schematu AS-AD, jak i do współczesnych teorii stopy naturalnej. Studenci łatwo mogą pojąć znaczenie naturalnej stopy bezrobocia; dlaczego wzrosła ona w ostatnich latach; jak i co można zrobić, by ją obniżyć. Oprócz tego, analizę inflacji dostosowano do najnowszych osiągnięć współczesnej myśli. Nowe podejście pomaga wyjaśnić, dlaczego inflacja obniżyła się we wczesnych latach osiemdziesiątych, dlaczego ta dezinflacja była tak bardzo kosztowna dla społeczeństwa, a także co się rozumie przez hipotezę wiarygodności (credibility).
3. Rozdziały dotyczące teorii i polityki monetarnej gruntownie zmieniono, aby uwzględnić zmienne zachowania rynków pieniężnych. Omawiane są w nich m.in. ewoluującą strukturę i regulację instytucji finansowych; teoretyczne podstawy monetaryzmu; tendencję do formułowania celów polityki monetarnej (monetary targeting); niezależność Rezerwy Federalnej; a także inne zagadnienia kluczowe dla lat osiemdziesiątych.
4. Dajemy wyczerpującą wstępną analizę makroekonomii opartej na koncepcji racjonalnych oczekiwań. Twierdzenie o nieefektywności polityki, krytyka Lucasa, argumentacja na rzecz ustalonych reguł - wraz z krytyką makroekonomii racjonalnych oczekiwań - omówiono w będącym odrębną całością dodatku. A idee tej nowej szkoły bierze się pod uwagę we wszystkich rozdziałach, w których rozważane są problemy makroekonomii.
5. Ludzie w otaczającym nas świecie obawiają się wysokich deficytów w USA. W rozdziale 17 wyjaśniamy, dlaczego tak jest, w szerokim omówieniu roli deficytu państwowego i długu publicznego. Przy okazji omawiamy cykliczne i strukturalne problemy budżetu, zagadnienie wypychania, fiskal-no-monetarną kombinację polityki gospodarczej oraz sposób, w jaki dług państwowy może wypierać kapitał. Ponadto, wszystkie te problemy przedstawione będą w ramach podstawowego schematu podaży i popytu.
6. Zmiany znaleźć można w każdym z rozdziałów części dotyczących makroekonomii. Nowy materiał obejmuje popyt inwestycyjny, podstawy podejść zakładających lepkość i giętkość cen, prawo Okuna, ekonomię podażową oraz wiele innych tematów. Te nowe tematy nie zostały jednak

po prostu dodane do materiału z poprzednich wydań. Wiele zeń usunięto po to, by stworzyć miejsce dla naszej nowej syntezy współczesnej makroekonomii głównego nurtu.
Mikroekonomia
Podstawowe rozdziały dotyczące mikroekonomii uległy zmianom, których celem była jaśniejsza i prostsza prezentacja kluczowych idei. Główne wątki mikroekonomii były rozwijane przez wiele dziesięcioleci, a wytrzymały one próbę jedenastu wydań. Wprowadzamy jednak też nowe i ekscytujące podejścia oraz przykłady, tak by mikroekonomie uczynić adekwatną do warunków i wydarzeń lat osiemdziesiątych. Dla przykładu:
1. Nowe wydanie zawiera nową analizę efektywności. Głębiej potraktowano problem nadwyżki konsumenta. Efektywność alokacyjna (czy też Pareta) analizowana jest zarówno za pomocą narzędzi tradycyjnych, jak i przez podejście stosujące pojecie krawędzi możliwych użyteczności (utili-ty-possibility frontier).
2. Dodano nowy paragraf poświecony istocie i regulacji monopolu naturalnego. Obejmuje on także wyczerpującą dyskusje uzasadnienia regulacji gospodarczej - w tym tzw. gospodarki jenieckiej [capture economy - gospodarki, w której agendy regulacyjne stają się zależne, wskutek gry politycznej, od podmiotów gospodarczych, mających być przedmiotem regulacji - przyp. tłum.J - wraz z analizą ruchu na rzecz deregulacji.
3. Zaktualizowaliśmy i poszerzyliśmy analizę struktur rynku, aby odzwierciedlić nowe osiągnięcia ekonomiki organizacji przemysłu (industrial-organiza-tion economics). Omawiane teorie oligopolu obejmują obecnie zarówno te, które opisują sytuacje dominującego przedsiębiorstwa, jak i teorie zmowy oligopoli-stycznej. W dyskusje na temat źródeł siły rynkowej, włączono dane empiryczne, dotyczące korzyści skali. Ramy analizy monopolu zostały zakreślone przez najnowsze prace na temat racjonalności ograniczonej (bounded rationality) i hipotezę Schumpeterowską. Włączono nowy dodatek poświecony teorii gier, wprowadzający koncepcje równowagi Nasha; uwzględniono ponadto nowe osiągnięcia w zakresie powtarzalnych gier typu "dylemat więźnia".
4. Teoria i polityka antytrustowa (antymonopolowa) zostały zrewolucjonizowane w ciągu ostatniej dekady. Włączono nowy materiał dotyczący zarówno poglądów szkoły z Chicago, jak i wyników postępowania antytrustowego przeciwko AT&T i IBM.
5. Dokonaliśmy reorganizacji rozdziałów poświeconych podziałowi dochodu i wycenie czynników produkcji, aby odzwierciedlić najnowsze koncepcje oraz dane. Narzędzia oceny redystrybucji dochodu i fakty jej dotyczące opisane są obecnie wraz z teoriami podziału dochodu. Poruszamy też takie kwestie, jak sprawa danych empirycznych o strukturach płac i zarobków, zakres dys-

Przedmowa 13
kryminacji na rynku pracy oraz zmniejszenie roli związków pod presją
deregulacji i konkurencji zagranicznej. Przedstawiamy też, "dylemat wspól
nych pastwisk" (tragedy of commons), jako przykład niewłaściwej wyceny
zasobów naturalnych, wraz z nowym całościowym potraktowaniem kapitana
i procentu. t
Zastosowania
Zgrupowaliśmy rozdziały omawiające zastosowania kluczowych koncepcji makro- i mikroekonomii w dwóch szerokich kategoriach problemów: w nowej części szóstej o równości, efektywności i państwie; oraz nowej części siódmej o wzroście gospodarczym i handlu międzynarodowym. Główne zmiany to:
1. Rozdział 32 wypełnia wyczerpujące omówienie problemów wyboru społecznego. Ten pogłębiony przegląd wyjaśnia, jak wyznaczona zostaje rola państwa w gospodarce. Teorię wyboru społecznego zilustrowano analizami przypadków paradoksu Arrowa, "kumoterstwa" oraz głosowań na zasadzie jednogłośności i na zasadzie bezwzględnych większości. Rozdział 32 pomoże studentom wyrobić sobie wyważony pogląd na rolę państwa; pokazuje on, że wyważając właściwy udział państwa w naszej gospodarce mieszanej, "ułomnościom rynku" - takim jak monopol - przeciwstawić należy "ułomności państwa" - takie jak krótkie horyzonty czasu.
2. Troska o ochronę środowiska nadal plasuje się wysoko pośród problemów istotnych dla społeczeństwa. Reagując na to, wprowadziliśmy nowe spojrzenie na problemy efektów zewnętrznych, włączając w to także analizę podażowo-popytową. W części tej omawia się również współczesne podejścia do sprawy regulacji efektów zewnętrznych, włączając w to kwestie opodatkowywania emisji zanieczyszczeń oraz twierdzenie Coase'a.
3. Materiał dotyczący podatków zaktualizowano, zawiera on także paragraf poświęcony teorii i praktyce krzywej Laffera. Zamieściliśmy także nowe dane dotyczące efektów netto polityki fiskalnej państwa.
4. Problem zamienności - "coś za coś" (trade-off) - pomiędzy efektywnością a sprawiedliwością wypełnia nowy krótki rozdział, zintegrowany z analizą polityki przeciwdziałania ubóstwu.
5. Połączyliśmy fragmenty dotyczące historii myśli ekonomicznej i przeglądu alternatywnych systemów gospodarczych w jeden odrębny rozdział. Przegląd wykorzystuje podejście analityczne, stawiając pytanie, jak system nakazowy może rozwiązywać podstawowe problemy organizacji gospodarczej. Omówienie gospodarki Związku Radzieckiego zostało napisane całkowicie na nowo w świetle ostatnich informacji dotyczących funkcjonowania tej gospodarki.
6. Nasza przebudowana analiza gospodarki międzynarodowej odzwierciedla nowe problemy światowego systemu gospodarczego. Nowy fragment

po prostu dodane do materiału z poprzednich wydań. Wiele zeń usunięto po to, by stworzyć miejsce dla naszej nowej syntezy współczesnej makroekonomii głównego nurtu.
Mikroekonomia
Podstawowe rozdziały dotyczące mikroekonomii uległy zmianom, których celem była jaśniejsza i prostsza prezentacja kluczowych idei. Główne wątki mikroekonomii były rozwijane przez wiele dziesięcioleci, a wytrzymały one próbę jedenastu wydań. Wprowadzamy jednak też nowe i ekscytujące podejścia oraz przykłady, tak by mikroekonomię uczynić adekwatną do warunków i wydarzeń lat osiemdziesiątych. Dla przykładu:
1. Nowe wydanie zawiera nową analizę efektywności. Głębiej potraktowano problem nadwyżki konsumenta. Efektywność alokacyjna (czy też Pareta) analizowana jest zarówno za pomocą narzędzi tradycyjnych, jak i przez podejście stosujące pojęcie krawędzi możliwych użyteczności (utili-ty-possibility frontier).
2. Dodano nowy paragraf poświęcony istocie i regulacji monopolu naturalnego. Obejmuje on także wyczerpującą dyskusję uzasadnienia regulacji gospodarczej - w tym tzw. gospodarki jenieckiej [capture economy - gospodarki, w której agendy regulacyjne stają się zależne, wskutek gry politycznej, od podmiotów gospodarczych, mających być przedmiotem regulacji - przyp. tłum.] - wraz z analizą ruchu na rzecz deregulacji.
3. Zaktualizowaliśmy i poszerzyliśmy analizę struktur rynku, aby odzwierciedlić nowe osiągnięcia ekonomiki organizacji przemyski (industrial-organiza-tion economics). Omawiane teorie oligopolu obejmują obecnie zarówno te, które opisują sytuację dominującego przedsiębiorstwa, jak i teorie zmowy oligopoli-stycznej. W dyskusję na temat źródeł siły rynkowej, włączono dane empiryczne, dotyczące korzyści skali. Ramy analizy monopolu zostały zakreślone przez najnowsze prace na temat racjonalności ograniczonej (bounded rationality) i hipotezę Schumpeterowską. Włączono nowy dodatek poświęcony teorii gier, wprowadzający koncepcję równowagi Nasha; uwzględniono ponadto nowe osiągnięcia w zakresie powtarzalnych gier typu "dylemat więźnia".
4. Teoria i polityka antytrustowa (antymonopolowa) zostały zrewolucjonizowane w ciągu ostatniej dekady. Włączono nowy materiał dotyczący zarówno poglądów szkoły z Chicago, jak i wyników postępowania antytrustowego przeciwko AT&T i IBM.
5. Dokonaliśmy reorganizacji rozdziałów poświęconych podziałowi dochodu i wycenie czynników produkcji, aby odzwierciedlić najnowsze koncepcje oraz dane. Narzędzia oceny redystrybucji dochodu i fakty jej dotyczące opisane są obecnie wraz z teoriami podziału dochodu. Poruszamy też takie kwestie, jak sprawa danych empirycznych o strukturach płac i zarobków, zakres dys-

kryminacji na rynku pracy oraz zmniejszenie roli związków pod presją deregulacji i konkurencji zagranicznej. Przedstawiamy też, "dylemat wspólnych pastwisk" (tragedy of commonś), jako przykład niewłaściwej wyceny zasobów naturalnych, wraz z nowym całościowym potraktowaniem kapitału i procentu.
Zastosowania
Zgrupowaliśmy rozdziały omawiające zastosowania kluczowych koncepcji makro- i mikroekonomii w dwóch szerokich kategoriach problemów: w nowej części szóstej o równości, efektywności i państwie; oraz nowej części siódmej o wzroście gospodarczym i handlu międzynarodowym. Główne zmiany to:
1. Rozdział 32 wypełnia wyczerpujące omówienie problemów wyboru społecznego. Ten pogłębiony przegląd wyjaśnia, jak wyznaczona zostaje rola państwa w gospodarce. Teorię wyboru społecznego zilustrowano analizami przypadków paradoksu Arrowa, "kumoterstwa" oraz głosowań na zasadzie jednogłośności i na zasadzie bezwzględnych większości. Rozdział 32 pomoże studentom wyrobić sobie wyważony pogląd na rolę państwa; pokazuje on, że wyważając właściwy udział państwa w naszej gospodarce mieszanej, "ułomnościom rynku" - takim jak monopol - przeciwstawić należy "ułomności państwa" - takie jak krótkie horyzonty czasu.
2. Troska o ochronę środowiska nadal plasuje się wysoko pośród problemów istotnych dla społeczeństwa. Reagując na to, wprowadziliśmy nowe spojrzenie na problemy efektów zewnętrznych, włączając w to także analizę podażowo-popytową. W części tej omawia się również współczesne podejścia do sprawy regulacji efektów zewnętrznych, włączając w to kwestie opodatkowywania emisji zanieczyszczeń oraz twierdzenie Coase'a.
3. Materiał dotyczący podatków zaktualizowano, zawiera on także paragraf poświęcony teorii i praktyce krzywej Laffera. Zamieściliśmy także nowe dane dotyczące efektów netto polityki fiskalnej państwa.
4. Problem zamienności - "coś za coś" (trade-off) - pomiędzy efektywnością a sprawiedliwością wypełnia nowy krótki rozdział, zintegrowany z analizą polityki przeciwdziałania ubóstwu.
5. Połączyliśmy fragmenty dotyczące historii myśli ekonomicznej i przeglądu alternatywnych systemów gospodarczych w jeden odrębny rozdział. Przegląd wykorzystuje podejście analityczne, stawiając pytanie, jak system nakazowy może rozwiązywać podstawowe problemy organizacji gospodarczej. Omówienie gospodarki Związku Radzieckiego zostało napisane całkowicie na nowo w świetle ostatnich informacji dotyczących funkcjonowania tej gospodarki.
6. Nasza przebudowana analiza gospodarki międzynarodowej odzwierciedla nowe problemy światowego systemu gospodarczego. Nowy fragment

14 Przedmowa
dotyczący "makroekonomii gospodarki otwartej" obejmuje kwestie wpływu handlu zagranicznego i "nadwartościowego" kursu wymiany na gospodarkę w makroskali. Ponadto analizujemy nowe, zaskakujące, możliwości polityki monetarnej w gospodarce otwartej z systemem płynnych kursów walutowych, tworząc podstawy dla zrozumienia dylematów stojących przed gospodarką USA w latach osiemdziesiątych i następnych. Wyważona ocena systemu waluty złotej i systemu płynnych kursów walutowych pomoże studentom zrozumieć "pląsy" dolara i propozycje reformy systemu monetarnego w krajach uprzemysłowionych.
I końcowa uwaga w sprawie stopnia zaawansowania naszej analizy. Staramy się wprawdzie nie uczyć niczego w sposób zbyt uproszczony, który wprowadzałby w błąd i zmuszałby do uczenia się później raz jeszcze, od początku: nie jest to jednak podręcznik na poziomie średnio zaawansowanym. Jest to tylko wprowadzenie dla początkujących. Lista zmian mogłaby się ciągnąć przez wiele stron. Posiłek jest jednak ważniejszy niż karta dań, najlepszym zaś sprawdzianem wprowadzonych zmian jest przeczytanie podręcznika. Spojrzenie na dowolny rozdział pozwala dostrzec wiele ulepszeń - wielkich i drobnych. Istotnym uzupełnieniem jest słowniczek najważniejszych terminów występujących w tekście.
Możliwości wyboru
Istnieje wiele różnych kursów ekonomii - poczynając od krótkich, trzymiesięcznych, kończąc na intensywnych kursach rocznych w ramach normalnego programu studiów wyższych. Książkę zaprojektowno tak, by sprostać wszystkim potrzebom. Niektóre z trudniejszych lub mniej ważnych tematów - nie zawsze jedno idzie w parze z drugim - umieszczono w dodatkach lub w specjalnie oznaczonych fragmentach. Ponadto, niektóre z problemów do dyskusji oznaczono jako przeznaczone dla "zaawansowanych", aby wykazać, iż mogą one wymagać znacznej ilości czasu lub, w niektórych przypadkach, znajomości wyższej matematyki.
Jeżeli wykładasz na szybkim krótkim kursie, nie daj się odstraszyć tymi starannie zaplanowanymi warstwami trudniejszego materiału. Doświadczenie pokazało, że dostarczają one "mięsa", w które mogą się wgryźć intensywniejsze kursy, nie przeszkadzając jednocześnie tym, którzy muszą pracować w warunkach najostrzejszych ograniczeń czasowych. Tym zaś, którzy prowadzą kurs w ramach najlepszych pełnych programów studiów, możemy powiedzieć: książka ta może być wyzwaniem w takim stopniu, w jakim się o to sarni postaracie. Wielu czołowych ekonomistów przyznaje, że korzystali oni z fragmentów tej książki na każdym etapie swej pielgrzymki do doktoratu.

Przedmowa 15
Forma
Oprócz zmian treści, w dwunastym wydaniu dokonano wielu zmian formy. Stosujemy częściej śródtytuły, by przypominać studentom, dokąd prowadzi analiza. Pomocny dla studentów będzie także nowy dodatek, poświęcony umiejętności czytania wykresów. Usunęliśmy wiele przypisów, by ułatwić lekturę podręcznika; ponadto czytelnik znajdzie specjalne przypisy dotyczące tematów, które nie są najistotniejsze dla prowadzonej analizy, student zaś może podumać nad nimi w wolnej chwili. Do każdego z rozdziałów dodano wiele nowych pytań.
Pomimo wielu dokonanych zmian trzymaliśmy się nadal wskazówek stylistycznych, którymi kierowaliśmy się i w poprzednich wydaniach: używać prostych zdań, przejrzystych wyjaśnień oraz pouczających tablic i wykresów.
[..J
W jakiej kolejności?
[...]
Czterdzieści procent wykładowców używających tej książki woli prezentację mikroekonomii przed makroekonomią. Można z powodzeniem uzasadniać i jedną, i drugą kolejność; programy eksperymentalne dowodzą, że każda z nich ma zalety. Podręcznik niniejszy zaprojektowano troskliwie, tak aby się nadawał do każdego z programów. Wykładowcy, którzy chcą najpierw omawiać mikroekonomię, mogą po części pierwszej przejść od razu do części czwartej i mogą być pewni, że i sposób prezentacji, i odnośniki skonstruowano, pamiętając o ich potrzebach.
Ponadto, rozdziały dotyczące zastosowań, poczynając od rozdziału 31 aż po rozdział 40, zaprojektowano z troską o to, by mogły zostać wykorzystane w kursach zarówno o nachyleniu makroekonomicznym, jak i mikroekonomicznym.
PODZIĘKOWANIA
Książka niniejsza ma wprawdzie dwóch autorów, lecz wielu wniosło do niej swój wkład. Jesteśmy głęboko wdzięczni kolegom, recenzentom, studentom i personelowi wydawnictwa McGraw-Hill za umożliwienie terminowego uaktualnienia i ukończenia dwunastego wydania Ekonomii.
Koledzy z MIT, Yale i z wielu innych miejsc łaskawie służyli swymi uwagami i sugestiami. Wśród nich znaleźli się Lipman Bodoff, E. Cary Brown, Robert J. Gordon, Lyle Gramley, Paul Joscow, Alfred Kahn, Joseph LaPalo-mbara, Richard Levin, Robert Litan, David Mayhew, John Michael Montias, Joseph Pechman, Merton J. Peck, Gustav Ranis, Thomas Sargent, Herbert

16 Przedmowa
Scarf, Robert Shiller, Robert Solow, Peter Temin, James Tobin, Janet Yellen i Gary Yohe.
Ponadto, wielu z tych, którzy poświęcili swą energię uczeniu podstawowej teorii ekonomii, recenzowało pierwsze szkice rękopisu. Za tę pracę wdzięczni jesteśmy następującym osobom: Nicholas Beadles, University of Georgia; Frank Bonello, Uniyersity of Notre Damę; Gerald Breger, Univer-sity of South Carolina; John Buccino, Florida Southern College; Norman Clifford, University of Kansas; Arnold Collery, Columbia University; Neil de Marchi, Duke Uniyersity; Loraine Donaldson, Georgia State University; Robert Eisner, Northwestern University; Christopher Ellis, University of Oregon; George Feiwel, Harvard University; John Kenneth Galbraith, Harvard University; Michael Harsh, Randolf-Macon College; Clyde Haulman, The College of William and Mary; James Kearl, Brigham Young University; Lawrence Klein, Uniyersity of Pennsylvania; John Knudsen, Uniyersity of Idaho; Allan Mandelstamm, Yirginia Polytechnic Institute; Karl Mara, Western Illinois Uniyersity; Khan Mohabbat, Northern Illinois Uniyersity; Richard Musgraye, University of California, Santa Cruz; Anthony Ostroski, Illinois State Uniyersity; Thomas Potiowsky, Portland State Uniyersity; Glen Ramsay, Uniyersity of Rhode Island; Harlan Raymond, Polk Com-munity College; James Starkey, University of Rhode Island; Houston Sto-kes, Uniyersity of Illinois; Robert Thomas, Iowa State Uniyersity; William Thweatt, Yanderbilt Uniyersity; Richard Tresch, Boston College; Ted Yal-lery, Uniyersity of Alabama; Donald Wells, Uniyersity of Arizona; Richard Wood, Stetson Uniyersity; William Wood, University of Yirginia; Jeffrey T. Wright, Bryant College oraz Reuben Zbrow, University of Colorado.
Rolę "niewidzialnego kolegium" spełniali także studenci z MIT, Yale i wielu innych uczelni. Oni to nieustannie stawiają nam wyzwanie, testują nas i sprawiają, że każde z kolejnych wydań jest mniej niedoskonałe od poprzedniego. Są zbyt liczni, aby ich wymienić, lecz ich wkład wplata się w treść każdego rozdziału.
Niewielki zespół współpracowników wniósł wkład w postaci pomocy badawczej: Margaret Blair, Julian Garza, Michael Haliassos, T. D. Kim i Tan Young Hui.
Pomoc biurową zapewniły Glena Ames, Elizabeth Yoionmaa i Carol Clement.
Ostatecznej korekty dokonali Alan Gerber, Irenę Khaitman, Tim Macht i Julie Wang.
Nadzwyczaj utalentowany zespół z McGraw-Hill w Nowym Jorku obejmował następujące osoby: Patricia Mitchell, Mel Haber, Peggy Rehberger, Joe Campanella i, przede wszystkim, Elisa Adams. Nie wolno też zapomnieć o Petersie Dougherty, który pomógł w wydaniu tej dwunastej edycji, zanim opuścił McGraw-Hill w 1983 roku.

Przedmowa 17
DO NIEZALEŻNEGO CZYTELNIKA
Pierwsze jedenaście wydań tej książki służyło - w ciągu ostatnich czterech dziesięcioleci - wielu milionom studentów. Równie dobrze może służyć Tobie.
Jedna książka nie może oczywiście sprawić, że staniesz się ekspertem od ekonomii. Ale większość studentów nie chce wcale robić kariery zawodowej jako ekonomiści. Większość czytelników będzie zainteresowana w uzyskaniu podstawowego zrozumienia tego, jak działa nasza gospodarka. Dlatego też wyłożyliśmy samo jądro teorii ekonomii, nie omijając niczego istotnego, przedstawiając zagadnienia tak prosto, jak tylko mogliśmy, nie wprowadzając Cię jednak w błąd zbytnimi uproszczeniami.
Przygotowaliśmy to dwunaste wydanie z myślą przede wszystkim o jednej osobie: o Tobie, początkującym studencie. Przy każdej stronie zadawaliśmy sobie pytanie: jakież to ważne zagadnienia czy idee powinni znać ludzie w dwudziestym pierwszym wieku? Jakie narzędzia będą naj-przydatniejsze dla kobiet i mężczyzn, którzy staną się ludźmi interesu, prawnikami, inżynierami, specjalistami od rolnictwa, urzędnikami państwowymi albo też tych, którzy wybiorą jedną z tysiąca i jednej innych karier zawodowych?
Przez cały czas dążyliśmy do uzyskania pewności, że definicje są przejrzyste, tablice i wykresy dobrze oznaczone, przykłady historyczne dobrze dobrane.
Wielość poglądów
Znajdziesz w tej książce uczciwe, choć krótkie, omówienie głównych zdobyczy współczesnej myśli ekonomicznej i zasadniczych sporów. Znajdziesz poniżej myśl takich gigantów intelektu, jak Adam Smith i Karol Marks, John Maynard Keynes i Milton Friedman, James Tobin i Robert Lucas.
Czytałeś zapewne w prasie o rzeczach takich, jak produkt narodowy brutto, inflacja, bezrobocie, stopa procentowa, deficyt handlowy, dyskryminacja ekonomiczna czy związki zawodowe. Niżej znajdziesz wyczerpujące omówienia i analizy wszystkich tych tematów.
Jak studiować ekonomię
Zaprojektowaliśmy tę książkę tak, iż może ona być przydatna zarówno dla przeciętnego studenta pierwszego roku, jak i dla studiujących na kursach o najwyższych wymaganiach. Materiał ułożono bardzo uważnie - można nawet powiedzieć sprytnie - tak, że każdy czytelnik może wchodzić w rzecz tak głęboko, jak sobie tego życzy.
Wydziału
2 - Ekonomia t. l

OD TŁUMACZY
Dziel i rządź ' ~" r
Nikt Ci nie wskaże najlepszej metody czytania podręcznika. Studenci różnią się bardzo między sobą stylem uczenia się. Ale podobnie jak najlepsi ligowi gracze w baseball wypracowali podobne metody uderzenia "zakręconej" piłki, tak samo wielu studentów dojdzie do wniosku, że naśladowanie przedstawionego niżej i szeroko stosowanego podejścia do studiowania ekonomii będzie pomocne w szybkiej i dobrej nauce tego przedmiotu.
Zacznijmy od tego, że nie jest to powieść czy kryminał. Ekonomii najlepiej uczyć się małymi porcjami. Zacznij od szybkiego przeczytania rozdziału dla uzyskania ogólnej perspektywy. Następnie przeczytaj materiał uważnie. Później możesz odświeżyć swą wiedzę, czytając podsumowanie i wykaz ważniejszych pojęć. A przy ponownym czytaniu czy przeglądaniu zwróć szczególną uwagę na to, co mówią rysunki i tablice.

Czytaj aktywnie
A przede wszystkim bądź aktywnym uczestnikiem. Zadawaj sobie wciąż pytanie: "Dlaczego to jest ważne?" lub "Jaki można znaleźć przykład dotyczący tego problemu?" Dyskutuj teorie lub przykłady z kolegami z akademika lub grupy. Podobnie jak dobre jedzenie, ekonomia przynosi najwięcej wtedy, gdy smakujesz i zastanawiasz się nad każdym kęsem.
Skoal! Na zdrowie!
Zazdrościmy Ci, gdy zaczynasz od nowa odkrywać fascynujący świat ekonomii. To przejmujący moment, gdyż - niestety - możesz tego doświadczyć tylko jeden raz w życiu.
A więc, gdy zaczynasz, życzymy Ci: bon appetit!
Paul A. Samuelson William D. Nordhaus

Polski czytelnik dostaje przekład dwunastego wydania najpopularniejszego w Stanach Zjednoczonych i na świecie podręcznika podstaw ekonomii
- Ekonomię, której autorami są Paul Samuelson i William Nordhaus. Jest to podręcznik przeznaczony zarówno dla studentów pierwszego roku studiów ekonomicznych, jak i dla studentów innych kierunków studiów, w których programach istnieje także miejsce dla podstaw wiedzy ekonomicznej. Z podręcznika może też korzystać z powodzeniem każdy, kto chce poznać podstawy współczesnej teorii ekonomicznej i dowiedzieć się, jakie mechanizmy i instytucje rządzą współczesną gospodarką rynkową.
Ucząc się lub ucząc innych przy pomocy tego podręcznika, trzeba mieć na uwadze fakt, iż jest to podręcznik pisany przede wszystkim z myślą o studentach amerykańskich. Wprawdzie wszelkie rozważania teoretyczne mają bez wątpienia charakter uniwersalny, ale w większości przypadków autorzy powołując przykłady funkcjonowania realnej gospodarki mają na myśli .przede wszystkim gospodarkę Stanów Zjednoczonych: odmienną nie tylko od gospodarki polskiej, ale inną - chociażby z uwagi na jej wielkość
- także od gospodarki większości krajów europejskich. Stale należy więc stawiać sobie pytanie: na ile to, co czytamy w podręczniku o funkcjonowaniu gospodarki, ma charakter zjawiska powszechnego, na ile zaś jest specyficzne dla tak olbrzymiego kraju jak USA. W wielu miejscach autorzy podręcznika idą nam z pomocą, wskazując na specyficzne właściwości gospodarki amerykańskiej.
Oczywiste jest także, iż większość prezentowanych rozwiązań instytucjonalnych - system bankowy, system podatkowy, system zabezpieczenia społecznego - to rozwiązania amerykańskie. Wykładowca uczący ekonomii powinien się więc starać uzupełnić ten obraz, pokazując przykłady rozwiązań

l
instytucjonalnych charakterystycznych dla innych krajów, wyodrębniając podobieństwa i różnice.
Dokonując przekładu, zachowaliśmy na ogół pełną zgodność z oryginałem: przykłady są więc typowo amerykańskie, obowiązującą walutą jest dolar. Może to niekiedy złościć polskiego czytelnika, ale na dobrą sprawę nie było innego wyjścia. Nawet drobne "spolszczenia" musiałyby pociągnąć za sobą lawinę innych, a końcowy rezultat nie byłby już przekładem oryginalnego podręcznika.
Wydanie amerykańskie ukazało się drukiem w 1985 r. Zawarte w podręczniku rozważania o gospodarce nakazowej i funkcjonowaniu gospodarki krajów komunistycznych nie mogły więc objąć tego wszystkiego, co się później zdarzyło w Rosji, Polsce i innych krajach należącego obecnie już do przeszłości "bloku" wschodniego. Tym bardziej nie mogło się tam znaleźć nic o fascynującej dziś wszystkich ekonomistów na świecie transformacji systemu gospodarczego, dokonującej się w Polsce i Europie Środkowowschodniej. Trudno dziś uczyć ekonomii w Polsce, nie podejmując problemów wiążących się z przejściem do gospodarki rynkowej. Jednakże wiele lat może upłynąć, zanim toczące się obecnie procesy zostaną rozpoznane i poddane dojrzałej teoretycznej analizie w takim stopniu, aby znalazły właściwe miejsce w podręcznikach podstaw ekonomii. Dopóki to się nie stanie, student musi polegać na wskazówkach i interpretacjach wykładowcy, własnej intuicji i umiejętności obserwowania otaczającego świata oraz wsłuchiwania się w debaty ekonomistów i polityków.
Wiele jednak z poruszanych w podręczniku problemów tak teoretycznych, jak i ze świata polityki gospodarczej, aż się prosi o to, by ilustrować je przykładami zagadnień, zdarzeń gospodarczych i dyskusji występujących w Polsce i krajach sąsiednich w ciągu ostatnich lat. Przed uczącymi ekonomii stoi wyzwanie: zadanie prezentacji tych problemów studentom jako swoistego komentarza do zagadnień poruszanych w podręczniku czy też jako pytań, które student winien przemyśleć i poszukać odpowiedzi. Do polskich studentów czytających ten podręcznik także należałoby zaapelować: stawiajcie pytania, sobie i wykładowcom: jak wyjaśnić to, co się dzieje wokół nas, za pomocą prezentowanych w książce koncepcji teoretycznych i praktycznych problemów polityki gospodarczej? Te pytania, przykłady, problemy mogą się stać podstawą opracowania nowego wydania tego podręcznika, uzupełnionego odpowiednimi przypisami i komentarzami, a w przyszłości pomogą, być może, w powstawaniu podręczników oryginalnych.
Na koniec kilka słów o stosowanej terminologii. Jako że w przeszłości tłumaczono na język polski wiele z anglojęzycznej literatury ekonomicznej, z częścią stosowanych w niej terminów nie było większych problemów - przyjmowaliśmy po prostu te wersje tłumaczeń, które mniej lub bardziej utarły się w języku stosowanym przez polskich ekonomistów. Z wieloma innymi jest tak,

że albo nie występowały one dotąd w polskojęzycznej literaturze, albo też występowały, lecz w różniących się - często bardzo - wersjach. W takiej sytuacji tłumacz musi tworzyć nowe kategorie językowe lub dokonywać arbitralnego wyboru spośród wielu dotąd używanych. W niektórych wypadkach godziliśmy się z tym, że dany termin można przekładać na język polski na więcej niż na jeden sposób. Stąd w tekście znaleźć można to samo pojęcie występujące pod nieco różnymi nazwami; staraliśmy się jednak, by nie było najmniejszych wątpliwości, o co chodzi.
Niekiedy trudno znaleźć równie zręczne i krótkie jak w języku angielskim określenia. Wówczas przyjmowana przez nas nazwa z konieczności przybiera formę krótkiego, składającego się z paru słów, opisu, zastępującego jedno słowo angielskie. Zawsze, a zwłaszcza w bardziej wątpliwych wypadkach, staraliśmy się podać w nawiasie odpowiednik angielski. Będzie to pomocne dla tych, którzy po lekturze podręcznika sięgną do literatury angielskojęzycznej.
Niniejszy podręcznik nie jest jedynym tłumaczonym z angielskiego podręcznikiem ukazującym się obecnie na polskim rynku. W innych podręcznikach z pewnością w wielu wypadkach tłumacze przyjęli odmienne rozwiązanie od przyjętych przez nas. Trzeba mieć świadomość, że polski kanon językowy w dziedzinie ekonomii dopiero powstaje - zostaną w nim pojęcia, które będą powszechnie używane. Mamy nadzieję, że wśród nich znajdą się te, które zaproponowaliśmy w niniejszym przekładzie.

L



Część pierwsza POJĘCIA PODSTAWOWE

WPROWADZENIE
Epoka rycerstwa się skończyła; nadszedł czas adeptów nauki, ekonomistów i rachmistrzów.
Edmund Burkę
Po co studiować ekonomię? Ludzie czynią to dla wielu przyczyn. Ponieważ mają nadzieje, że zrobią pieniądze.
Ponieważ traktuje się ich jak analfabetów, jeśli nie mogą zrozumieć, w jaki sposób prawa popytu i podaży stosują się do ropy naftowej.
Ponieważ słyszeli, że ekonomię nazywa się królową nauk społecznych
- najstarszą ze sztuk, najmłodszą z nauk.
Komu bije dzwon
Wszystkie te racje mają swój sens. A po chwili zastanowienia moglibyśmy podać inne argumenty, przemawiające na rzecz poświęcenia czasu - brakującego nam i cennego - na uczenie się podstaw ekonomii.
Tak czy inaczej, zdajemy już sobie sprawę, że jest jedna najważniejsza przyczyna uzasadniająca potrzebę studiowania ekonomii.
Przez całe życie - od kolebki do grobu i dalej jeszcze - musimy stawiać czoła brutalnym prawdom ekonomii. Jako wyborca, każdy z nas będzie musiał podejmować decyzje w takich sprawach, jak inflacja, bezrobocie czy protekcjonizm, których po prostu nie można zrozumieć dopóty, dopóki się nie opanuje bodaj elementarnych podstaw tej dyscypliny.
Z ekonomią wiąże się zdobywanie dochodów w ciągu całego naszego życia, a także wydawanie naszych dochodów, gdy występujemy w roli konsumentów. Jeżeli chodzi o ważną czynność oszczędzania i inwestowania
- o przezorne operowanie odłożonymi przez nas zasobami, które same o siebie nie zadbają - ekonomia nie może zagwarantować, że uczyni nas geniuszami. Bez ekonomii nie mamy jednak szans w tej grze.

Nie warto rozwodzić się nad tą kwestią. A poza tym, mamy nadzieję, że się okaże, iż sama ekonomia jako taka jest przedmiotem fascynującym i że to będzie niespodziewana nagroda. Całe pokolenia studentów odkrywają, często ku swemu zaskoczeniu, jak bardzo może być interesująca.
CZYM JEST EKONOMIA
Ekonomia jako dyscyplina akademicka liczy sobie zaledwie dwa wieki. Adam Smith ogłosił swoje otwierające nowe drogi dzieło, Bogactwo narodów, w roku 1776, pamiętnym również ze względu na Deklarację Niepodległości Stanów Zjednoczonych. To nie przypadek, że oba teksty pojawiły się tego samego roku: wolność polityczna od monarchicznej tyranii ściśle się wiązała z wyemancypowaniem się cen i płac spod presji regulacji państwowej.
Oczywiście, Adam Smith to dopiero początek. W ciągu przeszło półtora stulecia, które upłynęło od ukazania się Bogactwa narodów do opublikowania Ogólnej teorii zatrudnienia, procentu i pieniądza (1936) Johna Maynarda Keynesa, ekonomia przeszła przez wiele stadiów rozwoju. Prawie w połowie tej drogi pojawiła się zasadnicza krytyka kapitalizmu, dokonana przez Karola Marksa: Kapitał (1867; po czym ukazały się, pośmiertnie, dwa dalsze tomy). Przeszło miliard ludzi, jedna trzecia ludności świata, żyje w krajach, w których Kapitał był biblią ekonomiczną.
Definicje
Stykając się po raz pierwszy z ekonomią, ludzie często chcą jakiejś krótkiej definicji. Reakcją na ten popyt jest wcale obfita podaż. Oto parę popularnych definicji.
� Ekonomia jest to badanie działań człowieka, dotyczących produkcji oraz wymiany między ludźmi.
� Ekonomia analizuje zmiany w całości gospodarki - tendencje cen, produkcji, bezrobocia. Z chwilą gdy te zjawiska zostaną zrozumiane, pomaga w kształtowaniu polityki, za pomocą której rządy mogą wywierać wpływ na całokształt gospodarki.
� Ekonomia jest nauką o dokonywaniu wyborów. Bada, w jaki sposób ludzie dobierają rzadkie albo ograniczone zasoby wytwórcze (ziemia, praca, wyposażenie, wiedza techniczna), aby produkować z nich różne dobra (jak na przykład zboże, wołowinę, płaszcze, koncerty, drogi, rakiety odrzutowe) i jak decydują o rozdziale tych dóbr między konsumujących je członków społeczeństwa.
� Ekonomia to nauka o tym, w jaki sposób istoty ludzkie organizują działania w sferze konsumpcji i produkcji.
� Ekonomia jest nauką o pieniądzu, stopie procentowej, kapitale i bogactwie.

Jest to dobra lista,-ale uczony może ją wielokrotnie wydłużyć. Dlaczego jest taka długa? Dlatego, że przedmiot, który obejmuje tak wiele i ewoluuje tak szybko, zawsze trudno ścieśnić w paru tylko linijkach dokładnego opisu, który by wytyczył granice oddzielające go od innych dyscyplin. Ekonomia na pewno obejmuje wszystkie elementy uwypuklane w tych różnych, poszczególnych definicjach i jeszcze o wiele więcej.
Ekonomiści zgadzają się dziś co do pewnej defincji ogólnej: Ekonomia jest nauką o tym, jak jednostki i społeczeństwo decydują o wykorzystaniu rzadkich zasobów - które mogą mieć także inne, alternatywne, zastosowania - w celu wytwarzania różnych dóbr i rozdzielania ich na konsumpcję, obecną lub przyszłą, pomiędzy różne osoby i różne grupy w społeczeństwie.
Pomiar w ekonomii
Moglibyśmy więc wywnioskować, że ekonomia mówi o bardzo wielu praktycznych, życiowych problemach. Nie tylko jednak o nich mówi: jest głęboko zainteresowana pomiarem ważnych zjawisk - bezrobocia, cen, dochodów i tak dalej.
Jednego z ważnych przykładów takiego pomiaru dostarcza makroekono-mia. Jak zobaczymy w drugiej i trzeciej części książki, makroekonomia bada zachowania gospodarki traktowanej jako całość - ogólne całościowe ruchy cen, produkcji czy zatrudnienia. Mikroekonomia, zaś, w pewnym sensie, ogląda gospodarkę przez mikroskop, badając zachowania poszczególnych molekuł gospodarki - przedsiębiorstw lub gospodarstw domowych.
Powracając do pomiaru: jednym z najważniejszych pojęć w całej ekonomii jest produkt narodowy brutto (gross national product), PNB. Jak to zobaczymy w rozdziale 6, wyraża on łączną wartość pieniężną wszystkich dóbr i usług wytarzanych każdego roku w danym kraju. PNB mówi nam wiele o realnych efektach ekonomicznych osiąganych w danym kraju. Jest to najlepsza z rozporządzalnych, sumaryczna miara ilości rzeczywistych dóbr i usług - żywności, odzieży, penicyliny, baletu, piłki nożnej i tak dalej - ilości, jaką dany kraj jest w stanie generować. Mówi nam wiele o stopie życiowej w tym kraju, o stanie zdrowotnym i poziomie oświaty.
Jakość życia. Powszechne posługiwanie się pomiarem doprowadziło do pewnych kłopotów. Krytycy ekonomii zaczęli ubolewać nad jej zmaterializowanym koncentrowaniem się na samej tylko ilości tego czy tamtego. Według charakterystycznych słów młodego radykała: "Przestańcie gadać mi o tych wszystkich waszych liczbach i dolarach, o waszym produkcie narodowym brutto. Dla mnie NBP to "paskudztwo narodowe brutto" (w oryginale: GNP - gross nationalpollution - przyp. tłum.). Czy to nie prawda, że PNB obejmuje

rakiety odrzutowe i emitujące zasiarczone dymy paleniska, a także chleb i oświatę? Czy współczesna ekonomia kosztem jakości życia musi fetyszyzo-wać ilość? A może moglibyśmy skorygować niedostatki urzędowych statystyk produktu narodowego brutto tak, aby lepiej odzwierciedlały naprawdę satysfakcjonujące produkty naszej gospodarki?
Tak, możemy skupić uwagę zarówno na jakości, jak i tylko na ilości. Aby wbudować nowe realia w stare ramy, możemy skorygować liczby tradycyjnego PNB. Możemy potrącić koszty nieprzyjemnych cech współczesnego bytowania miejskiego, jak na przykład zanieczyszczone powietrze i zatłoczenie. Możemy dodać lepsze warunki wypoczynku, z jakich mogą korzystać nasi obywatele, podobnie jak i usługi wytwarzane w gospodarstwach domowych przez żony i mężów. Statystyki rządowe pomijają te straty i korzyści, ale ekonomiści nie muszą ich ignorować.
300
250
Dobrobyt ekonomiczny a produkt narodowy brutto
produkt narodowy
brutto ___
(na1 mieszkańca)
Rys. 1.1. Aby ocenić jakość życia gospodarczego, musimy obliczać dobrobyt ekonomiczny netto
200 h
II wojna światowa
150
xdobrobyt ekonomiczny netto (na 1 mieszkańca)
L 100
l 90
* 80
/Wielka Depresjo|
1930 1940 1950 1960 1970 1980 Rok
Biegnąca górą krzywa ukazuje realny produkt narodowy brutto na jednego mieszkańca (tj. produkcję dóbr i usług w Stanach Zjednoczonych, skorygowaną ze względu na związane z Inflacją zmiany siły nabywczej dolara oraz ze względu na zmiany liczby ludności). Biegnąca niżej gruba krzywa ukazuje dobrobyt ekonomiczny netto (w skrócie DEN) na jednego mieszkańca. Jest to korektura stosowanej normalnie miary PBN, uwzględniająca czas wolny, pracę w gospodarstwie domowym, koszty zanieczyszczenia środowiska, niedogodności życia w skupiskach miejskich itd. Źródło: rys. 6.4.
I o takie korekty pokusili się właśnie ekonomiści. Aby wprowadzić poprawkę ze względu na nadmierne akcentowanie przez PNB samej tylko "surowej" produkcji, zaproponowano inny jeszcze miernik życia gospodarczego, ochrzczony mianem "dobrobytu ekonomicznego netto", DEN (NEW - net economic welfare). Krzywa na rys. 1.1 pokazuje przeciętny DEN na jednego mieszkańca w Stanach Zjednoczonych. DEN rósł od 1929 r., co sugeruje, że nawet z uwzględnieniem zanieczyszczeń i zatłoczenia, rzeczywista ekonomiczna stopa życiowa wzrosła. Jednakże DEN rósł wolniej niż PNB i to potwierdza nasze intuicyjne wrażenie, że rynkowy rachunek w dolarach i centach pomija wiele ważnych aspektów życia gospodarczego.

Światło i owoc .-,..*. .;�<;"-"
Aby można było osiągnąć postęp w rozwiązywaniu problemów ogólno-gospodarczych w skali kraju, potrzebne jest rozeznanie ekonomiczne. Ktoś, kto nigdy nie studiował ekonomii systematycznie, od początku napotyka trudności w samym myśleniu o problemach ogólnokrajowych. Człowiek taki jest w sytuacji analfabety próbującego przeczytać poemat.
Rządzący muszą nieustanie podejmować kluczowe decyzje w których w grę wchodzi ekonomia. Ale, oczywiście, nie muszą oni być ekspertami w tej dziedzinie. Powinni natomiast być inteligentnymi "konsumentami" udzielanych im - często sprzecznych - rad1.
Podobnie, większość studentów nie zamierza się specjalizować w ekonomii. Wielu z nich będzie ją studiować tylko przez jeden semestr czy dwa Celem mniejszej książki jest dostarczenie gruntownego wprowadzenia do całości tej dyscypliny. Jednakże po jednym bodaj semestrze nauki ekonomii obraz świata w waszych oczach nie będzie już taki sam.
C. P. Snów, naukowiec i powieściopisarz w jednej osobie, nawoływał
kiedyś, by położyć kres podziałowi "dwóch kultur" - nauk humanistycznych
i nauk ścisłych. Ekonomia jest częścią obu tych kultur, jest przedmiotem
który rygory nauk ścisłych łączy z poezją nauk humanistycznych. Przez dwa
stulecia studenci ekonomii odnajdywali w niej wszystkie żywotne interesy
człowieka, dostrzegając równocześnie w jej zasadach coś z logicznej urody
geometrii Euklidesowej. }
Aby docenić uroki fizyki kwantowej, trzeba najpierw opanować skomplikowane techniki matematyczne. Aby jednak dostrzec estetykę struktury analizy ekonomicznej, potrzeba tylko wyczucia logiki i zdolności dostrzegania ze prawa empiryczne oraz konstrukcje teoretyczne rzeczywiście dotyczą najżywotniejszych problemów miliardów istot ludzkich.
Na koniec, uczymy się ekonomii nie tylko dlatego, że rzuca ona światło na nasze skomplikowane społeczeństwo. Jej owocem są dla nas sprawniejsze funkcjonowanie i lepsza kontrola gospodarki rynkowej.

Miejsce ekonomii wśród nauk społecznych
Ekonomia graniczy z innymi ważnymi dyscyplinami akademickimi. Nauki polityczne, psychologia oraz antropologia to nauki społeczne, których sfera badań częściowo pokrywa się ze sferą badań ekonomii. W zubożałych Indiach, na przykład, krowy są" zwierzętami świętymi i w ogromnej liczbie włóczą się po polach i drogach, poszukując pożywienia. Naiwny ekonomista mógłby widzieć w tych stadach pierwszorzędne źródło dodatkowego białka jako uzupełnienia niewystarczającej już diety, ale uczony o lepszym rozeznaniu analizując rozwój Indii weźmie pod uwagę psychologię obyczaju.
Ekonomia musi także obficie czerpać z badań historycznych. Dlaczego era żeglugi parowej i kolei żelaznych wspomogła farmerów ze stanu Iowa, zaszkodziła farmerom z Yermont i Oxfordshire i była korzystna dla mieszkańców slumsów londyńskich? Czy instytucja niewolnictwa już przed wojną secesyjną umierała - z ekonomicznego punktu widzenia - własną śmiercią? Czy hiperinflacja w Niemczech w latach dwudziestych, która w ostatecznej instancji przyczyniła się do objęcia władzy przez Hitlera, wynikła z nadmiernie uciążliwych reparacji, nałożonych na Niemcy po pierwszej wojnie światowej?
Interpretację zarejestrowanych faktów historycznych trzeba wesprzeć narzędziami analizy teoretycznej. Dla nauki empirycznej, jaką jest ekonomia, fakty mają kluczowe znaczenie, ale fakty same przez się nigdy nie mówią rzeczy jednoznacznych. Muszą one zostać uporządkowane i pogrupowane w procesie formułowania i weryfikowania teorii ekonomicznej.
Pośród wielu innych dyscyplin wiążących się z ekonomią, szczególne
znaczenie ma statystyka. Tak rządy, jak przedsiębiorstwa, produkują całe
tomy danych. Większość tego, co wiemy o rzeczywistym kształcie różnych
krzywych przedstawianych w niniejszej książce, pochodzi ze skrupulatnej
analizy statystycznej zarejestrowanych informacji. Matematyczne metody ra
chunku prawdopodobieństwa i statystyki najważniejsze zastosowanie znajdują
w ekonomii. Niemniej jednak opanowanie podstawowych praw ekonomicz
nych wymaga jedynie logicznego rozumowania. jfc



W,W r^,r h . " y, P yCT- P�trzebuJa doradztwa ekonomicznego, dowodzi przykład Wmstona Church.lla^By} to w.elk, mówca, utalentowany pisarz, dostrzegający zagrożenie hitlerowska w czasach, gdy większość jego otoczenia zamykała na nie oczy. Pomimo to prze! całe życie, ilekroć w grę wchodziły problemy ekonomiczne, Churchill czuł się jak zbłąkane
" "
I tak w 1925 r. gdy był ministrem skarbu, jego doradcy wmówili mu przywrócenie
w Angin waluty złotej przy niewłaściwym poziomie cen (w rozdziale 40 wyjaśnimy co to
znaczy). Eksperci z zewnątrz przestrzegali naówczas przed takim szaleństwem, historia zS
la Wdą'2feestych8 "* ***** *� **** P� SpOWOd(tm)eJ tym błędem stagnacji

Ekonomia w procesie rządzenia '-: : �
W ostatnich latach ekonomiści stali się doradcami prezydentów i premierów. Kalendarium polityków roi się od spraw ekonomicznych: szczyty gospodarcze, ochrona przemysłu stalowego, legislacja podatkowa, zapobieganie kwaśnym deszczom, sankcje gospodarcze. Polityczni liderzy muszą mieć pod ręką doradców ekonomicznych, aby stworzyć gwarancje, że kierując się instynktem politycznym nie sprowadzą kraju na manowce.
Mówi się czasem, że wiek dziewiętnasty był epoką duchowieństwa, i że w pierwszej połowie wieku dwudziestego rządy były zdominowane przez praw-

Światło i owoc
Aby można było osiągnąć postęp w rozwiązywaniu problemów ogólno-gospodarczych w skali kraju, potrzebne jest rozeznanie ekonomiczne. Ktoś, kto nigdy nie studiował ekonomii systematycznie, od początku napotyka trudności w samym myśleniu o problemach ogólnokrajowych. Człowiek taki jest w sytuacji analfabety próbującego przeczytać poemat.
Rządzący muszą nieustanie podejmować kluczowe decyzje, w których w grę wchodzi ekonomia. Ale, oczywiście, nie muszą oni być ekspertami w tej dziedzinie. Powinni natomiast być inteligentnymi "konsumentami" udzielanych im - często sprzecznych - rad1.
Podobnie, większość studentów nie zamierza się specjalizować w ekonomii. Wielu z nich będzie ją studiować tylko przez jeden semestr czy dwa. Celem niniejszej książki jest dostarczenie gruntownego wprowadzenia do całości tej dyscypliny. Jednakże po jednym bodaj semestrze nauki ekonomii obraz świata w waszych oczach nie będzie już taki sam.
C. P. Snów, naukowiec i powieściopisarz w jednej osobie, nawoływał kiedyś, by położyć kres podziałowi "dwóch kultur" - nauk humanistycznych i nauk ścisłych. Ekonomia jest częścią obu tych kultur, jest przedmiotem, który rygory nauk ścisłych łączy z poezją nauk humanistycznych. Przez dwa stulecia studenci ekonomii odnajdywali w niej wszystkie żywotne interesy człowieka, dostrzegając równocześnie w jej zasadach coś z logicznej urody geometrii Euklidesowej.
Aby docenić uroki fizyki kwantowej, trzeba najpierw opanować skomplikowane techniki matematyczne. Aby jednak dostrzec estetykę struktury analizy ekonomicznej, potrzeba tylko wyczucia logiki i zdolności dostrzegania, że prawa empiryczne oraz konstrukcje teoretyczne rzeczywiście dotyczą najżywotniejszych problemów miliardów istot ludzkich.
Na koniec, uczymy się ekonomii nie tylko dlatego, że rzuca ona światło na nasze skomplikowane społeczeństwo. Jej owocem są dla nas sprawniejsze funkcjonowanie i lepsza kontrola gospodarki rynkowej.

Miejsce ekonomii wśród nauk społecznych
Ekonomia graniczy z innymi ważnymi dyscyplinami akademickimi. Nauki polityczne, psychologia oraz antropologia to nauki społeczne, których sfera badań częściowo pokrywa się ze sferą badań ekonomii. W zubożałych Indiach, na przykład, krowy są" zwierzętami świętymi i w ogromnej liczbie włóczą się po polach i drogach, poszukując pożywienia. Naiwny ekonomista mógłby widzieć w tych stadach pierwszorzędne źródło dodatkowego białka jako uzupełnienia niewystarczającej już diety, ale uczony o lepszym rozeznaniu analizując rozwój Indii weźmie pod uwagę psychologię obyczaju.
Ekonomia musi także obficie czerpać z badań historycznych. Dlaczego era żeglugi parowej i kolei żelaznych wspomogła farmerów ze stanu Iowa, zaszkodziła farmerom z Yermont i Oxfordshire i była korzystna dla mieszkańców slumsów londyńskich? Czy instytucja niewolnictwa już przed wojną secesyjną umierała - z ekonomicznego punktu widzenia - własną śmiercią? Czy hiperinflacja w Niemczech w latach dwudziestych, która w ostatecznej instancji przyczyniła się do objęcia władzy przez Hitlera, wynikła z nadmiernie uciążliwych reparacji, nałożonych na Niemcy po pierwszej wojnie światowej?
Interpretację zarejestrowanych faktów historycznych trzeba wesprzeć narzędziami analizy teoretycznej. Dla nauki empirycznej, jaką jest ekonomia, fakty mają kluczowe znaczenie, ale fakty same przez się nigdy nie mówią rzeczy jednoznacznych. Muszą one zostać uporządkowane i pogrupowane w procesie formułowania i weryfikowania teorii ekonomicznej.
Pośród wielu innych dyscyplin wiążących się z ekonomią, szczególne
znaczenie ma statystyka. Tak rządy, jak przedsiębiorstwa, produkują całe
tomy danych. Większość tego, co wiemy o rzeczywistym kształcie różnych
krzywych przedstawianych w niniejszej książce, pochodzi ze skrupulatnej
analizy statystycznej zarejestrowanych informacji. Matematyczne metody ra
chunku prawdopodobieństwa i statystyki najważniejsze zastosowanie znajdują
w ekonomii. Niemniej jednak opanowanie podstawowych praw ekonomicz
nych wymaga jedynie logicznego rozumowania. ,e



1 Jak bardzo liderzy polityczni potrzebują doradztwa ekonomicznego, dowodzi przykład Winstona Churchilla. Był to wielki mówca, utalentowany pisarz, dostrzegający zagrożenie hitlerowskie w czasach, gdy większość jego otoczenia zamykała na nie oczy. Pomimo to, przez całe życie, ilekroć w grę wchodziły problemy ekonomiczne, Churchill czuł się jak zbłąkane dziecko w lesie. Krytycy podkreślali, że nie miał on "głębszego zrozumienia dla liczb po przecinku".
I tak w 1925 r., gdy był ministrem skarbu, jego doradcy wmówili mu przywrócenie w Anglii waluty złotej przy niewłaściwym poziomie cen (w rozdziale 40 wyjaśnimy, co to znaczy). Eksperci z zewnątrz przestrzegali naówczas przed takim szaleństwem, historia zaś dowodzi, że Anglia nigdy nie doszła całkiem do siebie po spowodowanej tym błędem stagnacji lat dwudziestych.

Ekonomia w procesie rządzenia '��'-'�
W ostatnich latach ekonomiści stali się doradcami prezydentów i premierów. Kalendarium polityków roi się od spraw ekonomicznych: szczyty gospodarcze, ochrona przemysłu stalowego, legislacja podatkowa, zapobieganie kwaśnym deszczom, sankcje gospodarcze. Polityczni liderzy muszą mieć pod ręką doradców ekonomicznych, aby stworzyć gwarancje, że kierując się instynktem politycznym nie sprowadzą kraju na manowce.
Mówi się czasem, że wiek dziewiętnasty był epoką duchowieństwa, i że w pierwszej połowie wieku dwudziestego rządy były zdominowane przez praw-

ników. Dzisiaj w centrum politycznych analiz, debat i wykonawstwa często znajdują się ekonomiści. Być może, kulminacją owego wzrostu roli ekonomistów w rządzie był okres prezydentury Jimmy'ego Cartera, kiedy to stanowiska ministerialne zajmowało pięciu profesjonalnych ekonomistów.
OPIS EKONOMICZNY l POLITYKA EKONOMICZNA
Obecnie ekonomia bywa stosowana na dwa sposoby. Pierwszy polega na opisywaniu, wyjaśnianiu i prognozowaniu zachowań w sferze produkcji, inflacji, dochodów. Dla wielu jednak owocem tego rodzaju prac jest realizacja zadania drugiego - poprawa efektów gospodarczych.
I tak, najpierw próbujemy opisać dolegliwości ubóstwa. Następnie moglibyśmy sformułować programy, które by mogły zmniejszyć jego zakres. Moglibyśmy też zacząć od przeanalizowania, w jaki sposób wyższe opodatkowanie energii prowadzi do obniżenia jej zużycia. Następnie możemy ewentualnie dojść do wniosku, że w danym kraju należałoby zwiększyć opodatkowanie benzyny.
W każdym z tych przypadków najpierw zajmujemy się ekonomią pozytywną, następnie zaś normatywną.
Ekonomia normatywna i pozytywna
W nauce takiej jak ekonomia rozróżnienie między sądem wartościującym a konstatacją faktów jest sprawą zasadniczą. Dlatego rozróżniamy ekonomię pozytywną i normatywną.
Ekonomia pozytywna zajmuje się opisem faktów, okoliczności i wzajemnych zależności w gospodarce. Jaka jest dziś stopa bezrobocia? Jaki wzrost poziomu bezrobocia wpływa na inflację? Jakie będzie oddziaływanie podatku od benzyny na jej zużycie? Są to pytania, na które można odpowiedzieć tylko odwołując się do faktów; mogą to być pytania łatwe albo trudne, wszystkie jednak należą do sfery ekonomii pozytywnej.
W ekonomii normatywnej w grę wchodzą etyka i sądy wartościujące. Jaką stopę inflacji można jeszcze tolerować? Czy system podatkowy powinien ściągać pieniądze z bogatych, aby wspomagać ubogich? Czy wydatki na obronę powinny rosnąć rocznie o 3, 5, czy o 10%? Oto pytania, w których w grę wchodzą głęboko zakorzenione oceny wartościujące czy moralne. Można je rozważać, nigdy jednak nie można ich rozstrzygnąć na podstawie samej tylko nauki czy odwoływania się do faktów. Po prostu nie istnieją "prawidłowe" czy "błędne" odpowiedzi na pytania, jak wysoka może być inflacja, jaki stopień ubóstwa jest do przyjęcia czy też jak dużej .armii potrzebujemy. Problemy te są rozstrzygane przez wybór opcji politycznej.

Dlaczego ekonomiści nie mogą dojść do porozumienia
W ostatnich latach ekonomiści zyskali reputację kłótliwego towarzystwa, które w żadnej sprawie nie może dojść do zgody. Pewien mędrek użalał się: "Gdybyśmy zebrali wszystkich ekonomistów, nigdy by nie doszli do żadnej wspólnej konkluzji". Wybrany na los szczęścia program radiowy czy telewizyjny często pokazuje nam dwóch ekonomistów spierających się na każdy prawie temat. Dlaczego?
Częściowo winne są same środki przekazu, gdyż spór "dobrze się sprzedaje". Rozumna zgodność poglądów raczej odstręcza widzów i słuchaczy. Gdybyś zobaczył rządek zgodnie potakujących ekonomistów, prawdopodobnie wyłączyłbyś program.
Jeżeli jednak uważnie się przyjrzeć poglądom ekonomistów, to się okaże, iż nieporozumienia między nimi nie są aż tak wielkie, jak się zwykło przypuszczać2. Jest wiele, bardzo wiele, problemów ekonomii pozytywnej, co do których w zasadzie istnieje zgoda: oddziaływanie na gospodarkę regulacji czynszów oraz płac minimalnych i ceł, a także mechanizm funkcjonowania kursów walutowych i wydatków publicznych. Pozostają dwa zagadnienia ekonomii pozytywnej, co do których istnieje poważna różnica zdań: rola pieniądza oraz teoria inflacji. Te źródła sporu to są, niestety, jedne z najbardziej widocznych problemów polityki we współczesnej gospodarce.
Najważniejsze niezgodności między ekonomistami należą - jak wynika z niniejszego przeglądu - do sfery normatywnej. Tak samo jak reszta ludzi, ekonomiści różnią się między sobą w poglądach na takie problemy, jak właściwa skala działań rządowych, pozycja związków zawodowych, relatywna waga inflacji i bezrobocia oraz właściwy podział dochodu.
Rozsądna sumaryczna charakterystyka aktualnych źródeł niezgodności w ekonomii brzmiałaby tak: ekonomiści bardzo się różnią między sobą w kluczowych kwestiach makroekonomicznych, zwłaszcza co do roli pieniądza. Duży stopień zgodności poglądów obserwujemy w mikroekonomicznej teorii cen i rynków. Jednakże co do rozległych zagadnień politycznej i etycznej natury ekonomiści różnią się między sobą akurat tak samo, jak ich rodzice czy krewni.
METODOLOGIA EKONOMII
Jak się i rozwija teoria ekonomii? W jaki sposób od wielkiego zbiorowiska chaotycznych danych przechodzi się do teorii i praw ekonomicznych, na których potem polegają nasi liderzy polityczni? Ekonomia postępuje tak, jak każda nauka ewolucyjna: przygląda się danym, formułuje hipotezy oraz
2 J. R. Kearl i in., What Economists Think: A Confusion of Economists? "American Econo-mic Review", maj 1979.

je weryfikuje i dochodzi do niełatwego niekiedy uzgodnienia, w jaki sposób funkcjonuje gospodarka. Podręcznik taki, jak ten oto, powinien więc przekazywać zarówno już uzgodnione mądrości, jak i namiętne spory dnia dzisiejszego. Jednakowoż za dziesięć czy dwadzieścia lat nowe fakty wezmą górę nad murszejącymi starymi teoriami, a cała dyscyplina ulegnie dalszej ewolucji.
Spójrzmy na niektóre problemy, występujące w procesie zgłębiania zagadnień ekonomicznych.
Założenie stałości pozostałych czynników *ł (klauzula ceteris paribus)
Rzeczywistość ekonomiczna jest niezwykle złożona. Istnieją miliony ludzi i przedsiębiorstw, tysiące cen i gałęzi produkcji. W takim układzie jednym ze sposobów wykrycia praw ekonomicznych są kontrolowane eksperymenty. Eksperyment kontrolowany ma miejsce wtedy, kiedy wszystkie inne elementy poza badanym pozostają stałe. I tak, na przykład, badacz próbujący ustalić, czy sacharyna wywołuje raka u szczurów, pozostawi "wszystkie inne czynniki bez zmiany", a zmieniać będzie wyłącznie ilość sacharyny. To samo powietrze, to samo oświetlenie, ten sam typ szczura.
Ekonomiści weryfikujący prawa ekonomiczne nie mają tak komfortowych warunków. Nie mogą przeprowadzać kontrolowanych eksperymentów, jak to czynią chemicy czy biologowie, ponieważ nie mają możliwości łatwego kontrolowania innych ważnych czynników. Podobnie jak astronomowie czy meteorologowie na ogół muszą się zadowalać samą tylko obserwacją.
Jeżeli jesteśmy żywotnie zainteresowani odziaływaniem zastosowanego w 1982 r. podatku od benzyny na zużycie paliw, zirytuje nas fakt, że w tym samym roku, w którym nałożono ów podatek, zmniejszyła się wielkość samochodów. Niemniej jednak, musimy starać się wyodrębnić efekt podatku, próbując sobie wyobrazić, co by się stało, gdyby "wszystkie inne czynniki pozostały niezmienne". Możemy dokonać obliczeń korygujących wpływ zmiany wielkości pojazdów. Jeżeli korekt takich nie wprowadzimy, nie będziemy mogli właściwie zrozumieć efektów opodatkowania benzyny.
Błąd logiczny post hoc ergo propter hoc
Jeden z najbardziej powszechnych przykładów niemożliwości zachowania "pozostałych elementów" bez zmiany występuje w związku z błędem logicznym post hoc. Dobrze to ilustruje błąd popełniany przez znachora, mniemającego, że po to, by zabić nieprzyjaciela, potrzeba zarówno czarów, jak i odrobiny arszeniku. Albo błąd reportera, który powiada, że ponieważ najwyższa stopa

umieralności spośród wszystkich stanów występuje na Florydzie, musi to być strasznie niezdrowy obszar.
Oto wyjaśnienie logicznego błędu post hoc3.
Fakt, że wystąpienie zjawiska A zaobserwowano przed wystąpieniem zjawiska B, nie stanowi dowodu, że zjawisko A jest przyczyną zjawiska B. Wnioskowanie, że "po czymś" oznacza "z powodu czegoś", jest równoznaczne z popadaniem w błąd logiczny post hoc.
Czy błędu tego możemy uniknąć, gromadząc większy zasób danych? Nie. Gdybyśmy nawet dysponowali statystyką umieralności za tysiąc lat i tak na tej tylko podstawie nie moglibyśmy orzec, dlaczego stopa zgonów na Florydzie jest tak wysoka. Powinniśmy natomiast przeprowadzić skrupulatną analizę i przyjąć, że "inne rzeczy" poza samym tylko zamieszkiwaniem na Florydzie "pozostają bez zmiany". Musielibyśmy utrzymać na nie zmienionym poziomie takie "inne" czynniki, jak rozkład wieku mieszkańców w każdym stanie, albo wprowadzić odpowiednią ich korekturę. Dopiero po skorygowaniu liczb tyczących umieralności ze względu na rozkład ludności wedle wieku, płci, uprzedniego narażenia na różne zagrożenia zdrowia oraz inne tego rodzaju czynniki, możemy się przekonać, czy Floryda jest miejscem zamieszkiwania zdrowym czy też niebezpiecznym dla zdrowia.
Całość i część: logiczny "błąd złożenia" '' a!
�TJ1--' ��: r
Czyście kiedy zauważyli, że miłośnicy piłki nożnej wstają z miejsc podczas emocjonującego meczu, żeby lepiej widzieć; ale kiedy wszyscy wstają, na ogół wcale nie widać lepiej? Motorem takich zachowań jest coś, co logicy nazywają "błędem złożenia", a co definiuje się w sposób następujący.
Błąd złożenia ma miejsce wtedy, gdy to, co jest prawdziwe w odniesieniu do części, z tej wyłącznie przyczyny uznawane jest za nieuchronnie prawdziwe dla całości.
Poniższe przykłady to stwierdzenia prawdziwe, które jednak mogą zaskoczyć tych, którzy popełniają logiczny błąd złożenia.
� Jeżeli wszyscy farmerzy usilnie pracują, a przyroda współdziała z nimi, co prowadzi do rekordowo wysokich zbiorów, łączny dochód z gospodarstw rolnych prawdopodobnie spadnie.
� Wyższe ceny w jednej gałęzi mogą przynieść korzyść przedsiębiorstwom w tej gałęzi, jeśli jednak ceny wszystkich rzeczy kupowanych i sprzedawanych wzrosną w tej samej proporcji, nikt się nie znajdzie w korzystniejszej sytuacji niż przedtem.
3 W logice nazywa się to błędem logicznym post hoc, ergo propter hoc (w przekładzie: ^ponieważ nastąpiło to po tym, przeto na pewno z powodu tego").

Ekonomia t.


� Obniżenie przez Stany Zjednoczone ceł na towary importowane może być dla nich korzystne, nawet jeśli inne kraje ceł nie obniżą.
� Przedsiębiorstwu może się opłacić prowadzenie działalności gospodarczej przy cenach znacznie niższych od pełnych kosztów.
� Dążenie poszczególnych osób do zwiększenia swoich oszczędności w fazie depresji może doprowadzić do zmniejszenia łącznych oszczędności całego społeczeństwa.
W dalszym ciągu wykażemy, że te pozorne paradoksy są przykładami logicznego błędu złożenia. Nie są to żadne magiczne formułki ani ukryte sztuczki. Są to raczej przykłady z dziedziny ekonomii, z dziedziny, w której to, co zdaje się być prawdziwe w odniesieniu do poszczególnych jednostek, nie zawsze bywa prawdziwe w odniesieniu do społeczeństwa jako całości. Podobnie to, co wydaje się być prawdą w odniesieniu do wszystkich razem, może być fałszywe w odniesieniu do każdego z osobna. Kończąc swoje studia, będziecie mogli sprawdzić podane tutaj przykłady, aby zobaczyć, jak są one powiązane z logicznym błędem złożenia.
Subiektywność
Teoria jest podstawowym narzędziem porządkowania faktów. Ale nawet w tak zwanych ścisłych naukach fizycznych to, w jaki sposób postrzegamy obserwowane fakty, zależy od noszonych przez nas okularów teorii.
Kiedy jesteśmy młodzi, nasze umysły są otwarte na nowe pojęcia. Noworodek widzi światło, ale jeszcze nie postrzega, że układ promieni świetlnych kształtuje pewne przedmioty. W miarę wzrostu, dziecko zaczyna rozpoznawać rodziców, pokarm, psy: organizuje ono doświadczenie w pewien pogląd na rzeczywistość.
Niestety, ucząc się otaczającego nas świata, rychło stajemy się więźniami naszej własnej wiedzy. Wzrastając na planecie zwanej Ziemią, moglibyśmy sądzić, że reszta wszechświata obraca się wokół nas. Albo też, ponieważ żyjemy w gospodarce kapitalistycznej, możemy mieć trudności z sympatyzowaniem z innymi ustrojami gospodarczymi czy bodaj z ich zrozumieniem.
To samo jest prawdą w odniesieniu do naukowców. I oni, tak jak inni ludzie, są więźniami swych wyobrażeń teoretycznych a priori. Dobre opanowanie fizyki Newtonowskiej może im utrudniać zrozumienie nowszych teorii względności.
Dlatego właśnie nauka należy do młodych. Starzy "wiedzą" zbyt wiele rzeczy, od których nie mogą się uwolnić. Dla ilustracji, posłuchajmy Maxa Plancka, laureata Nagrody Nobla, fizyka słynnego dzięki odkryciu rewolucyjnej teorii kwantów. W swojej Scientific Autobiography Pianek opisuje to, co zaobserwował w odniesieniu do rozwoju fizyki. "Doświadczenie to stało się dla

okazją do stwierdzenia pewnego faktu, moim zdaniem, bardzo godnego uwagi: nowa prawda naukowa triumfuje nie dlatego, że jej oponenci zostali przekonani i zrozumieli ją, ale raczej dlatego, że z biegiem czasu wymierają oni i rośnie nowe pokolenie, które jest z nią dobrze obeznane".
Rys. 1.2. Te same fakty mogą mówić zupełnie co innego obserwującym je naukowcom, zależnie od tego, jakie okulary założyła im teoria
Czy rysunek (a) przedstawia ptaka patrzącego w lewo? Czy też to jest patrząca w prawo antylopa (lub królik)? Jeżeli obok mamy rysunek stada ptaków (b), większość ludzi powie, że jest to ptak. Jeżeli jednak obok - zob. przypis 4 - mamy stado antylop (c), większość na rys. (a) dojrzy antylopę. Źródto: N. R. Hanson Patterns of Discovery, Cambridge University Press, London 1961. Analogiczne różnice w podświadomym postrzeganiu będą oddziaływać na wrażenia ludzi w odniesieniu do polityki podatkowej rządu lub dobrodziejstw kapitalizmu.
(c)
(d)
(e)
4 Przedstawiona na rys (c) niejednoznaczność (ptak czy antylopa?) nie może być uznana tylko za złudzenie optyczne. Jest to coś innego niż umieszczone niżej (d) dwie linie, które naprawdę są równej długości, choć większość ludzi błędnie sądzi, że odcinek umieszczony niżej jest dłuższy. To, co w gruncie rzeczy obrazuje rys. 1.2, jest dającym się obiektywnie odtworzyć kształtem, który subiektywnie postrzegany jest różnie, w zależności od tego, w jakim pojawia się kontekście. Z chwilą kiedy raz zobaczymy przednie nogi zwierzęcia, jak na rys. (c), możemy je "prawidłowo" rozpoznać jako antylopę. Spojrzyjmy z kolei na pełną ząbków krzywą (e) w niniejszym przypisie. Czy to obraz graficzny wskaźnika Dow-Jonesa kursu trzydziestu akcji przemysłowych? Nic dziwnego, że ktoś mógłby tak pomyśleć! W rzeczywistości jednak jest to wykres odnotowujący rzuty monetą ("orzeł czy reszka"). Jak to zobaczymy w dodatku do rozdziału 14, notowania kursów z Wall Street wyglądają w oczach znawcy jak "chwiejny krok" ("błądzenie przypadkowe") pijanego marynarza!

"__ _,_" ~^uivua,6, iNewion, nmstem i Pianek zrewolucjonizowali wyobrażenia w sferze fizyki, podobnie giganci ekonomii, Smith, Marks, Marshall, Keynes przekształcili sposób pojmowania ekonomii, nawracając ludzi młodych i o otwartych umysłach.
Czy to jest ptak? Rysunek 1.2, zaczerpnięty z filozoficznych dociekań nad
problemem fizyki, ilustruje subiektywność istniejącą w każdej nauce. Czy
rysunek (a) przedstawia ptaka patrzącego w lewo? Czy też widzimy na nim
,. antylopę patrzącą w prawo? Nie ma jednoznacznej odpowiedzi. Obie mogą
być poprawne.
Tak samo rzecz się ma ze wszystkimi naukowymi faktami i teoriami. Z chwilą gdy przyjmujemy nowy kanon zasad ekonomicznych, zaczynamy postrzegać rzeczywistość w nowy, odmienny sposób. To ważne spostrzeżenie pozwoli nam zrozumieć, dlaczego między ludźmi żyjącymi na tej samej planecie mogą występować tak głębokie różnice, jak między makroekonomią Keynesowską a klasyczną lub między ekonomią zachodnią a komunistyczną. Przyjmijmy to jako ostrzeżenie przed własną subiektywnością i milcząco przyjmowanymi założeniami.
Niepewność w życiu gospodarczym
Przeszło wiek temu francuski matematyk Łapiące mniemał, że gdybyśmy dysponowali wystarczającą ilością danych i dostatecznym czasem na obliczenia, moglibyśmy przyszłość widzieć równie wyraźnie, jak teraźniejszość. Dzisiaj, w epoce niepewności, wiemy, że tak nie jest. W najściślejsze nawet nauki fizyczne wbudowany jest nieodłączny element nieprzewidywal-ności. W naukach społecznych stwierdzamy, że szczury nie zawsze wybierają tę samą drogę wyjścia z labiryntu. Freud uczył, że nasza podświadomość nieoczekiwanie wyłania się na powierzchnię i pobudza do zaskakujących działań. Przekonujemy się, że sam fakt, iż patrzymy na ludzi, wywołuje zmianę ich zachowań.
Przez ostatnich lat trzydzieści ekonomia przodowała w rozwijaniu narzędzi służących wyjaśnieniu, w jaki sposób niepewność wpływa na działania ludzkie. Dzięki tym pracom wiemy obecnie więcej o strategiach pokerowych, o inwestowaniu na rynku papierów wartościowych, a nawet o wyścigu zbrojeń.
Jedną z pierwszych przeszkód utrudniających akceptację rozumowania ekonomicznego jest taka oto. Sceptyk powiada: ,Pan mi mówi, że wyższe opodatkowanie benzyny prowadzi do zmniejszenia zużycia paliwa. Ale moja kuzynka Janeczka jeździ tak samo, jak jeździła". Albo: "Pan mówi, że większe bezrobocie prowadzi do obniżenia inflacji. A co pan powie o roku 1975?

Wcale tak nie było!" Obserwacje krytyków są trafne. Ekonomia nie jest nauką ścisłą.
Prawa ekonomiczne sprawdzają się jedynie jako pewna przeciętna, nie jako l
ścisła i dokładna zależność. |
Rysunek 1.3 daje pierwszy rzut oka na bardzo istotną zależność statystyczną, za której pomocą wydatki konsumpcyjne różnych rodzin mogą być powiązane z ich pieniężnymi dochodami. Zauważmy, że kropki nie leżą dokładnie na jednej linii, jak mogłoby to być w chemii czy w astronomii. Ta zależność między konsumpcją a dochodem pokazuje, że nawet z pozoru bardzo ścisłe prawa ekonomiczne i tak formułują zależności tylko prawdopodobne, nie zaś dokładnie pewne.
U podłoża funkcji konsumpcji w danym społeczeństwie znajduje się 85 milionów gospodarstw domowych, przy czym każde z nich wydaje pewną sumę w zależności od swego dochodu, bogactwa, gustów i idiosynkrazji.
3 000 h
_ 2.500 "o
�D
�� 2000 JE
O)
�| 1 500 I-
Funkcja konsumpcji w danym społeczeństwie
oszacowana funkcja konsumpcji
Rys. 1.3. Prawa ekonomii nie wyrażają dokładnych związków zależności; są one prawami proba-blistycznymi
1968
1000 h
1966
o 500 P964
Obserwowane wielkości wydatków na konsumpcję układają się w pobliżu grubej linii zachowań przeciętnych, l tak, punkt dla 1980 r. leży tak blisko linii CC, że wyrażoną przez niego wielkość można by przewidzieć zupełnie dokładnie na podstawie przebiegu tej linii, nawet jeszcze przed końcem roku. Ta prawidłowość zależności między dochodem pieniężnym a wydatkami jest typową cechą zależności ekonomicznych (źródło: rys. 7.6).
Dochód do dyspozycji (mld
Konsumpcja gospodarstwa domowego w danym roku może być w najwyższym stopniu nieprzewidywalna, zależy ona bowiem od tego, czy rodzina kupiła sobie nowy samochód, wybrała się na długi urlop czy też pozostawała nie zatrudniona. Ale indywidualne różnice znikają, gdy rozpatrujemy zachowania przeciętne. Prawo przeciętnych stwierdza, że przeciętne zachowania grupowe okażą się znacznie łatwiejsze do przewidzenia niż zachowanie poszczególnych jednostek.
A zatem, nawet gdy w indywidualnych zachowaniach występują olbrzymie różnice (w odniesieniu do konsumpcji, oszczędności czy zakupów Paliwa), często konstatujemy wyraźne prawidłowości w zachowaniach społecz-

ności traktowanej jako całość. Dzieje się tak w wyniku działania prawa wielkich liczb5.
Hipoteza wiarygodności
Sposób, w jaki ewoluuje współczesna teoria ekonomii, możemy zilustrować na przykładzie niedawnej kontrowersji. Dotyczyła ona inflacji oraz polityki antyinflacyjnej. Inflacja ma miejsce wtedy, kiedy ogólny poziom cen rośnie (ów poziom cen jest średnią poszczególnych cen: jabłek, pomarańcz, usług fryzjerskich, ciężarówek i tak dalej).
Po okresie wysokiego bezrobocia w latach trzydziestych, ekonomiści skłonni byli skupiać uwagę na problemie zapobiegania nowej Wielkiej Depresji. I usiłowania te się powiodły, jako że w okresie od drugiej wojny światowej aż do lat siedemdziesiątych bezrobocie było wyraźnie mniejsze aniżeli w latach przedwojennych.
Jednakowoż polityka wysokiego zatrudnienia miała niezamierzony efekt uboczny, gdyż wywoływała wzrost inflacji do niepokojąco wysokiego poziomu; w 1979 i 1980 r. inflacja sięgnęła niemożliwej do akceptowania wysokości wynoszącej 12% rocznie. Politycy rozpaczali. Ekonomiści dyskutowali nad najlepszą strategią obniżenia inflacji do jakiegoś znośniejszego poziomu.
Wielu ortodoksyjnych ekonomistów utrzymywało, że jedynym sposobem obniżenia inflacji jest wyrzucenie milionów ludzi z pracy na długi okres. Nowa szkoła myślenia dowodziła, że decydujące znaczenie ma "wiarygodność" albo "zaufanie". Gdyby tylko politycy ogłosili konsekwentną i budzącą zaufanie politykę antyinflacyjną (na przykład program systematycznego, pokaźnego obniżenia tempa wzrostu podaży pieniądza w danym kraju), inflacja zmniejszyłaby się przy niewielkim tylko wzroście bezrobocia.
Taki akademicki problem można by rozważać przez dziesięciolecia. Jak się jednak okazało, rekomendowaną przez "szkołę wiarygodności" politykę przyjęto w Stanach Zjednoczonych i w Wielkiej Brytanii. W obu tych krajach w 1979 r. podjęto rygorystyczną i publicznie zapowiedzianą politykę kontrolowania inflacji. W wyniku zrealizowano coś dosyć zbliżonego do kontrolowanego eksperymentu, gdyż nowe posunięcia podjęto przy faktycznym pozostawieniu bez zmiany (czy prawie bez zmiany) większości innych czynników.
5 W kasynach Monte Carlo i Atlantic City dobrze wiedzą z doświadczenia, że długie serie rzutów monetą (albo rzutów kośćmi) generują szeregi wyników w wysokim stopniu nie do przewidzenia. Jeżeli wyrzucenie "orła" oznaczymy przez l, "reszki" zaś przez O, losowa seria rzutów da szeregi takie, jak na przykład: O, l, 1,0, 1,0, l, O, O, O, 1,0. Wynik pojedynczego rzutu (podobnie jak zachowanie każdego pojedynczego konsumenta z osobna) jest w wysokim stopniu nie do przewidzenia. Ale wielka liczba rzutów z biegiem czasu da przeciętny wynik bliski 1/2; jest to zgodne z prawem wielkich liczb. Jeżeli rzucasz monetą sto razy, to zgodnie z prawem przeciętnych szansa, że liczba wyrzuconych "reszek" będzie się mieścić między 40 a 60, wynosi 95 na 100.

Doświadczenia Stanów Zjednoczonych z lat 1979-1984 wyposażyły ekonomistów w swego rodzaju laboratorium, umożliwiające przebadanie hipotezy zaufania. Rygorystyczna polityka pieniężna rzeczywiście obniżyła wówczas inflację w tych latach. Równocześnie jednak wystąpiło w tym okresie bezrobocie w rozmiarach nie oglądanych od Wielkiej Depresji z lat trzydziestych.
Ekonomiści badali doświadczenia z okresu 1979-1984, porównując je z okresami wcześniejszymi, gdyż chcieli się przekonać, czy obniżenie inflacji można uznać za potwierdzenie słuszności hipotezy wiarygodności.
Jedną z zastosowanych metod było konstruowanie "modelu". Model jest to proste, często w ujęciu matematycznym, przedstawienie bardziej złożonej rzeczywistości. Architekci konstruują uproszczone modele budynków. Mapa jest modelem analogowym miasta albo kraju.
W tym przypadku ekonomiści budowali modele procesu inflacji - równania mające uwzględniać siły wywierające wpływ na przebieg inflacji w czasie. Posługując się tymi modelami, sprawdzali, czy rygorystyczne polityki stosowane od 1979 r. rzeczywiście wywołały spadek inflacji na skalę większą, aniżeli miałoby to miejsce bez ich stosowania. Aby przeprowadzić ten test, porównywali zachowania, faktyczne (1979-1984) z prognozami sporządzonymi na podstawie modeli zbudowanych z danych dla lat przed rokiem 1979.
W połowie roku 1984 istniało już sporo badań nad hipotezą wiarygodności. Wnioski nie były jednoznaczne - stosowane modele nie były identyczne. Podstawowy wniosek był następujący: rygorystyczne, ogłoszone z góry i wiarygodne programy działania z okresu 1979-1984 nie przyczyniły się w znaczniejszym stopniu do obniżenia inflacji. To znaczy: inflacja spadła co prawda z 12% w latach 1975-1980 do 4% w 1984 r., ale takiego właśnie w przybliżeniu spadku można było oczekiwać przy istnieniu wysokiego bezrobocia. A zatem materiał historyczny hipotezę wiarygodności potwierdzał w niewielkim stopniu.
Przedstawiliśmy praktyczne zastosowanie metody naukowej: proces obserwacji, budowanie hipotezy, jej weryfikacja, interpretacja, synteza. Praktyka ta jest równocześnie logiczna i nieporządna, rygorystyczna i intuicyjna, a także z gruntu nieprognozowalna. Ale to takie właśnie procedury, powtarzane setki razy, prowadzą do modyfikacji i ewolucji nauki ekonomii.
I tak zbliżyliśmy się do końca naszej uwertury. Powróćmy pokrótce do tematu, od którego zaczęliśmy. Dlaczego i po co studiować ekonomię? Być może, najlepszą odpowiedzią na to pytanie są słynne zdania wypowiedziane przez lorda Keynesa. Końcowe zdania jego klasycznego dzieła z 1936 r., Ogólnej teorii zatrudnienia, procentu i pieniądza, brzmiały: "...Idee głoszone przez ekonomistów oraz myślicieli politycznych, bez względu na to, czy są słuszne czy biedne, mają większą silę, niż się powszechnie przypuszcza. W rze-

ności traktowanej jako całość. Dzieje się tak w wyniku działania prawa wielkich liczb5.
Hipoteza wiarygodności
Sposób, w jaki ewoluuje współczesna teoria ekonomii, możemy zilustrować na przykładzie niedawnej kontrowersji. Dotyczyła ona inflacji oraz polityki antyinfiacyjnej. Inflacja ma miejsce wtedy, kiedy ogólny poziom cen rośnie (ów poziom cen jest średnią poszczególnych cen: jabłek, pomarańcz, usług fryzjerskich, ciężarówek i tak dalej).
Po okresie wysokiego bezrobocia w latach trzydziestych, ekonomiści skłonni byli skupiać uwagę na problemie zapobiegania nowej Wielkiej Depresji. I usiłowania te się powiodły, jako że w okresie od drugiej wojny światowej aż do lat siedemdziesiątych bezrobocie było wyraźnie mniejsze aniżeli w latach przedwojennych.
Jednakowoż polityka wysokiego zatrudnienia miała niezamierzony efekt uboczny, gdyż wywoływała wzrost inflacji do niepokojąco wysokiego poziomu; w 1979 i 1980 r. inflacja sięgnęła niemożliwej do akceptowania wysokości wynoszącej 12% rocznie. Politycy rozpaczali. Ekonomiści dyskutowali nad najlepszą strategią obniżenia inflacji do jakiegoś znośniejszego poziomu.
Wielu ortodoksyjnych ekonomistów utrzymywało, że jedynym sposobem obniżenia inflacji jest wyrzucenie milionów ludzi z pracy na długi okres. Nowa szkoła myślenia dowodziła, że decydujące znaczenie ma "wiarygodność" albo "zaufanie". Gdyby tylko politycy ogłosili konsekwentną i budzącą zaufanie politykę antyinflacyjną (na przykład program systematycznego, pokaźnego obniżenia tempa wzrostu podaży pieniądza w danym kraju), inflacja zmniejszyłaby się przy niewielkim tylko wzroście bezrobocia.
Taki akademicki problem można by rozważać przez dziesięciolecia. Jak się jednak okazało, rekomendowaną przez "szkołę wiarygodności" politykę przyjęto w Stanach Zjednoczonych i w Wielkiej Brytanii. W obu tych krajach w 1979 r. podjęto rygorystyczną i publicznie zapowiedzianą politykę kontrolowania inflacji. W wyniku zrealizowano coś dosyć zbliżonego do kontrolowanego eksperymentu, gdyż nowe posunięcia podjęto przy faktycznym pozostawieniu bez zmiany (czy prawie bez zmiany) większości innych czynników.
5 W kasynach Monte Carlo i Atlantic City dobrze wiedzą z doświadczenia, że długie serie rzutów monetą (albo rzutów kośćmi) generują szeregi wyników w wysokim stopniu nie do przewidzenia. Jeżeli wyrzucenie "orła" oznaczymy przez l, "reszki" zaś przez O, losowa seria rzutów da szeregi takie, jak na przykład: O, l, 1,0, 1,0, l, O, O, O, 1,0. Wynik pojedynczego rzutu (podobnie jak zachowanie każdego pojedynczego konsumenta z osobna) jest w wysokim stopniu nie do przewidzenia. Ale wielka liczba rzutów z biegiem czasu da przeciętny wynik bliski 1/2; jest to zgodne z prawem wielkich liczb. Jeżeli rzucasz monetą sto razy, to zgodnie z prawem przeciętnych szansa, że liczba wyrzuconych "reszek" będzie się mieścić między 40 a 60, wynosi 95 na 100.

Doświadczenia Stanów Zjednoczonych z lat 1979-1984 wyposażyły ekonomistów w swego rodzaju laboratorium, umożliwiające przebadanie hipotezy zaufania. Rygorystyczna polityka pieniężna rzeczywiście obniżyła wówczas inflację w tych latach. Równocześnie jednak wystąpiło w tym okresie bezrobocie w rozmiarach nie oglądanych od Wielkiej Depresji z lat trzydziestych.
Ekonomiści badali doświadczenia z okresu 1979-1984, porównując je z okresami wcześniejszymi, gdyż chcieli się przekonać, czy obniżenie inflacji można uznać za potwierdzenie słuszności hipotezy wiarygodności.
Jedną z zastosowanych metod było konstruowanie "modelu". Model jest to proste, często w ujęciu matematycznym, przedstawienie bardziej złożonej rzeczywistości. Architekci konstruują uproszczone modele budynków. Mapa jest modelem analogowym miasta albo kraju.
W tym przypadku ekonomiści budowali modele procesu inflacji - równania mające uwzględniać siły wywierające wpływ na przebieg inflacji w czasie. Posługując się tymi modelami, sprawdzali, czy rygorystyczne polityki stosowane od 1979 r. rzeczywiście wywołały spadek inflacji na skalę większą, aniżeli miałoby to miejsce bez ich stosowania. Aby przeprowadzić ten test, porównywali zachowania faktyczne (1979-1984) z prognozami sporządzonymi na podstawie modeli zbudowanych z danych dla lat przed rokiem 1979.
W połowie roku 1984 istniało już sporo badań nad hipotezą wiarygodności. Wnioski nie były jednoznaczne - stosowane modele nie były identyczne. Podstawowy wniosek był następujący: rygorystyczne, ogłoszone z góry i wiarygodne programy działania z okresu 1979-1984 nie przyczyniły się w znaczniejszym stopniu do obniżenia inflacji. To znaczy: inflacja spadła co prawda z 12% w latach 1975-1980 do 4% w 1984 r., ale takiego właśnie w przybliżeniu spadku można było oczekiwać przy istnieniu wysokiego bezrobocia. A zatem materiał historyczny hipotezę wiarygodności potwierdzał w niewielkim stopniu.
Przedstawiliśmy praktyczne zastosowanie metody naukowej: proces obserwacji, budowanie hipotezy, jej weryfikacja, interpretacja, synteza. Praktyka ta jest równocześnie logiczna i nieporządna, rygorystyczna i intuicyjna, a także z gruntu nieprognozowalna. Ale to takie właśnie procedury, powtarzane setki razy, prowadzą do modyfikacji i ewolucji nauki ekonomii.
I tak zbliżyliśmy się do końca naszej uwertury. Powróćmy pokrótce do tematu, od którego zaczęliśmy. Dlaczego i po co studiować ekonomię? Być może, najlepszą odpowiedzią na to pytanie są słynne zdania wypowiedziane przez lorda Keynesa. Końcowe zdania jego klasycznego dzieła z 1936 r., Ogólnej teorii zatrudnienia, procentu i pieniądza, brzmiały: "...Idee głoszone przez ekonomistów oraz myślicieli politycznych, bez względu na to, czy są słuszne czy biedne, mają większą silę, niż się powszechnie przypuszcza. W rze-

czywistości one to właśnie rządzą światem. Działacze przekonani, że nie podlegają żadnym wplywom intelektualnym, są zazwyczaj niewolnikami idei jakiegoś dawno zmarłego ekonomisty. Szaleni władcy, na których spłynęło objawienie, czerpią swoje maniackie pomysły od jakiegoś teore ty żującego pisarzyny sprzed lat niewielu. Jestem przekonany, że wpływ tych, co bronią swych interesów i przywilejów, ocenia się zbyt wysoko w porównaniu ze stopniowym oddziaływaniem idei. Oczywiście, nie chodzi o skutki natychmiastowe, ale takie, które dadzą się odczuć dopiero po upływie pewnego czasu, bo w dziedzinie filozofii ekonomicznej i politycznej niewielu ludzi ulega wpływowi nowych teorii po ukończeniu duwudziestego piątego lub trzydziestego roku życia. Wskutek tego idee, które urzędnicy i politycy, a nawet agitatorzy stosują do bieżących wydarzeń, zazwyczaj nie należą do najnowszych. Ale prędzej czy później właśnie idee, a nie interesy i przywileje, stają się groźnym orężem dobrej lub złej sprawy."
Rzut oka na treść podręcznika
W części pierwszej zajmujemy się podstawowymi narzędziami, niezbędnymi do analizowania głównych faktów i instytucji współczesnego życia gospodarczego.
W części drugiej i trzeciej analizujemy problemy makroekonomiczne. Badamy w nich przyczyny ożywienia i depresji; w jaki sposób wyznaczana jest wielkość produktu; jakie są źródła bezrobocia i inflacji i jakie środki zaradcze; wreszcie - pieniądz oraz dług publiczny.
Część czwarta poświęcona jest mikroekonomii, a rozpoczyna się od konkurencji oraz monopolu. Siły te działają przez podaż i popyt, przyczyniając się do wyznaczania - efektywnie albo nieefektywnie - części składowych produktu narodowego, w kategoriach zarówno wytwarzanych dóbr i usług, jak i ich cen.
W części piątej zajmujemy się podziałem dochodu: wyznaczaniem płac, rent, procentu i zysków oraz kształtowaniem się cen czynników produkcji.
Część szósta łączy rozliczne wątki rozdziałów dotyczących mikroekonomii; rozważamy w niej rolę sektora prywatnego w porównaniu z sektorem publicznym; zestawiamy kapitalizm z socjalizmem; stawiamy pytanie, w jaki sposób społeczeństwo może zmienić podział dochodu.
Część siódma dotyczy problemów handlu, wzrostu i rozwoju. W jaki sposób gospodarki narodowe wzrastają w ciągu szeregu dziesięcioleci i dlaczego niektóre kraje prosperują, podczas gdy inne grzęzną w stagnacji i niedorozwoju? W ostatnich rozdziałach zwracamy uwagę na stosunki gospodarcze jednego kraju z resztą świata, wgłębiając się w czynniki wyznaczające kursy walut, badając korzyści z handlu i oceniając wagę argumentów za protekcjonizmem i przeciw niemu.

PODSUMOWANIE
1. Ekonomię, rozumianą zarówno jako nauka ścisła oraz jako sztuka, studiujemy dla wielu różnych przyczyn, by zrozumieć problemy stojące przed obywatelem i przed rodziną; by wspomóc rządy zarówno krajów nieroz-winiętych, jak i rozwiniętych w stymulowaniu wzrostu i polepszeniu jakości życia przy unikaniu przy tym depresji i inflacji; by przeanalizować fascynujące prawidłowości zachowań społecznych; by zrozumieć i skorygować nierówności podziału dochodu i szans.
2. Definicja, która jest współcześnie wiodąca, określa ekonomię tak oto: ekonomia jest nauką o tym, jak decydujemy o wykorzystaniu rzadkich i mających alternatywne zastosowanie zasobów wytwórczych dla wytwarzania różnego rodzaju towarów.
3. Ekonomia, której zakres pokrywa się częściowo z zakresem innych nauk społecznych czy behawioralnych - psychologii, socjologii, historii - posługuje się dedukcyjnymi metodami logiki i geometrii oraz indukcyjnymi metodami wnioskowania statystycznego. Ponieważ ekonomista nie może się uciec do kontrolowanych eksperymentów, jak to czyni fizyk, staje on w obliczu podstawowych problemów metodologicznych, które trzeba rozwiązać: musi zabiegać o wyraźne rozgraniczenie opisów i sądów wartościujących; musi się wystrzegać błędu logicznego post hoc ergo propter hoc oraz logicznego "błędu złożenia"; musi być świadom nieuniknionej subiektywności zarówno obserwacji, jak i teorii. Najpewniejszą drogą do poprawnego myślenia jest naukowa metoda analizy: hipoteza, skonfrontowanie jej z materiałem dowodowym, synteza.
4. W życiu gospodarczym pełno jest przypadkowych zachowań i niepewnych zależności. Prawo wielkich liczb często pozwala nam dostrzec prawidłowości rządzące zachowaniami zbiorowości w tym, co z pozoru wygląda na chaotyczne działania jednostek.
WAŻNIEJSZE POJĘCIA l PROBLEMY
"$
definicja ekonomii,
PNB i DEN,
ekonomia normatywna a ekonomia
pozytywna, metoda naukowa, subiektywność a tworzenie teorii, eksperyment kontrolowany,
logiczny błąd złożenia, �"��
logiczny błąd post hoc ergo propter
hoc, klauzula ceteris paribus (założenie
niezmienności pozostałych
czynników), niepewność, prawo przeciętnych.
PROBLEMY DO DYSKUSJI
1. Podaj parę definicji ekonomii. Która z nich jest najpełniejsza?
2. Przeczytaj raz jeszcze listę definicji ekonomii. Dla każdej z nich przytocz

ujvu przyKiadow problemów, o których rozwiązanie ekonomia może się starać.
3. Czy w nauce społecznej takiej jak ekonomia można być "obiektywnym"? Co do czego konserwatyści i liberałowie mogą być zgodni? Podaj przykłady logicznego błędu złożenia i logicznego błędu post hoc... Czy w dyskusji nad związkiem między paleniem papierosów a długowiecznością wchodzi w grę pierwszy z tych błędów? (Dlaczego nie?) Czy też wchodzi tu w grę błąd drugi? (Dlaczego tak?)
4. W paru słowach zdefiniuj następujące pojęcia: eksperyment kontrolowany; prawo przeciętnych; błąd logiczny post hoc...
5. "PNB należałoby skorygować, gdyż smog w Los Angeles sprawia, że coraz więcej płacę za pralnię chemiczną i opiekę lekarską. Poza tym, gdy w wyniku wzrostu zamożności nasz tydzień roboczy skraca się z 45 do 40 godzin, może to wywoływać spadek PNB, ale na pewno powinno wywoływać wzrost dobrobytu ekonomicznego netto (DEN). Poza tym, z obliczeń DEN powinno się wyłączyć wydatki zbrojeniowe, gdyż dobrobyt obywateli danego kraju nie rośnie wskutek wzrostu tego typu wydatków, bez względu na to, czy na tym padole łez są one potrzebne czy niepotrzebne. To samo dotyczy wydatków na urządzenia alarmowe, chroniące przed włamywaczami lub na psy obronne". Czy zgadzasz się z tymi stwierdzeniami?
6. "Gdyby społeczeństwo mogło uzyskać dodatkowo 100 dol. DEN, płacąc za to zmniejszeniem PNB o 50 dol. (na przykład wskutek wydawania większej ilości pieniędzy na konserwację i oszczędność energii i paliw oraz opodatkowania General Motors i użytkowników energii elektrycznej za produkowane przez nich zanieczyszczenia atmosfery), byłby to bardzo dobry interes". Oceń słuszność tego zdania.
7. Na grobie Karola Marksa wyryto słowa, które napisał, mając lat dwadzieścia sześć: "Filozofowie jedynie różnymi sposobami objaśniali świat, chodzi jednak o to, aby go zmienić" (K. Marks, Tezy o Feuerbachu, Dzielą wybrane t. I, Spółdz. Wyd. Książka, [W-wa] 1947). Czy naukowiec może uwierzyć w "zmienianie świata", a pomimo to niekoniecznie się zgadzać z Marksowskim programem gruntownej, gwałtownej rewolucji? W którym miejscu granica między dwoma stanowiskami może przebiegać dla rozmaitych ludzi? W jaki sposób granicę tę wykreśliłbyś ty sam przed rozpoczęciem pierwszego roku studiów ekonomii?
8. Komentując rolę ekonomistów z punktu widzenia rządu, pewien doradca ekonomiczny jednego z prezydentów powiedział: ,Ekonomiści powinni być pod ręką, ale nie powinni być górą". Co miał na myśli? Czy zgadzasz się z nim?
9. Nastaw jakiś program telewizyjny, w którym dwie lub więcej osób dyskutuje o problemach ekonomicznych. Albo przeczytaj ekonomiczny artykuł wstępny z "Wall Street Journal" czy w lokalnej gazecie. Zanotuj pa-

rę przykładów, w których dyskutanci od twierdzeń pozytywnych przechodzą do sądów normatywnych, nie ostrzegając słuchacza lub czytelnika, że w tym miejscu od roli "ekspertów" przechodzą do roli "obywateli".
Dodatek do rozdziału 1 JAK ODCZYTYWAĆ WYKRESY
Zanim opanujesz ekonomię, musisz zdobyć praktyczną umiejętność posługiwania się wykresami. Są one dla ekonomisty równie niezbędne, jak młotek dla stolarza. Jeżeli więc nie jesteś ze stosowaniem wykresów obeznany, poświęć trochę czasu i naucz się je odczytywać; będzie to czas dobrze wykorzystany.
Zrozumienie wykresów nie jest zadaniem uciążliwym; może to być całkiem zabawne, jeżeli lubisz kreślić. Jest zaś rzeczą prawdopodobną, że później w życiu często będziesz się spotykać z wykresami - z wykresem krzywej zbytu przedsiębiorstwa, z wykresem gorączki pacjenta albo ze sprawozdaniem technicznym.
Co to jest wykres? Jest to ilustracja pokazująca, w jaki sposób dwa lub więcej zbiory danych wiążą się ze sobą. Jego walor wynika z faktu, że tak wiele danych można zgromadzić na małej przestrzeni i że łatwo je zrozumieć. Zacznijmy od prostego przykładu.
KRAWĘDŹ MOŻLIWOŚCI PRODUKCYJNYCH
Jednym z pierwszych diagramów, z którymi zetkniecie się w niniejszym tekście, jest krawędź możliwości produkcyjnych, którą wytłumaczymy w rozdziale 2. W tablicy l.D.l (odpowiednik rys. 2.1) podano podstawowe dane. Nie będziemy tu omawiać ekonomicznego sensu krawędzi możliwości produkcyjnych; to zadanie także odłożymy do rozdziału 2. Skoncentrujmy się natomiast na wykresach.
W tablicy l.D.l mamy dwa zbiory danych. Jeden zawiera możliwe ilości produkcji dóbr konsumpcyjnych (np. żywności lub filmów), drugi - możliwe wielkości produkcji dóbr inwestycyjnych (jak maszyny, ciężarówki, fabryki). Każdemu poziomowi produkcji dóbr konsumpcyjnych odpowiada taka ilość dóbr inwestycyjnych, jaką można by w tym samym czasie wytworzyć. A zatem, jeśli gospodarka wytworzyła 10 jednostek dóbr konsumpcyjnych, mogłaby wytworzyć co najwyżej 140 jednostek dóbr inwestycyjnych (w następnym rozdziale posłużymy się dla ilustracji armatami i masłem).

ALTERNATYWNE MOŻLIWOŚCI PRODUKCYJNE
Możliwości

Dobra

Dobra



konsumpcyjne

inwestycyjne

A

0

150

B

10

140

C

20

120

D

30

90

E

40

50

F
---- ---- ------- _

50
-- --- ----

0
� ---- ------- -----

Tabl. 1.D.1. Pary możliwych wielkości produkcji dóbr konsumpcyjnych i inwestycyjnych
Wykres możliwości produkcyjnych
Przykład ukazuje właśnie typ sytuacji, ilustrowany przez wykres: szereg par liczb powiązanych ze sobą na podstawie pewnej reguły. Rysunek l.D.l przedstawia w ujęciu graficznym dane zawarte w tabl. l.D.l.
Możliwości przekształcenia dóbr konsumpcyjnych w inwestycyjne

tych liczb tłumaczą podpisy: "dobra konsumpcyjne" poziomo oraz "dobra inwestycyjne" pionowo.
Linia pozioma nazywa się osią poziomą (albo niekiedy osią X). Oś pozioma to po prostu wygodna linia, wzdłuż której odmierzamy ilości jednej ze zmiennych. Na rys. l.D.l konsumpcja znajduje się na osi poziomej, którą podzieliliśmy na odcinki wyrażające liczby od O do 50.
Analogicznie, linia pionowa po lewej stronie jest osią pionową (albo osią Y). W tym przykładzie odmierzamy na niej ilość wytworzonych dóbr inwestycyjnych. Tak więc każdy punkt na linii poziomej przechodzącej przez punkt C na osi pionowej odpowiada stu dwudziestu jednostkom dóbr inwestycyjnych.
Dolny narożnik po lewej stronie, w którym spotykają się obie osie, jest początkiem układu. Odpowiada mu O inwestycji i O konsumpcji.
Gładka krzywa. Rysując wykresy, nie poprzestajemy zazwyczaj na samym tylko umieszczeniu paru kropek na danej stronie. Wykres przedstawia zwykle kompletną krzywą, uzupełniającą przestrzenie między punktami zawartymi w tablicy. Na rys. 1.D.2 przestrzenie między poszczególnymi parami punktów wypełnia gładka krzywa biegnąca od A do F. To daje nam zewnętrzną granicę, albo krawędź, obszaru obejmującego to, co dane społeczeństwo może wytwarzać.



Krawędź możliwości produkcyjnych


Rys. 1.D.1. Krzywa możliwości produkcyjnych


20 30 40 Dobra konsumpcyjne
Rysunek ukazuje w postaci graficznej dane tabl. 1.0.1. Dane są dokładnie te same, ale zauważmy, jak odmiennie reagujemy na ich obraz graficzny.
Jak skonstruowaliśmy ten wykres? Dowolną parę liczb możemy przedstawić na dwuwymiarowej powierzchni jako jeden punkt. Na rys. l.D.l linia pionowa po lewej i linia pozioma na dole odpowiadają dwóm interesującym nas zmiennym: ilościom dóbr inwestycyjnych oraz ilościom dóbr konsumpcyjnych. Każda oś ma podziałkę zgodną z pewną skalą liczbową, a znaczenie

Rys. 1.D.2
10 20 30 40
Dobra konsumpcyjne
50
Gładka krzywa wypełnia odległość między naniesionymi punktami wyrażonych liczbowo możliwości produkcyjnych, dając nam "krawędź obszaru możliwości produkcyjnych".
Dlaczego ekonomiści częściej się posługują wykresami niż tablicami? Rysunek 1.D.2, zestawiający konsumpcję i inwestycje, może powiedzieć nam

l,'
szereg rzeczy. Jeżeli wykluczymy punkty niewykonalne albo nieefektywne, to - jak zobaczymy w rozdziale 2 - społeczeństwo zawsze musi znajdować się gdzieś na krawędzi i to właśnie jest najważniejsze. Wobec tego gładka krzywa ABCDEF odzwierciedla "menu" wyborów dostępnych dla danej gospodarki. Jest to obrazowy sposób ukazania, jakie rodzaje dóbr są dostępne i w jakich ilościach.
Nachylenia i linie
O najważniejszych cechach wykresów już wspominaliśmy. Teraz przejdźmy do niektórych innych, również ważnych.
Na większości wykresów widzimy linie. Na rys. 1.D.2, na przykład, widzimy linię wyrażającą zależność (albo "regułę" lub "funkcję") między produkcją dóbr konsumpcyjnych i inwestycyjnych. Często pragniemy poznać charakter takiej zależności. Ważną cechą zależności między dwoma elementami wykresu jest nachylenie danej linii.
Możemy, na przykład, chcieć się dowiedzieć, co się stanie z produkcją dóbr inwestycyjnych, jeżeli zwiększymy konsumpcję o jedną jednostkę. Każde przesunięcie się na prawo po osi X powoduje pewien spadek wzdłuż osi Y (aby to zobaczyć, przyjrzyj się krzywej na rys. 1.D.2). Nachylenie krzywej daje nam dokładną miarę zależności pomiędzy zmianą X a zmianą Y.
Rozpatrzmy przypadek linii prostych, pokazanych na rys. l.D.3. Chcemy zmierzyć zależność między odkładanymi na osiach X i Y ilościami, danymi nam przez nachylenie linii AE. Obliczmy nachylenie między B a D. Ruch od B do D wyobraźmy sobie jako złożony z dwóch faz. Najpierw mamy ruch w pozio-

niie, oznaczający wzrost wartości X o jedną jednostkę (bez żadnej zmiany w Y). Następnie mamy kompensujący ruch w pionie, w górę lub w dół, wyrażający się odcinkiem 5 na rys. l.D.3. Ten kompensujący ruch wyraża zmianę w Y dokładnie taką, że po jednostkowym przyroście X pozostajemy na tej samej linii prostej. Innymi słowy, na każdej z dwóch części rys. l.D.3 ruch od B do D można podzielić na (1) poziome przesunięcie z B do C (jednostkowa zmiana X), a następnie (2) kompensujące przesunięcie z C do Z) o odległość s, to jest akurat o tyle, by pozostać na prostej linii ABDE.
Jeżeli długość odcinka BC wyraża przyrost X o jedną jednostkę, to długość odcinka CD (oznaczonego na rys. l.D.3 jako s) wyraża stopę zmiany Y w następstwie zmiany X. Na wykresie zmianę tę nazywamy nachyleniem linii ABDE.
Ważne, by zapamiętać, że:
1. Nachylenie zawsze jest jakąś liczbą. Mierzy ona zmianę Y na jednostkową zmianę X.
1. Jeżeli linia jest prosta, nachylenie w każdym jej punkcie jest stałe.
3. Nachylenie danej linii mówi nam, czy zależność między X a Y jest dodatnia (jednokierunkowa) czy też odwrotnokierunkową. Zależność dodatnia występuje wtedy, kiedy zmienne przesuwają się w tym samym kierunku (to znaczy, obie równocześnie albo rosną, albo maleją); zależności odwrotne oznaczają, że zmienne zmieniają się w kierunkach przeciwnych (jedna z nich rośnie, kiedy druga maleje). A więc nachylenie ujemne, jak na rys. l.D.3 (a), oznacza, że zależność między X a Y jest odwrotna. Dlaczego? Bo wzrost Z wymaga zmniejszenia Y.
Niektórzy uważają, że wygodnie jest wyobrażać sobie nachylenie jako stosunek "przyrostu do przesunięcia". "Przyrost" to wchodząca w grę odległość



(a)


(a)
(b)-


Rys. 1.D.3. Obliczanie nachylenia dla linii prostych
Łatwo obliczać nachylenia dla linii prostych. Wyraża je stosunek "przyrostu do przesunięcia". A więc zarówno dla (a), jak i dla (b) liczbową wartość nachylenia określa "przyrost/przesunięcie" = CD/BC= s/1 = s. Zauważmy, że w (a) CD jest ujemne, co oznacza nachylenie ujemne, czyli odwrotnokierunkową zależność między X i Y.

2 3 4 u 1 2
Rys. 1.D.4. "Stromość" nie jest identyczna z nachyleniem
Zauważmy, że chociaż (a) robi wrażenie bardziej stromego od (b), oba wykresy przedstawiają tę samą zależność. Na obu nachylenie wynosi 1/2, ale na wykresie (b) skala osi Xzostała "rozciągnięta".

w pionie; na rys. 1.D.3 "przyrostem" jest odległość między C a D. "Przesuniecie" to odległość w poziomie; na rys. 1.D.3 jest to BC. "Przyrost do przesunięcia" w tym przypadku wyniesie CD do BC. A zatem nachylenie wynosi CD/BC. Ludzie niekiedy mylą nachylenie z wrażeniem stromości. Wyobrażenie takie często jest słuszne, ale nie zawsze. Nachylenie zależy od skal na wykresie. Obydwa wykresy (a) i (b) na rys. 1.D.4 oddają dokładnie tę samą zależność i oba są dokładne. Ale w (b) skala w poziomie została niejako "rozciągnięta" w porównaniu z (a). Jeżeli uważnie policzymy, to zobaczymy, że nachylenia w wyrażeniu algebraicznym są dokładnie takie same i równe 1/2.
Nachylenie krzywych. Krzywa jest to taka linia, której nachylenie się zmienia. Popatrzmy na linię krzywą ABC'DEFna rys. l.D.5. Przypuśćmy, że znajdujemy się w punkcie B. Łatwo obliczyć nachylenie na przestrzeni od B do innych punktów na krzywej. I tak, aby wyliczyć nachylenie z B do E, budujemy poniżej trójkąt prostokątny z wierzchołkami w B i E, dokładnie tak, jak na rys. l.D.3. Nazywa się to nachyleniem łukowym między dwoma punktami. Ponieważ wchodząca w grę linia jest zakrzywiona, nachylenie łukowe między B i E jest inne niż między B i D.

Przy takim podejściu możemy obliczyć nachylenie w danym punkcie jako nachylenie łukowe między dwoma punktami coraz bardziej zbliżającymi się do siebie. I tak, na rys. l.D.5 możemy zmierzyć nachylenie linii BC, kiedy C coraz bardziej zbliża się do B (jak to zaznaczono strzałkami). Czy możesz dostrzec, że nachylenie - w miarę jak C zbliża się do B - zmierza do pewnej określonej wartości? Dzieje się tak dla krzywych gładkich. Tak więc właściwe nachylenie dla punktu B możemy uzyskać jako tę właśnie granicę.
Równoważny sposób obliczenia nachylenia polega na narysowaniu stycznej do krzywej w punkcie B. Styczna do krzywej sama jest z definicji linią prostą; nie przecina krzywej, ale tylko jej dotyka i to tylko w jednym punkcie. Oglądając rys. 1.D.6, łatwo dostrzec, że nachylenie stycznej FJ można uznać za miarę nachylenia krzywej w punkcie B; dla punktu D miary tej dostarcza nachylenie stycznej GH. Do każdej z takich linii możemy zastosować normalną technikę mierzenia stosunku przyprostokątnych trójkąta prostokątnego. Dalej, zauważmy, że obie techniki mierzenia nachylenia (granica i tangens kąta nachylenia stycznej) dają te same wyniki.



Rys. 1.D.5. Nachylenia krzywych
Dla obliczenia przeciętnego nachylenia między dwoma punktami - nachylenia łukowego - można się posłużyć liniami BE lub BD.
Niekiedy nachylenie łukowe wystarcza, by rozwiązać problem. Kiedy indziej warto zadać pytanie: jakie jest nachylenie krzywej w pewnym punkcie, na przykład w 5?
Pojęcie nachylenia w danym punkcie może się wydawać dziwaczne, zważywszy na naszą defincję nachylenia jako stosunku "przyrostu do przesunięcia" między dwoma punktami. Najłatwiej sobie wyobrazić nachylenie w danym punkcie zakładając, że dwa punkty zbliżają się do siebie coraz bardziej i bardziej. W sytuacji granicznej, kiedy między tymi punktami możemy, posługując się coraz dokładniejszym mikroskopem, zaledwie dostrzec światło, dla naszych celów można je potraktować jako jeden i ten sam punkt.

Nachylenie w danym
Rys. 1.D.6. punkcie
Nachylenie w danym punkcie możemy obliczyć, przeprowadzając styczną do krzywej w tym punkcie, l tak, linia FBMJ jest styczna do gładkiej krzywej ABD w punkcie B. Nachylenie w punkcie B obliczamy, jak nachylenie stycznej, tj. jako NJ/MN.
Niektóre wykresy specjalne
Rysunek 1.D.2 przedstawiał wykresy najważniejsze: te, które oddają zależność między dwiema zmiennymi ekonomicznymi (na przykład dobrami konsumpcyjnymi i inwestycyjnymi albo armatami i masłem). Są i inne rodzaje wykresów, z którymi będziemy się spotykać od czasu do czasu.
Szeregi czasowe. Niektóre wykresy pokazują, jak dana, określona zmienna zmieniała się w miarę upływu czasu. Przykładem tego jest dobrobyt ekonomi-

4 - Ekonomia t. l


oś pozioma
oś pionowa,
początek układu,
krzywa,
nachylenie (ujemne, dodatnie, zerowe),
nachylenie jako "stosunek przyrostu do przesunięcia",
oś X, oś F,
netto (iJtm), ukazany na rys. 1.1. W wykresach szeregów czasowych na osi poziomej odcinamy czas (lata lub miesiące), na osi pionowej zaś interesującą nas zmienną (bezrobocie, produkcję lub cokolwiek innego).
Wykresy ilustrujące stopień dyspersji danych. Czasami na wykresach zaznacza się poszczególne pary punktów, jak punkty na wykresie ilustrującym inwestycje i konsumpcję na rys. l.D.l; częściej zaznacza się kombinację zmiennych dla różnych lat. Ważnym przykładem jest funkcja konsumpcji pokazana na rys. 1.3. Wykresy takie, ukazując, czy punkty skupiają się ciasno w pobliżu krzywej czy też są rozrzucone luźniej, pozwalają nam zobaczyć, czy dana zależność (na przykład między konsumpcją a dochodem) jest czy nie jest wiarygodna.
Wykresy przedstawiające więcej niż jedną krzywą. Często ogromnie użyteczne będzie umieszczenie na jednym i tym samym wykresie dwóch krzywych. Najważniejszym przykładem takiego "diagramu liniowego" jest wykres popytu i podaży, przedstawiony w rozdziale 4 (zob. s. 117). Na takich wykresach dzięki porównaniu, w jaki sposób różne grupy reagują na te same czynniki (na przykład, jak przedsiębiorstwa i gospodarstwa domowe reagują na zmiany cen danego towaru), możemy określić, jakie są skutki wzajemnych odziaływań między tymi dwiema grupami.
Na tym kończy się nasza krótka wycieczka w świat grafiki. Jeżeli czytelnik opanuje te zasady, wykresy zawarte i w tej książce, i gdzie indziej mogą się okazać tyleż przyjemne, ile kształcące.
PODSUMOWANIE DODATKU
1. Wykresy są niezwykle ważnym narzędziem współczesnej ekonomii. Pozwalają szybko unaocznić zależności między dwiema zmienymi.
2. Mając przed sobą wykres, trzeba przede wszystkim upewnić się, co się znajduje na każdej osi (poziomej i pionowej)? Jakie jednostki odmierzamy na każdej osi? Jakiego rodzaju zależności oddaje krzywa (lub krzywe) pokazana na wykresie?
3. Nachylenie krzywej obrazuje ilościową zależność między dwiema zmiennymi. Nachylenie definiujemy jako stosunek "przyrostu do przesunięcia" lub jako zmianę Y w stosunku do jednostkowej zmiany-JT. Wyraża ono sposób, w jaki powiązane są ze sobą obie zmienne. Jeżeli krzywa jest rosnąca, czyli ma nachylenie dodatnie, zależność między obiema zmiennymi jest dodatnia (jednokierunkowa) i zmienne te razem rosną lub razem maleją. Jeżeli krzywa jest opadająca, czyli ma nachylenie ujemne, zależność między zmiennymi jest odwrotnokierunkowa.
4. Oprócz tego spotykamy się niekiedy ze szczególnymi przykładami wykresów: szeregi czasowe ukazujące, jak dana zmienna zachowuje się z upływem

czasu; wykresy rozproszenia, przedstawiające poszczególne obserwacje dotyczące dwóch zmiennych oraz wykresy ukazujące na jednym rysunku dwie lub więcej zależności.
WAŻNIEJSZE POJĘCIA l PROBLEMY
nachylenie łukowe,
stosunek między X i Y,
nachylenie krzywej, zdefiniowane jako granica nachylenia łukowego lub jako nachylenie stycznej do krzywej w danym punkcie,
wykresy specjalne: szeregi czasowe,
rozproszenia, wieloliniowe.
PROBLEMY DO DYSKUSJI
1. Zastanów się nad następującym problemem. Masz dziennie 16 godzin do podziału pomiędzy wypoczynek i naukę. Niechaj czas na wypoczynek będzie zmienną X, godziny studiów zaś zmienną Y. Na umieszczonej niżej karcie zaznacz prostoliniową zależność między wszystkimi kombinacjami X i Y. Pamiętaj, by opatrzyć podpisami osie i zaznaczyć początek układu.

2. W uzupełnieniu pytania 1: jakie jest nachylenie linii ukazującej zależność między godzinami nauki i wypoczynku? Czy jest to linia prosta?
3. Przypuśćmy, że jest ci niezbędnie potrzebne sześć godzin wypoczynku dziennie, ani mniej, ani więcej. Zaznacz wybrany przez siebie punkt na wykresie. Teraz zastanów się nad ruchem po krzywej. Przypuśćmy, że uznałeś, iż potrzebujesz tylko pięciu godzin wypoczynku dziennie. Zaznacz teraz nowy punkt.
4. Z kolei pokaż na wykresie przesunięcie krzywej. Stwierdziłeś, że potrzebujesz mniej snu, tak że masz dziennie osiemnaście godzin na rozrywki i studia. Wykreśl nową (przesuniętą) krzywą.
5. Zapisuj przez tydzień godziny swoich rozrywek i nauki. Każdego dnia odnotuj odpowiedni punkt na wykresie. Jest to wykres rozproszenia. Czy dostrzegasz jakąś zależność między godzinami pracy i rozrywki?
6. Przyjrzyj się poniższym danym. Zaznacz odpowiadająca im zależność na wykresie. Dlaczego nie możesz być pewny, która ze zmiennych jest "przyczyną sprawczą" ruchu drugiej zmiennej (pamiętaj o błędzie logicznym post hoc...Jl
Podaż pieniądza

PNB

(w mld dol.)

(w mld dol.)

142

507

170

691

217

993

291

1549

415

2633


PODSTAWOWE PROBLEMY EKONOMII
,,By w obfitości mieć płody ziemi Wciąż coraz większych trudów trzeba. Więc żywność rośnie jak: jeden, dwa, trzy.. Ludność zaś jak: jeden, dwa, cztery...,,
Anonim Pieśń Malthusa: Ballada o przychodach malejących
U podłoża każdej społeczności zawsze odnajdujemy podstawowe problemy ekonomiczne. Niektóre problemy związane z tym podłożeni mają obecnie równie kluczowe znaczenie, jak w czasach Homera i Cezara i pozostaną ważne również w nowym świecie przyszłości.
W części A niniejszego rozdziału zobaczymy, że każde społeczeństwo musi rozwiązać pewną określoną triadę fundamentalnych problemów organizacji gospodarki.
Następnie część B pokaże, iż poziom wiedzy technicznej, w połączeniu z ograniczonymi zasobami ziemi, pracy i kapitału, określa dostępne możliwości wyboru między różnymi dobrami i usługami w danym społeczeństwie. Wykaże ona również, iż te możliwości produkcyjne ulegają zmianom i że rządzi nimi prawo malejących przychodów.
Odkładamy do rozdziału 3 szczegółowy opis sposobu, w jaki mechanizm
rynkowy - wzajemne oddziaływanie gospodarstw domowych i przedsiębiorstw j
- rozwiązuje trzy podstawowe problemy ekonomiczne. j
3
M
A. PROBLEMY EKONOMICZNE
Każde społeczeństwo - czy jest to całkowicie skolektywizowane państwo komunistyczne czy plemię wyspiarzy Mórz Południowych, kapitalistyczny kraj uprzemysłowiony, komuna Tao, czy wreszcie nawet rój pszczół - musi w taki CZY inny sposób stawić czoła trzem fundamentalnym i wzajem ze sobą Powiązanym problemom ekonomicznym.

� Co (jakie dobra) należy produkować i w jakich ilościach? To znaczy: ile 1 Jakich "alternatywnych" dóbr i usług należy wytwarzać? I kiedy one mają

być wytwarzane? Czy mamy produkować dużo żywności i mało odzieży czy odwrotnie? Czy chleb i masło dzisiaj, czy też dzisiaj chleb i sadzenie drzewek pomarańczowych, a chleb i dżem pomarańczowy w przyszłych latach?
� Jak się powinno produkować dobra? To znaczy: przez kogo, z jakich zasobów i za pomocą jakiej metody technicznej mają one być wytwarzane? Kto poluje, kto łowi ryby? Elektryczność z ropy i węgla, czy z energii wodnej oraz energii atomowej, czy też dzięki słońcu i sile wiatrów? Rękodzieło czy produkcja masowa? W wielkich korporacjach stanowiących własność prywatną czy w przedsiębiorstwach państwowych? Jeżeli wykorzystane mają być wszystkie te źródła, to w jakich proporcjach?
� Dla kogo mają być wytwarzane dobra? To znaczy: kto ma użytkować dobra i usługi wytwarzane w danym kraju i czerpać z nich korzyści? Albo, żeby wyrazić to inaczej, w jaki sposób produkt narodowy ma być dzielony między poszczególne jednostki i rodziny? Czy mamy mieć społeczeństwo, w którym nieliczni są bogaci, wielu natomiast jest biednych? Czy też takie, w którym wszyscy mają równy udział w produkcie narodowym? Czy wysokie wynagrodzenie powinno przypadać sile mięśni czy wysokiemu współczynikowi inteligencji? Czy powinni dziedziczyć ziemię egoistyczni arrywiści? Czy próżniacy powinni jeść do syta?
Chociaż te trzy problemy są dla wszystkich typów gospodarki fundamentalne i wspólne, w różnych systemach gospodarczych próbuje się je rozwiązywać na różne sopsoby.
Nakłady i wyniki
Zdefiniowaliśmy trzy kluczowe zadania gospodarki. Pożyteczne będzie j ich przełożenie na język teorii ekonomii. Często się powiada, że wszelkie j procesy mają swoje nakłady i wyniki.
Nakładem albo czynnikiem produkcji jest dobro lub usługa użytkowane j przez przedsiębiorstwa w prowadzonych przez nie procesach wytwórczych. Nakłady są ze sobą kombinowane, by w rezultacie przynieść wyniki (produk- j ty), owe wyniki zaś składają się ze zróżnicowanego zestawu użytecznych dóbr ] lub usług, które są albo konsumowane, albo używane do dalszej produkcji.
Na przykład, kiedy smażymy omlet, nakładami są: jajka, sól, energia j cieplna, patelnia i czas pracy wykwalifikowanego kucharza. Naszym produk- ] tem jest puszysty omlet.
Ogólnie biorąc, nakłady dzielą się na trzy grupy: ziemia i zasoby natural- j ne, praca, kapitał.
Ziemia składa się z gruntów użytkowanych w rolnictwie lub pod budowę j domów, albo dróg; zasoby naturalne obejmują zarówno paliwa, jak węgiel czy j ropa, jak i surowce, jak piasek czy miedź, czy też drzewa na drewno i na papier, j

"Praca" składa się z czasu zużywanego przez ludzi na produkcję - praca w fabryce samochodów, praca rolnika w gospodarstwie, praca nauczycieli w szkołach. Praca jest czynnikiem w każdej gospodarce najpowszechniejszym i mającym najbardziej kluczowe znaczenie.
Pierwsze dwa czyniki produkcji są dobrze znane, trzeci natomiast wymaga wyjaśnienia. Kapitał składa się z dóbr trwałych wytwarzanych przez gospodarkę po to, aby wytwarzać jeszcze inne dobra. Do dóbr tych należą niezliczone maszyny, drogi, komputery, młotki, ciężarówki, huty stali oraz zabudowania, którymi usiany jest krajobraz współczesnej gospodarki. Jak później zobaczymy, nagromadzenie licznych dóbr kapitałowych wyższego rzędu jest sprawą zasadniczą dla realizacji rozwoju gospodarczego.
Żeby raz jeszcze sformułować te trzy problemy ekonomiczne - każde społeczeństwo musi zdecydować: (1) jakie produkty wytwarzać i w jakich ilościach; (2) jak je wytwarzać - to znaczy, za pomocą jakich technik należy łączyć ze sobą różne nakłady, ażeby wytworzyć pożądane produkty; (3) dla kogo produkty powinny być wytwarzane i jak powinny być rozdzielane.
Obyczaj, instynkt, nakaz i rynek
W cywilizacjach pierwotnych każdym aspektem zachowań może rządzić obyczaj. O tym, co, jak i dla kogo, może decydować tradycja przekazywana młodzieży przez starców. Ludziom żyjącym w innych kulturach takie postępowanie może się wydawać dziwaczne i nierozsądne; członkowie pierwotnego plemienia mogą być tak przyzwyczajeni do istniejącego sposobu postępowania, że każde zapytanie o przyczyny takich czy innych zachowań może ich zaskakiwać, a nawet urazić. Na przykład Indianie Kwakiutl za rzecz pożądaną uważają nie akumulowanie bogactwa, ale rozdawanie go podczas potlatch (hałaśliwych uroczystości).
Bez względu na to, jak dziwaczne mogą się wydawać różne obyczaje ludziom z zewnątrz, często zapewniają one całkiem efektywną realizację owych trzech funkcji organizacji gospodarki. W niektórych przypadkach jednak obyczaje mogą się okazać tak sztywne, że społeczeństwa wymierają, twardo broniąc swoich tradycji.
Sztywniejsza jeszcze niż społeczeństwo tradycjonalistyczne jest zorganizowana kolonia pszczół. Tutaj wszystkie funkcje ekonomiczne, włącznie ze skomplikowanym podziałem pracy i kooperacją, są rozstrzygane automatycznie przez instynkt biologiczny.
Na przeciwstawnym biegunie możemy znaleźć gospodarkę nakazową - ta-"% w której wszystkie decyzje o produkcji i podziale podejmuje władza; może Oria mieć charakter dyktatorski lub demokratyczny; w skrajnym przypadku �?dzie dyktować ludziom, co mają pić i jeść, jak należy wytwarzać żywność 1 stal oraz kto ma żyć w dostatku, a kto w ubóstwie.

Ostatnim wreszcie rozwiązaniem (omawianym obszerniej w rozdziale 3) jest kapitalistyczna gospodarka oparta na wolnej przedsiębiorczości, czyli gospodarka rynkowa. Tutaj odpowiedź na pytania co, jak i dla kogo wyznaczana jest przez cały system cen, rynków, zysków i strat, bodźców i nagród. Przedsiębiorstwa wytwarzają towary przynoszące najwyższe zyski (co), przy użyciu najmniej kosztownych technik produkcji (jak), a konsumpcja ludzi wynika z ich decyzji o sposobie wydatkowania płac i dochodów z własności, generowanych przez ich pracę i posiadany majątek (dla kogo).
Współcześnie nie ma gospodarki występującej w jednej z tych czystych form. Społeczności są raczej gospodarkami mieszanymi, z pewnymi elementami rynku, nakazu i tradycji. Gospodarka w stu procentach rynkowa nie istniała nigdy (jakkolwiek dziewiętnastowieczna Anglia była jej bliska). We współczesnym kapitalizmie amerykańskim rząd odgrywa ważną rolę w ustalaniu reguł gry ekonomicznej, "produkując" oświatę i usługi policji, regulując zanieczyszczenie środowiska i funkcjonowanie przedsiębiorstw. Jednakowoż większość decyzji w dzisiejszych Stanach Zjednoczonych podejmowana jest za pośrednictwem cen i rynków.
Kwestia rzadkości
Co, jak i dla kogo produkować nie stanowiłoby problemu, gdyby zasoby były nieograniczone. Gdyby można było wytworzyć nieskończoną ilość każdego dobra, albo gdyby potrzeby ludzkie były w pełni zaspokojone, nie miałoby znaczenia wytworzenie zbyt dużej ilości jakiegoś dobra. Nie miałoby też znaczenia zastosowanie nie dość rozsądnej kombinacji pracy i materiałów. Gdyby każdy z nas mógł mieć tyle, ile chce, nie miałby znaczenia sposób, w jaki dobra i dochody są dzielone pomiędzy różnych ludzi i różne klasy.
Nie istniałyby wtedy dobra ekonomiczne, to znaczy nie byłoby dóbr relatywnie rzadkich. I nie istniałaby żadna potrzeba czy to studiowania ekonomii, czy to "ekonomizowania", tj. oszczędzania. Wszystkie dobra byłyby dobrami wolnymi, tak jak powietrze czy jak piasek na pustyni.
Ale nie wszystkie dobra są wolne. Na tym świecie takim, jakim on jest, już dzieci się uczą, że na pytanie "to czy tamto?" odpowiedź "to i tamto" jest niedopuszczalna. W porównaniu z krajami rozwijającymi się albo ze społecznościami minionych wieków współczesne społeczeństwa przemysłowe rzeczywiście wydają się bardzo bogate. Ale w ślad za coraz to wyższym poziomem produkcji zdają się pojawiać stale coraz wyższe wymogi konsumpcyjne. "Rzadkość" utrzymuje się.
Ludzie czują, że chcą i "potrzebują" kanalizacji, centralnego ogrzewania, lodówek, wykształcenia, filmów, aparatów radiowych i telewizyjnych, książek,

samochodów, podróży, sportu i koncertów, prywatności i przestrzeni życiowej, eleganckiej odzieży, czystego powietrza i czystej wody, bezpiecznych zakładów przemysłowych i tak dalej.
Biologowie mówią im, że można się wystarczająco wyżywić, jedząc cienką owsiankę za kilka centów dziennie1. Ale każdy, kto się zajmował budżetem własnej rodziny, wie, że potrzeby społeczne życia - wymogi o charakterze kategorycznego przymusu - mają niewiele wspólnego z fizjologicznym minimum zapotrzebowania na żywność, odzież i mieszkanie.
Około trzydzieści lat temu w Społeczeństwie obfitości (The Affluent Socie-ty) John Kenneth Galbraith wymownie dowodził, że dzisiejsi Amerykanie w przeważającej części przekroczyli już próg potrzeb fizjologicznych; że często konsument przerzuca się kapryśnie od jednego do innego zakupu, reagując na presje mody i reklamy2.
W dzisiejszym świecie kurczących się zasobów, stagnacji wydajności i rozpadających się autostrad, tego rodzaju fanfary wieszczące kres ery rzadkości słabo brzmią w naszych uszach. Aby przeciętny Amerykanin mógł żyć na poziomie dobrze sytuowanego lekarza, prawnika czy dyrektora firmy reklamowej (nie mówiąc już o stopie życiowej ludzi naprawdę zamożnych), globalny produkt Stanów Zjednoczonych musiałby być wielokrotnie wyższy niż obecnie. Poza granicami Stanów Zjednoczonych zaś, zwłaszcza w Afryce i w Azji, setki milionów ludzi cierpi z powodu niezaprzeczalnego niedożywienia i nędzy.
Tak więc, jakkolwiek nasza bieżąca konsumpcja zawiera mnóstwo zbędnych zbytków, głównym faktem, z jakim musi się uporać ekonomia, pozostaje rzadkość. Choć wielu jest bogatych, świat roi się od miliardów żyjących w absolutnej nędzy. Nie brak użytecznej pracy, którą należy tu wykonać.
B. ALTERNATYWY TECHNOLOGICZNE DOSTĘPNE DLA SPOŁECZEŃSTWA
KRAWĘDŹ MOŻLIWOŚCI PRODUKCYJNYCH SPOŁECZEŃSTWA
Omawialiśmy fundamentalny fakt ekonomiczny: ograniczone ilości zasobów zdolnych do wytwarzania różnorodnych towarów zmuszają społeczeństwo do dokonywania wyboru między dobrami relatywnie rzadkimi.
1 Wyniki badań sugerują, że standardowe zapotrzebowanie osoby dorosłej na żywność w 1984 r. można było pokryć artykułami nabywanymi kosztem około 300 dol. rocznie, czyli około 80 centów dziennie. Ale cóż to za dieta: kapusta, szpinak, wątroba wieprzowa i mąka! Por. G. J. Stigler The Cost of Subsistence, "Journal of Farm Economics", maj 1945, ss. 303-314. Artykuł ten zyskał sławę jako prekursorska zapowiedź bardzo ważnej techniki matematycznej stosowanej w ekonomii i w wojsku, noszącej nazwę programowania liniowego.
2 J. K. Galbraith Spoleczeństwo dobrobytu. Państwo przemysłowe, PIW, Warszawa 1973.

Liczbową ilustracją mogą być proste przykłady arytmetyczne oraz wykresy geometryczne. Wyobraźmy sobie gospodarkę, w której jest tyle a tyle ludzi; tyle a tyle wiedzy technicznej; tyle a tyle fabryk i nafzędzi; tyle a tyle gruntów, energii wodnej i zasobów naturalnych. Decydując o tym, co ma być produkowane i jak, gospodarka musi w gruncie rzeczy zadecydować o tym, jak te zasoby powinny być rozdzielone - alokowane - między tysiące różnych możliwych dóbr. Ile gruntów powinno pójść pod uprawę pszenicy? A pod pastwiska? Ile fabryk ma produkować noże? Ile wykwalifikowanej siły roboczej powinno istnieć dla obsługi zakładów mechanicznych?
Nawet omówienie tych problemów jest skomplikowane, tym bardziej zaś ich rozwiązanie. Dlatego musimy się uciec do uproszczeń. Załóżmy więc, że mają być wytwarzane tylko dwa dobra ekonomiczne (albo dwie klasy dóbr ekonomicznych). Aby przykład był bardziej spektakularny, możemy wybrać parę dóbr - armaty i masło - często wykorzystywaną dla zilustrowania problemu czasów wojny, problemu wyboru między wydatkami obronnymi i cywilnymi. Moglibyśmy się posłużyć dowolną parą dóbr - chleb i wino, konsumpcja i inwestycje.
Przykład liczbowy. Posłużmy się przykładem armat i masła i zacznijmy od rozważenia rys. 2.1. Załóżmy, że wszystkie zasoby przeznaczamy na produkcję dóbr cywilnych (masło). Będzie jednak istnieć pewna określona, maksymalna ilość masła, jaką można wytwarzać rocznie. (Dokładna ilość zależy od ilości i jakości zasobów danej gospodarki oraz od technologicznej efektywności ich wykorzystania.)
Przypuśćmy, że maksymalna ilość masła, jaką można wytwarzać przy istniejącej technice i istniejących zasobach, wynosi 5 milionów funtów.
Wyobraźmy sobie, że całe zasoby społeczeństwa poświęcono na produkcję armat. W takim razie możliwe jest wytwarzanie tylko pewnej określonej maksymalnej ilości armat: być może, jeśli jesteśmy skłonni w ogóle nie wytwarzać masła, można by wyprodukować 15 tysięcy armat danego typu.
Są to dwie skrajne możliwości. Pomiędzy nimi mieszczą się jeszcze inne. Jeżeli jesteśmy gotowi zrezygnować z pewnej ilości masła, możemy mieć pewną ilość armat. Jeżeli jesteśmy gotowi zrezygnować z jeszcze większej ilości masła, możemy mieć jeszcze więcej armat.
W tablicy przy rys. 2.1 zestawiono pewną liczbę alternatywnych możliwości. Punkt F ukazuje możliwość skrajną, kiedy wytwarza się tylko masło i żadnych armat, punkt A natomiast ukazuje kraniec przeciwległy, kiedy wszystkie zasoby idą na armaty. Na obszarze pośrednim - w punktach E, D, C i B - za dodatkowe armaty oddaje się większe ilości masła.
Masło ulega transformacji na armaty, nie w sensie fizycznym, ale za pośrednictwem alchemii przesuwania zasobów od jednego zastosowania do innego.

Krawędź możliwości produkcyjnych: przedstawienie graficzne. Jeszcze bardziej pouczające jest graficzne przedstawienie tejże samej "tabeli możliwości produkcyjnych" na rys. 2.1, na którym ilości masła odmierzamy wzdłuż osi poziomej, armat zaś wzdłuż osi pionowej.
Czytelnik powinien już być w stanie przejść bezpośrednio od liczb do wykresu: do punktu F, odliczając 5 jednostek masła ku prawej stronie i zwiększając ilość masła o O jednostek; do E, przesuwając się o 4 jednostki masła na prawo i 5 jednostek armat w górę, i wreszcie do A, przesuwając się o O jednostek masła i o 15 jednostek armat w górę.
Możliwości przekształcenia



15<

!' J

>s





-



12



- <

t ---









-







_

Alternatywne możliwości produkcyjne

- 9 ip >-

-



--- C

t-

-



Możliwości Masło ArmatV (min funtów) (tyś.)



S- 6 o







c

\E



A 0 15



E













B 1 14



3













C 2 12





-











D 3 9





-







F-



E 45



0



2

3 u r

FSO



MasCo (min funtów)





Rys. 2.1. Pełne wykorzystanie zasobów rzadkich wymaga "zamiany" (tradeoff) armat

na masło

W miarę jak przechodzimy od A do B... do F, przesuwamy pracę, materiały i inne zasoby



Wszystkie pozycje pośrednie możemy wypełnić nowymi punktami, nawet tam, gdzie w grę wchodzą ułamki - ułamki miliona funtów masła lub tysiąca armat. Gdy już zaznaczymy wszystkie punkty, otrzymujemy ciągłą krzywą; ukazuje ją jako "krawędź możliwości produkcyjnych" rys. 2.2.
Otrzymana krzywa wyraża ten oto fundamentalny fakt.
Gospodarka funkcjonująca przy pełnym zatrudnieniu zawsze musi dla wytwarzania jednego dobra zrezygnować z części produkcji innego. Gospodarką funkcjonującą przy pełnym zatrudnieniu rządzi zasada substytucji.
Krawędź możliwości produkcyjnych odzwierciedla "menu" wyborów dostępnych dla społeczeństwa.

Efektywność > i
Dotychczas zakładaliśmy implicite, że gospodarka znajduje się na krawędzi możliwości produkcyjnych, to jest, że funkcjonuje ona efektywnie.
Efektywność jest jednym z głównych przedmiotów, a być może głównym przedmiotem, zainteresowania ekonomii. Efektywność oznacza, że nie ma marnotrawstwa. W naszym prostym przykładzie armat i masła gospodarka
Krawędź możliwości produkcyjnych
1234 Masło (min funtów)
Rys. 2.2. Gładka krzywa łączy kolejne punkty, wyrażające możliwości produkcyjne
Krawędź ta przedstawia "menu" alternatywnych możliwości, z których społeczeństwo może wybierać, substytuując armaty masłem, przy założeniu danego stanu techniki i technologii oraz danych zasobów. Punkty leżące powyżej krzywej ("na północny wschód") są nieosiągalne albo niemożliwe, jak to pokazuje punkt /. Każdy punkt leżący poniżej krzywej, jak na przykład U, oznacza, że zasoby nie są w pełni wykorzystane w najepszy ze znanych sposobów. Źródło: dane z rys. 2.1.
funkcjonuje efektywnie wtedy, kiedy nie może zwiększyć produkcji jednego dobra, nie zmniejszając produkcji drugiego - kiedy znajduje się na krawędzi możliwości produkcyjnych3.
3 Efektywność ekonomiczna to nie to samo, co efektywność, czyli sprawność, w mechanice lub termodynamice. Niekiedy może być rzeczą ekonomicznie sensowną, by metody mniej efektywne z punktu widzenia teorii przedkładać ponad metody, które niewątpliwie są efektywniejsze technicznie. Przykład: książki z dziedziny fizyki uczą nas, że zamiana ciepła w ruch w temperaturze 4000�C jest w istocie rzeczy efektywniejsza aniżeli zamiana w temperaturze 1500�C. Jednakowoż,

Skąd wiemy, że każdy punkt na tej krawędzi jest "efektywny"? Zacznijmy od punktu D na rys. 2.2. Ustanówmy, że chcemy dodatkowo milion funtów masła. Gdybyśmy zignorowali krawędź p-p, moglibyśmy sądzić, że możliwe jest przesunięcie się do punktu /, na prawo od punktu D. Ale punkt / leży na nieosiągalnym" obszarze na zewnątrz krawędzi. Nie możemy uzyskać więcej masła, nie rezygnując z pewnej ilości armat. Wobec tego punkt D jest efektywny, zaś punkt 7 - nieosiągalny.
Efektywność produkcji występuje wtedy, kiedy społeczeństwo nie może zwiększyć produkcji jednego dobra, nie zmniejszając produkcji drugiego. Gospodarka efektywna znajduje się na krawędzi możliwości produkcyjnych.
Bezrobocie i nieefektywność. Nasza krawędź możliwości produkcyjnych zdaje się zakładać, że społeczeństwo zawsze znajduje się na krawędzi. Obserwatorzy współczesnego życia wiedzą, że od czasu do czasu występuje dość powszechne niepełne zatrudnienie zasobów: bezrobotni, nieczynne fabryki oraz ziemia leżąca odłogiem. W rozdziale l napomykaliśmy, że prawa ekonomiczne mogą się kształtować odmiennie w sytuacji, gdy zasoby nie są w pełni wykorzystane. Jest to jeden z tego rodzaju przykładów.
Przy niepełnym wykorzystaniu zasobów wcale nie znajdujemy się na krawędzi możliwości produkcyjnych, znajdujemy się raczej gdzieś wewnątrz obszaru pod nią. I tak, U na rys. 2.2 jest punktem leżącym wewnątrz obszaru ograniczonego linią p-p (krawędzią możliwości produkcyjnych); w punkcie U społeczeństwo wytwarza tylko 2 min funtów masła i 6 tyś. armat. Uruchamiając bezczynne zasoby możemy mieć więcej masła i równocześnie więcej armat. Możemy się przesunąć z U do D, uzyskując w ten sposób więcej masła i więcej armat i zwiększając efektywność gospodarczą.
Powyższe rozumowanie rzuca światło na historyczne doświadczenia Stanów Zjednoczonych i Rosji z czasów drugiej wojny światowej. Jak się to stało, że po roku 1940 Stany Zjednoczone potrafiły się stać "arsenałem demokracji" i równocześnie zapewnić obywatelom wyższą niż kiedykolwiek przedtem stopę życiową? Głównie dzięki temu, że zlikwidowano "luzy" niepełnego zatrudnienia i przesunięto się bliżej krawędzi p-p.
Sytuacja ZSRR w czasie wojny była odmienna. Rosjanie przed wojną mieli znikome bezrobocie i już znajdowali się na swojej - raczej dość niskiej - krawędzi możliwości produkcyjnych; Rosja przesuwała się wzdłuż owej krawędzi p-p ku górze i na lewo. Nie miała wyboru, musiała substytuować
jeśli metale wytrzymujące wyższe temperatury są rzadkie i drogie, z ekonomicznego punktu widzenia inżynierowi i właścicielowi przedsiębiorstwa bardziej się opłaca stosować metodę mniej efektywną z punktu widzenia termodynamiki.

dobra dla potrzeb wojny w zamian za dobra cywilne; konsekwencją tego był powszechny niedostatek.
Wewnątrz obszaru ograniczonego krawędzią p-p można się znaleźć nie tylko w wyniku niepełnego zatrudnienia. Gospodarka może nie sięgać tej krawędzi także i wtedy, gdy jest nieefektywnie zorganizowana. Było tak po strajkach generalnych w Polsce w roku 1981 i 1982; produkcja drastycznie spadła, gdy załamał si? cały system cen. Zamęt polityczny zepchnął Polskę głęboko poniżej jej krawędzi p-p.
Mniej spektakularne, ale nie mniej ważne są przypadki, kiedy gospodarka znajduje się poniżej swej krawędzi p-p, ponieważ trapiona jest praktykami monopolistycznymi lub nieefektywną reglamentacją, albo kiedy gospodarką nakazową rządzą niekompetentni biurokraci za pomocą arbitralnie ustalanych dekretów i przepisów. Wszystko to będziemy analizować później i stwierdzimy, że nawet w normalnej gospodarce mieszanej występują monopolistyczne niedoskonałości, utrzymujące ją poniżej potencjalnej krawędzi możliwości produkcyjnych.
Posługując się krawędzią p-p, możemy zrozumieć popularne powiedzonko: "Za wszystko trzeba płacić". Ta zasada oznacza, że niczego nie można dostać, nie dając nic w zamian. Ktoś, kto daje ci coś nieodpłatnie - na przykład "stawia obiad" - zazwyczaj chce czegoś w zamian: przysługi, posady, jakiejś pomocy w pracach domowych.
Ale ta zasada "nic za darmo" może się nie sprawdzać, jeżeli znajdujemy się poniżej krawędzi. Jeżeli osoba "stawiająca" ci obiad ma po prostu wolny czas i potrzebuje towarzystwa, w rezultacie i ty, i zapraszający możecie się przesunąć bliżej ku "krawędzi przyjemności". Mówiąc ogólniej, eliminując marnotrawstwo i nieefektywność rzeczywiście osiąga się coś nowego i dobrego; kiedy A prowadzi wymianę z B, obaj mogą się w końcu znaleźć w lepszej sytuacji - w pewnym sensie otrzymując "coś za nic".
Niektóre zastosowania krawędzi p-p
Krawędź możliwości produkcyjnych przedstawiona w postaci pojedynczej krzywej może nam ułatwić wprowadzenie wielu najbardziej fundamentalnych pojęć ekonomii.
1. Na przykład rys. 2.2 może z powodzeniem zilustrować podstawową definicję ekonomii, sformułowaną w rozdziale 1; określiliśmy tam ekonomię jako naukę decydowania o tym, jakie dobra wytwarzać. Czy powinniśmy żyć w gospodarce ufortyfikowanej, najeżonej lufami armat, ale zachowując surową wstrzemięźliwość w sferze konsumpcji, jak to przedstawia punkt B na rys. 2.2? Czy też produkcję na cele militarne zredukować prawie do zera, ciesząc się natomiast gospodarką obfitującą w masło i czekoladę, jak w punkcie L?

Pytania takie pojawiają się zarówno w czasach pokoju, jak i wojny. Tematem jednej z kluczowych dyskusji podczas kampanii prezydenckiej 1984 roku był problem wielkości budżetu obronnego. Prezydent Reagan opowiadał się za szybkim zwiększeniem wydatków na armaty i broń rakietową; Jeg� demokratyczny oponent Walter Mondale chciał zmniejszyć tempo wzrostu wydatków na obronę i znacznie zredukować wielkie programy zbrojeniowe.
2. Koncepcja krawędzi możliwości produkcyjnych daje nam rygorystyczną definicję rzadkości.
"Ekonomiczna rzadkość" to pojęcie dotyczące sprawy zasadniczej - skończonej ilości zasobów ludzkich i rzeczowych, które za pomocą nawet najlepszej osiągalnej wiedzy technicznej można wykorzystać do wytworzenia jedynie ograniczonych (maksymalnych) ilości dóbr ekonomicznych. Krawędź p-p ukazuje zewnętrzne granice możliwości kombinowania wytwarzalnych dóbr.
I, jak dotychczas, nigdzie na naszym globie nie znajdujemy tak obfitej podaży dóbr lub tak skromnych potrzeb, ażeby przeciętna rodzina mogła mieć pod dostatkiem wszystkiego, co się jej tylko zamarzy. Pojęcie rzadkości odzwierciedla fakt, że krawędź p-p ogranicza naszą stopę życiową.
3. Tabela możliwości produkcyjnych może również ułatwić wyjaśnienie trzech podstawowych problemów życia gospodarczego: co, jak i dla kogo.
To, co jest wytwarzane i konsumowane, może wyrazić punkt, który ostatecznie zostanie wybrany spośród innych leżących na krawędzi p-p.

Jak mają być wytwarzane dobra - to problem wyboru efektywnych metod i właściwego rozdysponowania ograniczonych zasobów (ile czego) między poszczególne gałęzie.
Dla kogo mają być wytwarzane dobra - tego nie można wydedukować z samego tylko wykresu p-p. Niekiedy jednak można na jego podstawie zgadywać. Jeżeli stwierdzamy, że dane społeczeństwo znajduje się na swojej krawędzi p-p przy wielkiej ilości jachtów i futer, mając przy tym bardzo mało ziemniaków i małych samochodów, to możemy podejrzewać, że w społeczeństwie tym występują pokaźne nierówności w podziale dochodów i majątku między jego członków.
4. Moglibyśmy wreszcie zastosować rozumowanie oparte na pojęciu krawędzi p-p w odniesieniu do życia studentów. Przypuśćmy, że na naukę ekonomii i matematyki masz tylko 40 godzin tygodniowo. Jak mogłaby wyglądać krawędź możliwości produkcyjnych "wytwarzania" wiedzy (albo stopni) z ekonomii i matematyki?
Albo też, jeśli za dwa dobra uznamy "stopnie" oraz "wypoczynek
� i rozrywkę", to jak by wtedy wyglądała krawędź p-p? W którym punkcie się
� znajdujesz? W którym punkcie znajdują się na owej granicy twoi bardziej
� leniwi koledzy?
L

l
Omówienie rysunków
Tę samą analizę, którą się posłużyliśmy w odniesieniu do wyboru między dwoma dobrami (armatami i masłem), można zastosować do wszystkich przypadków wyboru. I tak, im więcej zasobów zużywa się na wytwarzanie dóbr publicznych (na przykład dróg), tym mniej pozostaje na wytwarzanie dóbr prywatnych (na przykład mieszkań); im więcej decydujemy się spożywać żywności, tym mniej możemy konsumować odzieży; im więcej społeczeństwo postanowi skonsumować dzisiaj, tym mniejsza może być jego produkcja dóbr kapitałowych (trwałych dóbr produkcyjnych, jak maszyny i fabryki), które by wytworzyły więcej dóbr konsumpcyjnych w przyszłym roku czy w przyszłym dziesięcioleciu.
b/ Kraj rozwiniemy
o/ Kraj ubogi
�i!,
-"i c1
Żywność
Żywność (artykuły pierwszej potrzeby)




(b) Po inwestycjach 7
(a) Przed inwestycjami
7
Rys. 2.3. Rozwój gospodarczy i postęp przesuwają krawędź p-p w górę i na prawo
(a) Zanim się zacznie rozwój, kraj jest ubogi. Prawie wszystkie zasoby musi poświęcać na żywność (artykuły pierwszej potrzeby), obywając się niewielkimi ilościami artykułów zbytku.
(b) Rozwój gospodarczy i wynalazki przesuwają krawędź p-p dalej na prawo i w górę. Po rozwoju kraj przesuwa się z A do B, zwiększając swoją konsumpcję żywności w niewielkim tylko stopniu w porównaniu ze wzrostem konsumpcji artykułów luksusowych. Zauważmy, że kraj ten - jeżeli tak sobie życzy - może teraz mieć więcej wszystkich dóbr niż przedtem.



(a) Społeczeństwo pogranicza Pu
(b) Społeczeństwo w fazie przejścia


Konsumpcja bieżqca
Konsumpcja bieżąca


Dobra prywatne
Dobre prywatne
Rys. 2.4. Ze wzrostem zamożności zwiększa się znaczenie dóbr publicznych w stosunku do dóbr prywatnych
(a) Pierwsza gospodarka jest uboga, a jej członkowie żyją w rozproszeniu, jak na "dzikim Zachodzie" w czasach Daniela Boone. Część zasobów przeznaczona na dobra publiczne (obrona, drogi, opieka zdrowotna) jest znikoma.
(b) Druga gospodarka jest zamożniejsza i decyduje się wydatkować pokaź-nejszą część swego wyższego dochodu na usługi pozostające w gestii państwa (drogi, obrona, badania naukowe, oświata); żyjąc w zatłoczonych miastach, społeczeństwo musi więcej wydawać na drogową sygnalizację świetlną, kanalizację i odprowadzanie ścieków, policję i programy ochrony środowiska.

Rys. 2.5. Akumulacja kapitału na rzecz przyszłej konsumpcji wymusza poświęcenia w sterze konsumpcji bieżącej
Dany kraj może albo wytwarzać dobra przeznaczone na konsumpcję bieżącą (chleb, koncerty...), albo część produktów przeznaczyć na inwestycje, czyli akumulację kapitału (ciężarówki i pociągi, domy i fabryki, komputery i huty stali).
(a) Równocześnie startują trzy kraje: mają one tę samą krawędź p-p pokazaną na rysunku po lewej stronie (a), jednak różną stopę inwestycji. Kraj 1. nie inwestuje na przyszłość i pozostaje w A (poprzestając na zastępowaniu zużytych maszyn). Kraj 2. konsumuje wstrzemięźliwie i inwestuje sporo (w punkcie A2). Kraj 3., dzięki indywidualnym poświęceniom lub w wyniku głosowania, znajduje się w A3, wiele inwestując i rezygnując ze znacznej części bieżącej konsumpcji.
(b) W następnych latach kraje więcej inwestujące bardzo wysuwają się naprzód, l tak dzięki oszczędzaniu, jak pokazuje rysunek po prawej stronie (b), kraj 3. przesunął swą krawędź p-p znacznie dalej, natomiast krawędź p-p kraju 1. w ogóle się nie poruszyła. Po okresie wstrzemięźliwości kraj 3. inwestuje nadal, ale równocześnie zwiększył swoją konsumpcję bieżącą.
Wykresy na rys. 2.3 do 2.6 skonstruowano tak, że powinny mówić same za siebie. Pokazują one, że krawędź możliwości produkcyjnych może zilustrować wiele powszechnie znanych, ale podstawowych, procesów ekonomicznych. W dalszych rozdziałach każdym z nich zajmiemy się bardziej wnikliwe; tutaj należy tylko zrozumieć o co chodzi, polegając na zdrowym rozsądku.

'
Rysunek 2.3 ukazuje skutki wzrostu i rozwoju. W wyniku zwiększenia zarówno nakładów, jak i ulepszenia techniki w danym kraju, krawędź p-p przesuwa się na zewnątrz. Kraj może mieć coraz więcej wszystkich dóbr, w miarę jak jego gospodarka rośnie. Rysunek pokazuje nam także, iż społeczeństwo przeważającą część swych wysiłków poświęca na wytwarzanie żywności, kiedy jest ubogie, ale w miarę rozwoju przesuwa się ku dobrom ułatwiającym życie i artykułom luksusowym; zagadnienie to będziemy omawiać w rozdziale 7.
Rysunek 2.4 pokazuje, że wyborcy muszą się opowiedzieć za dobrami prywatnymi (kupowanymi za' pewną cenę) lub dobrami publicznymi (opłacanymi w głównej mierze z podatków); ten temat będziemy omawiać w rozdziale 32.
Rysunek 2.5 pokazuje, jak wygląda wybór między (a) dobrami konsumpcji bieżącej oraz (b) dobrami kapitałowymi (maszyny, fabryki itp.) umożliwiającymi uzyskanie większych ilości obu dóbr (konsumpcyjnych i kapitałowych) w przyszłości. Druga, trzecia i siódma część podręcznika będą w znacznej mierze poświęcone temu właśnie problemowi oszczędności i inwestycji.
(b) Krój o wysokiej wynalazczości I
(o) Krój o wysokich inwestycjach I
Konsumpcja
Konsumpcja
Rys. 2.6. Wynalazki mogą przynieść znacznie większy niż sama tylko zapobiegliwość wzrost produkcyjności
(a) Kraj A (po lewej stronie) jest oszczędny, ale bez polotu; postęp odbywa się tylko w wyniku akumulacji dóbr kapitałowych.
(b) Kraj B kładzie szczególny nacisk na pomysłowość i wynalazczość. W okresie 1985-1995 dokonuje się w nim jeszcze większy postęp, inwestuje on bowiem w oświatę i wykształcenie, naukę, badania i rozwój. W okresie 1995-2005 wzrost jest jeszcze szybszy dzięki posługiwaniu się obiema metodami: postępem technicznym oraz dużą akumulacją kapitału.
Rysunek 2.6 przedstawia, w jaki sposób kraj B, mający szczęście dój odkryć naukowych oraz technicznych i dostarczający hojnie bodźców dla! innowatorów, może wyprzedzić kraj bardziej zapobiegliwy, A, który wpraw- j dzie więcej inwestował, ale przy mniej postępowych technikach.

Te cztery wykresy są ilustracją kluczowych tematów dalszych rozdziałów: jak społeczeństwa dokonują wyboru spośród różnych struktur produkcji; jaką cenę płacą za swój wybór; jakie korzyści lub straty daje to w przyszłości. Uważne przestudiowanie tych wykresów to dobra inwestycja _ podobnie jak kraj odnosi niekiedy korzyści z inwestowania w dobra kapitałowe w imię pomyślnej przyszłości, tak i kilkanaście dodatkowych minut zużytych w ten sposób przyniesie nagrodę przy lekturze dalszych rozdziałów!
PRAWO MALEJĄCYCH PRZYCHODÓW
Krawędzią możliwości produkcyjnych możemy się posłużyć, aby zilustrować jedną z najsłynniejszych prawidłowości ekonomicznych: prawo malejących przychodów.
Prawo to formułuje zależność nie między dwoma dobrami (na przykład armatami i pszenicą), ale między pewnym nakładem wytwórczym (jak np. praca) a produktem, do którego wytworzenia ten nakład się przyczynia (jak np. zboże).
Mówiąc dokładniej, prawo malejących przychodów dotyczy zmniejszania się przyrostów produktu w miarę dodawania kolejnych jednakowych jednostek nakładu zmiennego (jak np. praca) do pewnej stałej ilości innego nakładu (jak np. ziemia).
Oto przykład ilustrujący prawo malejących przychodów. Przeprowadzamy następujący eksperyment kontrolowany. Dana jest stała ilość ziemi, powiedzmy 100 akrów. Najpierw w ogóle nie wkładamy w nią pracy. Stwierdzamy, że przy zerowym nakładzie pracy nie ma żadnej produkcji zboża. Toteż w tabl. 2.1 przy nakładzie pracy O zapisujemy produkt równy 0.
Przeprowadzamy teraz drugi związany z tym eksperyment. Do tej samej stałej ilości ziemi dodajemy jedną jednostkę pracy. Ile uzyskamy teraz produktu? Czysta dedukcja tu nie wystarczy, musimy przeprowadzić obserwację. Czynimy to i - powiedzmy - zaobserwowaliśmy, iż teraz wytworzono 2000 buszli zboża.
Przeprowadzamy trzeci kontrolowany eksperyment. Ilość ziemi nadal pozostawiamy bez zmian. Jeszcze raz zmieniamy nakład pracy i dbamy o to, aby zwiększyć go dokładnie o taką samą jednostkę pracy, jak przedtem. To znaczy, obecnie przechodzimy od jednej do dwóch jednostek pracy, co odpowiada poprzedniemu zwiększeniu z O do l. Z zapartym tchem czekamy na wyniki eksperymentu, wyrażone w dodatkowych ilościach wytwarzanego zboża.
Możemy się teraz przekonać, czy rzeczywiście przychody były malejące. Czy otrzymaliśmy teraz łączny zbiór wynoszący 4000 buszli zboża, co oznaczałoby, że - jak przedtem - dodatkowa jednostka nakładu zmiennego

(pracy) przyniosła dokładnie 2000 dodatkowych buszli zboża? Czy też stwierdzamy przychody malejące, a nowa dodatkowa jednostka nakładu zwiększa produkt o mniej niż owe 2000 dodatkowych buszli, które otrzymaliśmy poprzednio?
Jeżeli prawo malejących przychodów rzeczywiście działa, nasz eksperyment może przynieść jeden tylko wynik. Kolejna dodatkowa jednostka pracy przyniesie mniejszy niż poprzednia przyrost produktu. Skutkiem dodania trzeciej jednostki będzie jeszcze mniejszy przyrost produktu. Dodawanie dalszych jednostek pracy przyniesie jeszcze mniejsze przyrosty produktu.
PRAWO MALEJĄCYCH PRZYCHODÓW
Jednostki nakładu pracy Łączny produkt PrzyrOst Produktu ^wołany zwięk-
(w robotnikolatach) (w buszlach) szeniem nakładu Pracy � '^ nostkę (w buszlach na 1 robotnikorok)

0

0 -- -- - __







Z==- 2000

1

2000 - =m:







Z==- 1000

2

3000 - =n







^==- 500

3

3500 - ==n:



4

3800 - =rZI







^==~ 100

5

3900 ------



Tabl. 2.1. Prawo malejących przychodów jest fundamentalnym prawem ekonomii i technologii
Prawo malejących przychodów dotyczy stopniowego zmniejszania się przyrostów produktu (np. zboża), osiąganych w wyniku dodawania kolejno do danej ilości pewnego nakładu stałego (np. 100 akrów ziemi) jednakowych przyrostów jakiegoś nakładu zmiennego (np. pracy). Dopisz ołówkiem przyrost produktu wywołany dodaniem czwartego pracownika.
W tabl. 2.1 podano liczbowe wartości pokazujące, co się dzieje, kiedy działa prawo malejących przychodów. Prawo to wyraża ważną, często obserwowaną, prawidłowość ekonomiczną i techniczną. Nie obowiązuje ono jednak powszechnie i bez wyjątków. Często jego działanie przejawia się dopiero wtedy, kiedy nakład czynnika zmiennego zwiększymy skokowo. Wyrażając to inaczej: początkowo czynniki zmienne mogą przynosić rosnące przyrosty przychodów, ponieważ pewien minimalny nakład pracy może być potrzebny po prostu po to, żeby dojść na pole i wziąć do ręki łopatę czy motykę; można jednak oczekiwać dominacji zjawiska przychodów malejących.

Przychody stałe względem skali
Dlaczego prawo malejących przychodów można uznać za wiarygodne? Często sądzimy, że jeśli równocześnie zwiększamy nakłady ziemi i pracy _ a więc jeśli żaden nakład nie jest stały, lecz wszystkie zmieniają się w jednakowej proporcji, tak że rośnie cała skala działalności - to również produkcja powinna przyrastać proporcjonalnie do wzrostu nakładów, a przyrosty produktu wcale nie muszą maleć.
Jest to sytuacja znana pod nazwą przychodów stałych względem skali. Dlaczego bowiem przyrosty produktu miałyby maleć, jeżeli każdemu z nakładów zawsze towarzyszy taka sama ilość innych nakładów? Krótko mówiąc, zrównoważony wzrost skali działalności, kiedy wszystkie nakłady rosną w jednakowym stosunku, powinien zwiększać produkcję w tym samym stosunku.
Przychody stałe względem skali występują wtedy, gdy podwojenie wszystkich nakładów (pracy, ziemi, kapitału) prowadzi do podwojenia produktu.
A zatem, jeżeli jeden omlet można zrobić, zużywając dwa jajka, pięć minut pracy i 800 jednostek ciepła, zgodnie z zasadą przychodów stałych dwa omlety można zrobić przy użyciu czterech jaj, dziesięciu minut pracy i 1600 jednostek ciepła.
Czego się jednak należy spodziewać, gdy jeden nakład albo jedną grupę nakładów utrzymujemy bez zmiany, powiększając tylko pozostałe? Widzimy, że zmiennym nakładom towarzyszy coraz mniejsza (w przeliczeniu na jednostkę nakładu zmiennego) ilość innych nakładów stałych. Nie powinniśmy się więc szczególnie dziwić, że z dodatkowymi nakładami zmiennymi związane są coraz to mniejsze kolejne przyrosty produkcji.
Kilka przykładów
W rzeczy samej prawo malejących przychodów jest sensowne. Pomyślmy, co się dzieje, kiedy coraz więcej pracy wkładamy w uprawę tego samego, tysiącakrowego gospodarstwa rolnego. Przez pewien czas produkcja będzie szybko rosnąć: pola będą obsiewane i pielone bardziej starannie, rowy lfygacyjne będą utrzymywane w dobrym stanie, mechaniczne "strachy na wróble" utrzymywane w ruchu. Po pewnym czasie jednak wydajność dodatkowej pracy coraz bardziej spada. Trzecie kolejne w ciągu dnia okopywanie roślin, czwarte kolejne oliwienie maszyn w niewielkim tylko stopniu przy-czynia do zwiększenia produkcji. I może się stać tak, iż w gospodarstwie �czy się tyle ludzi, że roślinność zostaje zdeptana, bowiem gdy zbyt wielu jest żniwiarzy, to marnują oni plon. W rezultacie produkcja może nawet zacząć spadać.. ..

*
*
.ie posłużyć się przykładem dotyczącym : prawa malejących przychodów. Może: godzina poświęcona na naukę ekonom i!^Uauczyłeś się nowych praw i faktów, po_ :j godziny zapewne stwierdzisz, że twój i że nauczyłeś się nieco mniej. Trzecia g v malejące ujawnią się z całą siłą, tak że anie sobie przypomnieć nic z tego, ziny. Czy z prawa malejących p znaczony w każdym tygodniu na nau vozłożony na różne dni niż wtłoczony w
aczymy, że płaca realna robotników
Inego w wyniku pracy ostatniego zatrudni jych Chinach czy Indiach jest niska w wyni
dów, a nie tylko dlatego, że ziemia nal \ieobecnych" właścicieli ziemskich.
przychodów ości produkcyjnych
V-1
ic^1> ak to
przychodów można ująć także za pom widać na rys. 2.7. Wykres po ] ;esuwa się krzywa p-p, kiedy praca i * Vnoże być w społeczeństwach "otwartego iymi, nie wykorzystywanymi dotąd obsz są stałe, a więc produkt rośnie w tym
;j stronie pokazuje, co się dzieje, kiedy \pern arytmetycznym - jak l, 2, 3 -
zmiany. Produkcja odzieży może rosnąć
\iosci, ponieważ zależy głównie od nakładó
ja żywności poddana jest działaniu
".... z l do 1,5 i do 1,8: prawo malejących produkcji żywności, ponieważ nakład
sj właśnie problemu - że produkcja żywno \rostowi liczby ludności ze względu na ; \al Tomasz Malthus. Sądził on, że obraz s obrazu przedstawionego na wykresie po p \lukcja żywności na jednego mieszkańca m


Stoły obszar zasiewów
t zrównowozony
Żywność
3
"Żywność
tępowanie malejących przychodów oznacza, że produkcja ze stałej ilości :e dotrzymać kroku wzrostowi liczby ludności
oczynamy od najniższej krzywej A po lewej stronie, opisującej społeczeństwo :y". Liczba ludności podwaja się i istnieje możliwość podwojenia dotychczasowego dzięki czemu każdy region i cały kraj utrzymują tę samą co i przedtem proporcję
i pracy. Dlatego też nowa krzywa B odpowiada dokładnie dwa razy większej skali wności, jak odzieży. Ha koniec, niechaj zarówno praca, jak ziemia znowu wzrosną ;ć, co między A i B. Dochodzimy do C, zyskując dokładnie tyle dodatkowych (trzymaliśmy wcześniej z takich samych, zharmonizowanych ze sobą (zrównoważo-iw pracy i ziemi. Zauważmy, że strzałki 1, 2 i 3 na każdej z osi odpowiadają nie głościom.
/namy od tej samej, najniższej, krzywej A, która na wykresie po prawej ma ipodarce o ograniczonych zasobach naturalnych. Teraz liczba ludności podwaja się, je areat uprawy. Każdy rolnik ma do uprawy mniej gruntów niż w przypadku
ażonego. Dlatego też krzywa B położona jest niżej niż krzywa B na rys. 2.7 (a). Na jeszcze jeden, równy poprzedniemu, przyrost pracy, przy czym ilość ziemi nadal
przyrost produktu jest jeszcze mniejszy, jak to ukazują malejące długości strzałek
icych przyrosty produkcji.
ludności. Ta właśnie ponura teoria sprawiła, że ekonomii "nauki katastroficznej".
czenie możemy podsumować w następujący sposób. '.lejących przychodów: zwiększenie niektórych nakładów, zmien-nku do innych nakładów, stałych, sprawi przy danym stanie łkowity produkt wzrośnie; jednak po przekroczeniu pewnego sty produktu wynikające z kolejnych, jednakowych, przyrostów vdopodobnie będą coraz mniejsze.
snących kosztów względnych *:
żerny już zrozumieć, dlaczego na naszych wykresach krzywa >dukcyjnych jest wypukła.
iwędź p-p była linią prostą, względne koszty pozyskania pewnej ^ści armat, wyrażone w ilości masła, z którego trzeba zrezyg-f zawsze takie same. Przypadek taki ekonomiści określają

Możemy ponownie posłużyć się przykładem dotyczącym studiów, by zilustrować działanie prawa malejących przychodów. Możesz zapewne stwierdzić, że pierwsza godzina poświęcona na naukę ekonomii w danym dniu była wydajna. Nauczyłeś się nowych praw i faktów, pojęć oraz historii. W ciągu drugiej godziny zapewne stwierdzisz, że twoja uwaga zaczyna się rozpraszać i że nauczyłeś się nieco mniej. Trzecia godzina może sprawić, że przychody malejące ujawnią się z całą siłą, tak że następnego dnia nie będziesz w stanie sobie przypomnieć nic z tego, czego się uczyłeś w ciągu tej trzeciej godziny. Czy z prawa malejących przychodów nie wynika sugestia, że czas przeznaczony w każdym tygodniu na naukę ekonomii powinien być raczej rozłożony na różne dni niż wtłoczony w ramy jednej tylko doby?
W części piątej zobaczymy, że płaca realna robotników zależy od przyrostu produktu, uzyskiwanego w wyniku pracy ostatniego zatrudnionego. Stopa życiowa w przeludnionych Chinach czy Indiach jest niska w wyniku działania prawa malejących przychodów, a nie tylko dlatego, że ziemia należy czy to do j państwa, czy to do "nieobecnych" właścicieli ziemskich.
Prawo malejących przychodów
a krawędź możliwości produkcyjnych
Prawo malejących przychodów można ująć także za pomocą krzywej możliwości produkcyjnych, jak to widać na rys. 2.7. Wykres po lewej stronie (a) pokazuje, jak przesuwa się krzywa p-p, kiedy praca i ziemia rosną równocześnie, jak to może być w społeczeństwach "otwartego pogranicza", dysponujących rozległymi, nie wykorzystywanymi dotąd obszarami. Przychody względem skali są stałe, a więc produkt rośnie w tym samym tempie co nakłady.
Wykres po prawej stronie pokazuje, co się dzieje, kiedy liczba ludności rośnie zgodnie z postępem arytmetycznym - jak l, 2, 3 - podczas gdy ilość ziemi pozostaje bez zmiany. Produkcja odzieży może rosnąć prawie tak szybko, jak liczba ludności, ponieważ zależy głównie od nakładów pracy. Ale "ziemiochłonna" produkcja żywności poddana jest działaniu prawa malejących przychodów i rośnie z l do 1,5 i do 1,8: prawo malejących przychodów zahamowało wzrost produkcji żywności, ponieważ nakład ziemi jest stały, a podaż pracy rośnie.
Wystąpienie tego właśnie problemu - że produkcja żywności nie może dotrzymać kroku wzrostowi liczby ludności ze względu na stałość ilości gruntów - przepowiadał Tomasz Malthus. Sądził on, że obraz społeczeństwa zbliżać się będzie do obrazu przedstawionego na wykresie po prawej stronie rys. 2.7, kiedy to produkcja żywności na jednego mieszkańca maleje w miarę


(o] Stały obszar zasiewów
(a) Wzrost zrównoważony C
N 2
m Ł
�o
O
�Żywność
Rys. 2.7. Występowanie malejących przychodów oznacza, że produkcja ze stałej ilości ziemi nie może dotrzymać kroku wzrostowi liczby ludności
(a) Rozpoczynamy od najniższej krzywej A po lewej stronie, opisującej społeczeństwo otwartej granicy". Liczba ludności podwaja się i istnieje możliwość podwojenia dotychczasowego areału uprawy, dzięki czemu każdy region i cały kraj utrzymują tę samą co i przedtem proporcję nakładów ziemi i pracy. Dlatego też nowa krzywa B odpowiada dokładnie dwa razy większej skali produkcji tak żywności, jak odzieży. Na koniec, niechaj zarówno praca, jak ziemia znowu wzrosną o tę samą ilość, co między A i B. Dochodzimy do C, zyskując dokładnie tyle dodatkowych produktów, ile otrzymaliśmy wcześniej z takich samych, zharmonizowanych ze sobą (zrównoważonych), przyrostów pracy i ziemi. Zauważmy, że strzałki 1, 2 i 3 na każdej z osi odpowiadają nie malejącym odległościom.
(b) Zaczynamy od tej samej, najniższej, krzywej A, która na wykresie po prawej ma odpowiadać gospodarce o ograniczonych zasobach naturalnych. Teraz liczba ludności podwaja się, ale stały pozostaje areał uprawy. Każdy rolnik ma do uprawy mniej gruntów niż w przypadku wzrostu zrównoważonego. Dlatego też krzywa B położona jest niżej niż krzywa B na rys. 2.7 (a). Na koniec dodajemy jeszcze jeden, równy poprzedniemu, przyrost pracy, przy czym ilość ziemi nadal jest stała. Nowy przyrost produktu jest jeszcze mniejszy, jak to ukazują malejące długości strzałek 1, 2 i 3, wyrażających przyrosty produkcji.
wzrostu liczby ludności. Ta właśnie ponura teoria sprawiła, że ekonomii nadano miano "nauki katastroficznej".
Na zakończenie możemy podsumować w następujący sposób.
Prawo malejących przychodów: zwiększenie niektórych nakładów, zmiennych, w stosunku do innych nakładów, stałych, sprawi przy danym stanie techniki, że całkowity produkt wzrośnie; jednak po przekroczeniu pewnego punktu przyrosty produktu wynikające z kolejnych, jednakowych, przyrostów nakładów prawdopodobnie będą coraz mniejsze.
Prawo rosnących kosztów względnych
Teraz możemy już zrozumieć, dlaczego na naszych wykresach krzywa możliwości produkcyjnych jest wypukła.
Gdyby krawędź p-p była linią prostą, względne koszty pozyskania pewnej dodatkowej ilości armat, wyrażone w ilości masła, z którego trzeba zrezygnować, byłyby zawsze takie same. Przypadek taki ekonomiści określają

Przyczyny wypukłości krawędzi P-P
mianem stałości kosztów względnych. Powszechniejszy jest jednak przypadek wypukłej krawędzi p-p, jak to widać na rys. 2.8. Jeżeli krawędź ta jest wypukła, mamy do czynienia z prawem rosnących kosztów względnych.
Prawo rosnących kosztów relatywnych działa wtedy, kiedy w zamian za uzyskanie kolejnych, jednakowych przyrostów ilości jednego dobra społeczeństwo musi zrezygnować ze stale rosnących ilości innego dobra. Wypukłe - czy "kopulaste" - zakrzywienie krawędzi możliwości produkcyjnych odzwierciedla działanie prawa rosnących kosztów względnych; przykładem jest fakt, że jeśli chcemy mieć więcej produktów rolnych, rośnie ich relatywny koszt wyrażony w ilościach wyrobów przemysłowych, z których trzeba zrezygnować.

Uzasadnienie. Dlaczego stwierdzenie takie jest sensowne? Widzimy, że prawo rosnących kosztów względnych jest związane z prawem malejących przychodów, ale że oba te prawa zdecydowanie nie są jednym i tym samym. Zobaczymy, że zgodnie z prawem malejących przychodów do produkcji armat i masła trzeba wykorzystywać czynniki produkcji (takie jak praca i ziemia) w różnych proporcjach, tj. z różną intensywnością, jeżeli prawo rosnących kosztów względnych ma zachować swą prawdziwość.
Aby wyprowadzić prawo rosnących kosztów względnych, posłużymy się bardzo uproszczonym przykładem. Na rys. 2.8 zakładamy, że wyroby przemysłowe (armaty) wymagają tylko samej pracy, nakłady ziemi zaś można praktycznie pominąć. Załóżmy jednak równocześnie, że produkcja artykułów żywnościowych pochodzących z rolnictwa (masło) wymaga zarówno nakładów ziemi, jak i pracy. I na koniec załóżmy, że ilość ziemi jest stała.
Mamy teraz oba elementy potrzebne do wytłumaczenia prawa rosnących kosztów względnych, które wyraża krawędź p-p. Dwie gałęzie stosują ziemię i pracę w odmiennych proporcjach; tak więc przesuwanie zmiennych ilości pracy ku stałej ilości gruntów rolnych spowoduje ujawnienie się działania prawa malejących przychodów. Zobaczmy, jak to dokładnie przebiega.
Zacznijmy od zastosowania całego zasobu pracy do wytwarzania wyrobów przemysłowych, w punkcie A na rys. 2.8. Teraz zacznijmy poświęcać kolejne, jednakowe, ilości wyrobów przemysłowych, ażeby zwiększyć produkcję rolną, przechodząc od B do C. W jaki sposób odbywa się ten proces transformacji? Przez zabieranie z przemysłu kolejnych, jednakowych porcji pracy (ponieważ w przemyśle w ogóle nie używa się ziemi). Ale zauważmy, że te jednakowe porcje pracy są teraz stosowane do stałej ilości gruntów rolnych. Zgodnie z prawem malejących przychodów, kiedy jednakowe przyrosty zmiennego czynnika (pracy) dołączają do stałego czynnika (ziemi), każdy zatrudniony rolnik pracuje na coraz mniejszej ilości akrów i wobec tego wytwarza

Rys. 2.8. Rzadkość ziemi przeznaczonej na produkcję żywności w połączeniu z malejącymi przychodami prowadzi do wystąpienia rosnących kosztów względnych.
Aby przejść z A do B, z B do C, z C do D, z D do E i z E do Z, musimy - w miarę jak przesuwamy równe ilości pracy z przemysłu do rolnictwa - zrezygnować z równyych ilości dóbr przemysłowych. Zauważmy jednakowej długości pionowe strzałki pod punktami A, B, ... itd. Ale w miarę jak te jednakowe jednostki zmiennego czynnika pracy dodajemy do stałej ilości gruntów rolnych, prawo malejących przychodów sprawia, że przyrosty żywności stają się coraz mniejsze; pokazują to nam coraz krótsze strzałki poziome. Dodatkowy przyrost zboża wynosi 2,5; 1; 0,4; 0,2; 0,1. To tłumaczy wypukłość krawędzi p-p i wyraża działanie rosnących kosztów relatywnych.
stopniowo coraz mniej dodatkowego produktu. Widzimy przeto, dlaczego każda nowa jednostka żywności pozyskiwana jest przy coraz wyższych kosztach, liczonych w ilości wyrobów przemysłowych, z których się rezygnuje.
Przychody rosnące względem skali
Zanim zamkniemy ten rozdział, zwróćmy uwagę na pewne zjawisko odmienne od stosowanej przez nas procedury kontrolowanego eksperymentu, zakładającej, że za każdym razem zmieniamy tylko jeden czynnik.
Przypuśćmy, że po prostu zwiększamy skalę działalności, tj. zwiększamy równocześnie i w tej samej proporcji nakłady wszystkich czynników. W wielu procesach przemysłowych podwojenie wszystkich nakładów umożliwia nam prowadzenie fabryki w sposób odmienny oraz bardziej efektywny, co pozwala

w rzeczywistości zwiększyć produkcję więcej niż dwukrotnie. Zjawisko to nazywa się przychodami rosnącymi względem skali.
Omówione przez nas prawo malejących przychodów zawsze dotyczy tych przypadków, kiedy zmienia się tylko niektóre czynniki, a inne pozostają bez zmiany. Wobec tego zjawisko przychodów rosnących względem skali w żadnej mierze nie jest sprzeczne z prawem malejących przychodów.
Przychody rosnące względem skali często się kojarzą z produkcją masową, na przykład w następujących sytuacjach: (1) wykorzystywanie źródeł energii nie związanych z siłą ludzką lub zwierzęcą (siła wody i wiatru, para, elektryczność, turbiny i silniki oparte na spalaniu wewnętrznym); (2) zastosowanie samoregulujących automatycznych mechanizmów (obrabiarki, stabilizatory); (3) posługiwanie się znormalizowanymi, wymiennymi częściami; (4) rozbicie złożonych procesów produkcyjnych na proste, powtarzające się operacje; (5) specjalizacja funkcji i podział pracy; (6) komputeryzacja procesów projektowania, produkcji i analizy. Linia montażowa w produkcji samochodów, zintegrowana stalownia, skomputeryzowane procesy produkcji - oto przykłady tych różnorodnych czynników.
Każda z tych oszczędności (economies; "czynniki lub efekty dodatnie") przejawia się w pelni tylko wtedy, kiedy się wytwarza dostatecznie dużą ilość jednostek produktu, tak że opłacalne jest wprowadzenie bardziej skomplikowanej organizacji produkcji. Gdyby się miało wytwarzać parę tylko armat, równie dobrze można by je produkować ręcznie; jeśli jednak dysponujemy zasobami na wytwarzanie wielu ich tysięcy, opłaci się już na samym początku zaprojektować wyspecjalizowane urządzenia i fabryki, obniżające koszt pracy przy masowej produkcji armat.
Rosnące przychody względem skali są bardzo istotne dla wytłumaczenia, dlaczego tak wiele z kupowanych przez nas dóbr wytwarzanych jest przez bardzo wielkie firmy (jak to z naciskiem podkreślał Karol Marks sto lat temu). Zobaczymy, że są one istotne również dla wyjaśnienia podziału pracy oraz kierunków specjalizacji.
PODSUMOWANIE A. Problemy ekonomiczne
1. Każda gospodarka musi w taki czy inny sposób rozwiązywać trzy fundamentalne problemy ekonomiczne: co, a więc jakie rodzaje i ilości dóbr i usług należy wytwarzać? Jak należy wykorzystywać zasoby gospodarcze w produkcji tych dóbr? I, wreszcie, dla kogo mają być wytwarzane dobra, tj., jaki powinien być podział konsumpcji pomiędzy poszczególne jednostki i klasy?

2. Poszczególne społeczeństwa rozwiązują te problemy na różne sposoby - opierając się na obyczaju, nawyku i instynkcie; na nakazach i scentralizowanej regulacji gospodarki; i, wreszcie, w naszej gospodar-ce mieszanej, opierając się w znacznej mierze na systemie cen oraz rynków.
3. Te podstawowe problemy mają znaczenie ze względu na zasadniczy
fakt życia gospodarczego: w wyniku ograniczonych zasobów, ograniczoności techniki i technologii, wysokość stopy życiowej jest ograniczona. Dobra ekonomiczne to dobra rzadkie, nie zaś wolne. Społeczeństwo musi dokonywać wyboru dóbr, ponieważ nie jest możliwe zaspokojenie wszystkich potrzeb i pragnień.
B. Alternatywy technologiczne dostępne w społeczeństwie
4. Przy danych zasobach i danej technologii, wybory produkcyjne stojące przed danym krajem (wybór między dwoma dobrami, takimi jak masło i armaty) można przedstawić za pomocą krawędzi możliwości produkcyjnych. Pokazuje to nam, w jakim stopniu można dokonać "transformacji" jednego dobra na inne, przenosząc zasoby z produkcji jednego dobra do produkcji
innego.
5. Produkcja jest efektywna wtedy, gdy wytworzonej ilości jednego dobra nie można zwiększyć, nie zmniejszając produkcji innego dobra. Ilustruje to krawędź p-p. Kiedy jakaś gospodarka znajduje się na tej krawędzi, produkcję armat można zwiększyć jedynie rezygnując z pewnej ilości masła.
Społeczeństwa nie zawsze znajdują się na tej krawędzi - gdy bezrobocie jest nadmierne lub gdy występują nadużycia monopolistyczne, gospodarka nie produkuje efektywnie.
6. Za pomocą krawędzi możliwości produkcyjnych można zilustrować wiele podstawowych procesów ekonomicznych: w jaki sposób wzrost gospodarczy przesuwa wyżej ową krawędź; jak w miarę rozwoju gospodarki zmniejsza się (stosunkowo) ilość zasobów zużywanych na produkcję żywnościowych artykułów pierwszej potrzeby; jak dokonujemy wyboru między prywatnymi dobrami rynkowymi a publicznymi dobrami ,,rządowymi" oraz między dobrami przeznaczonymi na konsumpcję bieżącą a dobrami kapitałowymi, zwiększającymi moce produkcyjne w przyszłości. Krawędź p-p ułatwia nam przedstawienie postępu technicznego w postaci przesuwających się z biegiem czasu coraz dalej w górę i na prawo krawędzi p-p.
7. Prawo malejących przychodów stwierdza, że w miarę jak do nakładu
a eżo (np. ziemi) dodajemy jednakowe kolejne porcje nakładu zmiennego, po
przekroczeniu pewnego punktu dodatkowe przyrosty produktu zaczynają

lucuw. A IdWO [Q
nakład zmienny nakładu stałego.
PT�P�r^ mi^ nakłada z coraz mniejszymi
rosną, k
_ .... ~~j .^jo,va>. jcunaKowe przyrosty jednego dobra, musimy rezygnować z coraz to większych ilości pozostałych dóbr. Wyraża to wypukły kształt krawędzi p-p. Jedynie wtedy, kiedy obie wchodzące w grę gałęzie używają wszystkich czynników wytwórczych w tych samych proporcjach, można by uniknąć działania prawa rosnących kosztów
",r,~r"j- �
względnych.
WAŻNIEJSZE POJĘCIA l PROBLEMY
efektywność,
prawo malejących przychodów przychody stałe i rosnące wzglądem skali,
prawo rosnących kosztów wzgle
dnych, v
nakłady, wyniki.
co, jak i dla kogo,
organizacja oparta na obyczaju
i tradycji, system nakazowy,
rynek,
dobra ekonomiczne i dobra wolne, rzadkość,
krawędź możliwości produkcyjnych,
PROBLEMY DO DYSKUSJI
1. Czy możesz, nie zaglądając do następnego rozdziału, przewidzieć, w jaki sposób układ cen rozwiązuje owe trzy podstawowe problemy ekonomiczne przez działanie popytu i podaży?
2. Wyjaśnij, co rozumieją ekonomiści pod pojęciami: rzadkość, dobra wolne oraz nieefektywność.
3. Narysuj raz jeszcze krawędź p-p z rys. 2.2 dla społeczeństwa, które dzięki wynalazkom naukowym zwiększyło produktywność zasobów wyłącznie w produkcji masła, ale nie armat.
4. Gdyby nakłady pracy utrzymywać bez zmiany, zwiększając kolejno obszar ziemi, czy zaobserwowalibyśmy działanie prawa malejących przychodów? Zilustruj to przykładami. Wyjaśnij, dlaczego?
5. Zestaw ze sobą: (a) prawo malejących przychodów; (b) zjawisko przychodów rosnących względem skali; (c) stałość przychodów względem skali. Co powiesz o (d) prawie rosnących kosztów relatywnych?
6. Wielu naukowców jest zdania, że wyczerpujemy nasze zasoby naturalne. Załóż, że istnieją tylko dwa nakłady (praca i zasoby naturalne) wytwarzające dwa dobra - usługi fryzjerskie i benzynę - i że z biegiem czasu nie

vstępuje poprawa poziomu techniki w danym społeczeństwie. Pokaż,
o by się mogło stać z krawędzią p-p w miarę upływu czasu, kiedy za-
Coby naturalne się wyczerpują. Jak trzeba by zmodyfikować odpowiedź
Sa to pytanie, gdyby uwzględnić wynalazki i postęp techniczny? Czy
a podstawie tego przykładu dostrzegasz, dlaczego wzrost gospodarczy
� s{ swoistym wyścigiem między wyniszczaniem zasobów a wynalazczo-
ścią?
7. Czy krawędź możliwości produkcyjnych byłaby inna w gospodarce
komunistycznej, socjalistycznej lub kapitalistycznej? Dlaczego tak albo dlacze-
go nie?
g. W różnych systemach problemy co, jak i dla kogo są różnie roz-
wiązywane. Rozpatrz każdy z poniższych systemów i zastanów się, jak te trzy wielkie problemy ekonomiczne są rozwiązywane: w ramach twojej rodziny, w ramach twojej szkoły czy uczelni, w gałęziach wytwarzających żywność oraz
w wojsku.
9. Zadanie dodatkowe, dla lubiących matematykę. Możemy przedstawić technikę "programowania liniowego", o której mowa w przypisie l, odwołując się do Stiglerowskiego problemu najtańszej (najmniej kosztownej) diety. Załóżmy, że każda jednostka mleka, fasoli i mięsa zawiera w sobie odpowiednio l, 2, 8 kalorii oraz 4, 2, l witaminy. Załóżmy, że każda jednostka owych trzech dóbr kosztuje odpowiednio l, 2 i 3 dol. Załóżmy, że miesięcznie musisz kupić co najmniej 120 jednostek kalorii i 180 jednostek witamin. Czy możesz eksperymentalnie udowodnić, że najmniejszy możliwy koszt diety wynosi 60 dol. miesięcznie, przy czym mięsa nie kupuje się w ogóle, nabywana zaś ilość mleka wynosi 40, a fasoli - 10 jednostek? Zapis matematyczny w programowaniu liniowym wygląda następująco:
zminimalizuj Z = \Xl dol. + IX 2 dol. +3J3 dol. przy ograniczeniach: \Xl + 8X2 + 2X3 ^ 120 4Xl + 2X2 + IX3 ^ 180 2 ^ Q,X3 ^ 0.
X1 ^
10. Jeszcze jedno zadanie dodatkowe. Przypuśćmy, że produkcja zarówno żywności, jak odzieży pochłania jedną jednostkę pracy. Ale produkcja żywności, która jest ziemiochłonna, wymaga czterech akrów gruntów, odzież natomiast wymaga tylko jednego akra. Jeżeli dane społeczeństwo ma milion ludzi i 2 min akrów, krawędź możliwości produkcyjnych jest określona przez:
\X2 ś
\X2 g 2, JSTj ^ O, X2 ^ O

Nierówność pierwsza wyznacza nam linię przerywaną, druga zaś - lini
ciągłą. Powiąż ten problem z pojęciami krawędzi p-p oraz z prawem rosnących
kosztów względnych, opisanym w tym rozdziale. y �

CENY W GOSPODARCE MIESZANEJ

Krawędź programowania liniowego


ograniczenie czynnika ziemia
Ponieważ zaś każdy człowiek stara się, [...] aby użyć swego kapitału w wytwórczości krajowej oraz tak pokierować tą wytwórczością, ażeby jej produkt posiadał możliwie największą wartość, przeto każdy [...] pracuje [...] nad tym, by dochód społeczny był jak największy. [...] nie zamierza on na ogół popierać interesów społecznych ani też nie wie, w jakim stopniu je popiera (ale) gdy kieruje twórczością tak, aby jej produkt posiadał możliwie najwyższą wartość, myśli tylko o swym własnym zarobku, a jednak [...], jakaś niewidzialna ręka kieruje nim tak, aby zdążał do celu, którego [...] nie zamierzał osiągnąć [...] . Mając na celu swój [...] interes, człowiek często popiera interesy społeczeństwa skuteczniej niż wtedy, gdy zamierza służyć im rzeczywiście.
A. Smith Badania nad naturą i przyczynami bogactwa narodów, t. II, PWN, Warszawa 1954, s. 45-46.

ograniczenie X czynnika praca


Żywność (min)
Uwagę poświęcimy w tej książce przede wszystkim specyficznym cechom życia gospodarczego w uprzemysłowionych krajach dwudziestego wieku. W większości z nich parę stuleci temu zarysował się trend ku stopniowemu ograniczaniu bezpośredniej kontroli władz państwowych nad działalnością gospodarczą. Stopniowo, gospodarka feudalna i przedprzemysłowa ustępowała i zwiększała się rola mechanizmu rynkowego, niekiedy nazywanego dość nieprecyzyjnie systemem przedsiębiorczości prywatnej lub konkurencyjnym kapitalizmem opartym na własności prywatnej.
Na długo zanim ów trend przybliżył się do warunków pełnego lais-sez-faire, tj. zupełnej nieingerencji państwa w sprawy gospodarcze, zarysowała się tendencja odwrotna. Poczynając od schyłku XIX wieku, we wszystkich prawie krajach Ameryki Północnej i Europy Zachodniej zwiększał się stale zakres ekonomicznych funkcji państwa.
Od mniej więcej 1980 r. tendencje konserwatywne zarówno w Ameryce, jak i w Europie skłoniły rządy do wycofania się w pewnym stopniu z kontroli sprawowanej nad gospodarką.
Gospodarka rynkowa, nakazowa i mieszana
Wspominaliśmy już o dwóch głównych modelach systemu gospodarczego: mechanizmie rynkowym i gospodarce nakazowej.
Mechanizm rynkowy jest formą organizacji gospodarczej, w której indywidualni konsumenci i indywidualne przedsiębiorstwa za pośrednictwem rynków współdziałają w procesie rozwiązywania trzech głównych problemów ekonomicznych. Gospodarka nakazowa to gospodarka, w której alokacja zasobów określana jest przez państwo, nakazujące jednostkom i przedsiębiorstwom stosowanie się do planów gospodarczych.

Obecny system gospodarczy Stanów Zjednoczonych w rzeczywistości nie odpowiada żadnej z tych skrajnych form. Jest to raczej pewnego rodzaju gospodarka mieszana, którą sterują instytucje zarówno prywatne, jak publicz. ne: sfera prywatna za pośrednictwem niewidzialnych sterów mechanizmu rynkowego, instytucje publiczne zaś przez regulację, nakazy oraz bodźce natury fiskalnej.
W części A niniejszego rozdziału ukazujemy, w jaki sposób mechanizm rynkowy rozprawia się z trzema głównymi problemami ekonomicznymi, którym musi stawić czoła każde społeczeństwo. W części B omawia się zwięźle rolę rządu w kierowaniu współczesną gospodarką mieszaną, w części C - niektóre podstawowe cechy obecnego porządku ekonomicznego: sposób wykorzystania kapitału, podział pracy i posługiwanie się pieniądzem.
A. RYNKOWE ROZWIĄZANIE PODSTAWOWYCH PROBLEMÓW EKONOMICZNYCH
W mechanizmie rynkowym ani żaden osobnik, ani żadna organizacja nie zajmuje się świadomie rozwiązywaniem triady problemów ekonomicznych przedstawionych w rozdziale 2: co, jak i dla kogo. Raczej przedsiębiorstwa i konsumenci spotykają się na rynkach, aby ustalić ceny i ilość produkcji.
Żeby zrozumieć, jak godny uwagi jest ten fakt, zastanówmy się nad sytuacją w Nowym Jorku. Gdyby nie ustawiczny ruch towarów do miasta i z miasta, w ciągu tygodnia znalazłoby się ono na progu śmierci głodowej. Potrzebna jest ogromna rozmaitość odpowiednich rodzajów i ilości żywności. Z okolicznych hrabstw, z pięćdziesięciu stanów i z najodleglejszych zakątków świata, przez całe dni i miesiące podróżują różne towary, których punktem docelowym jest Nowy Jork.
Jak to się dzieje, że 10 milionów ludzi może spać spokojnie nocą, nie żywiąc śmiertelnej obawy przed nagłym załamaniem się skompliko-wnych procesów gospodarczych, od których zależy egzystencja miasta? Godne jest podziwu, że wszystkie te działania gospodarcze są podejmowane i prowadzone bez przymusu i bez jakichkolwiek scentralizowanych zarządzeń.
Wszyscy w Stanach Zjednoczonych dostrzegają, jak wiele w gospodarce zależy od rządu - ustawodawstwo podatkowe, przepisy dotyczące jakości artykułów żywnościowych, kontrola cen elektryczności i gazu, ustalanie płacy minimalnej, ustawy dotyczące godziwych warunków pracy, zabezpieczenie społeczne, roboty publiczne, obrona narodowa, podatki państwowe i lokalne, policja i sądownictwo, przepisy dotyczące poszczególnych stref dla przemysłu

downictwa mieszkaniowego, przepisy dotyczące ochrony środowiska i tak j i i Uchodzi natomiast uwagi, jak wielka część normalnego życia gospodar-
o toczy się bez interwencji ze strony rządu.
C Tysiące towarów są wytwarzane przez miliony ludzi dobrowolnie, bez ntralnego kierownictwa czy nadrzędnego planu.
Nie chaos, ale ład ekonomiczny
Wielu ludzi, nie zastanawiając się głębiej nad funkcjonowaniem mechanizmu rynkowego, dostrzega tylko swoistą wieżę Babel, zgiełk przedsiębiorstw, robotników i konsumentów. Nieustannie się dziwią, że żywność jest wytwarzana, dostarczana na właściwe miejsce i że w chwili, gdy się dostaje na stół, jest jeszcze jadalna.
Jeżeli jednak przyjrzeć się bliżej, sam przykład Nowego Jorku jest przekonującym dowodem, że system rynkowy - bez względu na to, czym jeszcze może być i jak niedoskonale funkcjonować - nie jest systemem opartym na chaosie i anarchii. Istnieje w nim pewien porządek. I to działa.
Gospodarka rynkowa jest skomplikowanym mechanizmem służącym nieuświadomionej koordynacji działań osób i przedsiębiorstw za pośrednictwem systemu cen i rynków. Jest to mechanizm komunikacji, pozwalający skupić w pewną całość wiedzę i działania milionów różnorodnych jednostek ludzkich. Bez jakiejś nadrzędnej inteligencji rozwiązuje problem, którego nie mógłby rozwiązać najpojemniejszy z istniejących komputerów, problem, w którym w grę wchodzą miliony niewiadomych zmiennych i zależności.
Nikt tego mechanizmu nie zaprojektował. Powstał po prostu w wyniku ewolucji. Podobnie jak społeczeństwo podlega zmianom. Ale wytrzymuje najważniejszy sprawdzian każdej organizacji społecznej: jest zdolny do przeżycia.
Najdramatyczniejszy w historii przykład, świadczący o znaczeniu mechanizmu cenowego, miał miejsce w Niemczech po drugiej wojnie światowej. W roku 1947 produkcja i konsumpcja spadły do niskiego poziomu. Załamania tego nie można było tłumaczyć ani szkodami wyrządzonymi przez bombardowania, ani spłatą reparacji wojennych. W sposób oczywisty winę za to ponosił paraliż mechanizmu rynkowego. Kontrola cen i wszechobejmująca reglamentacja okaleczyły rynki. Pieniądz był bez wartości, fabryki zamykano z powodu braku materiałów, pociągi unieruchamiał brak węgla, węgla nie można było wydobywać, bo górnicy byli głodni, górnicy byli głodni, bo chłopi me chcieli sprzedawać żywności za pieniądze, a nie było dóbr przemysłowych, Którymi można by im płacić. Rynki nie funkcjonowały we właściwy sposób, udzie nie mogli kupić tego, co im było potrzebne, ani sprzedać po cenach wolnorynkowych tego, co wytwarzali.

6 - Ekonon


W roku 1948, dzięki reformie walutowej, znów uruchomiono efektywnie funkcjonujący mechanizm rynkowy. Wkrótce produkcja i konsumpcja gwak townie wzrosły; znowu problemy co, jak i dla kogo były rozwiązywane Za pośrednictwem rynków i cen. Ludzie nazwali to "cudem gospodarczym" w rzeczywistości jednak poprawę tę spowodował działający bez zakłóceń mechanizm rynkowy.
Trzeba podkreślić, że podobnych cudów dokonują rynki wokół nas stale-wystarczy się rozejrzeć dookoła i mieć oczy otwarte na codzienne, powszednie funkcjonowanie mechanizmu rynkowego. Tak kluczowe jest znaczenie rynków dla wysokiego poziomu produkcji w krajach o gospodarce kapitalistycznej, że w historii często występowały kryzysy polityczne z chwilą załamania się mechanizmu rynkowego. I rzeczywiście, rewolucjonista zmierzający do zniszczenia demokracji Zachodu nie mógłby marzyć o czymś lepszym od galopującej inflacji czy depresji powodujących sparaliżowanie działania rynków.
MECHANIZM RYNKOWY
Jak właściwie działa, automatyczny mechanizm rynkowy? Jego główne ] cechy łatwo opisać.
Podstawową sprawą jest podejmowanie najważniejszych decyzji cenowych i alokacyjnych na rynkach. Wyraz rynek w dosłownym rozumieniu oznacza miejsce - plac - na którym kupuje się i sprzedaje różne dobra. W dzisiejszych czasach do rynków takich należy na przykład chicagowska giełda (Board of Trade), gdzie kupuje się i sprzedaje pszenicę, kukurydzę i inne dobra. Innym dobrze znanym przykładem jest giełda w Nowym Jorku, na której się kupuje i sprzedaje udziały wielkich przedsiębiorstw. Funkcje rynku są niekiedy wykonywane przez telefon (jak np. w przypadku ropy naftowej). Z naszego punktu widzenia zatem, rynek jest to proces, za pośrednictwem którego wzajemne oddziaływania nabywców i sprzedawców danego dobra prowadzą do określenia jego ceny i ilości.
W systemie rynkowym wszystko ma jakąś cenę - każde dobro i każda usługa. Nawet różne rodzaje pracy ludzkiej mają swoje ceny, mianowicie stawki płac. Każdy z nas za to, co sprzedaje, otrzymuje dochód, za którjf kupujemy to, co jest nam potrzebne.
Jeżeli trzeba więcej jakiegoś towaru - na przykład pszenicy - ruszy cała fi nowych zamówień. Ponieważ nabywcy walczą między sobą, by zakupić więi pszenicy, sprzedawcy podwyższą jej cenę, aby w ten sposób racjonowa ograniczoną podaż. A zwyżka ceny pszenicy wywoła zwiększenie jej produkcji Cóż się jednak stanie, kiedy jakiś towar - na przykład herbata - stani się dostępny w ilościach większych od tych, które ludzie chcą zakupił przy ostatniej cenie rynkowej? Sprzedawcy, chcąc się pozbyć swoich za pasów, obniżą jej cenę. Przy niższej cenie ludzie piją więcej herbaty!

oducenci już nie wytwarzają jej tyle co przedtem. W rezultacie chęci 3 hvwców i sprzedawców zrównoważą się, czyli zostanie przywrócone to, co �a stępnym rozdziale oraz w części czwartej nazywać będziemy równowagą
odaży i popytu-
P Co jest prawdziwe dla rynku dóbr konsumpcyjnych, jest prawdziwe także
rynków czynników produkcji, takich jak praca, ziemia i nakłady kapitało-
Przypomnijmy, że czynnik produkcji jest to pewien nakład w procesie
twórczyni, jeden z elementów klasycznej triady ziemi, pracy i kapitału.
'eli istnieje zapotrzebowanie raczej na programistów komputerowych niż na
h'storyków, oferty zatrudnienia w branży komputerowej będą korzystniejsze.
Cena" programistów komputerowych (ich płaca za godzinę pracy) będzie
mieć tendencję zwyżkową, "cena" historyków zaś - zniżkową. Jeżeli inne
czynniki pozostaną bez zmiany, wywoła to przesuwanie się pracowników ku
bardziej "rozwojowym" rodzajom zatrudnienia. Podobnie, dany akr gruntu
zostanie wykorzystany pod uprawę buraków cukrowych czy trzciny cukrowej,
jeżeli najwięcej za jego wykorzystanie zaoferują producenci cukru.
Rozwiązanie trzech problemów
Kiedy połączymy ze sobą wszystkie różnorodne rynki - pszenicy, herbaty, ziemi, pracy, kapitału - otrzymamy gigantyczny system działający metodą prób i błędów. Mamy pewien układ, który wytwarza stan równowagi cen i produkcji.
Koordynując działania sprzedawców i nabywców (podaż i popyt) na każdym z tych rynków, dana gospodarka rozwiązuje równocześnie nasze trzy problemy. Oto zarys opisu tego rodzaju równowagi rynkowej.
1. O tym, co będzie wytwarzane, rozstrzyga głosowanie konsumentów za pomocą pieniądza; głosowanie to odbywa się nie co dwa albo cztery lata przy urnach wyborczych, ale codzienie, wyrażając się w decyzjach konsumentów o zakupieniu tego właśnie, a nie czegoś innego. Pieniądze, wpłacane przez nich do kas przedsiębiorstw, w ostatecznej instancji służą na wypłaty płac, rent i dywidend, które konsumenci, w roli zatrudnionych, otrzymują jako swoje dochody.
Z kolei przedsiębiorstwami rządzi pragnienie zysku, a zyski są to wpływy netto, czyli różnica pomiędzy całkowitym utargiem i całkowitym kosztem. Przedsiębiorstwa są przyciągane do produkcji dóbr, na które jest wysoki P�Pyt, przez osiągane tam wysokie zyski i opuszczają rejony mało zyskowne. 1 w ten sposób koło się zamyka.
2. O tym, jak są wytwarzane różne rzeczy, decyduje konkurencja między Producentami. Z ich punktu widzenia jedynym sposobem sprostania kon-cenowej i maksymalizowania zysków jest utrzymywanie kosztów na poziomie dzięki stosowaniu najefektywniejszych metod produk-

l
cji. Producenci kierują się motywem zysku - w każdym danym okresie najtańsza możliwa metoda zawsze wyprze metody kosztowniejsze.
Od czasów rewolucji przemysłowej historia obfituje w przykłady 2a, stepowania droższych technologii efektywniejszymi i tańszymi. Konie zostały zastąpione przez maszyny parowe, ponieważ w przeliczeniu na jednostkę użytecznej pracy para okazała się tańsza. Parowozy napędzane węglem zostały zastąpione przez lokomotywy Diesla, ponieważ ich efektywność była większa W latach osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych XX w. włókna szklane i światłowody wyparły z telekomunikacji tradycyjne druty miedziane telefonów A. G. Bella.
Podobne przykłady znajdziemy i w przekroju międzynarodowym. W Ameryce Bob Smith w swoim gospodarstwie rolnym gospodaruje ekstensywnie, zużywając dużo amerykańskiej ziemi w stosunku do jednej godziny pracy. Francuz, Pierre Reny, gospodaruje intensywnie, wkładając dużo pracy w każdy hektar swych gruntów.
Kto steruje decyzjami dotyczącymi jak w ten sposób, że wybrane rozwiązania uwzględniają fakt, iż gęstość zaludnienia we Francji jest większa niż w Ameryce? Kongres? Zgromadzenie Narodowe? Organizacja Narodów Zjednoczonych? Oczywiście, nie.
To system cen, system sygnalizacyjny społeczeństwa. Informuje farmera Smitha, że powinien gospodarować ekstensywnie, stawiając go wobec wysokich w stosunku do renty gruntowej płac. Chłop Reny natomiast, przy istniejącym niskim stosunku płac do renty, w jeden hektar wkłada więcej pracy niż Smith. Ceny to sygnały informujące, jaka technologia jest właściwa.
3. O tym, dla kogo wytwarzać, rozstrzygają podaż i popyt na rynkach czynników produkcji (ziemi, pracy, kapitału). Rynki te wyznaczają płace, rentę gruntową, stopę procentową i zyski, które wzięte łącznie składają się na dochody ludności. Podział dochodu między ludzi jest więc wyznaczany przez posiadane ilości czynników (godziny pracy, akry ziemi itd.) oraz przez ceny tych czynników (stawki płacy, rentę gruntową itd.).
Pamiętajmy jednak, że istnieją ważne czynniki pozarynkowe, określające ostatecznie podział dochodu. Charakter tego podziału zależy w wysokim stopniu od początkowego rozkładu własności, od nabytych lub od dziedziczonych zdolności i umiejętności, od szczęścia oraz od istnienia lub nieistnienia dyskryminacji rasowej i dyskryminacji płci.
Kto rządzi?
Czy możemy powiedzieć, kto zarządza gospodarką rynkową? Jeżeli wejrzymy głębiej, jeżeli pominiemy szczegóły, zobaczymy, że gospodarką w ostatecznej instancji rządzą dwaj władcy: konsumenci oraz technika i technologia. Konsumenci decydują na podstawie wrodzonych lub nabytych gustów (znaj-

h wyraz w ich "pieniężnym głosowaniu") o ostatecznych zastosowa-^rfzasobów społeczeństwa. Wybierają oni określony punkt na krawędzi nia�liwości produkcyjnych. Konsument jest suwerenny.
m�Z Al technika i technologia narzucają konsumentom istotne ograniczenia, odarka nie może wyjść poza granice wyznaczone przez jej krawędź p-p. -esz mieć ogromny kawał ziemi, ale nie księżyc. Zasoby danej gospodarki ograniczone możliwości ich technicznej transformacji na dobra nadające �ra^0 konsumpcji narzucają konsumentowi pewne ograniczenia.
co
Innymi słowy, plebiscyt konsumencki sam przez się nie przesądza o tym, jest wytwarzane. Popyt musi się spotykać z podażą dóbr oferowanych przez rzedsiębiorstwa. Przedsiębiorstwa ustalają ceny swoich produktów na podstawie kosztów ich wytwarzania, przesuwając się w rejony o wysokich zyskach i porzucając rejony niezyskowne. Tak więc do określenia, co ma być wytwarzane, na równi z popytem konsumentów przyczyniają się decyzje przedsiębiorstw o kosztach i o podaży. Makler giełdowy może dopomóc w osiągnięciu zgody między nabywcą a sprzedawcą, podobnie rynki działają w roli pośredników, umożliwiających pogodzenie upodobań konsumenckich z ograniczeniami technicznymi i technologicznymi.
Ważne jest zrozumienie roli zysków w sterowaniu mechanizmem rynkowym. Zyski to dla przedsiębiorstw nagroda lub kara. Skłaniają one przedsiębiorstwa do angażowania się w tych dziedzinach, w których konsumenci pragną mieć więcej danych dóbr, do porzucania dziedzin, w których konsumenci pragną mniejszych ilości dóbr, oraz do stosowania najbardziej efektywnych (albo najmniej kosztownych) technik produkcji.
Podobnie jak pan, który używa to marchewki, to kija, żeby skłonić osła do posuwania się naprzód, tak i system rynkowy rozdziela zyski i straty, by w rezultacie uzyskać decyzje co, jak i dla kogo wytwarzać.
Obraz cen i rynków. Aby rozwinąć ten wysoce uproszczony wykład, przypatrzmy się rys. 3.1. Jest to "spojrzenie z lotu ptaka" na to, w jaki sposób proces wyceny rynkowej może doprowadzić do uzgodnienia popytu i podaży ze strony gospodarstw domowych z podażą i popytem ze strony przedsiębiorstw. Podstawowymi elementami tego wykresu są rynki i podmioty gospodarcze: mamy dwa rynki, na dobra i na czynniki produkcji, oraz dwa podmioty gospodarcze, gospodarstwa domowe i przedsiębiorstwa.
Gospodarstwa domowe kupują dobra i sprzedają czynniki produkcji;
przedsiębiorstwa sprzedają dobra i kupują czynniki produkcji. Gospodarstwa
omowe swój dochód ze sprzedaży nakładów takich jak praca i składniki
majątku zużywają na zakup dóbr konsumpcyjnych; przedsiębiorstwa swoje
eny dóbr konsumpcyjnych opierają na kosztach pracy i składników mająt-
tyych. Ceny na rynkach dóbr ustalają się tak, aby zrównoważyć popyt
sumentów z podażą przedsiębiorstw; ceny na rynkach czynników pro-

PODAŻ
POPYT
l(
dukcji ustala się na poziomie takim, aby zrównoważyć podaż ze stron gospodarstw domowych z popytem ze strony przedsiębiorstw.
Jest to skomplikowane, ale w taki właśnie sposób system cen rynkowych rozwiązuje problemy co, jak i dla kogo. Parę minut poświęconych studiowany rys. 3.1 pozwoli uniknąć później godzin łamania sobie głowy nad różtiyn, fragmentami składowymi procesu gospodarczego.
Niewidzialna ręka i "konkurencja doskonała"
Adam Smith, którego książka Bogactwo narodów (1776) stała się począt. kiem ekonomii, był zafascynowany dokonanym przez siebie odkryciem ist. nienia określonego ładu w systemie ekonomicznym. Smith sformułował zasadę niewidzialnej ręki. Mówi ona, że każdy w egoistycznym dążeniu do własnego jedynie dobra jest zmuszany - jak gdyby kierowała nim niewidzialna ręka - do realizowania "najlepszego możliwego" dobra wszystkich. Na tym najlepszym ze światów jakakolwiek ingerencja rządu w wolną konkurencje prawie na pewno okaże się szkodliwa. (Przeczytaj raz jeszcze uważnie cytat będący mottem niniejszego rozdziału.)
Doktryna niewidzialni ręki służy wyjaśnieniu, dlaczego wyniki działania mechanizmu rynkowego sprawiają wrażenie ładu i porządku. Smi-thowskie odkrycie, że mechanizm rynkowy steruje gospodarką, stało się natchnieniem dla współczesnych ekonomistów, zarówno zwolenników kapitalizmu, jak i jego krytyków. Obecnie jednak, po dwóch wiekach doświadczeń i rozważań, zdajemy sobie sprawę z zakresu, wagi i rzeczywistych ograniczeń tej teorii. Wiemy, że rynek niekiedy nas zawodzi, że ma "ułomności". Dwoma spośród najważniejszych takich ułomności (temat, który raz po raz przewija się w tej książce) są brak doskonalej konkurencji oraz występowanie efektów zewnętrznych (externalities).
Konkurencja doskonalą. Przede wszystkim sam Smith był świadom, że zalety przypisywane mechanizmowi rynkowemu dochodzą do głosu w pełni tylko wtedy, kiedy działają zarówno hamulce, jak i tendencje równoważące konkurencji doskonałej.
Konkurencja doskonalą to tylko termin ekonomiczny. Istnieje ona tylko wtedy, kiedy żaden rolnik, żadne przedsiębiorstwo ani żaden robotnik nie uczestniczy w łącznym rynku w stopniu dość wysokim na to, by mógł wywierać jakikolwiek indywidualny wpływ na cenę rynkową. Jeżeli jednak czyjaś podaż zboża, pracy czy jakiegoś innego towaru jest dostatecznie duża na to, by wywierać wpływ na cenę rynkową, tym samym pojawia się pewien stopień "niedoskonałości konkurencji", a dodatnie cechy działania niewidzialnej ręki ulegają pewnej redukcji.

CENY
///'MIESZKANIA/))
NA RYNKACH DÓBR
KOSZTY
PRODUKCJI
W DOLARACH
GŁOSY , KONSUMENTÓW W DOLARACH
co .,,,
^GOSPODARSTWA/ /// DOMOWE '////.,
; PRZEDSIĘBIORSTWA'/
//'////////////,'/////
JAK DLA KOGO
WŁASNOŚĆ NAKŁADÓW
CENY NA RYNKACH CZYNNIKÓW (płace, renty, procent)
WYPŁATY PŁAC, CZYNSZÓW 1TD.
K/DOBRA KAPITAŁOWE
XwL J///ł///2Jłł !_/_/ / / / /
DOBRA KAPITAŁOWE^
^/^/NA-W �/itltlŁg.lt.y.lt.lŁltjtM' -V ~~J^f
POPYT
PODAŻ
Rys. 3.1. W systemie cen konkurencyjnych gra podaży i popytu na rynkach służy rozwiązywaniu triady problemów ekonomicznych - co, Jak i dla kogo
Wszystkie zależności popytowe to pola zakratkowane; wszystkie zależności podażowe - zaznaczone paskami. Zauważmy, jak konsumenckie głosowanie za pomocą pieniądza współgra na rynkach dóbr wyższych z dotyczącymi podaży decyzjami przedsiębiorstw, przyczyniając się w ten sposób do określenia, co ma być produkowane. A także, jak popyt przedsiębiorstw na nakłady (czyli na czynniki produkcji) w konfrontacji z podażą pracy i innych nakładów na zaznaczonych w dolnym kółku rynkach czynników współdziała w procesie wyznaczania wypłat z tytułu płac, rent i procentów. Konkurencja między przedsiębiorstwami o jak najkorzystniejszy zakup czynników i zbyt produktów określa, jak (jaką techniką) mają być produkowane dobra. (Jednakowoż wszystkie elementy na tym wykresie oddziałują na siebie nawzajem. Co zależy od niższej części wykresu, dla kogo zależy od jego części górnej; płace stolarzy i cieśli zależą od popytu na budownictwo mieszkaniowe, a popyt na futra zależy od rent z tytułu własności terenów roponośnych.)






TRZY FUNKCJE RZĄDU
Przy rozpatrywaniu funkcji rzędu na ogół zakładamy, że ustala on "reguły ruchu". Jakie są jednak jego specyficzne ekonomiczne funkcje? Jest ich trzy, a dotyczą one zapewnienia efektywności, sprawiedliwości podziału oraz stabilności. Działania państwa dotyczące efektywności to wysiłki na rzecz skorygowania ułomności rynku takich, jak na przykład monopol. Programy rządowe służące sprawiedliwości i równości wykorzystują techniki takie, jak redystrybucja dochodu odzwierciedlająca troskę społeczeństwa o ubogich czy upośledzonych. Polityka stabilizacji zmierza do redukowania "szczytów" i "dolin" cyklu gospodarczego przez zmniejszanie bezrobocia i inflacji oraz promowanie wzrostu gospodarczego. Przeanalizujmy pokrótce każdą z tych funkcji.
Efektywność
Jak to widzieliśmy wcześniej, gospodarki poszczególnych krajów niekiedy cierpią wskutek ułomności rynku. W systemie konkurencyjnym wielu wytwórców po prostu nie zna najtańszych technik wytwarzania i koszty nie spadają J do minimum. Na rzeczywistych rynkach przedsiębiorstwo może uzyskać tyle l samo w wyniku utrzymania wysokiego poziomu ceny i w wyniku utrzymywa-jż nią wysokiego poziomu produkcji. W innych znowu dziedzinach obserwujemy �^B występujące na ogromną skalę "przecieki" szkodliwych zanieczyszczeń albo .�� cennej informacji i wiedzy do innych przedsiębiorstw czy konsumentów. ^H W każdym z tych przypadków jakaś ułomność rynku prowadzi do nie-
Jak to wiedzą już teraz ekonomiści, gospodarka, w której rządzi koń-kurencja doskonała, zmierza do takiego poziomu i takiego sposobu alokacji nakładów i wyników, przy których zostają spełnione warunki efektywności Gospodarka efektywna to gospodarka znajdująca się na swojej krawędzi możliwości produkcyjnych. Jednakowoż z chwilą, gdy wystąpi konkurencja niedoskonała, społeczeństwo może się przesunąć na obszar leżący poniżej krawędzi p-p. Zdarzy się to na przykład wtedy, kiedy jedyny sprzedawca jakiegoś dobra (monopol) niebotycznie podwyższy swoją cenę, ograniczając produkcję, aby osiągnąć zyski wyższe od normalnych. Kiedy sprzedawców jest niewielu, brak mechanizmów hamujących i równoważących, które gwarantowałyby wyznaczanie ceny przez koszty. W takich okolicznościach zaś prawdziwość doktryny niewidzialnej ręki może się rozwiać.
Historycy sprzeczają się o to, czy złoty wiek konkurencji doskonałej rzeczywiście kiedykolwiek istniał. Istotnie, cynik mógłby powiedzieć o konkurencji doskonałej to, co Bernard Shaw powiedział o chrześcijaństwie: jedyny kłopot w tym, że nigdy nie próbowano go w praktyce. Na pewno konkurencja obecnie nie jest "doskonała" w rozumieniu ekonomicznym. Nie mamy nawet pewności, czy w miarę jak sama natura procesów produkcji i postępu technicznego skłaniają przedsiębiorstwa do ekspansji, konkurencja staje się coraz mniej czy coraz bardziej doskonała.
Efekty zewnętrzne. Niewidzialna ręka może także prowadzić gospodarkę w fałszywym kierunku, jeżeli działalność gospodarcza przekracza ramy rynku. Zjawiska takie - czyli efekty zewnętrzne (externalities) - występują w przypadku zanieczyszczenia atmosfery, kiedy jakaś fabryka wypluwa dymy, wyrządzając szkodę lokalnej społeczności i naruszające jej własność, a pomimo to przedsiębiorstwo nie ponosi w związku z tym żadnych kosztów.
Ten przegląd niedostatków doktryny niewidzialnej ręki jest prologiem części B niniejszego rozdziału. W części tej, rozważając rolę państwa w naszej gospodarce mieszanej, przebadamy słabe strony rynku, takie jak wpływ monopolu i czynników zewnętrznych. Wprowadzamy tutaj sprawę owych niedostatków, aby nieco utemperować nasz entuzjazm dla mechanizmu rynkowego. Dowiedziawszy się o działaniu niewidzialnej ręki, nie powinniśmy jednak popadać w nadmierne uwielbienie dla piękna mechanizmu rynkowego i dostrzegać w nim samą tylko doskonałość, kwintesencję opatrznościowej harmonii, znajdującą się ponad ingerencją rąk ludzkich.
B. ROLA PAŃSTWA W GOSPODARCE
Pierwszy rzut oka na to, jak gospodarka rynkowa rozwiązuje trzy pod stawowe problemy ekonomiczne, może napełnić czytelnika jedynie pet nym czci podziwem.


[
I wtedy poczulem się... jak dumny Cortez, gdy orlimi oczyma Spoglądał na Pacyfik - a wszyscy jego towarzysze Patrzyli jeden na drugiego z pokornym osłupieniem...
Keats On First Looking into Chapmans Homer
Musimy pamiętać, że niewidzialna ręka może niekiedy sprowadzić gos-darkę na manowce. Jak już wspominaliśmy, kraje o gospodarce rynkowej hvwają niekiedy trapione ułomnościami rynku, takimi jak działania monopoli � wnływ efektów zewnętrznych; są one narażone na powtarzające się periody-7nje eksplozje inflacji i bezrobocia i, na koniec, obserwowany w gospodarkach rynkowych podział dochodu może się okazać nie do przyjęcia dla wyborców wyrażających swoje stanowisko w głosowaniu.
W związku z tymi skazami mechanizmu niewidzialnej ręki, współczesne gospodarki są mieszaniną działania rynków oraz "widzialnej ręki" - państwowych podatków, wydatków i regulacji. W dalszych rozdziałach problemy te omówimy dokładniej, tutaj ograniczymy się do krótkiego opisu ekonomicznej roli państwa.

efektywnej produkcji lub konsumpcji, i może tu być miejsce dla działalności państwa, mającej na celu leczenie tych niedomagań. Jednakowoż, oceniając role państwa jako lekarza takich niedomagań gospodarczych, musimy równie? zdawać sobie sprawę z "ułomności państwa", z sytuacji, kiedy to właśnie rządy wywołują niedomagania albo je zaostrzają.
Konkurencja niedoskonała. Jedno z poważnych odchyleń od konkurencji doskonałej wynika z niedoskonałości konkurencji lub z istnienia elementów monopolu.
Będziemy musieli raz po raz przypominać sobie rygorystyczne wymogi formułowanej przez ekonomistów definicji uczestnika konkurencji doskonałej. Dla doskonałości konkurencji nie wystarczy istnienie pewnej liczby rywalizujących ze sobą podmiotów. Definicja doskonałej konkurencji na jakimś rynku wymaga, aby istniała na nim liczba przedsiębiorstw (albo stopień konkurencji) wystarczająca, aby żadne z owych przedsięborstw nie mogło wpływać na cenę danego dobra. "Konkurentem niedoskonałym" jest ktoś, czyje działania mogą wywrzeć wpływ na cenę danego dobra. W praktyce oznacza to, że prawie wszyscy właściciele przedsiębiorstw - z wyjątkiem, być może, milionów farmerów, z których każdy indywidualnie wytwarza tylko bardzo drobną cząstkę łącznych zbiorów - są konkurentami niedoskonałymi. Na przeciwległym krańcu konkurencji niedoskonałej znajduje się monopolista - jedyny dostawca podaży danego dobra.
Całość życia gospodarczego to pewien stop elementów konkurencji i monopolu. Dominującą formą jest konkurencja niedoskonała, nie zaś konkurencja doskonała. Jednakowoż stwierdzenie, że jakieś przedsiębiorstwo może wpływać na cenę swojego produktu, nie oznacza, że jest ono dyktatorem. Jak zobaczymy dalej, przedsiębiorstwo nie może wyznaczać swoich cen całkiem wedle własnego upodobania i równocześnie osiągać zysków. Musi ono brać pod uwagę ceny dóbr będących substytutami dobra przez nie wytwarzanego. Nawet wtedy, gdy wytwarza "firmową" ropę dla celów ogrzewania, obdarzoną jedynymi w swoim rodzaju właściwościami, i tak musi się liczyć z cenami innych mieszanek, a także drewna, gazu i izolacji cieplnej. Dlatego też siła ekonomiczna konkurentów niedoskonałych zawsze napotyka jakieś hamulce.
Kierownicy i pracownicy przedsiębiorstw równocześnie lubią konkurencję i jej nie lubią. Wszyscy lubimy ją wtedy, kiedy umożliwia rozwój nasze rynku. Ale piętnujemy ją jako "wkręcanie się", "podcinanie", konkurem. "nieuczciwą" lub "niszczącą" wtedy, kiedy nasi rywale zmniejszają nas zyski. Robotnicy, których byt zależy od tego, jak rynek wycenia ich prac mogą jako pierwsi zacząć krzyczeć, kiedy zagraniczna konkurencja zagra poziomowi płac krajowych.
Kiedy siła monopolu - zdolność wielkiego przedsiębiorstwa do wywiera nią wpływu na ceny na danym rynku - staje się znacząca ekonomicznie, cen

tałtują się powyżej poziomów efektywnych, struktury popytu i produkcji są
ekształcane, a zyski wyższe od normalnych. Zyski te mogą być obracane na
Z� ukańczą reklamę albo nawet na kupowanie sobie wpływów i ochrony
ne.
Rząd nie uznaje wszystkich przejawów siły monopolu za coś nieunik-
. nego. Od lat dziewięćdziesiątych XIX w. rząd federalny wprowadzał tawodawstwo antytrustowe i regulacje gospodarcze w imię ulepszenia funk-�onowania naszego niedoskonale konkurencyjnego systemu rynkowego (o-mówienie tego znajdziemy w rozdziałach 23 i 24).
Efekty zewnętrzne. Drugim przykładem sposobu, w jaki nie regulowany mechanizm rynkowy może doprowadzić do nieefektywnych wyników, jest występowanie "przecieków" albo oddziaływania efektów zewnętrznych. Wróćmy na chwilę do wykresu przepływów okrężnych na rys. 3.1. Zauważmy, że wszystkie transakcje między gospodarstwami domowymi a przedsiębiorstwami odbywają się za pośrednictwem rynków. Kiedy jakaś firma stosuje rzadkie zasoby, takie jak ziemia, kupuje ją od właściciela na rynku gruntów; kiedy jakaś firma wytwarza cenne dobra, na przykład ropę naftową, dostaje pełną jej wartość od nabywcy na rynku ropy.
Ale bardzo wiele wzajemnych interakcji odbywa się w gruncie rzeczy poza rynkami. Przedsiębiorstwo A zużywa zasoby rzadkie, takie jak czyste powietrze czy woda, nie płacąc nic tym, których powietrze czy woda zostały skażone. Firma B, ulokowana pośrodku dzielnicy mieszkaniowej, wynajmuje groźnie wyglądających strażników do ochrony swej fabryki; tym samym złodzieje i bandyci są odstraszani również i od sąsiednich domów mieszkalnych. W tych przypadkach przeniesienie jakiegoś ekonomicznego "zła" i jakiegoś ekonomicznego "dobra" od jednych podmiotów do innych nastąpiło poza rynkami. (Czytelnik sam mógłby wmontować taki przeciek w rys. 3.1, przeciągając linię prostą od przedsiębiorstwa do gospodarstwa domowego. To właśnie jest efekty zewnętrzny.)
Efekty zewnętrzne (albo efekty przecieku) występują wtedy, kiedy przedsiębiorstwa lub poszczególne osoby narzucają innym pewne koszty lub pewne korzyści, przy czym owi "inni" ani nie otrzymują właściwej zapłaty, ani nie ponoszą właściwych kosztów.
W miarę jak gęstość zaludnienia w naszych krajach coraz bardziej rośnie, w miarę jak produkcja w coraz większym stopniu wykorzystuje procesy, w których udział biorą substancje toksyczne, efekty przecieku przeobraziły S1? z drobnych dolegliwości w poważne zagrożenia. W następstwie tego rząd zaczął wprowadzać regulację zachowań gospodarczych jako sposób ograniczenia ujemnych efektów zewnętrznych związanych ze skażeniem powietrza i wody, górnictwem odkrywkowym, niebezpiecznymi odpadami,

'f"
szkodliwymi lekami i artykułami spożywczymi oraz z substancjami radi0,j aktywnymi.
Krytycy regulacji narzekają, że działalność gospodarcza władz ucieka się do zbędnego przymusu. Rządy zachowują się jak ojcowie, zawsze mówiac "nie": nie będziesz oszukiwał na wadze; nie będziesz zatrudniał dzieci; nje będziesz wypuszczał dymu z kominów swoich fabryk; nie będziesz rozwijał na drogach szybkości większej niż 55 mil na godzinę; nie będziesz handlowa) kokainą ani jej wąchał. I tak dalej.
Wiele zarządzeń władzy jest kontrowersyjnych. Czy rzeczywiście musimy mówić przedsiębiorstwom, jaka powinna być wysokość sedesów w toaletach? Czy nie można im zaufać, że same zagwarantują swoim pracownikom bez-pieczne warunki pracy? Jakkolwiek optymalnego zakresu interwencji rządowej nigdy się nie da ustalić, obecnie tylko nieliczni utrzymują, że niewidzialna ręka potrafi automatycznie zapobiec wszystkim szkodliwym efektom zewnętrznym.
Dobra publiczne. Ustalając odpowiednie przepisy, można nie dopuścić do składowania odpadów przez przedsiębiorstwa; znacznie trudniej rządom pobudzić produkcję dóbr publicznych. Są to te sfery działalności gospodarczej - wytwarzające większe lub mniejsze korzyści dla społeczeństwa - których pozostawienie przedsiębiorczości prywatnej nie byłoby właściwe. Ważnymi przykładami produkcji dóbr publicznych są: utrzymywanie obronności kraju oraz prawa i porządku wewnętrznego, budowa dróg i finansowanie nauk podstawowych oraz ochrony zdrowia. Zaspokajanie zapotrzebowania na te dobra publiczne przez przedsiębiorczość prywatną nie miałoby miejsca, gdyż płynące z owych dóbr korzyści tak bardzo są rozproszone i tak się rozkładają na ogół ludności, że żadna pojedyncza firma ani pojedynczy konsument nie mają bodźców do ich wytwarzania1.
Ponieważ prywatne firmy nie zapewniłyby wystarczającej ilości dóbr publicznych, musi włączyć się w to rząd. Płacąc za dobra publiczne, takie jak obrona narodowa lub latarnie morskie, rząd zachowuje się dokładnie tak, jak ] każdy inny podmiot dokonujący wydatków na wielką skalę. Rzucając do- �] statecznie wielką ilość "głosów dolarowych" w pewnych określonych kierunkach, powoduje on napływ zasobów do tych właśnie kierunków. Następnie
1 Oto typowy przykład dobra publicznego, dostarczanego przez państwo: usługi latarni morskich. Służą one ratowaniu życia i ładunków morskich. Latarnicy nie mogą jednak ściągać zapłaty od przepływających statków; a nawet gdyby to było możliwe, obciążanie takimi opłatami statków korzystających z ich usług nie byłoby rozwiązaniem efektywnym ze społecznego punktu widzenia. Rozwiązaniem najefektywniejszym jest dostarczanie światła latarni za darmo; ostrzeganie stu statków przed niebezpieczeństwem przybrzeżnych skał nie kosztuje więcej niż ostrzeżenie jednego tylko statku. Mamy tu do czynienia z dodatnim efektem zewnętrznym, różnicą pomiędzy korzyścią prywatną a korzyścią publiczną. Tak filozofowie, jak politycy zawsze uznawali konieczność pełnienia przez rząd roli dostawcy dóbr publicznych tego typu.

przejmuje system cen i działa mniej więcej tak, jakby chodziło o pry-
a nie zbiorowe decyzje wyboru. <*
Podatki. W praktyce większość wydatków rządowych opłacana jest z po-� anych podatków. I tu mamy drugą ważną formę przymusu: każdy jest ii nrządkowany przepisom podatkowym. To prawda, że obywatele wzięci P� � sami siebie obciążają podatkami; podobnie, każdy obywatel uczest-zy w podziale dostarczanych przez rząd dóbr publicznych. Pomiędzy "lżonymi podatkami a korzyściami zapewnianymi przez rząd nie ma jednak takiego samego ścisłego związku, jak występujący wtedy, gdy ktoś z nas płaci , .Qj za album płyt gramofonowych. Nie muszę sobie kupić czy to hambur-ra czy to wełnianego swetra, muszę natomiast wpłacić mój udział w podatkach zużywanych na finansowanie wojska, policji czy też edukacji publicznej.
Z tego krótkiego omówienia sposobu interwencji państwa na rynkach w celu zwiększenia ich efektywności, wynika, że działania takie to nie fanabe-rie. Rząd ustala reguły zachowania się na drogach i kupuje dobra publiczne, takie jak szosy i autostrady, ułatwiając w ten sposób gładkie funkcjonowanie przedsiębiorczości prywatnej, zapobiegając nadużyciom możliwym w przypadku, gdy jakieś firmy stają się monopolistycznymi "królami szos" oraz ograniczając działalność przedsiębiorstw, jeśli produkowane przez nie wyziewy zagrażają życiu obywateli i ich własności.
Sprawiedliwość podziału
Dotychczas skupialiśmy uwagę na niedostatkach kierowniczej roli niewidzialnej ręki, na niedoskonałościach, które - być może - rozumna interwencja jest w stanie skorygować. Ale założymy na chwilę, że gospodarka funkcjonuje z absolutną efektywnością - zawsze znajduje się na krawędzi możliwości produkcyjnych, nigdy poniżej niej, zawsze dokonując prawidłowego wyboru proporcji dóbr publicznych i prywatnych i tak dalej. Gdyby nawet system rynkowy funkcjonował tak doskonale, jak to wynika z tego opisu, i tak wielu nie uznałoby tego za ideał. Dlaczego?
Po pierwsze, dobra płyną tam, gdzie je kierują "głosy dolarowe", a nie tam, gdzie potrzeby są największe. Kotek bogacza może dostawać mleko, które jest potrzebne dla zdrowia ubogiego dziecka.
Czy dzieje się tak dlatego, że mechanizm popytu i podaży źle działa? Wcale nie, bo mechanizm rynkowy robi to właśnie, do czego jest przeznaczony: oddaje dobra w ręce tych, którzy mogą zapłacić najwięcej, którzy rozporządzają największą ilością głosów pieniężnych. I obrońcy, i krytycy mechanizmu cenowego powinni uznać, że efektywny system rynkowy może

l
to
generować ogromne nierówności2. Jeżeli jakiś kraj wydaje więcej na dla ulubionych piesków i kotków aniżeli na kształcenie ubogich, św o wadach podziału dochodu, nie zaś o wadach rynku.
Ale taki wynik może się okazać nie do przyjęcia z politycznego Cz etycznego punktu widzenia. Społeczeństwo wcale nie musi akceptować wynj ków działania konkurencyjnych rynków - "przeżycie najbardziej zdolnych do przeżycia" - i traktować go jako prawa boskiego czy zasady sprawiedliwość doczesnej. Niewidzialna ręka może wyprowadzić nas na najbardziej zewnętrzny skraj krawędzi p-p, ale niekoniecznie rozdziela ów produkt w sposób do przyjęcia. Kiedy zaś demokratycznemu społeczeństwu nie podoba się rozdział głosów dolarowych dokonywany w ramach systemu rynkowego na zasadzie laissez-faire, może ono podjąć pewne kroki, aby zmienić owe wyniki przez posunięcia polityki redystrybucyjnej.
Często podział dochodu w systemie rynkowym zdaje się wynikać z przypadków natury technicznej lub z przypadków związanych z urodzeniem. Wyobraźmy sobie, że wynalazek robotów sprawi, że konkurencyjna cena pracy spadnie, obniżając tym samym dochody ludzi ubogich i przekazując 95% dochodu narodowego robotom i ich właścicielom. Czy wszyscy obserwatorzy tego zjawiska uznają je za nieuchronnie słuszne lub idealne z etycznego punktu widzenia? Jest to bardzo wątpliwe. A jednak w taki właśnie sposób system rynkowy może zniszczyć to, co zdaje się być celem gospodarki. Czy ktoś, kto odziedziczy 500 mil kwadratowych terenów, za które towarzystwa naftowe oferują 50 min dol. rocznie, rzeczywiście zasługuje na aż tak wysoki dochód? Takie są odwieczne problemy współczesnych demokracji.
Przypuśćmy, że wyborcy za pośrednictwem Kongresu zdecydują się zmniejszyć nierówności dochodowe. Jakich narzędzi może użyć Kongres? Po pierwsze, mógłby wprowadzić opodatkowanie progresywne, silniej obciążające dochody bogatych niż ubogich. Przykładami tego rodzaju redystrybucyjnego, progresywnego opodatkowania są federalne podatki dochodowe i spadkowe. Po drugie, ponieważ niskie stawki podatkowe nie mogą pomóc tym, którzy nie mają żadnych dochodów, w ciągu ostatnich dziesięcioleci kolejne rządy zbudowały pewien system transferów dochodu: pomoc dla ludzi starych, niewidomych, inwalidów oraz osób mających dzieci na utrzymaniu, a także zasiłki z ubezpieczenia dla bezrobotnych. Ten system wypłat transferowych jest swoistą "siecią bezpieczeństwa socjalnego", chroniącą od ekonomicznej ruiny tych, których dotknęło nieszczęście. I na koniec, rządy niekiedy subsydiują konsumpcję grup o niskich dochodach, dostarczając talonów żywnościowych, subsydiowanej opieki lekarskiej oraz tanich mieszkań.
2 Jednym z najbardziej spektakularnych przykładów mogą być wydarzenia z lat 1848-1849, kiedy za panowania królowej Wiktorii laisser-faire'ystyczny rząd dopuści! do tego, że miliony irlandzkich dzieci, kobiet i mężczyzn dosłownie wymierały w okresie wielkiego głodu, kiedy nagła zaraza zniszczyła zbiory ziemniaków.

v\? Wyniku wzrostu gospodarczego i rozwoju programów pomocy społe-
� ustalających minimum stopy życiowej, udało się zlikwidować znaczną
C'''wielkiej i bijącej w oczy nędzy, typowej dla kapitalizmu dziewiętnasto-
CZ?S nego; utrzymuje się jednak bardziej uporczywa odmiana nędzy, dwu-
]f ^towiećzna, omawiana w rozdziale 34.
Jaki może być wkład ekonomii w te spory na temat równości? Ekonomia nauka nie może jednoznacznie ustalić, jaka - i czy w ogóle jakaś - część Ja ho(jów określanych w procesie konkurencji powinna być przeniesiona do , � ubogich. Może natomiast przeanalizować ekonomiczne koszty i korzy-T ' różnych systemów redystrybucyjnych. Ekonomiści wiele czasu poświęcali S� zważaniem, czy rozmaite narzędzia redystrybucji dochodu (jak np. podatki v bony żywnościowe) prowadzą do społecznego marnotrawstwa (kiedy na przykład ludzie mniej pracują lub kupują mniej pożywne jedzenie). Ekonomiści badali, czy przekazywanie ubogim świadczeń w postaci pieniężnej zamiast rzeczowej oznacza bardziej czy mniej efektywne wykorzystanie zasobów społeczeństwa. Ekonomia jest jak dobre biuro podróży. Ty sam jako podróżny musisz rozstrzygnąć, czy chcesz słońca czy śniegu. Kiedy jednak już się zdecydujesz, biuro podróży może ci pomóc dostać się tam szybko i tanio.
Stabilność
Oprócz swego działania w roli promotora efektywności i równości, państwo sprawuje również makroekonomiczną funkcję strażnika stabilności gospodarczej. Od swojego zarania kapitalizm trapiony był od czasu do czasu okresowymi atakami to inflacji (wzrost cen), to depresji (bardzo wysokie bezrobocie). Niekiedy ataki te były tak gwałtowne, jak na przykład podczas hiperinfiacji w Niemczech w latach dwudziestych, że w ślad za nimi przychodziły zamęt społeczny, rewolucja i wojna.
Niekiedy, jak podczas Wielkiej Depresji w Ameryce w latach trzydziestych, trudności utrzymywały się przez całe dziesięciolecie, ponieważ liderzy polityczni nie mieli dość rozeznania ekonomicznego, by podjąć kroki na rzecz poprawy stanu gospodarki. W początkach lat osiemdziesiątych rządy, zarówno w Stanach Zjednoczonych, jak i za granicą podjęły kroki w celu obniżenia wysokiej stopy inflacji; posunięcia te doprowadziły do wysokiego bezrobocia i zmniejszenia się inflacji.
Obecnie, dzięki intelektualnemu wkładowi J. M. Keynesa, jego zwolenników, a także jego krytyków, o wiele lepsze jest nasze rozeznanie, w jaki sposób kontrolować wzniesienia i załamania cyklu koniunkturalnego. Dzisiaj ozumiemy, że rozważnie stosując uprawnienia rządu w sferze pieniężnej i fiskalnej można oddziaływać na wielkość produkcji, zatrudnienia i inflacji. Jiskalnych kompetencjach rządu właśnie była mowa - jest to zdolność do Podatkowywania i wydatkowania. Kompetencje pieniężne obejmują kształ-

towanie systemu walutowego i bankowego, pozwalają wyznaczać w stóp procentowych oraz warunki kredytowania. Posługując się tymi kluczowymi narzędziami polityki makroekonomicznej, rządy mogą wy wpływ na rozwój produkcji, zatrudnienia i cen w danej gospodarce. I Cz^ ciowo dzięki stosowaniu takich właśnie narzędzi polityki krajom o gospoda,. ce rynkowej dane było przeżyć okres bezprecedensowej ekspansji trwając od czasów drugiej wojny światowej do początków lat siedemdziesiątych.
Sukces zawierał jednak ziarna własnego załamania. Zapewniając sobi okres wysokiego zatrudnienia i szybkiego wzrostu, liczne kraje mimo wo]j przyczyniły się do ukształtowania gospodarki, w której ludzie zaczęli trale, tować ożywienie jako rzecz pewną. Państwo gwarantowało robotnikom i erne-rytom stopę życiową "na niepogodę" w wysokości, którą zapewnić można tylko "przy pięknej pogodzie"; w systemy cen, płac i świadczeń społecznych wbudowano szereg usztywnień. Kiedy uderzyły pierwsze powiewy burzy lat siedemdziesiątych - dwie potężne zwyżki cen ropy, kryzys zbożowy, załamanie międzynarodowego systemu finansowego - obietnic nie można było dotrzy-mać. W walce o wysokość dochodów inflacja nabrzmiewała, a bezrobocie osiągnęło wielkość nie oglądaną od czasów Wielkiej Depresji.
Dzisiaj liderzy polityczni zdają sobie sprawę z tego, że współczesna gospodarka stoi w obliczu fundamentalnego dylematu makroekonomicznego: żaden kraj nie był w stanie utrzymywać w długim okresie wolnej przedsiębiorczości, niskiej inflacji i pełnego zatrudnienia. Podobnie jak współczesna gospodarka rynkowa nie może równocześnie maksymalizować ilości armat oraz masła, tak i makrogospodarka nie może równocześnie mieć pełnego zatrudnienia i zerowej inflacji.
* * *
Przegląd tych trzech funkcji państwa - jako promotora efektywności, równości i stabilności - tłumaczy, dlaczego Ameryka lat osiemdziesiątych jest nazywana gospodarką mieszaną. Mechanizm rynkowy wyznacza ceny i wielkość produkcji w wielu sferach, państwo natomiast steruje rynkiem przez swoje programy podatkowe, wydatków oraz przez regulację. Oba elementy - rynek i rząd - mają zasadnicze znaczenie. Prowadzenie gospodarki bez równoczesnego oddziaływania państwa i rynku jest podobne do prób klaskania jedną tylko ręką.
C. KAPITAŁ, PODZIAŁ PRACY l PIENIĄDZ
Są jeszcze trzy dalsze ważne cechy współczesnego społeczeństwa gospodarującego.
� Współczesna rozwinięta technika przemysłowa opiera się na wykorzystywaniu ogromnych ilości kapitału: skomplikowanych maszyn, wielkich fabryk

obów surowców produktów gotowych i półproduktów. Nazwa "kapi-�raZ Z" wzięła się stąd, że ów kapitał, albo majątek produkcyjny, jest w prze-taliz111 stopniu własnością prywatną, własnością kapitalistów. wazaj4 ^. ^ SyStem gospodarczy charakteryzują: niewiarygodnie wysoki
*ń specjalizacji oraz nader skomplikowany podział pracy. stopie tem nasz w wielkiej mierze posługuje się pieniądzem. Strumień
. , to krwiobieg naszego systemu. Pieniądz jest również miernikiem P'e 'cj jednakże pieniądz może również zachowywać się niewłaściwie, gdy Wgo ilość rośnie zbyt szybko, prowadząc do inflacji.
Pomiędzy trzema tymi cechami istnieją wzajemne związki: każda z nich . � sie z pozostałymi, wszystkie razem zaś z mechanizmem cenowym, Tpisanym w części A niniejszego rozdziału.
Toteż zobaczymy rychło, że bez ogromnego ułatwienia handlu i wymiany, jakie zapewnia pieniądz, rozwinięty podział pracy nie byłby możliwy. Pieniądz i kapitał są powiązane ze sobą, ponieważ kanałów dla przepływu funduszy na zakup dóbr kapitałowych dostarczają rynki pieniężne, na których oszczędności jednych osób mogą się przekształcić w nowy kapitał innych. A zależność między mechanizmem cenowym a pieniądzem jest bezpośrednia - złożona i wielostronna wymiana na rynkach byłaby niemożliwa, gdyby nie pieniądz funkcjonujący w roli jednostki rachunku i pośrednika wymiany.
KAPITAŁ
Bardzo łatwo dostrzec, że produkcja dóbr ekonomicznych może być wynikiem zastosowania nakładów, takich jak praca i ziemia (termin "ziemia" obejmuje wszystkie zasoby naturalne). Nakłady te często określa się mianem pierwotnych czynników produkcji, a to dlatego, że ani ziemia, ani praca nie są uważane za produkty procesu gospodarczego, ale istnieją głównie dzięki działaniu czynników natury nie tyle ekonomicznej, ile fizycznej i biologicznej3.
Kapitał - a terminu tego używa się często dla określenia dóbr kapitałowych ogółem - jest odmiennym rodzajem czynnika wytwórczego. Dobro kapitałowe różni się od pierwotnych czynników wytwórczych tym, że jest to nakład, który sam stanowi produkt gospodarki. Należy pamiętać, że kapitał fizyczny (w formie fabryk, urządzeń i zapasów) jest czymś odmiennym od kapitału finansowego (pieniądz, akcje i obligacje).
Twierdzenie to należy opatrzyć pewnymi oczywistymi zastrzeżeniami. Ziemię niekiedy
�zna "wyprodukować" przez osuszanie terenów, czy pozyskiwanie gruntów zalanych wodą; tak
cz się ma w odniesieniu do znacznej części dzielnic nad brzegiem jeziora w Chicago i do prawie
J nej trzeciej terytorium Holandii. Zasoby naturalne, takie jak minerały, stwarza przyroda, ale
�kalizacja, wykorzystanie i przetworzenie może wymagać ogromnego wysiłku ekonomicz-
80. A zatem i one mają pewne właściwości dóbr kapitałowych. ..... ..., ... , :

Ek,
:onomia


Dobra kapitałowe są to zatem dobra wyprodukowane, których mo^, użyć w roli nakładów czynników dla dalszej produkcji, natomiast pra i ziemia, są pierwotnymi czynnikami produkcji i na nic się nie przyda ^J* obrażanie ich sobie jako produktów systemu gospodarczego.
Kapitał i czas
W części piątej pokażemy, że - podobnie jak płace i renty są cenani pierwotnych czynników produkcji, takich jak praca i ziemia - stopa procentowa jest ceną czynnika "kapitał". Jeżeli kapitał przynosi 5, 8 albo 12% rocznych odsetków, można to traktować jako cenę czynnika, która jest wynagrodzenie^ za ograniczoną podaż rozmaitych dóbr kapitałowych i projektów inwestycyj. nych w danym społeczeństwie, i która tę podaż niejako "racjonuje".
Stopa procentowa to pewien procent liczony na jednostkę czasu (rok miesiąc lub dziesięciolecie). Zwraca to uwagę na pewien nowy sposób podejścia do kapitału, sposób uwypuklający jego specyficzny związek z czasem. Zobaczymy, że natura kapitału jest tego rodzaju, iż niezbędne są zużywające czas, okrężne (ang. roundabouf) metody produkcji. Paradoksalnie, stosowanie kapitału ogromnie zwiększa produkcję, jakkolwiek z jego używaniem wiążą się techniki okrężne (czyli tzw. wydłużenie drogi produkcji).
Gdyby rolnicy musieli pracować gołymi rękami, bez żadnego kapitału w postaci traktorów czy łopat, zarówno wydajność, jak i konsumpcja byłyby bardzo niskie. Fakt ten znajduje odbicie w dziwnej opowieści. Kiedy pewien antropolog zapytał pogrążonych w żałobie członków pierwotnego plemienia "Kto umarł", odpowiedzieli mu: "Śmierć, a cóż to jest? Zgubiliśmy igłę, za pomocą której szyliśmy odzież".
Ludzie bardzo wcześnie nauczyli się, że proste, bezpośrednie metody produkcji można często ulepszyć, stosując czasochłonne, okrężne techniki. Przez długie lata kraje rozwinięte nagromadziły ogromne zasoby wysoce wydajnych urządzeń, fabryk i budynków, zapasów i zmeliorowanych gruntów.
Żyjąc w danym systemie gospodarczym, nie zdajemy sobie sprawy, jak bardzo okrężne stały się nasze procesy wytwórcze. Obserwatora z zewnątrz uderzyłby fakt, że w naszym systemie nikt prawie nie wytwarza finalnych dóbr konsumpcyjnych. Wygląda na to, że każdy prawie wykonuje czynności natury przygotowawczej, a konsumpcja końcowa jest odległym celem na przyszłość.
Rolnik wkłada wiele czasu w odchwaszczanie pól lub kopanie rowów melioracyjnych, ażeby w ten sposób zwiększyć plony pszenicy. Robotnik w stalowni przygotowuje surówkę, której część zamieni się w traktor uprawiający pola; inna część stanie się elementem pieca hutniczego, który z kolei posłuży do wytopu surówki, stosowanej do wyrobu dalszych traktorów

i pieców hutniczych i tak dalej. To wszystko, to okrężne drogi [ia wytwarzanej przez gospodarkę ilości pszenicy.
Wzrost jako wynik rezygnacji z konsumpcji bieżącej. Istotny jest � dla rozpoczęcia i zsynchronizowania różnych procesów potrzeba ' ' zasobów. Tłumaczy to, dlaczego społeczeństwo nie zastępuje auto-czas je WSzystkich procesów prostych bardziej produktywnymi procesami ma . mj wszystkich zaś procesów okrężnych procesami jeszcze bardziej
nkreżnymi-
Przeciwwagą korzyści wynikających ze stosowania procesów okręż-
, iest początkowy brak korzyści - konieczność zrezygnowania z dóbr
^obecnej konsumpcjnych, i przenoszenia zasobów od produkcji bieżącej do
stosowań, które przyniosą owoce dopiero po upływie pewnego czasu.
Moglibyśmy zainwestować czas i środki w poprawę naszych autostrad na
szersze i gładsze czy też na spłaszczenie przebiegu linii kolejowych,
dzięki czemu zmniejszylibyśmy koszty paliwa i napraw oraz czas przejazdu.
Dlaczego nie angażujemy się w tego rodzaju wydłużanie okrężnych dróg
produkcji? Dlatego, że wymagałoby to zbyt wielkiego obniżenia konsumpcji
dzisiejszej.
Społeczeństwo może przeznaczać swoje zasoby na akumulację kapitału w takiej tylko mierze, w jakiej ludzie skłonni są oszczędzać - powstrzymywać się od konsumpcji obecnej i czekać na konsumpcję w przyszłości. Tworzenie nowego kapitału przesuwa szybciej na zewnątrz krawędź możliwości produkcyjnych p-p. Jak już to widzieliśmy, oszczędność może pobudzić szybki wzrost gospodarczy. Jednakowoż w tej mierze, w jakiej ludzie nie interesują się przyszłością, w każdym momencie mogą oni dążyć do "oszczędności ujemnych" - chwytać przyjemności dzisiejsze kosztem przyszłości. Jak? Odciągając zasoby od nigdy się nie kończących zadań związanych z zastępowaniem i utrzymywaniem kapitału. (Powróćmy do rys. 2.5, by zobaczyć, w jaki sposób zaniechanie konsumpcji bieżącej na rzecz akumulacji kapitału zwiększa przyszłe możliwości produkcyjne.)
Wszystko to podsumujemy w następujący sposób.
Znaczna część działalności gospodarczej jest zorientowana na przyszłość. Ilekroć budujemy nową fabrykę czy drogę, ilekroć zwiększamy zasób ciężarówek czy komputerów, wydłużamy czas kształcenia lub polepszamy jego jakość, ilekroć zwiększamy intensywność naszych prac badawczo-rozwojowych, tylekroć przyczyniamy się do zwiększenia przyszłej produktywności naszej gospodarki. Z tego samego względu, znaczna część naszej obecnej wysokiej opy życiowej jest konsekwencją inwestycji dokonanych w przeszłości. Krót-0 łowiąc, gospodarki nastawione na postęp przeznaczają znaczną część swojej bieżącej produkcji na inwestycje netto, aby w ten sposób zwiększyć w Przyszłości produkt gospodarki.

Kapitał i własność prywatna. Fizyczne dobra kapitałowe mają wielu-znaczenie w każdej gospodarce, ponieważ przyczyniają się do wzrostu wydv ności. Jest to prawdziwe zarówno w odniesieniu do sowieckiego komunizrn, ; jak i do amerykańskiego kapitalizmu. Jest jednak ważna różnica. Ogółu'' rzecz biorąc, w gospodarce rynkowej właścicielami narzędzi (środków) prodt kcji są osoby i przedsiębiorstwa prywatne.
To, co w naszym rynkowym systemie stanowi wyjątek - państwow własność środków produkcji - jest regułą w państwie komunistycznym, gd2j majątek produkcyjny jest własnością kolektywną. Przychody z tego rodzaju dóbr kapitałowych przypadają nie bezpośrednio poszczególnym osobom, ale państwu. Wtedy dopiero władza decyduje, jak te dochody rozdzielić pomiędzy poszczególnych ludzi.
Komunistyczna władza decyduje także o tym, jak szybko należy prze-znacząc zasoby na inwestycje. Władza rozstrzyga, jak dalece powinno się ograniczyć konsumpcję bieżącą w celu powiększenia łącznego zasobu fabryk, urządzeń i innych dóbr potrzebnych do zwiększenia produkcji w przyszłości.
W naszym amerykańskim systemie kapitaliści, za dobra kapitałowe, których dostarczają, otrzymują wynagrodzenie w postaci procentów, dywidend i zysków, albo rent i czynszów. Każdy skrawek ziemi i każdy fragment urządzeń ma jakiś "tytuł własności", co oznacza, że należy on bezpośrednio do kogoś; albo, jeżeli jest to własność korporacji, to należy do akcjonariuszy, których własnością jest ta korporacja. Co więcej, każdy rodzaj dóbr kapitałowych ma pewną wartość pieniężną; toteż każde roszczenie czy tytuł własności dobra kapitałowego mają również pewną wartość rynkową.
Zwykła akcja IBM jest notowana na giełdzie po jakiejś cenie; każda obligacja ATT - po innej cenie. Hipoteka na danym domu jest wyceniona na pewną sumę, tytuł własności domu jest oszacowany przez rynek nieruchomości po takiej czy innej cenie i tak dalej.
Chociaż nasze społeczeństwo opiera się na własności prywatnej, ustawowe prawa własności jednostki mają charakter względny i ograniczony. Społeczeństwo określa, jaką część "swojej" własności możesz zapisać spadkobiercom i jaka część musi - w postaci podatków od majątku i podatku spadkowego - przypaść państwu. Społeczeństwo wyznacza, ile mogą zarabiać właściciele firm wytwarzających dobra i usługi użyteczności publicznej (jak elektrownie czy gazownie) i jak powinni oni prowadzić swoje przedsiębiorstwa.
Nawet twój dom nie jest twoją twierdzą. Musisz przestrzegać przepisów lokalnych i w razie konieczności ustąpić miejsca na budowę drogi czy urządzeń kontrolujących zanieczyszczenia. Rzecz ciekawa: znaczna część źródeł dochodów z działalności gospodarczej w społeczeństwie nie może się

, wany jako własność prywatna. Od czasu zniesienia niewolnictwa
i sprze ^ zdolności zarobkowych człowieka tak samo jak innych aktywów
trakto sprzeczne z prawem. Nie wolno ci się sprzedać; musisz się
zamian za płacę.
SPECJALIZACJA, WYMIANA l PODZIAŁ PRACY
P'
u podst
Przejdźmy teraz do drugiej charakterystycznej cechy współczesnej gos-darki Nie można by osiągać korzyści z produkcji masowej, leżących � odstaw współczesnych standardów życia, gdyby produkcja odbywała się
samowystarczalnych rodzinnych gospodarstwach rolnych czy w samowy.
starczalnych regionach
.Z-.Ł*'--./ --- *--
Specjalizacja funkcji umożliwia każdej jednostce i każdemu regionowi najkorzystniejsze wyzyskanie wszelkich specyficznych różnic w kwalifikacjach czy w zasobach. Nawet w gospodarce prymitywnej ludzie uczą się z biegiem czasu, że od sytuacji, w której każdy robi wszystko miernie, lepszy jest podział pracy - lepiej, aby ludzie powolni zajęli się łowieniem ryb, szybcy i sprawni - łowami, inteligentni zaś leczeniem, przy czym wszyscy wymienialiby to, co sami robią, na to, czego potrzebują.
Specjalizacja opiera się na interpersonalnych różnicach w zdolnościach, a jednocześnie różnice te uwypukla i przyczynia się do powstania nowych. Człowiek stale polujący szczupleje i zyskuje wprawę w tropieniu zwierzyny. Nafciarze w Houston nie dysponują jakimś szczególnym garniturem genów, gwarantującym specjalną biegłość w znajdowaniu czy sprzedawaniu ropy; biegłość tę raczej zdobywali przez lata badań, wierceń i prowadzenia handlu. A zatem niektóre korzyści ze specjalizacji pojawiają się w miarę tego, jak ludzie uczą się wykonywania swych zadań.
Ażeby zilustrować zwiększające wydajność odziaływanie specjalizacji, Adam Smith cytował klasyczny przykład produkcji szpilek. Jeden robotnik mógłby w najlepszym razie wyprodukować parę tuzinów niezbyt doskonałych szpilek w ciągu dnia. Kiedy jednak niewielką grupę robotników podzielimy w zależności od poszczególnych funkcji, tak że każdy wykonuje proste, powtarzające się czynności, mogą oni wytworzyć dziennie setki tysięcy idealnych szpilek.
Co więcej, uproszczenie funkcji, które umożliwia specjalizacja, staje si? podstawą mechanizacji i pracooszczędnego wykorzystania kapitału. Równocześnie specjalizacja pozwala uniknąć marnotrawnego mnożenia na-z?dzi, które byłoby konieczne, gdyby każdy musiał wykonywać wszystkie czynności.
"yc może, istotę specjalizacji odzwierciedla nowoczesna linia montażowa Produkcji samochodów, gdzie pojazdy przesuwają się po taśmie, a robot-V wykonują wysoce wyspecjalizowane funkcje. Jakiś robotnik mógłby

Niebezpieczeństwa nadmiernej specjalizacji
Nadmiar specjalizacji może być niezdrowy, tak jak nadmiar słońca luk alkoholu. Pomimo swej efektywności specjalizacja może bowiem sprawić, ^ praca staje się nudna i wydaje się bezcelowa. Skrajna specjalizacja oznacza, że robotnik wykonuje jedną tylko czynność: klasyczny już film Chaplina Nasze czasy, pokazujący robotnika spędzającego całe życie na przykręcaniu śruby nr 999 na nieubłaganie przesuwającej się linii montażowej, ukazuje niebezpieczeństwa nadmiernej specjalizacji.
Specjalizacja może zdławić rozwój osobowości: ktoś, kto sprzedaje przez cały dzień samochody, może rychło ograniczyć swój słownik do terminów dotyczących części silnika i osi kół. Nic też dziwnego, że w miarę jak we współczesnym społeczeństwie rosną realne dochody ludności, wszyscy - kobiety i mężczyźni - uskarżają się, że ich wyspecjalizowana praca prowadzi do "alienacji". Obecnie wiele światlejszych firm zabiega o większą elastyczność, o rotację pracy oraz o partycypację pracowniczą.
Ze specjalizacją i podziałem pracy wiąże się kolejny poważny problem - wzajemne uzależnienie. Jednokomórkowe organizmy żywe, jak na przykład ameba, mogą nie być szczególnie sprawne w wykonywaniu czegokolwiek, ale mogą egzystować samotnie i przetrwać. W organizmach wyższych, na przykład ludzkich, każda komórka zginie, jeżeli zawiodą komórki mięśnia sercowego. Kiedy wszystko idzie dobrze, skrajna specjalizacja komórek jest bardzo efektywna, ale dzieje się to kosztem ich skrajnego wzajemnego uzależnienia.
We współczesnym społeczeństwie gospodarującym proces ten wzmógł się do niezwykle wysokiego stopnia. Nikt z nas nie wytwarza drobnej nawet cząstki dóbr, które konsumujemy. W średniowieczu rzemieślnik wytwarzał
4 Z jedną z najbardziej kontrowersyjnych dziedzin specjalizacji mamy do czynienia w handlu międzynarodowym. Czy Stany Zjednoczone powinny się specjalizować w produkcji komputerów, kupując samochody od Japończyków, a ropę z krajów OPEC? Taka właśnie mogłaby być najefektywniejsza struktura produkcji, przy której każdy region wytwarza to, z czego produkcją wiążą się dlań największe korzyści komparatywne.
Ale pracownicy przemysłu samochodowego w stanie Michigan mogliby zaprotestować przeciwko korzystaniu z "taniej pracy cudzoziemców" i przekonać Kongres, że lepsze dla kraju będzie wprowadzenie ustawodawstwa "protekcjonistycznego". (Na pewno służy ono lepiej interesom zatrudnionych w przemyśle samochodowym.) W części siódmej pokazujemy, jakie korzyści z punktu widzenia łącznego dochodu narodowego Stanów Zjednoczonych przynosi specjalizacja międzynarodowa, kiedy każdy kraj wytwarza te dobra, których produkcja przynosi mu największe korzyści komparatywne.

za w r*- - - , . -chodzące z całego świata.
A zatem specjalizacja pociąga za sobą pełne wzajemne uzależnienie. Uszkodzenie transformatora w stanie Nowy Jork pogrążyło cały półno-wschód Stanów Zjednoczonych w ciemnościach. Kiedy upadł szach Iranu, ropy i inflacja wystrzeliły w górę, a dla jej zwalczenia Rezerwa Federalna odwyższyła stopy procentowe. Konsekwencją była globalna recesja gospodarcza, wskutek której ludność Brazylii i Czadu znalazła się na krawędzi bankructwa czy nawet głodu.
za nego
C zwi
Załamanie w transporcie i zerwanie gospodarczej tkanki wymiany, w ślad strajkiem czy wojną, ujawnia nam, jak groźne jest uzależnienie współczes-yo życia gospodarczego od wyspecjalizowanej wymiany. Czy nasza zamożność warta jest tych niebezpieczeństw alienacji i kruchości idązków gospodarczych? Czy powinniśmy cofnąć wskazówki zegara i powrócić do życia prostszego i uboższego? Czy powinniśmy zrezygnować z ostatnich paru procent naszego dochodu, by osiągnąć egzystencję pewniejszą, choć i tak wyspecjalizowaną? Są to całkiem sensowne pytania, które zadają dzisiaj ludzie myślący. W tych rozważaniach nad ewentualnym powrotem do wcześniejszych, mniej wyspecjalizowanych, sposobów życia nie wolno jednak zapominać o rzeczy najważniejszej. Nasz obecny dostatek opiera się w bardzo dużej mierze na wysokim stopniu specjalizacji. Jest nader prawdopodobne, że wielostronny "wszystkorób" musiałby chodzić w podartym ubraniu.
PIENIĄDZ
Pieniądz obok kapitału i specjalizacji jest trzecią charakterystyczną cechą współczesnego życia gospodarczego. Bez pieniądza obecny poziom podziału pracy i wymiany byłby niemożliwy.
Zapewne, można by sobie wyobrazić wymianę barterową, kiedy to jeden rodzaj produktu wymienia się bezpośrednio na inny. W cywilizacjach pierwotnych nierzadko żywność wymieniana bywa na broń albo pomoc przy budowie domu na pomoc w karczowaniu gruntów pod uprawę. Nawet w najbardziej rozwiniętej gospodarce przemysłowej, jeżeli odrzucić zaciemniającą widok zasłonę pieniężną, to widać, że handel pomiędzy poszczególnymi jednostkami lub całymi narodami sprowadza się w dużej mierze do wielostronnej wymiany naturalnej.
Obecnie jednak zarówno w gospodarce kapitalistycznej, jak i komunistycznej wymiana prowadzona jest za pośrednictwem pieniądza. Co to jest Pieniądz! Jest to środek wymiany, środek płatniczy, którym płacimy (tm)
za

żywność i filmy, samochody i wykształcenie. Jest to waluta obiegowa i suiu na rachunkach czekowych, za które gospodarstwa domowe i przedsiębiorstw kupują dobra i nakłady; ich krążenie w gospodarce przedstawia rys. 3 i W gospodarce pieniężnej strumień dochodów pieniężnych zawsze płynie w kje runku dokładnie przeciwnym niż strumień dóbr i nakładów: dobra kierują sj od przedsiębiorstw do konsumentów, natomiast dochody pieniężne dokładni tej samej wartości płyną od konsumentów do przedsiębiorstw.
Pieniądz jest swego rodzaju smarem, ułatwiającym wymianę. Ale, jak inne smary, może on zgęstnieć i zakrzepnąć. Przy wymianie barterowej, jeżeli ja jestem głodny, ty zaś jesteś nagi, zawsze mogę ci uszyć ubranie, a ty upieczesz dla mnie chleb. Jednakże po roku 1929, w najbogatszym ze wszystkich krajów kapitalistycznych w całej historii, zawiodły banki; pieniądz był tezauryzowany niektórzy ludzie byli głodni, inni chodzili w łachmanach. Kiedy pieniądz zawodzi, nędza może pienić się pośród dostatku.
Drugą i trzecią część książki poświęcamy problemom makroekonomicznym, których źródło leży w uzależnieniu społeczeństwa od gospodarki pieniężnej.
PODSUMOWANIE
A. Rynkowe rozwiązanie podstawowych problemów ekonomicznych
1. Celem funkcjonowania mechanizmu rynkowego, działającego przez podaż i popyt, jest rozwiązanie trzech podstawowych problemów ekonomicznych. System ten jest daleki od doskonałości, ale jest sposobem rozwiązania trzech kluczowych problemów gospodarki: co, jak i dla kogo.
2. Oddawane za pośrednictwem pieniądza głosy dolarowe ludności wpływają na ceny dóbr; ceny służą jako informacja o tym, jakie ilości <Ł różnych dóbr należy wytwarzać. Kiedy rośnie popyt na jakieś określone * dobro, konkurencyjne przedsiębiorstwo może osiągnąć zysk dzięki zwiększeniu produkcji tego dobra. Przy konkurencji doskonałej przedsiębiorstwo musi znaleźć najtańszą metodę wytwarzania, efektywnie wykorzystującą pracę, ziemię i inne czynniki; w przeciwnym razie poniesie ono straty i zostanie wyeliminowane z rynku.
Problemy, co i jak wytwarzać, są rozwiązywane poprzez ceny i tak samo jest z problemem dla kogo. Podział dochodu jest wyznaczany przez własność czynników produkcji (ziemi, pracy i kapitału) oraz przez ceny tych czynników - płace każdego rodzaju pracy, czynsze z ziemi (renta gruntowa), wynagrodzenia z tytułu praw autorskich oraz przez różnorodne przychody z kapitału. Ludzie posiadający żyzne grunty albo talent do wykorzystania nadarzających się okazji są tym samym dobrze wyposażeni w głosy dolarowe, których

mogli użyć na rynkach dóbr konsumpcyjnych. Ludzie bez własności, bez kształcenia, o takich umiejętnościach, takiej barwie skóry i płci, których Wy k nie potrzebuje, będą uzyskiwać niski dochód roczny.
B. Rola państwa w gospodarce
, jakkolwiek mechanizm rynkowy dostarcza godnej podziwu metody warzania j ai0k0wania dóbr, cierpi wskutek trzech uporczywych ułomno-�� W celu ich skorygowania może wkroczyć rząd, ażeby zapewnić efektyw-SHOŚĆ, sprawiedliwość i stabilność.
4. Rynkowi nie udaje się zagwarantować efektywnej alokacji dóbr, gdy występują efekty zewnętrzne lub niedoskonała konkurencja. Konkurencja niedoskonała, na przykład monopol, często prowadzi do państwowej regulacji czy nawet państwowej własności lub produkcji. Efekty zewnętrzne występują wtedy, kiedy przedsiębiorstwa przerzucają na inne przedsiębiorstwa koszty (albo korzyści) poza sferą rynku; na przykład wtedy, gdy huta zadymia i zanieczyszcza środowisko i nie płaci za związane z tym koszty. Kiedy występują efekty zewnętrzne, rząd może się zdecydować na ingerencję i przystąpić do regulowania tego typu przecieków (jak to czyni w odniesieniu do zanieczyszczenia atmosfery) albo - niekiedy - sam może zająć się zaopatrywaniem społeczeństwa w dobra publiczne (jak w przypadku obrony narodowej).
5. Druga z funkcji państwa występuje, kiedy obywatele decydują się zmienić schemat podziału dochodów (problem dla kogo}, generowany przez ukształtowane na rynku płace, renty, procenty i dywidendy. Współczesne rządy posługują się podatkami progresywnymi, aby zgromadzić środki na realizację programów pomocy społecznej, stanowiących swoistą siatkę bezpieczeństwa finansowego dla ubogich.
6. Od czasów opublikowania dzieła J. M. Keynesa w latach trzydziestych rządy mają jeszcze i trzecią rolę do odegrania: polega ona na wykorzystywaniu uprawnień w zakresie polityki fiskalnej i monetarnej w celu wygładzenia "szczytów" i "zapadlin" cyklu koniunkturalnego.
C. Kapitał, podział pracy i pieniądz
dziela towa.
7- Dobra kapitałowe - takie jak maszyny, budynki i zapasy dóbr w toku produkcji - umożliwiają stosowanie okrężnych metod produkcji, przyczyniających się do zwiększenia produktu narodowego. Uruchomienie tych okrężnych, czasochłonnych metod wymaga czasu i zasobów; dlatego też dla zwiększenia asobu dóbr kapitałowych konieczna jest częściowa rezygnacja na pewien czas onsumpcji bieżącej. W dobrze funkcjonującym systemie rynkowym przy-
niu oszczędności do najbardziej celowych inwestycji służy stopa procen-

". W gospodarce mieszanej dobra kapitałowe są w ogromnej mit>r własnością prywatną; kreowane przez nie dochody idą do ich właścicieli j podatki. W komunizmie właścicielem dóbr kapitałowych jest państwo. W ża\ nym systemie prawa własności prywatnej nie są nieograniczone.
9. Gospodarki w miarę rozwoju stają się coraz bardziej wyspecjalizou.. ne. Podział pracy umożliwia rozbicie każdego zadania na mniejsze fragme ty, które robotnik może lepiej opanować i szybciej wykonywać. Specjalizac, wynika częściowo z wrodzonych lub nabytych umiejętności pracownikóu w jeszcze większym jednak stopniu z rosnącej tendencji do stosowani okrężnych metod produkcji, wymagających wielu specjalistycznych umiejet ności.
10. Skomplikowane systemy współczesnej wymiany wychodzą poza gra. nice wymiany naturalnej (barterowej) i wykorzystują pieniądz. Pieniądz to smar wygładzający tory wymiany, pozwalający poszczególnym ludziom i całym społeczeństwom specjalizować się w produkcji niewielu tylko dóbr i wymieniać je na rozliczne inne. Bez tego powszechnie przyjmowanego środka wymiany, który nazywamy pieniądzem, bylibyśmy skazani na wypraszanie wszystkiego od siebie nawzajem i na wymianę naturalną.
WAŻNIEJSZE POJĘCIA l PROBLEMY
mechanizm rynkowy, | dobra publiczne, efekty (czynniki)
- -j ?
zewnętrzne,
specjalizacja, podział pracy, uzależnienia wzajemne,
pieniądz a wymiana naturalna,
czynniki wytwórcze (praca, ziemia, kapitał),
rynek,
doktryna niewidzialnej ręki.
gospodarka mieszana, rynki dóbr i rynki czynników produkcji,
konkurencja doskonała i niedoskonała,
produkcja okrężna,
efektywność, równość i sprawiedliwość, stabilność,
PROBLEMY DO DYSKUSJI
1. Czy działanie podaży i popytu może sprawić, że dochód komiwojażerów z "darem perswazji" będzie dwukrotnie wyższy od dochodu naukowców o wysokich kwalifikacjach? Czy w innych przypadkach mogłoby ono dać chirurgom taki sam dochód, jak księgowym i hydraulikom, a pięciokrotnie większy od dochodu rzeźnika?
2. Czy sądzisz, że motyw zysku mógłby zastąpić instynkt pracy (zamiłowanie, dążenie do doskonalenia własnego rzemiosła) oraz poczucie odpowiedzialności społecznej? Przeczytaj cytat umieszczony na początku niniejszego rozdziału. Co twoim zdaniem Smith chce tu powiedzieć? A także w zdaniu:

� dy nie zauważyłem, by ludzie utrzymujący, że prowadzą działalność
' darczą dla dobra publicznego, rzeczywiście zrobili wiele dobrego".
g�SP3 Przytocz kilka przypadków modyfikowania przez państwo działania
fflatycznego systemu cenowego. Na przykład: przepisy prawne dotyczące
aUJ�ści żywności i leków; płace minimalne; przepisy dotyczące zanieczysz-
�ia środowiska; bezpłatna penicylina; regulacja poziomu czynszów; przy-CZC owy pobór do wojska. Jaką funkcję spełnia rząd w każdym z tych
nrzypadków?
4 Co musi zrobić ubogi kraj, jeżeli w ciągu paru najbliższych pokoleń
hce stać się krajem uprzemysłowionym, o efektywnej gospodarce, a nie ma możliwości zaciągania pożyczek za granicą?
5. "Lincoln wyzwolił niewolników. Jednym pociągnięciem pióra zniszczył znaczną część kapitału nagromadzonego przez Południe w ciągu długich lat".
Skomentuj to zdanie.
6. W jakim sensie mechanizm rynkowy "racjonuje" rzadkie dobra
i usługi?
7. W jednym z ostatnich paragrafów zwracaliśmy uwagę, że obiegowi
okrężnemu dóbr i nakładów na rys. 3.1 odpowiada przepływ pieniądza. Narysuj obieg okrężny dla pieniężnej strony gospodarki i porównaj go z obiegiem okrężnym dóbr i czynników produkcji.
8. Narysuj obieg okrężny nie regulowanych zanieczyszczeń atmosfery łącznie ze związanym z nim obiegiem pieniężnym. Jak się mają te strumienie do strumienia dóbr kupowanych i sprzedawanych na rynkach? Dlaczego w odniesieniu do zanieczyszczeń powietrza brak jednego elementu (brak odpowiedniego strumienia pieniądza) mówi nam, że występuje tu pewien efekt zewnętrzny?
9. W rozdziale tym omawiamy liczne "ułomności" czy "zawodności rynku", to jest obszary, na których niewidzialna ręka kiepsko steruje, i opisujemy rolę państwa. Czy jest możliwe, że istnieją także "ułomności" rządu", tak że środki zaradcze okazują się gorsze od pierwotnych ułomności rynku? Wyobraź sobie jakieś przykłady ułomności rządu. Czy możesz sobie wyobrazić przypadek, kiedy owe ułomności są tak szkodliwe, że lepiej żyć z ułomnym rynkiem, aniżeli zabiegać o jego skorygowanie.

ELEMENTY TEORII PODAŻY l POPYTU
if.\ -l,,- "ii Nawet z papugi można zrobić uczonea,,
ekonomistę - musi się ona tylko nau
�'" czyć dwóch stów: podaż i popyt.
Anonim
W rozdziałach drugim i trzecim przedstawiliśmy trzy podstawowe problemy, w których obliczu staje nieuchronnie każda gospodarka.
� Co spośród wielu różnorodnych dóbr i usług ma być wytwarzane i w jakich dokładnie ilościach.
� Jak społeczeństwo powinno kombinować posiadane przez siebie różne czynniki wytwórcze - ziemię, pracę, maszyny - przy wytwarzaniu każdego z dóbr.
� Dla kogo dobra mają być wytwarzane - to znaczy, jak powinien być dzielony produkt narodowy pomiędzy ludzi o różnych kwalifikacjach i różnym stanie posiadania ziemi i dóbr kapitałowych.
W rozdziale drugim dowodziliśmy, że te trzy problemy można rozwiązywać przy wielu różnych systemach. Odpowiedź na pytanie co, jak i dla kogo może być wyznaczona przez obyczaj, instynkt lub kolektywne decyzje o charakterze nakazu. Ale w rozdziale trzecim wskazywaliśmy, że przy rozwiązywaniu owych podstawowych problemów współczesna gospodarka mieszana w zasadzie rozwiązując swoje problemy opiera się na systemie rynków i cen, a nie na żadnym z tych czynników.
Powiada się, że konsument jest władcą, suwerenem. Ściślejsze byłoby stwierdzenie, że konsumenci są podobni do wyborców, a swoich "głosów pieniężnych" używają do kupowania tego, co jest im potrzebne. Twoje "głosy" konkurują o dobra z moimi "głosami", a ludzie dysponujący największą ilością "głosów" dolarowych ostatecznie zyskują największy wpływ na to, co się produkuje i na to, komu przypadają dobra.
Nasze zadanie polega teraz na tym, aby zrozumieć, jak to wydawanie "głosów pieniężnych" - ten system "suwerenności konsumenta" - działa w systemie rynkowym. Dalej będziemy rozpatrywać teorię podaży i popyta

� ona, że u podstaw popytu konsumentów na dobra leżą ich preferen-pokazuj^ ^joża p0daży dóbr leżą koszty przedsiębiorstw. Zobaczymy też, C^e-'i/ sposób te dwie główne siły - podaż i popyt - są równoważone za pjrednictwem cen dóbr.
MECHANIZM RYNKOWY
Rozpatrzmy pewien przykład. Budzisz się rano z gwałtowną ochotą na aparaturę sterefoniczną. Nie pomyślisz przecież ani nie powiesz: "Pójdę "�Wurny wyborczej i będę głosować na tego senatora czy tego prezydenta, dieki któremu najpewniej dostanę nowy zestaw stereo".
Albo też, odwołując się do historii, wyobraźmy sobie, że staliśmy się dość możni, by pozwolić sobie na codzienne jedzenie mięsa i nie musimy już anychać się ziemniakami. W jaki sposób nasza chęć zastąpienia ziemniaków mięsem zostaje przełożona na działanie? Jakich polityków informujemy o tym? Jakie z kolei wydają oni polecenia farmerom, nakazując im przenoszenie się ze stanu Maine do Teksasu? Czy decydują oni o tym, o ile należałoby podwyższyć czynsze dzierżawne, aby skłonić właścicieli ziemi do przejścia od upraw ziemniaków do hodowli bydła? W jaki sposób zapewniają oni zaopatrzenie ludzi w takie ilości wieprzowiny, wołowiny i baraniny, jakich sobie życzą?
I po cóż tyle mówić o rzeczach oczywistych? Wszyscy wiedzą, że rzeczywistość jest całkiem inna. Konsumenci zaczynają kupować mniej kartofli i więcej mięsa. W miarę jak mięso zaczyna znikać ze sklepów, ziemniaki zaś zalegają na składzie, sprzedawcy podwyższają cenę mięsa i obniżają cenę kartofli. Rychło się okazuje, że rolnicy uprawiający kartofle zaczynają ponosić straty, zaś zyski hodowców bydła rosną. Pracownicy gospodarstw rolnych widzą, że mogą żądać wyższych płac, rozliczni zaś robotnicy zatrudnieni przy wykopkach ziemniaków rzucają pracę i rozglądają się za lepiej płatną. Z biegiem czasu wyższe ceny mięsa skłaniają do zwiększenia produkcji wołowiny, wieprzowiny i baraniny.
W ostatnim stuleciu w nawykach żywieniowych ludzi nastąpiła prawdziwa rewolucja. W relacjach z XIX wieku ciągle mowa o kartoflach, owsiance, cukrze i piwie. Współczesne rodziny mają do syta wołowiny, coca-coli, sacharyny i fasolki. Parę dziesiątków lat temu żywność sprzedawana była w stanie surowym, nie przetworzonym. Obecnie można kupić opakowanie zawierające cały gotowy posiłek.
Co doprowadziło do tej rewolucji? Dokonywała się ona wskutek zmiany gustów i zmian techniki, przejawiających się w działaniu sił podaży i popytu.
System cen
Podobne rewolucje stale zachodzą na rynkach. W miarę jak się zmieniają
ażnienia i potrzeby, jak zmieniają się techniki, jak zmianom ulega podaż
ów naturalnych oraz innych czynników wytwórczych, rynek rejestruje

zmiany w cenach i sprzedawanych ilościach dóbr oraz usług produkcyjnv , - herbaty, cukru i wołowiny; ziemi, pracy i maszyn. Istnieje pewien syst racjonowania za pośrednictwem cen.
!:f f o ?; a;-.: rr ANALIZA PODAŻY l POPYTU
W niniejszym rozdziale naszym celem jest przedstawienie w uproszczeń � formie sposobu, w jaki działają podaż i popyt na konkurencyjnym rynk jednego określonego dobra. Zdefiniujemy krzywą popytu, a następnie krzyw podaży. Posługując się tymi wyidealizowanym narzędziami, zobaczymy ostate cznie, jak wyznaczana jest cena rynkowa (czy: jak cena ta osiąga poziom równowagi konkurencyjnej) w punkcie przecięcia obu krzywych, czyli w chwi-li, gdy siły popytu i podaży dokładnie się równoważą.
Funkcja popytu
Zacznijmy od popytu. Powszechnie obserwuje się, że ilość jakiegoś dobra nabywana przez ludzi w każdym określonym czasie zależy od jego ceny. Im wyższa cena jakiegoś artykułu, tym mniejszą jego ilość ludzie będą skłonni nabyć. A także, jeśli wszystkie inne czynniki pozostają bez zmian, im niższa cena rynkowa dobra, tym większą jego ilość będzie się kupować.
A zatem, w każdym danym momencie istnieje pewna określona zależność pomiędzy ceną rynkową danego dobra (na przykład pszenicy) a wielkością popytu na to dobro. Tę zależność między ceną a nabywaną ilością nazywamy "funkcją popytu" (demand schedule) albo "krzywą popytu".
Tablica przy rys. 4.1 dostarcza nam przykładu hipotetycznej funkcji popytu. Przy każdej cenie, na przykład 5 dol. za l buszel, popyt na pszenicę ze strony wszystkich konsumentów na rynku wyniesie pewną określoną ilość; w tym przypadku 9 (milionów) buszli miesięcznie.
Przy cenie niższej, na przykład 4 dol., zakupiona ilość będzie jeszcze większa i wyniesie 10 (milionów) jednostek. Przy cenie P niższej, 3 dol., popyt okazuje się jeszcze większy, mianowicie 12 (milionów). Obniżając wystarczająco P, moglibyśmy spowodować wzrost ilości sprzedanej powyżej 20 (milionów) jednostek. Na podstawie tej tablicy, porównując kolumnę (2| z kolumną (1), możemy wyznaczyć popyt przy każdej cenie.
Krzywa popytu
Dane liczbowe można również przedstawić graficznie: rys. 4.1 pokazuje, jaka będzie wielkość popytu na pszenicę przy każdym poziomie ceny. Tego rodzaju graficzne przedstawienie funkcji popytu nazywa się krzywi popytu. Zauważmy, że zależność między ilością a ceną jest ujemna:

Hv P maleje. Krzywa opada od lewej ku prawej stronie. Tej Q r�śnie' 8ścjwoLci nadano nazwę: prawo malejącego popytu. Prawo to ważnej wła ^ odniesieniu do wszystkich praktycznie dóbr: pszenica, elek-3bowi4zUJe __v. do golenia, ropa i węgiel, płatki kukurydziane firmy
jW-----
Krzywo popytu

P D ,



A/l

5















\

L





FUNKCJA POPYTU NA PSZENICĘ 4



~^rn







- - ----- ---- [ (D

(2)

OJ N
5 3





\C







Cena

Wielkość popytu

_o o













(w dol.

(w min buszli)

N













za 1 buszel

miesięcznie

"o �)
-o e-







L





P

O

^













A 5

9

o
c









'"



B 4

10

<5 1













C 3

12

















15



l l l l

i i i i

1 1 1 1 i 1 | 1 !

-- 0



D 2



0

5 10 15 20



E 1

20

Ilość (w min buszli miesięcznie)

Rys. 4.1. Opadająca krzywa popytu wyraża zależność między ilością a ceną

Przy każdej cenie rynkowej, w każdym danym momencie istnieje popyt na pewną określoną ilość 0. Przy niższej cenie P popyt wzrośnie - ludzie substytuują pszenicę w miejsce innych dóbr, gdyż związaną z pszenicą satysfakcję mogą teraz uzyskać taniej niż poprzednio. Porównaj

występujące w tabeli 0 i P w sytuacjach A, B, C, D, E. Na wykresie ceny odmierzamy wzdłuż osi pionowej, wielkości popytu zaś na osi poziomej.

Każdą parę liczb O i P z tablicy przedstawia na wykresie pewien punkt, a przechodząca przez te

punkty gtadka krzywa jest krzywą popytu. Fakt, że DD opada ku prawej stronie, jest ilustracją prawa

malejącego popytu.

Prawo opadającej krzywej popytu. Kiedy cena jakiegoś dobra rośnie (przy czym wszystkie inne czynniki pozostają bez zmiany), wielkość popytu na to dobro spada. Mówiąc inaczej, jeżeli producenci postanowią w dniu dzisiejszym rzucić na rynek więcej jakiegoś dobra niż wczoraj, to - jeżeli pozostałe czynniki nie ulegną zmianie - tę większą ilość można sprzedać tylko po cenie niższej od ceny wczorajszej.
Działanie prawa malejącego popytu. Prawo to zgodne ze zdrowym rozsądkiem jest znane ludziom - co najmniej w przybliżony sposób - już od zarania dziejów. Jego przyczyny nietrudno określić. Kiedy cena wołowiny jest niebotycznie wysoka, tylko bogacze mogą sobie na nią pozwolić. Ubodzy muszą się

onc tańszym mięsem (na przykład kurczakami) albo skrobią, ,-
niakami czy ryżem, właśnie tak, jak to robi ludność krajów ubogich.' R-
cena wołowiny jest nadal wysoka, ale nie tak wysoka jak przedtem, skłan' ^
do zakupu pewnej ilości wołowiny także i osoby średnio zamożne, ma^
szczególne upodobanie do tego gatunku mięsa. ^
A zatem pierwsza przyczyna działania prawa malejącego popytu wiąż
z faktem, że obniżka cen przyciąga nowych nabywców. SlS
Druga, równie ważna, przyczyna działania tego prawa nie jest aż
oczywista: mianowicie, każda obniżka ceny może zachęcić konsument
danego dobra do pewnego zwiększenia zakupów i - co sprowadza się do te
samego - zwyżka ceny może skłonić niektórych z nas do kupowania mnie'
Dlaczego wielkość mojego popytu ma tendencję do spadku przy wzróść'
ceny? Dwie są główne tego przyczyny. Po pierwsze, kiedy cena jakiegoś
dobra rośnie, naturalnie staram się je zastąpić innymi dobrami (na przykład
wołowinę kurczakiem albo węgiel ropą). Po drugie, kiedy jakaś cena rośnie
konstatuję, że w pewnym sensie jestem uboższy niż dawniej; a wobec tego
skoro czuję się uboższy i mój dochód realny jest niższy, rzecz jasna,
zmniejszę konsumpcję w przypadku "normalnych" dóbr.
Oto przykład, pokazujący, że będę kupować większe ilości danego dobra w miarę, jak będzie ono występować w większej obfitości, a jego cena będzie spadać. Kiedy woda jest bardzo droga, kupuję jej tylko tyle, ile mi potrzeba do picia. Kiedy jej cena spada, nabywam ją także do mycia. Przy cenach jeszcze niższych stosuję ją także do innych celów. I wreszcie, kiedy woda staje się naprawdę bardzo tania, podlewam grządki i używam jej obficie do wszelkich możliwych celów.
U podstaw krzywej popytu. Rysując krzywą popytu, koncentrujemy się na zależności między ilością a ceną. Ale niewątpliwie na popyt wpływają i czynniki inne poza ceną. Samochody i fistaszki są sprzedawane mniej więcej po tej samej cenie za funt, jednakowoż Amerykanie na samochody wydają nieprów-nanie więcej niż na fistaszki. Czemu?
Oprócz ceny danego dobra, istnieją cztery inne ważne czynniki wyznaczające krzywą popytu. Najważniejszym jest zapewne przeciętny dochód konsumentów. Bogate narody czy zamożniejsze rodziny kupują prawie wszystkiego więcej aniżeli narody czy rodziny ubogie - więcej samochodów i fistasz-ków, więcej pszenicy i masła.
Po drugie, na wielkość popytu przy każdej danej cenie wyraźnie wpływa wielkość rynku, tj. liczba gospodarstw domowych dokonujących zakupów. Jeżeli inne czynniki pozostają bez zmiany, podwojenie liczby konsumentów wywoła w przybliżeniu podwojenie wielkości popytu-Dwadzieścia pięć milionów mieszkańców Kalifornii przypuszczalnie kupuje około 25 razy więcej samochodów i fistaszków niż l milion mieszkań-

Rhode Island. (Niezupełnie, bo w Kalifornii inne czynniki nie
bez zmiany.)
poz�i>iaj'!rzecje5 na krzywą popytu będą wywierać wpływ cena i stopień 'ci innych dóbr, zwłaszcza tych, które są dobrymi substytutami dost?Pn zez nas dobra. Nowy Jork ma najniższą spośród wszystkich badaneg samochodów na jednego mieszkańca, częściowo ze względu na Stan�" i gęstość sieci transportu publicznego w nowojorskim City. Ludzie tanios ^ ogrzewają mieszkania naftą, a w Teksasie gazem ziemnym głównie � że w Nowej Anglii ropa jest stosunkowo tańsza, w Teksasie zaś
ZMS goniec, poza wszystkimi tymi czynnikami obiektywnymi jest cały czynników subiektywnych, zwanych gustami albo preferencjami. Gusty odzwierciedlać autentyczne potrzeby (płynów, soli, ciepła i miłości). Mogą one obejmować również sporą ilość potrzeb sztucznie wykreowanych (chęć na gatunek papierosów, jaki palą kowboje, lub ten typ aut sportowych, w których pokazują się gwiazdy telewizji). Może w nich znaczną rolę odgrywać element tradycji, i dlatego wołowina króluje w Ameryce, ale w Indiach jest absolutnym tabu, natomiast meduzy w curry są przysmakiem w Japonii. Chociaż więc w tym rozdziale koncentrujemy się głównie na cenie jako czynniku doprowadzającym do równowagi między podażą i popytem, nie powinniśmy tracić z oczu faktu, że u podstaw krzywej popytu leżą także owe inne czynniki1.
Przesunięcie krzywej popytu. Jak zobaczymy, krzywe popytu przesuwają się, tj. zmieniają swe położenie w miarę upływu czasu. Pozostają one nieruchome wyłącznie w podręcznikach.
Dlaczego krzywe popytu przesuwają się? Dlatego, że przesunięciom ulegają omawiane powyżej pozacenowe determinanty popytu. Przykład: jakie są możliwe przyczyny przesunięcia, które się dokonało w popycie Amerykanów na samochody w okresie od 1950 do 1985 r.? Po pierwsze, przeciętny dochód realny Amerykanów prawie się podwoił, a wyższe dochody umożliwiły wzrost popytu na samochody. Po drugie, liczba dorosłych wzrosła prawie o połowę, co zwiększyło liczbę potencjalnych kierowców. Po trzecie, generalnie po-groszyła się dostępność alternatywnych form transportu (autobus, trolejbus, tramwaj). Jeżeli zaś chodzi o gusty, któż to potrafi powiedzieć?
Ostatecznym rezultatem wszystkich tych zmian czynników pozacenowych y o silne przesunięcie krzywej popytu na samochody na prawo.
^ Jakkolwiek najważniejszymi determinantami popytu są - oprócz ceny - te cztery czynniki, p. zczeżólnych dóbr w grę wchodzi wiele innych: opady deszczu dla parasoli, grubość . " y śnieżnej dla nart, temperatura wody dla desek surfingowych, klimat dla urządzeń i klimatyzacyjnych.

Ekonomia t. l


Aby się upewnić, że zrozumieliśmy sens przesunięcia krzywej wyobraźmy sobie, że wzrósł popyt na pszenicę, co zostało wywołane wyra nym wzrostem dochodów indywidualnych. Spróbujmy wykazać, że fakt t* przesuwa całą krzywą popytu na rys. 4.1 na prawo, a tym samym w gór" wykreślimy tę nową krzywą popytu i dla odróżnienia jej od starej krzywej L/j określimy ją jako D'D'. Zauważmy, iż taki wzost popytu oznacza, że każdej cenie będzie teraz kupowana większa ilość pszenicy niż dawniej; to sprawdzić, odczytując uważnie liczby odpowiadające punktom na nowe krzywej i wypełniając w towarzyszącej rysunkowi tablicy nową kolumnę n (Sprawdźcie sami: czy łagodna zima przesunie krzywą DD na olej opałowt w lewo czy w prawo? Dlaczego? A jakie będą skutki znacznej zwyżki cen ropy dla popytu na węgiel? A co się stanie z krzywą popytu na krótkie spódniczki jeżeli Calvin Klein ogłosi, że w tym roku modne są spódnice długie?)
Funkcja podaży i krzywa podaży
Przejdźmy teraz od popytu do podaży. Funkcja popytu wiązała ^ rynkowe z ilością dobra, jaką chcą kupić konsumenci. Jak definiujem "krzywą podaży"?
Funkcją podaży albo krzywą podaży nazywamy zależność między ceną rynkową jakiegoś dobra a tą jego ilością, jaką gotowi są dostarczyć producenci.
Tablica przy rys. 4.2 przedstawia funkcję podaży pszenicy, wykres zaś wyraża tę zależność w postaci krzywej podaży. W odróżnieniu od opadającej krzywej popytu, krzywa podaży pszenicy SS normalnie rośnie ku prawej stronie.
Przy wyższej cenie pszenicy rolnicy zabiorą pewien obszar spod uprawy kukurydzy i przeznaczą go pod uprawę pszenicy. Ponadto każdy farmer może sobie teraz pozwolić na ponoszenie kosztów dodatkowych nawozów, dodatkowej pracy, dodatkowych maszyn, a nawet stać go na to, by uprawiać dodatkowe ilości pszenicy na gorszych gruntach. Wszystko to prowadzi do zwiększenia produkcji pszenicy w związku z ofertą wyższych cen.
Jak zobaczymy w części czwartej, prawo malejących przychodów jest jedną z ważnych przyczyn, dla której krzywa podaży rośnie. Jeżeli jakieś społeczeństwo chce mieć więcej wina, będzie musiało stosować co-; raz więcej siły roboczej na tej samej ograniczonej powierzchni nachylonych stoków nadających się do produkcji winorośli. Każdy kolejny! nowy pracownik będzie - zgodnie z prawem malejących przychodów -dodawać stopniowo coraz mniejsze przyrosty produktu; wobec tego niezbędny koszt osiągnięcia dodatkowej jednostki będzie musiał rosnąć. (Jak wykażemy później, koszty i przychody są to dwie strony jednego i tego samego medalu.)


Krzywa podaży

P S

5



FUNKCJA PODAŻY PSZENICY _ 4

/







OJ







(D

(2)

N 01







Cena

Wielkość podaży

E^







(w dol.

(min buszli

o
N







za 1 buszel)

miesięcznie)

0 ?







P

O

T) *�











ł





A

5

18

O c 1 t

Y



B

4

16






C

3

12







D

2

7

n

_l -- l l l l -- LI 1 1 l l l l l l l l l l J ________ Q





1

0

5 10 15 20



E





Ilość (min buszli miesięcznie)

Rys. 4.2. Krzywa podaży wyraża zależność między ceną a wytwarzaną ilością

Tabela dla każdej ceny podaje ilość, którą producenci zamierzają dostarczyć na rynek.

Wykres przedstawia zaczerpnięte z tabeli pary liczb (P, O) jako odpowiednie punkty. Przeprowadza-

jąc przez te punkty gładką krzywą, otrzymujemy wznoszącą się ku górze krzywą podaży SS.

U podstaw krzywej podaży. Podobnie jak przedtem wejrzeliśmy w podstawy krzywej popytu, by poznać jej główne determinanty, tak teraz przypatrzmy się siłom działającym poza krzywą podaży. Procesem wyznaczania krzywych podaży na pszenicę i inne produkty będziemy się zajmować w części czwartej, tak że tu zaledwie dotkniemy tego zagadnienia.
Przypomnijmy sobie, że dobra są dostarczane przez firmy, tj. przedsiębiorstwa. Konkurencyjne przedsiębiorstwa dostarczają dóbr nie dla własnej Przyjemności ani z altruzimu, ale dla zysku. Sugeruje to, że dają one większą ilość pszenicy wtedy, kiedy jej ceny są wyższe, gdyż jest to bardziej opłacalne; i odwrotnie, kiedy cena pszenicy spada zbyt nisko, poniżej kosztu produkcji, P� prostu pozwolą leżeć odłogiem polom pszenicy albo może zaczną na nich uPrawiać soję.
Istnieje zatem jeden główny czynnik leżący u podstaw krzywej podaży: ^oszt produkcji. Dlaczego? Jak wyjaśniliśmy wyżej, przedsiębiorstwa zwięk-
2ają podaż aż do punktu, od którego począwszy uprawa pszenicy (czy np. Produkcja butów) staje się nieopłacalna. Wobec tego wszystko, co obniża
oszt produkcji, najprawdopodobniej przesunie krzywą podaży na prawo
^ dół; a to, co koszt podwyższa, w lewo i w górę.

Aby się upewnić, że zrozumieliśmy sens przesunięcia krzywej popvt wyobraźmy sobie, że wzrósł popyt na pszenicę, co zostało wywołane wyra'' nym wzrostem dochodów indywidualnych. Spróbujmy wykazać, że fakt przesuwa całą krzywą popytu na rys. 4.1 na prawo, a tym samym w PO " wykreślimy tę nową krzywą popytu i dla odróżnienia jej od starej krzywej n* określimy ją jako D'D'. Zauważmy, iż taki wzost popytu oznacza, że każdej cenie będzie teraz kupowana większa ilość pszenicy niż dawniej; moż to sprawdzić, odczytując uważnie liczby odpowiadające punktom na nów � krzywej i wypełniając w towarzyszącej rysunkowi tablicy nową kolumnę n (Sprawdźcie sami: czy łagodna zima przesunie krzywą D D na olej opało\w w lewo czy w prawo? Dlaczego? A jakie będą skutki znacznej zwyżki cen ropy dla popytu na węgiel? A co się stanie z krzywą popytu na krótkie spódniczki jeżeli Calvin Klein ogłosi, że w tym roku modne są spódnice długie?)
Funkcja podaży i krzywa podaży
Przejdźmy teraz od popytu do podaży. Funkcja popytu wiązała ceny rynkowe z ilością dobra, jaką chcą kupić konsumenci. Jak definiujemy "krzywą podaży"?
Funkcją podaży albo krzywą podaży nazywamy zależność między ceną rynkową jakiegoś dobra a tą jego ilością, jaką gotowi są dostarczyć produ-J cenci.
Tablica przy rys. 4.2 przedstawia funkcję podaży pszenicy, wykres zaś wyraża tę zależność w postaci krzywej podaży. W odróżnieniu od opadającej krzywej popytu, krzywa podaży pszenicy SS normalnie rośnie ku prawej stronie.
Przy wyższej cenie pszenicy rolnicy zabiorą pewien obszar spod uprawy kukurydzy i przeznaczą go pod uprawę pszenicy. Ponadto każdy farmer może sobie teraz pozwolić na ponoszenie kosztów dodatkowych nawozów, dodatkowej pracy, dodatkowych maszyn, a nawet stać go na to, by uprawiać dodatkowe ilości pszenicy na gorszych gruntach. Wszystko to prowadzi do zwiększenia produkcji pszenicy w związku z ofertą wyższych cen.
Jak zobaczymy w części czwartej, prawo malejących przychodów jest jedną z ważnych przyczyn, dla której krzywa podaży rośnie. Jeżeli jakieś społeczeństwo chce mieć więcej wina, będzie musiało stosować coraz więcej siły roboczej na tej samej ograniczonej powierzchni nachy' lonych stoków nadających się do produkcji winorośli. Każdy kolejny nowy pracownik będzie - zgodnie z prawem malejących przychodów -dodawać stopniowo coraz mniejsze przyrosty produktu; wobec tego niezbędny koszt osiągnięcia dodatkowej jednostki będzie musiał rosnąć. (Jak wyliżemy później, koszty i przychody są to dwie strony jednego i tego sarnę?0 medalu.)


Krzywa podaży

P S

5

p

FUNKCJA PODAŻY PSZENICY _ 4

/

_ ------------



OJ





r - --

(D

(2)

N IP







Cena

Wielkość podaży

E3







(w dol.

(min buszli

D N







za 1 buszel)

miesięcznie)

~o 7







P

O

�o ' ł

X



A

5

18

0 c 1 C





B

4

16

(U l
o

s



C

3

12







D

2

7

g

. l l l l l -- l l 1 1 l l l l t l l 1 1 1 J ________ Q





1

0

5 _ 10 15 20



E





Ilość (min buszli miesięcznie)

Rys. 4.2. Krzywa podaży wyraża zależność między ceną a wytwarzaną ilością

Tabela dla każdej ceny podaje ilość, którą producenci zamierzają dostarczyć na rynek.

Wykres przedstawia zaczerpnięte z tabeli pary liczb (P, O) jako odpowiednie punkty. Przeprowadza-

jąc przez te punkty gładką krzywą, otrzymujemy wznoszącą się ku górze krzywą podaży SS.



U podstaw krzywej podaży. Podobnie jak przedtem wejrzeliśmy w podstawy krzywej popytu, by poznać jej główne determinanty, tak teraz przypatrzmy się siłom działającym poza krzywą podaży. Procesem wyznaczania krzywych podaży na pszenicę i inne produkty będziemy się zajmować w części czwartej, tak że tu zaledwie dotkniemy tego zagadnienia.
Przypomnijmy sobie, że dobra są dostarczane przez firmy, tj. przedsiębiorstwa. Konkurencyjne przedsiębiorstwa dostarczają dóbr nie dla własnej przyjemności ani z altruzimu, ale dla zysku. Sugeruje to, że dają one większą ilość pszenicy wtedy, kiedy jej ceny są wyższe, gdyż jest to bardziej opłacalne; i odwrotnie, kiedy cena pszenicy spada zbyt nisko, poniżej kosztu produkcji, PO prostu pozwolą leżeć odłogiem polom pszenicy albo może zaczną na nich uprawiać soję.
Istnieje zatem jeden główny czynnik leżący u podstaw krzywej podaży: Oszt Produkcji. Dlaczego? Jak wyjaśniliśmy wyżej, przedsiębiorstwa zwięk-aJą podaż aż do punktu, od którego począwszy uprawa pszenicy (czy np.
ukcja butów) staje się nieopłacalna. Wobec tego wszystko, co obniża Produkcji, najprawdopodobniej przesunie krzywą podaży na prawo
�*; a to, co koszt podwyższa, w lewo i w górę.

Co może obniżyć koszty produkcji i przesunąć krzywą podaży w praw Taki będzie na pewno skutek postępu technicznego. Nowe wysokopien�' nasiona, sprawniejsze traktory, lepszy program rotacji upraw - wszystko ' prowadzi do obniżenia kosztów produkcji farmera Smitha i przesunięcia je � krzywej podaży na prawo i w dół.
Podobnie, gdy technika i technologia nie uległy zmianie, ale zmieniły � ceny nakładów (albo podatki czy subsydia), wywołałoby to przesunie ^ krzywej podaży. Dlatego też kiedy w okresie depresji płace albo ceny paliw hl nawozów sztucznych spadają, wywołuje to przesunięcie krzywej podaży ps? nicy w dół i na prawo.
Jakkolwiek koszty produkcji są kluczowym elementem wpływającym n przesunięcia krzywych podaży w długich okresach, w poszczególnych okre sach mogą w grę wchodzić inne przyczyny. Jeżeli na przykład, nastąpi monopolizacja rynku, efektem będzie podwyższenie cen dla każdego poziomu produkcji. W niektórych przypadkach na krzywą podaży mogą wpływać ceny innych dóbr; jeżeli ceny kukurydzy pójdą w górę, farmer może obrócić grunty pod jej produkcję, a krzywa podaży pszenicy przesunie się na lewo. Także i pogoda może wywierać drastyczny wpływ na zbiory w rolnictwie, a tym samym na krzywe podaży.
Przesunięcie krzywej podaży. Krzywe podaży są równie ruchliwe jak krzywe popytu. Jak przedstawić przesunięcie krzywej podaży? Oznacza ono zmianę wielkości podaży dostarczanej przy każdej konkretnej cenie. Przypuśćmy, że odkryto rewelacyjną odmianę pszenicy, pozwalającą obniżyć koszty jej produkcji. Co się stanie z podażą? Krzywa podaży przesunie się w dół. Zaznaczmy przesunięcie krzywej podaży w dół na rys. 4.2. W odniesieniu do rosnącej krzywej podaży zmiana taka oznacza, że nowa krzywa S'S' przesunie się w prawo i w dół (nie zaś w prawo i w górę, jak w przypadku przesunięcia opadającej krzywej popytu). Ażeby sprawdzić, czy S'S' wyraża wzrost podaży, wypełnij nową kolumnę w tablicy, uważnie odczytując ilości odpowiadające punktom w nowym wykresie.
(A oto parę "zagadek", służących wypróbowaniu waszego zrozumienia przesunięć krzywej podaży. Co się stanie z krzywą podaży ropy naftowej, jeżeli jakiś nowy wynalazek umożliwi tanią eksploatację szybów ropy z porzuconych już otworów wiertniczych? Co się stanie z krzywą podaży pszenicy w razie klęski suszy? Co się stanie z podażą baraniny, jeżeli cena wełny spadnie?)
Równowaga podaży i popytu
Możemy teraz połączyć analizę podaży i popytu, aby się dowiedzie0' w jaki sposób wyznaczana jest cena na rynku konkurencyjnym. Będziemy poszukiwać ceny równowagi, czyli ceny równoważącej popyt i podaż.

'wnowagi ceny rynkowej dochodzi przy tych cenach i ilościach,
^�- f h działające na rynku siły równoważą się. Przy takiej ilości i cenie
przy który kupić nabywcy, akurat równa się tej, którą chcą sprzedać
ilość, k o wQkec teg0 ani cena, ani ilość nie przejawiają żadnej tendencji
sprzedawcy, ^ , czynnik spowoduje przesunięcie krzywych popytu
do zmian o' y
i podaży.)
W jaki sposób podaż i popyt wyznaczają cenę rynkową i ilość
5 10 A 15 20
Ilość (w min buszli miesięcznie)
FUNKCJA PODAŻY l POPYTU NA PSZENICĘ


(1)

(2)

(3)





Możliwe

Popyt

Podaż

(4)



ceny

(min

(min

Presja



w dol. za

buszli

buszli

na cenę



1 buszel)

mieś.)

mieś.)



A B

5 4

9 10

18 l 16 ł

w dół
w dół *

C

3

12

12

neutralna

D

2

15

7

w górę f

E

1

20

0

w górę |

Rys. 4.3. Cena równowagi jest wyznaczona przez punkt przecięcia, kiedy podaż i popyt są sobie równe
Jedynie przy cenie równowagi 3 dol., figurującej w trzecim wierszu, wielkość podaży będzie dokładnie równa ilości popytu. Na wykresie cenę równowagi pokazuje punkt C, gdzie ilość oferowana akurat pokrywa popyt. Przy P niższej występują niedobory, bo wielkość podaży jest mniejsza od wielkości popytu; konkurencyjny przetarg o cenę pchnie cenę w górę, jeśli jest ona mniejsza niż 3 dol. Kiedy P kształtuje się powyżej ceny równowagi, nadwyżka produkcji zepchnie P z powrotem do 3 dol.
Posługując się tablicą obok rys. 4.3, możemy się przekonać, w jaki sposób wyznaczana jest cena równowagi rynkowej.
Dotychczas uważaliśmy, że wszystkie ceny są możliwe. Mówiliśmy: "Jeżeli cena wynosi tyle a tyle, sprzedaż Q wyniesie tyle a tyle; jeżeli P jest takie a takie, Q będzie takie a takie; i tak dalej". Do jakiego poziomu jednak ceny rzeczywiście �jdą? I ile wtedy zostanie wytworzone i skonsumowane? Na pytanie to nie może nam odpowiedzieć sama funkcja podaży. Nie uczyni tego również sama funkcja P�Pytu. Odpowiedź zależy od wzajemnego oddziaływania podaży i popytu.

f Aroomy to, co robi kierujący aukcją, to znaczy zastosujmy metodę p j| i błędów. Czy sytuacja A z tablicy na rys. 4.3, kiedy to pszenicę sprzedaje po 5 dol. za jeden buszel, może się utrzymać przez jakiś okres? Odpowi^ brzmi zdecydowanie: nie. Przy cenie 5 dol. wytwórcy będą co miesiąc dosta czać na rynek 18 (milionów) buszli (kolumna 3). Ale popyt ze strony ]f0 sumentów wyniesie tylko 9 (milionów) buszli miesięcznie (kolumna 2). n0�" dostarczana przy cenie 5 dol. jest większa od ilości zapotrzebowanej. Kie/ zapasy pszenicy zaczną się spiętrzać, konkurencyjni sprzedawcy obniżą niec cenę. Wobec tego, jak pokazuje kolumna 4, cena zacznie przejawiać tendencj spadkową.
Żeby to lepiej zrozumieć, przyjrzyjmy się punktowi D, w którym cena wynosi tylko 2 dol. za l buszel. Czy ta cena może się utrzymać? I znowu, na pewno nie, gdyż z porównania kolumn 2 i 3 wynika, że przy tej cenie konsumpcja przewyższy produkcję. Magazyny zaczną się opróżniać; zawiedzeni nabywcy, którzy nie mogą dostać pszenicy, skłonni będą oferować więcej, niż wynosi dotychczasowa zbyt niska cena. Tę oddolną presję na P ilustruje skierowana w górę strzałka w kolumnie 4.
Moglibyśmy tego rodzaju próby przeprowadzić także w odniesieniu do innych cen, ale odpowiedź jest już oczywista.
Cena równowagi ustala się przy tym poziomie, przy którym ilości dobra chętnie dostarczane równają się ilościom chętnie kupowanym. Na rynku konkurencyjnym taka cena równowagi musi odpowiadać punktowi przecięcia | krzywych podaży i popytu.
Jedynie w punkcie C przy cenie wynoszącej 3 dol. wielkość popytu konsmentów, 12 (milionów) buszli miesięcznie, jest dokładnie równa wielkości podaży dostarczanej przez producentów, 12 (milionów). Przy cenie 3 dol. cena jest w równowadze, zupełnie tak jak pływająca w szklance mrożonej herbaty kostka lodu znajduje się w równowadze, bo nie przejawia żadnej tendencji: ani do wpływania na wierzch, ani do pogrążenia się głębiej. (Oczywiście, taka stacjonarna cena nie zawsze zostaje osiągnięta od razu. Zanim cena ostatecznie ustali się na poziomie równowagi, może upłynąć pewien wstępny okres prób i błędów, oscylacji wokół właściwego poziomu.)
Tę właśnie równowagę ukazuje w formie graficznej diagram na rys. 4.3, na którym krzywe podaży i popytu zestawiliśmy w jednym wykresie. Przecinają się one w jednym tylko punkcie C, wyrażającym równowagę popytu i podaży przy cenie P i ilości Q.
Przy wyższej cenie linia pozioma odpowiada nadwyżce wielkości podaży nad wielkością popytu. Strzałki skierowane w dół pokazują, jaki będzie kierunek zmiany ceny w następstwie wystąpienia nadwyżki podaży. Przy cenie niższej od ceny równowagi wynoszącej 3 dol. linia pozioma wskazuje niedobór. Teraz wielkość popytu przewyższa wielkość podaży. W konsekwencji presja nadwyżki popytu każe nam skierować strzałki w górę, by w ten sposób oddać

w górę" wywieraną na cenę. Jedynie w punkcie C przeciwstawne siły presje " . ^ . mamy możliwą do utrzymania cenę stacjonarną. Taka jest treść teorii podaży i popytu.
Efekt przesunięcia krzywej podaży lub krzywej popytu
Aoarat krzywych podaży i popytu może dać nam o wiele więcej niż samo
Iko określenie ceny i ilości w równowadze; możemy się nim posłużyć, aby się
!f wiedzieć, jaki wpływ na P i Q wywierają zmiany warunków ekonomicz-
Kluczem do zrozumienia wpływu tych zmian jest przesunięcie krzywej odaży lub krzywej popytu. Wyżej rozważaliśmy czynniki pozacenowe ukryte
za naszymi krzywymi. Kiedy się zmieniają dochód albo gusty, krzywa popytu � przesuwa; krzywą podaży przesuwa zmiana kosztów lub warunków atmo-
sferycznych. Znaczenie podaży i popytu polega na tym, iż dowiadujemy się,
w jaki sposób zmienne siły ekonomiczne przesuwają krzywe podaży czy
popytu i w ten sposób wpływają na ceny i ilości.
Przesunięcie podaży. Gregory King, pisarz angielski żyjący w XVII w., zauważył, że kiedy zbiory są złe, żywność drożeje. Kiedy żywności jest pod dostatkiem, rolnicy uzyskują niższe ceny. Zobaczmy, czy przyglądając się temu, co się dzieje na naszych wykresach, potrafimy wytłumaczyć to spostrzeżenie.
Utrzymywanie się pogody niekorzystnej dla zbiorów sprawia, że zmniejsza się wielkość podaży oferowanej przez rolników przy jakiejkolwiek bądź cenie rynkowej; a zatem krzywa podaży przesuwa się na lewo. Ilustruje to lewa strona wykresu 4.4, gdzie krzywa podaży przesunęła się z SS do S'S'. Ale krzywa popytu nie przesunęła się; bez względu na to, czy w stanie Iowa leje czy jest sucho, jestem równie głodny.
Co się dzieje na rynku pszenicy? Nowa krzywa S'S' przecina dotychczasową krzywą popytu w punkcie E', leżącym powyżej starego punktu równowagi E' i na lewo od niego. Stało się mianowicie tak, że przy starej cenie P było za mało pszenicy, by zaspokoić popyt konsumenta. Wobec tego cena wzrosła, wywołując zwiększenie wielkości podaży i zmniejszenie wielkości popytu; ostatecznie przy nowej cenie równowagi wielkości popytu i podaży znowu są równe.
A zatem złe zbiory (albo jakiekolwiek przesunięcie krzywej SS w lewo) podwyższa ceny i - zgodnie z prawem opadającej krzywej popytu - obniża Q.
Przypuśćmy teraz, że dzięki dobrej pogodzie lub tanim nawozom sztucznym albo też pojawieniu się nowej, "cudownej", odmiany pszenicy podaż wzrosła. Narysujemy krzywą S" S" wraz z nową równowagą E" oraz z niższą ceną P i wyższą ilością Q.

(b) Przesunięcie popytu
p D fl' c
<"'
L.
(o) Przesunięcie podaży
\ \
D'
Ilość
Rys. 4.4. Jeżeli krzywa podaży albo krzywa popytu przesunie się, cena równowagi się zmieni
(a) W razie przesunięcia krzywej podaży w lewo, przy poprzedniej cenie wystąpiłyby niedobory. Cena będzie szła w górę dopóty, dopóki wielkość podaży i popytu nie zrównają się w nowym punkcie równowagi E', (b) W razie przesunięcia krzywej popytu powstaje nadwyżka popytu. Cena będzie szła w górę, w miarę jak punkt równowagi ceny i ilości przesuwa się w górę do E".
Przesunięcie popytu. Naszym aparatem możemy się również posłużyć do przebadania wpływu sił zmieniających popyt. Przypuśćmy, że nastąpił gwałtowny wzrost dochodów rodzinnych, tak że każdy pragnie więcej pszenicy. Wykres po prawej stronie rys. 4.4 wyraża to jako "przesunięcie popytu". W tym przypadku, przy każdej P konsumenci stwarzają popyt na większą ilość pszenicy. Wobec tego krzywa popytu przesuwa się na prawo, z DD do D'D'.
W efekcie, przy starej cenie pojawia się niedobór pszenicy. Cena i ilość równowagi muszą zatem przesunąć się wyżej, z E do E", na wykresie (b). Dlaczego? Dlatego, że po przesunięciu krzywej popytu przy starej cenie popyt konsumentów jest większy od podaży oferowanej przez wytwórców., Pojawiają się niedobory. Zaczyna się pogoń za pszenicą. Ceny są licytowane -coraz wyżej, aż wreszcie w punkcie E" podaż i popyt znów znajdą si? w równowadze.
A zatem, siły wywierające wpływ na popyt konsumentów - dochody, liczba ludności, ceny dóbr substytucyjnych, gusty - powodują przesunięcie się krzywej popytu oraz wpływają na cenę i ilość w stanie równowagi.

Trzy pułapki
po
się tu zatrzymać, aby rozważyć trzy źródła nieporozumień doty-h odaży i popytu. Łamali sobie nad nimi głowy studenci w każdym cyc P punjft pierwszy wiąże się z faktem, że przy rysowaniu funkcji czy kolem .^ zawsze podkreśla się z naciskiem, iż "inne rzeczy muszą ać bez zmiany". Punkt drugi dotyczy różnicy między ruchami krzy-PoZ^Saruchami dokonującymi się wzdłuż krzywych. Punkt trzeci - to sprawa WyCyzyjnego znaczenia równości popytu i podaży w równowadze.
Inne rzeczy bez zmiany". Ażeby skonstruować funkcję popytu na pszeni-aiiieniamy jej cenę i obserwujemy, co by się stało z ilością kupowaną ^'każdym takim okresie, w którym nie dopuszczamy do zmiany żadnych \n\ch czynników, które mogłyby zaklócić nasz eksperyment. 1 Mówiąc konkretnie, oznacza to, że zmieniając cenę P pszenicy, nie winniśmy równocześnie wprowadzać zmian w dochodach rodzinnych, OTian w cenach dóbr konkurencyjnych (na przykład kukurydzy), ani w ogóle robić czegokolwiek, co by wywoływało ewentualnie przesunięcie krzywej popytu na pszenicę. Dlaczego? Dlatego, że - podobnie jak każdy badacz, który chce wyodrębnić skutki jednej określonej przyczyny - musimy się starać, by zmieniać tylko jeden czynnik na raz.
To prawda, w ekonomii nie możemy przeprowadzać kontrolowanych eksperymentów w laboratorium. Dokonując statystycznych obserwacji wielkości ekonomicznych, rzadko jesteśmy w stanie zapewnić niezmienność pozostałych czynników. To ograniczenie możliwości empirycznego eksperymentowania w ekonomii sprawia, że tym ważniejsza staje się jasność naszego logicznego rozumowania, tak abyśmy mogli rozpoznać i oszacować istotne tendencje - taki jak na przykład wpływ P na popyt Q - w sytuacji, gdy na przedstawiony stan rzeczy wpływają równocześnie jakieś inne tendencje.
Przypadek przesunięcia popytu ukazany na rys. 4.4 (b) może posłużyć jako ilustracja częstego błędu logicznego, wynikającego z nieprzestrzegania tej oto reguły: przy definiowaniu krzywej popytu musimy zakładać, że wszystkie czynniki poza ceną pozostają bez zmian.
Przypuśćmy, że krzywa podaży przesuwa się tylko trochę albo w ogóle się nie przesuwa. Załóżmy jednak, że krzywa popytu przesuwa się w górę do D' D' w "dobrych" czasach, kiedy miejsca pracy są w obfitości, a ludzie dysponują dochodami na zakup większej ilości pszenicy. I przypuśćmy, że w bardziej depresyjnej fazie cyklu koniunkturalnego popyt zawsze przesuwa się w dół do "� A teraz weźmy kawałek papieru milimetrowego i nanieśmy rzeczywiste obserwacje rynku pszenicy.
W okresach ożywienia zarejestrujemy punkt równowagi w E', zaś "złych" czasach - punkt równowagi E. Bierzemy linijkę i łączymy ze sobą

r
punkty E i E" na rysunku 4.4(b). Następnie oświadczamy: "Dowiodłem l fałszywości prawa opadającej krzywej popytu; bo przecież kiedy P było I wysokie, wysokie również było Q, jak to widać w punkcie E". Kiedy zaś P spadło, zamiast zwiększenia się Q w rzeczywistości nastąpiło obniżenie Q, jak to widać w punkcie E. Moja prosta linia łącząca E i E" oznacza rosącą, nie zaś opadającą, krzywą popytu. A zatem dowiodłem fałszywości podstawowego prawa ekonomicznego.
Niestety, z rozpaczą odkryjemy, że złamana została jedna z kardynalnych reguł teorii ekonomii: "inne rzeczy" nie pozostawały nie zmienione. Podobnie jak człowiek, który głosi, że Floryda, raj emerytów, ma klimat niezdrowy, ponieważ stopa umieralności w tym stanie jest bardzo wysoka, pominęliśmy niesłychanie ważną zmienną. Równocześnie ze wzrostem P "inne rzeczy" nie pozostały bez zmiany; przeciwnie, wzrosły także i dochody. Wynikającą ze wzrostu P tendencję przyhamowania zakupów przesłoniła i zdominowała tendencja przeciwna - rosnące dochody zwiększyły poziom zakupów.
Dlaczego jest to przykład błędnego zastosowania naukowej metody? Dlatego, że prowadzi do absurdalnych wyników, jak na przykład: "Na podstawie mojego rewolucyjnego dowodu niesłuszności domniemanego prawa opadającej krzywej popytu przewiduję, że w latach, kiedy zbiory są szczególnie duże, pszenica sprzedawana będzie nie po niższej, ale raczej po wyższej cenie". Rozumowanie takie nie tylko wiedzie do absurdalnych prognoz, które mogą doprowadzić do bankructwa zarówno spekulanta, jak młynarza; nie uwzględnia ono również innych ważnych zależności ekonomicznych, jak na przykład faktu, że kiedy dochód rodziny rośnie, krzywe popytu na dobra w rodzaju pszenicy będą mieć tendencję do przesuwania się w górę i na prawo.
Ruch wzdłuż krzywych a przesunięcia krzywych. Z problemem "niezmienności innych rzeczy" ściśle się wiąże rozpowszechniony błąd, polegający na myleniu przesunięć krzywych z ruchem wzdłuż krzywych. Kiedy analizuje się jakiś problem, trzeba bardzo uważać, aby nie pomylić wzrostu popytu (przez co rozumiemy przesunięcie całej krzywej popytu na prawo) ze zwiększeniem wielkości popytu (ilości, jaką ludzie chcą kupić w rezultacie przejścia do niższej ceny na tej samej krzywej popytu).
Wzrost popytu czy podaży oznacza przesunięcie krzywej popytu lub krzywej podaży. Danych punkt na krzywej popytu wyraża "ilość nabywaną" lub "wielkość popytu" przy pewnej określonej cenie.
I tak, wzrost podaży (czyli przesunięcie krzywej podaży na prawo) doprowadzi do wzrostu wielkości popytu w następstwie spadku ceny; jest to ruch wzdłuż danej krzywej popytu, nie zaś przesunięcie krzywej popytu.
Zobaczmy, na czym polega to rozróżnienie, analizując następujące błędne rozumowanie: "Złe zbiory nie zawsze podwyższają cenę. Na początku cena

nioże wzrosnąć. Ale wyższa cena wywoła zmniejszenie popytu. Obniżony popyt zaś sprawi, że cena znów spadnie. Wobec tego ostatecznie wcale nie jest rzeczą pewną, czy złe zbiory rzeczywiście podwyższą cenę pszenicy"-
Cóż można na ten temat powiedzieć? Mamy tu przykład zdradliwości słów. Jedno z pięciu zdań w tym rozumowaniu jest błędne, bo słowa "popyt" użyto błędnie. W trzecim zdaniu używaliśmy słowa "popyt" w znaczeniu wielkość popytu" (kupowanej ilości), myląc w ten sposób poruszanie się wzdłuż danej krzywej z przesunięciem krzywej popytu. Prawidłowo sformułowane stwierdzenie powinno brzmieć następująco.
Złe zbiory wywołają podwyżkę ceny, gdy przesunięcie krzywej podaży na lewo podwyższy cenę równowagi pszenicy. Wyższa cena równowagi wywoła zmniejszenie wielkości popytu, gdy konsumenci będą się przenosić w górę opadającej krzywej popytu. Ponieważ jednak nie nastąpiło żadne przesunięcie krzywej popytu, nie ma powodu oczekiwać, aby cena spadła w rezultacie zmniejszania się wielkości popytu.
Znaczenie pojęcia równowagi. Ostatnia pułapka jest bardziej delikatnej natury, mniej prawdopodobna, ale nie tak łatwa do ominięcia. Znajdujemy ją w następującym sformułowaniu: "Jak można powiedzieć, że zrównanie podaży i popytu wyznacza pewną określoną cenę równowagi? Bo przecież ostatecznie każda osoba kupuje dokładnie tyle, ile inna osoba sprzedaje. Ilość zakupiona zawsze musi się równać ilości sprzedanej, bez względu na cenę; jeśli już o to chodzi, bez względu na to, czy rynek jest w równowadze czy nie, statystyk rejestrujący Q sprzedane i Q kupione zawsze stwierdzi, że są one z konieczności identyczne, gdyż każda jest innym aspektem dokładnie tej samej transakcji".
Odpowiedź brzmi: "Masz zupełną rację, że ilość sprzedana Q i ilość kupiona Q zarejestrowane przez statystyka muszą być identyczne. Ale istotne pytanie brzmi: przy jakim P ilościom, które konsumenci są skłonni kupować, będą dokładnie odpowiadać ilości, które producenci są skłonni sprzedawać"? Przy tej cenie, przy której istnieje równość między ilościami, jakie zarówno nabywcy, jak i dostawcy planują kupować i sprzedawać, i jedynie przy takiej właśnie cenie równowagi P nie wystąpi żadna tendencja do wzrostu lub spadku ceny.
Przy każdej innej cenie, jak na przykład w przypadku, kiedy P leży powyżej punktu przecięcia podaży i popytu, trywialne jest stwierdzenie, że ilekroć jakieś dobra zmieniają właściciela, tyle razy zachodzi statystyczna tożsamość ilości kupionych i sprzedanych. Ta tożsamość miary w najmniejszym jednak stopniu nie przeczy jednak temu, że przy tak wysokiej cenie dostawcy palą się, żeby sprzedawać więcej, niż nabywcy są skłonni nadal kupować, i że ta nadwyżka planowanej czy pożądanej podaży nad planowa-

l
l(tm)
nym czy pożądanym popytem uruchomi presję w dół na cenę, trwającą aż do chwili, gdy cena ta ostatecznie osiągnie ów poziom równowagi, przy którym obie krzywe przecinają się.
W tym punkcie równowagi, tj. w tym punkcie przecięcia, i tylko w tym punkcie, wszyscy będą ukontentowani: dostawcy, nabywcy, a także cierpliwy statystyk, który zawsze rejestruje równość obserwowanych ilości kupowanych i sprzedawanych".
CO ZDZIAŁAŁY PODAŻ l POPYT: RÓWNOWAGA OGÓLNA
Gdyż już zobaczyliśmy, jak działa mechanizn podaży i popytu, sporządźmy inwentarz tego, czego dokonano. W społeczeństwie dobra rzadkie zostały rozdzielone między możliwych użytkowników. Kto dokonał tego rozdziału? Komisja planowania? Jakiś urząd? Ależ nie. Dokonał tego mechanizm na rynku konkurencyjnym. Był to przypadek "racjonowania dokonywanego za pomocą portmonetki".
O tym, dla kogo zostały przeznaczone dobra, częściowo przesądziło to, kto był skłonny za nie zapłacić. Jeśli dysponowałeś "głosami pieniężnymi", dostałeś pszenicę. Jeżeli ich nie miałeś, musisz się bez niej obejść. Albo też, jeśli miałeś owe "głosy" pieniężne, ale wolałeś nie wydawać ich na pszenicę, musisz się bez niej obejść. Zaspokojone zostały najintensywniej odczuwane potrzeby lub pragnienia - jeżeli były poparte gotówką!
Równocześnie częściowo udzielono odpowiedzi na pytanie co. Wzrost ceny rynkowej jest sygnałem, którego celem było wywołanie zwiększonej podaży pszenicy - sygnałem, że inne rzadkie zasoby należy przesunąć od zastosowań alternatywnych do produkcji pszenicy.
Za kulisami tego procesu został częściowo rozstrzygnięty także problem jak. Mianowicie, przy obecnie wysokich cenach pszenicy farmerzy mogli sobie pozwolić na kosztowne traktory oraz nawozy sztuczne i wziąć pod uprawę gorsze grunty.
Równowaga współzależna. Dlaczego w opisie sposobu, w jaki rynek konkurencyjny przyczynia się do rozwiązania owych trzech problemów, użyliśmy słowa "częściowo"? Dlatego, że omawiany przez nas rynek pszenicy jest tylko jednym z wielu rynków. Liczy się także i to, co się dzieje na rynkach kukurydzy i żyta; wiele też znaczy, rzecz oczywista, to, co się dzieje na rynkach nawozów sztucznych, pracy i traktorów.
Mechanizm rynkowy rozwiązuje równocześnie problemy co, jak i dla kogo na wielu powiązanych ze sobą rynkach, pozwalając, by krzywe podaży i popytu wyznaczyły wszystkie ceny i wszystkie ilości. Ten zestaw powiązanych ze sobą cen i ilości równowagi składa się na ogólną równowagę rynków, wyznaczoną przez podaż i popyt.

Można by rzec, że istnieje swego rodzaju licytator, działający równocześnie na wielu różnych rynkach - pszenicy, żyta, kukurydzy, nawozów sztucznych i gruntów; pracy, wełny, bawełny, baraniny i jedwabiu sztucznego; obligacji, akcji i kredytów indywidualnych. Każdy rynek dochodzi w końcu do punktu równowagi między podażą i popytem - ustalając ceny pszenicy, żyta, kukurydzy i nawozów sztucznych, a także poziom renty gruntowej, płacy oraz cen wełny, bawełny, baraniny i jedwabiu sztucznego; poziom kursów obligacji i ich oprocentowania, kursów akcji i dochodów z dywidend, a także poziom oprocentowania pożyczek indywidualnych.
Żaden rynek nie jest wyizolowaną wyspą. Kiedy rośnie cena wołowiny (na przykład wskutek wybuchu za granicą choroby racic i pyska), podwyższa to płace miejscowych pastuchów i poganiaczy bydła oraz ceny gruntów potrzebnych do zwiększenia krajowej produkcji wołowiny. Podwyższa to ceny dóbr konkurencyjnych, takich jak baranina, wieprzowina i drób, ku którym zwróci się teraz część popytu. Może to nawet obniżyć płace załogi w barach McDonalda.
Z tego przykładu widać, w jaki sposób nowy układ ogólnej równowagi wzajemnie od siebie uzależnionych rynków rozwiązuje problemy postawione w podstawowej definicji ekonomii. To właśnie za pośrednictwem cen i rynków (1) dokonuje się alokacja zasobów rzadkich, mających różne alternatywne zastosowania - ograniczonych nakładów ziemi i pracy, które mogą przenosić się z jednej gałęzi produkcji do innej i (2) gospodarka osiąga swoje cele, tj. realizuje swoje zadania takie, jakie wynikają z upodobań - do wełny, nylonu, żywności czy mieszkań - tych suwerennych konsumentów, którzy są właścicielami czynników produkcji, zapewniających im dochody, a co za tym idzie "dolarowe głosy" na rynku.
Każdy rynek z osobna, z właściwymi sobie krzywymi podaży i popytu, przyczynia się w jakiejś mierze do powstawania układu cen odpowiadającego równowadze ogólnej. Właśnie za pośrednictwem tego mechanizmu rynkowego gospodarka mieszana rozwiązuje fundamentalne problemy ekonomiczne co, jak i dla kogo.
ROLA KONKURENCJI DOSKONAŁEJ
Krzywe podaży i popytu obowiązują rygorystycznie jedynie na rynku doskonale konkurencyjnym, na którym odbywa się - w ramach zorganizowanej wymiany, rejestrującej transakcje rozlicznych nabywców i sprzedawców ~ przetarg na jakiś typ standardowego dobra.
Przykładem tego - jednym z wielu - jest giełda zbożowa w Chicago. Giełda papierów wartościowych w Nowym Jorku, jakkolwiek nie jest to rynek na dobra i towary, jest rynkiem, na którym w każdym momen-

cię dnia dokonuje się przetarg zwykłych akcji, na przykład General Motors czy IBM.
Stosowane przez ekonomistów krzywe podaży i popytu są ważnymi narzędziami idealizacji zachowań rynków. Krzywe te nie dają dosłownego opisu tego, co się dzieje w każdej chwili na tego rodzaju rynkach, kiedy to maklerzy kręcą się po giełdzie, gwałtownie sygnalizując głosem czy skinieniem ręki swoje propozycje prowadzącym przetarg na każdy rodzaj zboża czy akcji i obligacji. Niemniej jednak w narzędziach, takich jak podaż i popyt, streszcza się istota tego typu zorganizowanej wymiany.
Konkurencja doskonała jako przypadek idealny
Nie trzeba mówić, że warunki konkurencji absolutnie doskonałej są trudne do spełnienia, jak warunki próżni doskonałej w fizyce. Do doskonałości możemy zbliżać się coraz bardziej, ale nigdy nie osiągniemy jej w pełni. Fakt ten jednak nie zmniejsza w znacznym stopniu użyteczności takich wyidealizowanych pojęć. W gruncie rzeczy dla ekonomisty niewiele znaczy to, że faktyczne ceny różnych gatunków pszenicy będą nieco odbiegać od notowanych cen rynkowych. Niewiele też znaczy, że obligacje państwowe są sprzedawane i kupowane nie tyle w sposób formalny, na jakimś jednym miejscu, ile w sposób nieformalny, przez bardzo wiele konkurujących ze sobą firm.
Istotne jest, że po każdej stronie rynku występuje bardzo wielu nabywców i sprzedawców, dobrze poinformowanych o jakości towarów i o cenach oferowanych przez wszystkich innych, nie mających żadnych bodźców do faworyzowania któregokolwiek z partnerów, ani też nie mających powodów oczekiwać, aby zmiany ich własnej, indywidualanej oferty mogły wywrzeć liczący się wpływ na cenę rynkową. Dopóki wszystkie te warunki są spełnione, dopóty można oczekiwać, że ceny i ilości będą się kształtować bardzo podobnie do tego, co wynika z naszych krzywych podaży i popytu.
Cztery rynki
Wykresy na rys. 4.5 pokazują, jak narzędzia podaży i popytu mogą dostarczyć nam dobrego przybliżonego opisu rozmaitych sytuacji poza sytuacją związaną z jakimś dobrem w rodzaju pszenicy. Wykres (a) ilustruje rynek konkurencyjny na standardowe wyroby bawełniane. Wykres (b) ukazuje wygórowane ceny, po których OPEC dostarcza teraz ropę. Czy możecie dostrzec, dlaczego teraz, w miarę jak konsumenci przesuwają się ku górze wzdłuż DD, można sprzedać jedynie mniejsze ilości ropy? Widzimy również rynek na aktywa kapitałowe, konkretnie na grunty przybrzeżne w Manhat-

(cO Wyroby bawełniane
pre-OPEC
-Q
(d) Woluty obce
Ic) Ziemia
(b) Kortel naftowy
Q
-o
Franki


IlObU ..__,
Rys. 4.5. Aparat podaży i popytu możemy zastosować do rynków wyrobów bawełnianych, ropy naftowej, powierzchni gruntów, kursów walut
Ekonomiści posługują się narzędziami popytu i podaży przy analizie wielu rynków na poszczególne dobra. Czy możesz zinterpretować cztery przedstawione wyżej przypadki?
tanie. Na koniec (co wyjaśnimy później, przy omawianiu handlu międzynarodowego w części siódmej), mamy rynek walut zagranicznych, na którym cenę franka francuskiego, marki niemieckiej czy jakiejkolwiek jednostki innej waluty zagranicznej wyznaczają oferty zgłaszane z jednej strony przez tych, którzy potrzebują walut obcych, z drugiej zaś przez tych, którzy te waluty chcą sprzedać za dolary amerykańskie.
Zapewne nie wszystkie rynki odpowiadają bodaj w przybliżeniu warunkom doskonałej konkurencji w rozumieniu ekonomistów. Zobaczymy dalej, w części czwartej, że w grę mogą wchodzić elementy siły monopoli lub niedoskonałości rynku, a te niedoskonałości zmuszą nas do zmodyfikowania zarysowanego tutaj prostego modelu podaży i popytu w warunkach konkurencji. Gdy już będziemy umieli sobie radzić z takimi przypadkami, uświadomimy sobie, że nasz świat jest swoistym stopem konkurencji i niedoskonałości. Ostatecznie jednak analiza konkurencyjnej podaży i konkurencyjnego popytu jest - po wprowadzeniu odpowiednich uzupełnień - nieodzownym narzędziem interpretacji rzeczywistości.
PODSUMOWANIE
l- Podstawowy problem teorii ekonomii dotyczy sposobu, w jaki mecha-012111 cen rynkowych radzi sobie z rozwiązywaniem troistego problemu: co, jak 1 dla kogo.
2. Nazwą funkcji popytu określamy tabelkę zawierającą różne ilości ja-eż�s dobra, które ludzie skłonni są kupić przy różnych cenach,

,***
a, funkcja popytu malejącego popytu (opadają-
cej krzywej popytu), krzywa, funkcja podaży SS, przychody malejące i rosnąca SS, siły działające u podstaw krzywych
podaży i popytu, punkt równowagi: przecięcia
krzywych DD i SS, przesunięcie krzywej a ruch wzdłuż
krzywej,
_j.~ ^wuicuwe r przy założeniu, że pozostałe czynniki nie ^ zmianom. Zależność ta przeniesiona na wykres P i Q (cen i ilości) stan krzywą popytu DD.
3. Poza wyjątkami, które można pominąć, im wyższa cena, tym mnje\ będzie kupowana ilość i odwrotnie. To prawo opadającej krzywej p0
- spadku Q w miarę wzrostu P - obowiązuje w odniesieniu do wszystl-' prawie dóbr.
4. Krzywa podaży przedstawia zależność między cenami a tą Ji0-dobra, którą gotowi są sprzedać producenci, przy założeniu niezmienne-* pozostałych czynników. Na ogół krzywe podaży są rosnące: ze zjawisi malejących przychodów wynika, że przy ruchu wzdłuż krzywej podaży $1 zazwyczaj dla wywołania większej (i wytwarzanej po wyższych kosztach produkcji potrzebne jest wyższe P.
5. Równowaga rynku może istnieć tylko przy takiej cenie, przv której wielkości podaży i popytu są równe. Przy każdej cenie wyższej od ceny wyznaczonej przez przecięcie krzywych podaży i popytu w pun-kcie równowagi ilość, którą producenci chcą nadal dostarczać, będzie przewyższać ilość, którą konsumenci chcą nadal kupować. Presja na ceny w dół będzie pojawiać się z chwilą, kiedy niektórzy ze zbyt licznych sprzedawców zaczną obniżać cenę. Analogicznie, cena niższa od ceny równowagi zrodzi tendencję do wystąpienia niedoborów i pojawiania się - wskutek ofert ze strony zbyt licznych nabywców - nacisków na dalszy wzrost ceny.
6. Konkurencyjne ceny racjonują ograniczoną podaż dóbr, przydzielając ją tym, którzy swoje pragnienia czy potrzeby mogą poprzeć posiadanymi "głosami pieniężnymi". Przyczyniając się do rozstrzygnięcia problemu dla kogo, ceny rynkowe sygnalizują również, co oraz jak należy produkować. Jednocześnie każdy rynek z osobna tylko częściowo przyczynia się do rozstrzygnięcia co, jak i dla kogo. Jest tak dlatego, że w procesie ustalania się "układu cen równowagi ogólnej" każdy rynek jest powiązany z innymi rynkami dóbr i czynników produkcji oraz sam na nie wpływa.
7. Aparat teorii podaży i popytu w formie rygorystycznej ma zastosowanie do rynków doskonale konkurencyjnych, takich jak zorganizowane rynki szeregu dóbr standardowych w rodzaju pszenicy. Mogą to być rynki akcji, obligacji i innych aktywów pieniężnych. Istnieją i inne rynki, zachowujące się w sposób w przybliżeniu odpowiadający przetargom c/y aukcjom. Jeżeli nawet nie ma formalnie procedury przetargu, jak długo mamy do czynienia z wielką liczbą dobrze poinformowanych sprzedawców i nabywców, z których każdy z osobna odgrywa zbyt małą rolę na to, by wywrzeć poważniejszy wpływ na cenę wchodzącego w grę dobra standardowego, tak długo aparat podaży i popytu na ogół daje nam dostateczne

� zachowań na tego typu rynkach. Jednakowoż, jak zobaczymy przyblizeniew gpółczesnej gospodarce wiele sytuacji odbiega od takiego rygory-óźnieJ' w JGJU konkurencyjnego, więc ekonomiści muszą sobie znaleźć cznego ,� ce się do analizowania monopolu oraz konkurencji niedo-
! :�.,.-.
WAŻNIEJSZE POJĘCIA l PROBLEMY
warunek "niezmienności pozostałych czynników",
niedobory i nadwyżki,
w jaki sposób podaż i popyt na jednym rynku częściowo rozwiązują problemy co, jak i dla kogo,
racjonowanie za pośrednictwem cen,
ogólna równowaga rynków,
sytuacje niedoskonale konkurencyjne,
popyt a wielkość popytu.
PROBLEMY DO DYSKUSJI
1. Jakkolwiek wolelibyśmy uniknąć trudności związanych ze zwyżkami cen, to jednak udowodnij, że w gospodarce rynkowej rosnące ceny rynkowe pełnią użyteczne funkcje w okresach niedoborów. Przeanalizuj, w jaki sposób radzą sobie z rzadkością dóbr gospodarki zorganizowane na innych zasadach (np. gospodarka nakazowa, gospodarka oparta na tradycji i obyczaju). Zilustruj to na przykładzie rosnących cen ropy naftowej.
2. Określ, co oznacza pojęcie funkcji czy krzywej popytu. Sformułuj prawo malejącego popytu. Zilustruj je dwoma przykładami z własnego doświadczenia.
3. Zdefiniuj pojęcie funkcji lub krzywej podaży. Wykaż, że wzrost podaży oznacza przesunięcie się krzywej podaży w prawo i ku dołowi. Zestaw to z przesunięciem w prawo i ku górze krzywej popytu w związku ze wzrostem Popytu. Skąd bierze się ta różnica?
4. Jakie czynniki mogłyby zwiększyć popyt na zboże? A podaż? Jak by wpłynęła taniość ropy naftowej na podaż benzyny? Na płace w górnictwie w?glowym?
5- Sformułuj argumenty wykazujące, że cena konkurencyjna ustala się punkcie równowagi na przecięciu podaży i popytu. Prześledź, co się stanie, J żeli cena rynkowa jest początkowo za wysoka lub za niska.
~~ Ekonomia t. l

*+
"*<
9"
u. "wprosi (albo spadek) podaży wywoła spadek (lub wzrost) ceny" ' Zweryfikuj to twierdzenie. Zinterpretuj z kolei zdanie: "Wzrost (spadeh popytu na ogół wywoła wzrost (spadek) ceny".
7. "Równoczesny wzrost popytu i spadek podaży jest statystyczny i logicznie niemożliwy. Podaż i popyt są dokładnie tym samym". Skomentuj to w kategoriach zaczerpniętych z paragrafu Trzy pulapki.
8. Podaj argumenty za i przeciw racjonowaniu benzyny w czasie pokoju i w czasie wojny.
9. Wyjaśnij, czy w poniższych stwierdzeniach chodzi o przesunięcie krzywej popytu czy o zmianę wielkości popytu: (1) w miarę wzrostu dochodów konsumentów zbyt samochodów rośnie; (2) od chwili, gdy papież pozwolił katolikom jeść mięso w piątki, ceny ryb spadają; (3) opodatkowanie benzyny obniża jej konsumpcję; (4) po klęsce nieurodzaju pszenicy sprzedaż chleba maleje; (5) po klęsce nieurodzaju pszenicy maleje sprzedaż masła z orzeszków oraz dżemów.
10. Wyjaśnij, dlaczego poniższe zdania należy uznać za fałszywe:
- nieurodzaj kawy brazylijskiej wywoła obniżkę cen kawy, herbaty, cytryn i śmietanki,
- moda na długie spódnice wywołała obniżkę ceny wełny i podwyżkę ceny soli,
- zwiększone zapotrzebowanie na mięso wywoła obniżkę ceny zbóż i podwyżkę cen skór i rogów bydlęcych,
- rozwój upraw buraka cukrowego podwyższy rentę od gruntów pod uprawę tropikalnej trzciny cukrowej.
11. Problem dla zaawansowanych (tych, którzy trochę znają matematykę):
krzywa popytu wyraża zależność funkcjonalną między Q & P, a mianowicie
Q =f(P). Opadająca krzywa popytu oznacza, że Q maleje ze wzrostem P, albo
- w języku rachunku różniczkowego - że df(P)/dP<0. Inne zmienne, jak na
przykład dochód (Xt) albo cena żyta (X2) są stałe itd.; stąd f (P) to skrócony
zapis f (P; Xv X2, ...), a zmiana któregokolwiek z Xi przesuwa krzywą popytu.
W analogiczny sposób zapisz zależność funkcyjną dla podaży między
Q a P jako Q = s(P), przy czym ds(P)/dp>0. Wówczas cena równowagi P*
na przecięciu podaży i popytu jest rozwiązaniem równania f (P)=s (P).
Dla f (P) = 9 -P oraz s (P) = 2P znajdź cenę równowagi P * oraz ilość w równowadze Q *. Wykreśl krzywe popytu oraz podaży i znajdź punkt ict| przecięcia. Następnie przyjmij, że f(P) = 9-P+ (X - 11). Jakie będą w rówfj nowadze P* i Q*, jeżeli X1 = dochód = 11? Która krzywa przesunie się, jeśli dochód wzrośnie do 14? Jakie będą P* i Q * przy dochodzie równym 14?

Część druga
MAKROEKONOMIA:
FLUKTUACJE PRODUKCJI
l CEN


to hamule
Mól program - rozważne połączenie obniżania hamujących inicjatywę podatków, spowolnienie tempa wzrostu federalnych wydatków i federalnych regulacji oraz stopniowe spowolnianie wzrostu podaży pieniądza - zmierza do tworzenia nowych warunków, w których można by sprawić, by siły Ameryki działały z korzyścią dla nas wszystkich. Warunki te to Ameryka taka, w której chęci do uczciwej pracy nie będzie już hamować stały wzrost cen i podatków.
prezydent Ronald Reagan

demokratyczny kandyda,
�-aiB
Celem części pierwszej było wprowadzenie najważniejszych tematów i problemów ekonomii. Teraz, w dwóch kolejnych częściach, przechodzimy do analizy fal wzrostu i załamań w gospodarce traktowanej jako całość - do studium makroekonomii.
Co sprawiło, że pod koniec 1982 r. bezrobocie wzrosło prawie do 11%? Dlaczego w 1979 r. inflacja sięgnęła 13%, a następnie, w 1984 r., obniżyła się do 4%? Co to jest produkt narodowy brutto i dlaczego wraz z upływem czasu fluktuacje jego wielkości przybierają postać cyklów koniunkturalnych? Czy my - to znaczy my jako państwo - jesteśmy w stanie wygładzić owe szczyty i doliny procesu gospodarczego? Czy w stabilizacji gospodarki rolę wiodącą
powinien pełnić pieniądz, czy powinny je spełniać podatki czy też wydatki?
W dalszych, kolejnych, rozdziałach będziemy się zajmować tymi właśnie
problemami.
Gdy przystępujemy do szczegółów analizy makroekonomicznej, warto si^ zorientować, co ją różni od analizy mikroekonomicznej, którą zajmiemy si? w częściach czwartej, piątej i szóstej.
Mikroekonomia zajmuje się zachowaniem poszczególnych cen i ilości
- odpowiada na pytanie, o ile wzrosną ceny zboża, gdy ceny bawełny spadną.
Zajmuje się złożonym systemem wzajemnych zależności, znanym pod nazwą j
mechanizmu rynkowego. i
Makroekonomia przeciwnie: zajmuje się zachowaniem gospodarki jako j całości czy też zmianami szeroko traktowanych wielkości agregatowych występujących w życiu gospodarczym. Jest to badanie ogólnego poziomu produkcji, zatrudnienia, bezrobocia i cen w danym kraju.
Dla przykładu: mikroekonomia rozważa, w jaki sposób zachowują się ceny stali w stosunku do cen energii, makroekonomia zaś bada zachowania

l/ch cen dóbr konsumpcyjnych i produkcyjnych. Mikroekonomia bada, vvszys . 0 wstąpieniu na studia wyższe jest właściwym wyborem sposobu ęĄ decy J ^ przez ludzi młodych ich czasu, makroekonomia zaś analizuje W^'COV wyznaczające ogólny poziom stopy bezrobocia. Mikroekonomia CZyfllU uje poszczególne pozycje handlu zagranicznego - dlaczego Stany Zjed-roZ^a importują samochody honda, eksportują zaś wielkie samochody n�CZ� we Makroekonomia bada ogólne tendencje importu i eksportu - dla-C'^Za wartość dolara wzrosła, zaś wartość franka francuskiego spadła. czeg� dźrny jednak ostrożni: istnieją pewne interakcje między mikroekono-
makroekonomią. Podobnie jak bez pewnej znajomości psychologii nie mia-. zrozumieć zachowania się tłumu, tak i dla zrozumienia procesów hodzących w makrogospodarce niezbędne jest pewne zrozumienie mikroekonomicznych mechanizmów podaży i popytu.
Zanim się zagłębimy w rozważania naszych problemów, musimy dorzucić 'edną jeszcze uwagę. Rozdział niniejszy daje przegląd całej dziedziny makroekonomii. Dlatego też zawiera bardzo dużo nowego materiału. Jeżeli raz i drugi stwierdzicie, że nie możecie zrozumieć jakiegoś punktu, albo że jakieś pojęcie wydaje się wam niejasne, nie popadajcie w panikę. W dwunastu następnych rozdziałach rozwija się, wyjaśnia i poszerza analizę zawartą w niniejszym, przeglądowym rozdziale.
A. PROBLEMY MAKROEKONOMICZNE
Makroekonomia jest dziś dla wielu przyczyn przedmiotem o kluczowym znaczeniu. Po pierwsze, efektywność makroekonomiczna rozstrzyga o sukcesie lub niepowodzeniu całych narodów. Kraje, w których wzrost dokonuje się szybko i bez poważniejszych zaburzeń równowagi (jak na przykład Japonia czy Niemcy Zachodnie), są powszechnie podziwiane, a ich mieszkańcy cieszą się coraz wyższą i nadal rosnącą stopą życiową. Na przeciwległym biegunie znajdują się kraje przeżywające stagnację, zdające się grzęznąć w ogromnej inflacji i gigantycznych deficytach handlowych i płatniczych. Bada się je tak, jak się dokonuje sekcji zwłok, żeby poznać przyczynę choroby.
Makroekonomia jest ważnym przedmiotem również i dlatego, że każdy kraj ma możność wywierania istotnego wpływu na efekty ekonomiczne swej działalności gospodarczej za pomocą polityki gospodarczej - przez kształtowanie wydatków, opodatkowania, zmiany podaży pieniądza. Niczego nie możemy zdziałać w takich sprawach, jak pogoda, natomiast to, czy posunięcia polityki ekonomicznej będą mądre czy głupie, wywrze zasadniczy wpływ na naszą stopę życiową w przyszłości.
Argumenty natury makroekonomicznej dostarczają rozlicznych elementów, z których konstruowane są programy różnych partii politycznych oraz lch kandydatów. W kampanii wyborczej w 1984 r., kiedy to prezydent Reagan

Cele

wvsoP�zo zarówn�
"ny jak i w stosunku do rozporzą-
dzainego potencjału Wysoka stopa wzrostu
Zatrudnienie:
Wysoki poziom zatrudnienia Niski poziom bezrobocia przymusowego
Stabilność poziomu cen przy swobodnej grze sił rynkowych
Bilanse zagraniczne: Równowaga eksportu i importu Stabilność kursu waluty
"a
walczył o prezydenturę z Mondalem, widać było większą niż zwykle rmedzy oboma rywalami. Reagan twardo bromł swojej pohtykT^ ' kowych jako klucza do "zdrowszej" gospodarki. Za dowód słuszń P

P " sci
Jak na to zareagowali wyborcy? Woleli uwierzyć raczej w własne oczy prosperity aniżeli w ponure przepowiednie na w^kszosaą głosów ponownie wybrali Realna na
zwyci?stw�
CELE l NARZĘDZIA MAKROEKONOMII

CELE l NARZĘDZIA
Narzędzia
Polityka fiskalna: Wydatki publiczne Podatki
Polityka monetarna:
Kontrola podaży pieniądza wywierająca wpływ na stopy procentowe
Polityka dochodowa: Od swobodnego kształtowania relacji płac i cen do środków kontroli
Stosunki międzynarodowe: Polityka handlu zagranicznego Interwencjonizm w odniesieniu do kursów walutowych



Tabl. 5.1- Cele i narzędzia makroekonomii
Po stronie lewej znajdują się główne cele polityki makroekonomicznej we współczesnej gospodarce rynkowej. Są one wprowadzane w sposób formalny do ustawodawstwa państwowego. Znajdujemy je w przemówieniach przywódców politycznych i deklaracjach zgromadzeń obywatelskich. Realizacja tych celów prowadzi do wysokiej i rosnącej stopy życiowej.
Po stronie prawej znajdują się narzędzia polityki. Są to dźwignie i stery, za pomocą których politycy mogą próbować zmienić tempo i kierunek działalności gospodarczej. Konserwatyści często są zdania, że powinno się stosować te narzędzia bardzo oszczędnie, liberałowie natomiast pragnęliby ich aktywnego stosowania.

czynily dh
Cele


Produkcja. Współcześnie podstawowym miernikiem sukcesu gospodarczego kraju jest zdolność do generowania wysokiego poziomu i szybkiego wzrostu produkcji dóbr i usług ekonomicznych. Czemuż miałaby służyć gospodarka, jeśli nie większej produkcji żywności i odzieży, samochodów i oświaty, aparatów radiowych i koncertów, wytwarzaniu właściwej kombinacji tego wszystkiego w dużej ilości i wysokiej jakości? Wiele jest miar poziomu produkcji, najpełniejszą jest jednak produkt narodowy brutto. PNB to miernik wartości rynkowej wszystkich wytworzonych w ciągu roku dóbr i usług, od "a do zet".
Produkt narodowy brutto można wyrażać albo w cenach bieżących, co daje nam PNB nominalny, albo z poprawką ze względu na inflację, a to daje NB realny. (Pełniejsze omówienie pojęć leżących u podstaw liczenia PNB zawiera rozdział 6.) Zmiany PNB realnego są najlepszą i najbardziej dostępną larą poziomu i wzrostu produkcji; ruchy te to niejako skrupulatnie obserwowane tętno gospodarki narodowej.
Rysunek 5.1 przedstawia historię realnego PNB w w Stanach Zjed-czonych od 1929 r. Przyglądając mu się uważnie, dostrzegamy spadek

walczył o prezydenturę z Mondalem, widać było większą niż zwykle różnice między oboma rywalami. Reagan twardo bronił swojej polityki cięć podatkowych jako klucza do "zdrowszej" gospodarki. Za dowód słuszności swej polityki uważał ożywienie gospodarcze, które nastąpiło w 1984 r.
Mondale starał się zmniejszyć popularność Reagana, przepowiadając, że ogromny deficyt budżetowy i wysokie realne stopy procentowe doprowadza do powstania trudności ekonomicznych w przyszłości. Proponował wyższe podatki, aby zapobiec rosnącemu w szybkim tempie długowi publicznemu i zmniejszyć deficyt handlowy.
Jak na to zareagowali wyborcy? Woleli uwierzyć raczej w oglądaną na własne oczy prosperity aniżeli w ponure przepowiednie demokratów. Ogromną większością głosów ponownie wybrali Reagana na urząd prezydenta. Wielu badaczy to spektakularne zwycięstwo Reagana przypisywało wyraźnemu ożywieniu gospodarki.
CELE l NARZĘDZIA MAKROEKONOMII
Kiedy porównujemy zapewnienia współzawodniczących osobistości politycznych albo gdy medytujemy nad wzrostem i upadkiem narodów, rychło staje się jasne, że w analizach tych główną rolę gra parę tylko najbardziej kluczowych zmiennych ekonomicznych. Oceniając efekty działalności gospodarczej poszczególnych narodów raz po raz napotykamy takie oto pojęcia: produkt narodowy brutto (PNB), zatrudnienie, inflacja, bilans płatniczy. One właśnie stanowią główne zadania czy cele makroekonomicznej analizy i polityki.
Przez znaczną część swych dziejów narody niewiele czyniły dla kształtowania działalności gospodarczej. Jednakże wraz z rozwojem nowoczesnej teorii makroekonomicznej rosła i wiedza o tym, w jaki sposób polityka państwa wpływa na gospodarkę. Obecnie lepiej już rozumiemy instrumenty czy narzędzia polityki makrogospodarczej. Wiemy, dlaczego zmiany podaży pieniądza czy też podatków lub wydatków wpływają na naszą gospodarkę.
Tablica 5.1 zawiera listę głównych celów i narzędzi polityki makroekonomicznej. Przejdziemy teraz do szczegółowego omówienia każdego z nich, dostarczając tym samym ilustracji kluczowych problemów, w których obliczu staje współczesna makroekonomia.
Cele
Cztery są obszary najważniejsze z punktu widzenia efektywnej działaln0' ści makroekonomicznej; obejmują one sferę produkcji, zatrudnienia, cen oraz stosunków gospodarczych z zagranicą. Zacznijmy od produkcji.

CELE l NARZĘDZIA
Cele
Narzędzia
produkcja:
Wysoki poziom zarówno bezwzględny, jak i w stosunku do rozporzą-dzalnego potencjału Wysoka stopa wzrostu
Zatrudnienie:
Wysoki poziom zatrudnienia Niski poziom bezrobocia przymusowego
Stabilność poziomu cen przy swobodnej grze sił rynkowych
Bilanse zagraniczne: Równowaga eksportu i importu Stabilność kursu waluty
Polityka fiskalna: Wydatki publiczne Podatki
Polityka monetarna: Kontrola podaży pieniądza wywierająca wpływ na stopy procentowe
Polityka dochodowa: Od swobodnego kształtowania relacji płac i cen do środków kontroli
Stosunki międzynarodowe: Polityka handlu zagranicznego Interwencjonizm w odniesieniu do kursów walutowych
Tabl. 5.1. Cele i narzędzia makroekonomii
Po stronie lewej znajdują się główne cele polityki makroekonomicznej we współczesnej gospodarce rynkowej. Są one wprowadzane w sposób formalny do ustawodawstwa państwowego. Znajdujemy je w przemówieniach przywódców politycznych i deklaracjach zgromadzeń obywatelskich. Realizacja tych celów prowadzi do wysokiej i rosnącej stopy życiowej.
Po stronie prawej znajdują się narzędzia polityki. Są to dźwignie i stery, za pomocą których politycy mogą próbować zmienić tempo i kierunek działalności gospodarczej. Konserwatyści często są zdania, że powinno się stosować te narzędzia bardzo oszczędnie, liberałowie natomiast pragnęliby ich aktywnego stosowania.
Produkcja. Współcześnie podstawowym miernikiem sukcesu gospodarczego kraju jest zdolność do generowania wysokiego poziomu i szybkiego wzrostu produkcji dóbr i usług ekonomicznych. Czemuż miałaby służyć gospodarka, jeśli nie większej produkcji żywności i odzieży, samochodów i oświaty, aparatów radiowych i koncertów, wytwarzaniu właściwej kombinacji tego wszystkiego w dużej ilości i wysokiej jakości? Wiele jest miar poziomu produkcji, najpełniejszą jest jednak produkt narodowy brutto. PNB to miernik wartości rynkowej wszystkich wytworzonych w ciągu roku dóbr i usług, od "a do zet".
Produkt narodowy brutto można wyrażać albo w cenach bieżących, co
nam PNB nominalny, albo z poprawką ze względu na inflację, a to daje realny. (Pełniejsze omówienie pojęć leżących u podstaw liczenia PNB zawiera rozdział 6.) Zmiany PNB realnego są najlepszą i najbardziej dostępną niiarą poziomu i wzrostu produkcji; ruchy te to niejako skrupulatnie obserwowane tętno gospodarki narodowej.
Rysunek 5.1 przedstawia historię realnego PNB w w Stanach Zjed-Oczonych od 1929 r. Przyglądając mu się uważnie, dostrzegamy spadek

"*
2000
1QOO
Realny produkt narodowy brutto
CD
2
a.
_c o
0)
2QQU--
1930
cc.
1940
1970
1980
1950 1960 Lata
bmtto Stanów Zjednoczonych,
Rysunek ten przedstawia wzrost realnego PNB w okresip nri 1000 , v
my *e w fazie Wielkiej Depresji produkt rzeczywiście głownie spad, Po zlot
czemu drugiej wojny światowej wzrost produktu był bardzo regularny aż do chwili"
(tm) '
natężenia działalności gospodarczej w okresie Wielkiej Depresji poprawę
i ożywienie podczas przymusowej mobilizacji w latach drugiej wojny ^wato
wej, recesje w okresie demobilizacji, szybki wzrost w "złotych" latachTesć-
dziesiątych, stagnację rozpoczynającą się od krytycznego roku 1973 głęboka
recesję po roku 1979 i szybką poprawę od 1982 r ż ? *
W(tm)Bvłv
nymityły one wszechobecną cechą kapitalizmu. W ostatnich latach cykle te
przebiegały w sposób mniej gwałtowny niż w latach taydziesty^w^
mej; jednak nawet bardzo szczegółowa znajomość maLoekononTnTS.
prowadziła do ich likwidacji. ^onomii me do
Wszelako te wielkie fale czy drobniejsze załamania, odpowiadające wznoszącym się czy opadającym fazom cyklu koniunkturalnego nie mogą prze-

jhigookresowego trendu - tendencji powolnego, ale stałego wzrostu kcji realnej. Gospodarka amerykańska w okresie stulecia z górą udowod-Pr� ze istnieją w niej potężne siły napędowe postępu; ukazuje to nam jej ^ a'acy trend, czyli wzrost jej produktu potencjalnego. Produkt potencjalny to, r�? � c z grubsza, maksymalny produkt narodowy brutto osiągalny i dający się rnDokładniejsza definicja produktu potencjalnego wymagałaby wyprzedzenia toku naszego wykładu; definicja ta zawiera jednak pojęcia już nam znane. Kategoria produktu potencjalnego opiera się na poglądzie, że kiedy produkcja i zatrudnienie są bardzo wysokie (a wobec tego bezrobocie jest bardzo niskie), zaczyna gwałtownie rosnąć inflacja (albo stopa wzrostu cen). Analogicznie, przy wysokim poziomie bezrobocia inflacja przygasa. Gdzieś pośrodku leży progowa stopa bezrobocia, zwana naturalną stopą bezrobocia; szacuje się, że obecnie wynosi ona około 6% ogółu siły roboczej. Gdyby bezrobocie spadło poniżej tej stopy progowej czy naturalnej, inflacja zaczęłaby rosnąć. Za produkt potencjalny uznajemy ten poziom realnego PNB, który odpowiada owej naturalnej stopie bezrobocia. Jest to najwyższy poziom realnego PNB, do którego utrzymania zdolna jest gospodarka bez wywołania wzrostu stopy inflacji. Do dokładniejszej analizy związków między stopą naturalną, inflacją i bezrobociem powrócimy w rozdziałach 10-13.
Różnicę między produktem potencjalnym a realnym stanowi tak zwana luka PNB; jest to szacunkowa ocena ilości dóbr i usług, którą tracimy wskutek tego, że gospodarka nie osiąga swoich możliwości w odniesieniu do zatrudnienia. Rysunek 5.2 przedstawia szacunkowe oceny produktu potencjalnego oraz luki PNB dla okresu 1930-1984. Zwróćmy uwagę na okresy, w których owe straty produktu były szczególnie duże - zwłaszcza lata trzydzieste i początek lat osiemdziesiątych.
Ważne są dwa ostrzeżenia dotyczące sposobu rozumienia tych terminów.
Po pierwsze, produkt potencjalny nie jest równoznaczny z produktem maksymalnym czy z fizyczną zdolnością wytwórczą danej gospodarki. Zwłaszcza podczas drugiej wojny światowej, a później jeszcze podczas wojny wietnamskiej, gospodarka - jak widać na rys. 5.2 - wytwarzała na poziomie znacznie wyższym niż jej produkt potencjalny; luka PNB była ujemna. Były to okresy, w których fabryki produkowały na poziomie tak bliskim granic ich mocy wytwórczej, że uruchomione zostały mechanizmy inflacyjne. Powtórzmy: produkt potencjalny to nie jest maksimum osiągalnej w danej gospodarce produkcji, ale ta jej najwyższa wielkość, jaką można wytworzyć nie wywołując gorącz-10 inflacyjnej. Ostrzeżenie drugie mówi, że luki PNB wcale nie muszą być

Potencjalny PNB i [Uko PNB
Ston rynku procy


.-*'
H 70
stopo bezrobocia (skalo lewa)
stopa aktywności zawodowej (skala prawa)


Rys. 5.2. Potencjalny realny PNB i luka
"? '^ *""�) P(tm)**"-
os.ągany przez realny PNB przy naturalni ?CJal"y defini"Jemy jako
w c"ou ostatniego półwiecza produ p L X ' *"'? b^(tm)bocia. Zauważmy
_MD Wykres w dolnej części rysunku S V � �k�ło 3%
PNB. oznacza to ,ę wielkość, oMką^rldu , reain^t? Str�ni6) *>(tm)**(tm)" ,ukę
potencjalnego; wielkość ta wyrażona jest w n V V "'ZS2y od Swe9�
"y uwagę na oro '
raona jest w n
: U'S- Department
uwagę na ogromne luki PNB w latich 30' Commerce oraz własne szacunki autorów


1980
1970
1940
1930
1950 1960
Lata
Rys. 5.3. Tendencje liczebności siły roboczej i bezrobocia
Skala po prawej stronie ukazuje tendencje zmian w stopie aktywności zawodowej (czynny zawodowo odsetek ludności w wieku powyżej lat 15). Zauważmy trend stopniowo rosnący, zwłaszcza po 1965 r., w miarę jak coraz większa część dorosłych kobiet przechodziła od pracy w roli wyłącznie gospodyń domowych do pracy w przemyśle.
Skala po lewej stronie ukazuje stopę bezrobocia, czyli tę część ogółu siły roboczej, która szuka pracy, ale nie może jej znaleźć. Bezrobocie osiągnęło dramatyczne rozmiary w latach 30., szczytowa jego wielkość w 1934 r. wyniosła 25% ogółu siły roboczej. Zauważ także, jak od 1969 r. stopa bezrobocia pięła się w górę, osiągając w 1982 r. 9,7% - wielkość szczytową dla okresu powojennego. Źródło: U.S. Department of Labor.



wysokich byhy okresami,
Byfy tO "inwest^ �kres Wodarczego
u schyłku lat z
których z gospodarki "wyciskano" wozi OS rzecz dezinflacji". Zdecydowano sie wS w toju i społecznego zamętu, gdyż

Zatrudnienie i bezrobocie. Wśród przedstawionych w tabl. 5.1 makroekonomicznych mierników działalności gospodarczej, w następnej kolejności znajdujemy jako cel wysokie zatrudnienie albo też niskie bezrobocie. Ludziom zależy na możliwości łatwego znalezienia dobrej pracy za wysokie wynagrodzenie. Jak to zobaczymy w rozdziale 11, postulat wysokiego zatrudnienia o coś więcej aniżeli cel natury czysto ekonomicznej. Okresy niedobrowolnej ezczynności wiążą się z poważnymi trudnościami finansowymi dla rodzin, ale

w ślad za tymi uciążliwościami ekonomicznymi idą rychło wysokie psychologiczne, społeczne i publiczne.
Rysunek 5.3 ukazuje tendencje zmian w liczbie zawodowo elkości bezr
Inflacjo
cze zawoowo czyn*
i wielkości bezrobocia w ostatnich sześćdziesięciu latach. Pojęciem glob l siły roboczej (jak to zostanie omówione bardziej szczegółowo w rozdziale ^ obejmujemy wszystkie osoby czy to zatrudnione, czy też nie, jednak z Do � nięciem tych, które nie mają pracy, ale też wcale jej nie szukają. W Cja całego okresu po 1929 r. miał miejsce niewielki wzrost tej części ludno^ dorosłej, która wchodzi w skład siły roboczej (od około 53% w 1929 r d 65% w 1984 r.). Bezrobocie w skali wręcz epidemicznej wystąpiło w okres Wielkiej Depresji, w latach trzydziestych XX w., kiedy to jedna czwarta ogóh, siły roboczej pozostawała bez pracy. Po drugiej wojnie światowej jednak dzięki lepszym umiejętnościom sterowania gospodarką udało się obniżyć przeciętną stopę bezrobocia do 5,5%.
Niestety, jak to widać w dolnej części rys. 5.3, wystąpiła wyraźna tendencja do wzrostu tej części siły roboczej, która pozostawała bez pracy w ciągu ostatnich dwudziestu lat. Zadanie zapewnienia dobrych miejsc pracy tym wszystkim, którzy chcą się zatrudnić, okazało się coraz trudniejsze do zrealizowania.
Ceny i inflacja. Trzecim z najważniejszych zadań jest zapewnienie stabilności cen przy zachowaniu swobodnej gry sil rynkowych. Stabilność cen oznacza, że ani wzrost, ani spadek cen nie są zbyt szybkie; że stopa inflacji (mierzona stopą zmiany cen z okresu na okres) jest bliska zeru. Pragnienie zachowania "wolności rynków" ma swoje podstawy w powszechnym w USA przekonaniu politycznym, że zarówno ceny, jak płace mają się kształtować na zdecentralizowanych rynkach prywatnych i być raczej efektem przetargów niż decyzji rządu. Upodobanie do takiej formy organizacji opiera się na poglądzie ekonomicznym głoszącym, że wyznaczanie cen przez wolne rynki jest efektywnym sposobem organizowania produkcji, gwarantującym uwrażliwienie rynków na preferencje ludności.
Najpowszechniejszym narzędziem pomiaru ogólnego poziomu cen jest wskaźnik cen konsumpcyjnych, znany pod nazwą CPI (Consumer Price Index). CPI mierzy koszt pewnego ustalonego koszyka dóbr (zawierającego pozycje takie jak żywność, mieszkanie, odzież, opieka lekarska), nabywanego przez typowego konsumenta miejskiego. Ogólny poziom cen często oznacza si? literą P. Stopa inflacji jest to stopa wzrostu (lub spadku) poziomu cen, mierzona na przykład z jednego roku na drugi1.
1 Mówiąc dokładniej, stopa inflacji mierzona CPI (wskaźnikiem cen konsumpcyjnych) wyraża się wzorem:
stopa inflacji cen dóbr CPI (tegoroczny) _ CPI (zeszłoroczny)
konsumpcyjnych _ --- l_f --- - ---- - _____ -100.
; , w (%) CPI (zeszłoroczny)


1970
1950
1930
1960
1940
1980
Lata
Rys. 5.4. Rosnąca tendencja inflacji cen konsumpcyjnych, 1929-1984
Rysunek przedstawia wzrost z roku na rok cen wyrobów konsumpcyjnych (mierzony wskaźnikiem cen konsumpcyjnych CPI). Podczas Wielkiej Depresji ceny faktycznie spadły, jednak od drugiej wojny światowej deflacja (czyli spadek cen) zdarzała się rzadko. Zauważmy wzrostową tendencję inflacji od 1960 do 1980 r.; po 1980 r. przyszedł kolejny gwałtowny spadek, czyli dezinflacja; było to wynikiem recesji, wysokiego bezrobocia i spadku cen ropy naftowej. Źródło: U.S. Department of Labor.
Rysunek 5.4 przedstawia stopę inflacji CPI dla okresu 1929-1984. Średnia stopa inflacji dla całego tego okresu wyniosła 3,2%. Zauważmy jednak, że w poszczególnych latach występowały ogromne jej wahania od minus 10% w 1932 r. do szczytowego poziomu plus 14% w roku 1947.
Problem realizacji celu stabilności cen przy zachowaniu wolności rynków jest delikatniejszy od problemów związanych z produkcją i zatrudnieniem (pełniejsze omówienie tego zawierają rozdziały 12 i 13). Jest oczywiście rzeczą niepożądaną narzucanie jakiegoś absolutnie sztywnego układu cen, jak to bywało niekiedy czy to w krajach komunistycznych, czy to regulacji cen w czasach wojen, w krajach o gospodarce rynkowej. Zamrożona struktura cen uniemożliwia działanie niewidzialnej ręki rynku w dziedzinie alokacji dóbr i nakładów; w takiej sytu-
krańcu - powinniśmy także unikać hiperinflacji u
to poziom cen wzrasta o tysiąc czy milion procent rocznie. W takich vv '^
kach, jakie występowały w Niemczech lat dwudziestych za Republiki \Ve; ^
skiej, ceny stają się bezużyteczne. Ludzie dość głupi czy naiwni na t
trzymać swe zasoby w pieniądzu, ubożeją. Gospodarka powraca do wym'
naturalnej. Ia1v
Tak więc szukamy złotego środka giętkości cen, być może skłaniają
do tolerowania pewnego niewielkiego stopnia inflacji jako najlepszego sp ^
bu umożliwienia efektywnego funkcjonowania systemu cen. �"
Zagraniczna polityka gospodarcza. Ostatnie zadanie makroekonornii w że się z zewnętrznymi stosunkami gospodarczymi danego kraju. Wszystf gospodarki narodowe są otwarte: importują i eksportują dobra i usługi zapożyczają się za granicą lub też udzielają zagranicznych pożyczek; na-siadują cudzoziemskie wynalazki lub sprzedają obcym kulturom własne nowe pomysły.
W normalnych okresach nasz eksport i import pozostają mniej więcej w równowadze, zaś eksport netto (różnica między pieniężną wartością eksportu i importu) jest drobnym tylko ułamkiem naszego produktu narodowego brutto. Od czasu do czasu nasz bilans handlowy podlega wstrząsom. Cykle gospodarcze występujące w kraju lub zagranicą, gwałtowne zwyżki lub zniżki cen ropy naftowej, większe zmiany stóp procentowych, embargo - wszystkie te zjawiska mogą powodować szybsze i większe zmiany w eksporcie netto. W takich przypadkach kurs waluty danego kraju (mierzony ilością funtów brytyjskich lub marek niemieckich, albo jenów japońskich, którą można nabyć za jednego dolara amerykańskiego) może gwałtownie spadać lub rosnąć.
W okresie od roku 1970 stosunki ekonomiczne Stanów Zjednoczonych z ich partnerami handlowymi doznały licznych zakłóceń. Ostry spadek wartości dolara od roku 1971 do 1973, ostre recesje lat 1975 i 1982, bardzo wysoki poziom stóp procentowych w początkach lat osiemdziesiątych doprowadziły do wielkich przesunięć na rynkach towarów importowanych i eksportowanych.
Taka nierównowaga zewnętrzna wywierała niszczący wpływ zarówno w sferze gospodarczej, jak i politycznej. Ostre zwyżki wartości dolara, które wystąpiły w latach 1979-1982, wywołały inflację za granicą i doprowadziły do wielkiego spadku eksportu. Zmniejszenie stopnia niezbilansowania w stosunkach ze światem zewnętrznym jest kluczowym problemem polityki ekonomie2' nej, zwłaszcza w gospodarkach bardzo otwartych (jak Kanada, Wielka Bryta* nią czy Holandia). Zagadnienia zagranicznej polityki gospodarczej nie zostan4 szerzej omówione w rozdziałach poświęconych makroekonornii; ich analizę odłożymy do rozdziałów 38-40.

podsumuj"1?-
darce rynkowej efekty makroekonomiczne ocenia się pod kątem W f Realizacji czterech grup zadań. *idZen Wysoki i rosnący poziom produktu realnego.
"/ sokie zatrudnienie i niskie bezrobocie, zapewnienie dobrej i wysoko 2' pracy wszystkim, którzy chcą pracować, płatnej PJstabijjzowany albo rosnący w łagodnym tempie poziom cen, jed-
' orzy cenach i płacach wyznaczanych działaniem wolnych rynków. nak�r Stosunki gospodarcze z zagranicą charakteryzujące się stabilnością waluty i zbilansowaniem (w mniejszym czy większym stopniu) eksportu
' ""Niewielu tylko narodom udało się osiągnąć te cele, kraje najbardziej zwinięte ciągle jednak szukają środków, które by umożliwiły ich pełniejsze osiągniecie.
Narzędzia
Cele w skali makroekonomicznej nie są zbyt kontrowersyjne. Ale jak można je najlepiej zrealizować? Jakie są możliwe wybory, dostępne dla kraju pragnącego poprawić osiągnięcia w skali makroekonomicznej?
Odpowiedź na te pytania zależy po części od narzędzi polityki makroekonomicznej.
Jeżeli wrócimy do tablicy 5.1, to po jej prawej stronie ujrzymy cztery główne grupy narzędzi polityki makroekonomicznej. Narzędzie polityki to pewna zmienna ekonomiczna, pozostająca pod bezpośrednią kontrolą rządu; zmieniając narzędzia polityki, oddziałujemy na jeden lub więcej celów makroekonomicznych. Żeby posłużyć się pewną analogią: celem podróży samochodowej może być na przykład bezpieczne dotarcie do Nowego Orleanu; narzędziami są: kierownica, hamulce i pedał gazu.
Polityka fiskalna. Dwa pierwsze z głównych narzędzi makroekonomicznych, mianowicie wydatki rządowe oraz system podatkowy, są elementami Polityki fiskalnej. Weźmy na początek wydatki. W dalszym ciągu niniejszego tekstu terminu wydatki będziemy używać do określenia wydatków na dobra i usługi; na zakup czołgów i ołówków; na budowę tam i dróg; na pobory sędziów, agentów CIA, generałów i tak dalej. Wydatki federalne są narzę-ziem, za którego pomocą rząd wyznacza relatywną wielkość sektora publicz-ego i prywatnego, określa, jaka część naszego PNB ma być przedmiotem nsurnpcji publicznej (zbiorowej), nie zaś prywatnej. Oprócz tego, jak wyka-y w rozdziale 9, wydatki rządowe są głównym wyznacznikiem wielkości alnych wydatków, a - co za tym idzie - krótkookresowych zmian wielkości realnego PNB.

Drugą częścią polityki fiskalnej jest opodatkowanie odgrywające w m , ekonomii dwie kluczowe role. Po pierwsze, opodatkowanie obniża do h indywidualne. Wyższe podatki, pozostawiając gospodarstwom dorti �^ mniejszą ilość pieniędzy do wydania, prowadzą do obniżenia ich wydaiv konsumpcyjnych, zmniejszając globalny popyt i faktyczną wielkość P]vfg �v
Oprócz tego podatki mogą oddziaływać na poziom potencjalnego nr ktu. Na przykład w 1981 r. administracja Reagana wprowadziła s przepisów obniżających podatek od dochodów z nowych inwestycji przed ^ biorstw. Celem tych zmian było zwiększenie wydatków na inwestycje w ^ szyny i tworzenie nowych fabryk. Z chwilą gdy do krajowych zasób'3 kapitału doszły nowe inwestycje, wzrosła wydajność siły roboczej i \vzr' potencjalny PNB.
O tym, w jaki sposób opodatkowanie i wydatki rządowe wpływają n globalne wydatki i na potencjalny produkt, dowiemy się z rozdziałów 8-10
Pieniądz. Następnym ważnym narzędziem makroekonomii jest polityka pieniężna (monetarna). Każdy czytał, że bank centralny Stanów Zjednoczonych, Rezerwa Federalna, zmienia podaż pieniądza, modyfikuje owe tajemnicze byty zwane Af]5 M2 i tak dalej. Sterowanie podażą pieniądza nie polega na praktykowaniu współczesnej formy alchemii, zamieniającej drewniane klocki w "zielone". Rzecz raczej w tym, że zwiększając lub obniżając tempo wzrostu ilości pieniądza, Rezerwa Federalna obniża lub podwyższa stopy procentowe i pobudza albo opóźnia inwestycje w domy, zakłady, maszyny i zapasy. W okresach "trudnego pieniądza" wzrost stóp procentowych prowadzi do spadku PNB i zmniejszania się inflacji.
Właściwa natura polityki pieniężnej - sposób, w jaki bank centralny steruje podażą pieniądza oraz związki pomiędzy pieniądzem, produkcją i inflacją - to przedmiot jednej z najbardziej fascynujących, ale i najbardziej kontrowersyjnych dziedzin makroekonomii. Oparcie się rządu Margaret That-cher w Wielkiej Brytanii i - w latach 1979-1982 - rządu Stanów Zjednoczonych w wysokim stopniu na polityce regulowania podaży pieniądza doprowadziło do gwałtownego wzrostu stóp procentowych i bezrobocia oraz jednoczesnego spadku stopy inflacji. W jaki dokładnie sposób Rezerwa Federalna doprowadziła do recesji i dezinflacji lat 1980-1982? Czy była to polityka zaprogramowana dobrze czy źle? Oto problemy, które szczegółowo omówimy w rozdziałach 15-16.
Narzędzia polityki dochodowej. Trzeci zestaw narzędzi makroekonomicz' nych stanowią różne rodzaje polityki dochodowej, ściślej określanej mianem polityki płac i cen. Z chwilą gdy istotnym celem politycznym stało si? opanowanie inflacji, rządy zaczęły poszukiwać sposobu zapewnienia stabilności cen. Tradycyjna metoda spowolnienia inflacji polegała na okiełznaniu i

dąży pieniądza i wydatków rządowych. Posunięcia takie obniżają *zf�St pNB zwiększają bezrobocie i przyhamowują inflację cen i płac.
" kroekonomicznych analiz lat sześćdziesiątych i siedemdziesiątych
m- ta tradycyjna strategia jest bardzo kosztowna. Zredukowanie
zaledwie procent wywołuje lukę PNB wynoszącą setki miliar-
amj tego byliśmy wcale niedawno, bo w latach 1980-1984.
ta wieikich kosztów, poszczególne kraje zaczęły się rozglądać za
W � * njamj alternatywnymi. Pełna ich gama rozciągała się od kontroli cen
oz*1*2 zwłaszcza w okresie wojny) do środków mniej drakońskich,
awianie do dobrowolnego przestrzegania określonych "wytycznych" �en i Płac> Jak wygłaszanie przez rządowych propagandystów "kazań", lu przekonania związków zawodowych i wielkich firm, aby w umowach
o płace zachowywały umiar.
Polityka dochodowa jest najbardziej kontrowersyjnym narzędziem makro-konomicznym. Wielu ekonomistów twierdzi, że jest ona bezużyteczna. Niektórzy sądzą, że jest nie tylko bezużyteczna, lecz gorzej jeszcze - zakłóca działanie wolnego rynku, nie zmniejszając przy tym inflacji. Jeszcze inni przyznają, że metody polityki dochodowej są niedoskonałe, ale dowodzą, że podobnie jak starość, polityka dochodowa i tak jest czymś lepszym aniżeli rozwiązania alternatywne; innymi słowy, że polityka dochodowa powoduje mniej marnotrawstwa aniżeli jej alternatywa - wysokie bezrobocie. Nie ma jednoznacznej odpowiedzi w tym sporze, przyjrzymy się mu jednak dokładniej, gdy w rozdziale 13 zajmiemy się teoriami inflacji oraz środkami zaradczymi.
Powiązania międzynarodowe. Ostatni zestaw narzędzi wiąże się z zagraniczną polityką gospodarczą. Obejmuje on szeroki wachlarz rozmaitych instrumentów, takich jak manipulowanie kursem waluty, nakładanie ograniczeń na obroty w handlu zagranicznym, stosowanie ceł lub subsydiów albo nawet doprowadzanie - w imię stabilizacji handlu zagranicznego - do bezrobocia. Dla Stanów Zjednoczonych, których gospodarka ma charakter stosunkowo zamknięty, ten zestaw środków polityki gospodarczej miał tradycyjnie tylko niewielkie znaczenie, odgrywał natomiast kluczową rolę w krajach 0 gospodarce bardziej otwartej.
Podsumujmy.
Każdy kraj rozporządza szerokim wachlarzem instrumentów polityki gospodarczej, które można stosować w celu realizacji swoich zadań makro-ekonomicznych. Najważniejszymi są:
l- Polityka fiskalna, dotycząca wydatków rządowych i opodatkowania. %datki rządowe oddziałują na relatywną wielkość konsumpcji zbiorowej

Ekonomi
ia t. l


i prywatnej. Podatki ściągają część dochodów i obniżają wydatki p
mogą jednak również wpływać na inwestycje i produkt potencjalny. olity
fiskalna oddziałuje na globalne wydatki i w ten sposób wywiera wpływ
faktyczny realny PNB i na inflację, przynajmniej w krótkim okresie. a
2. Polityka monetarna, którą prowadzi bank centralny, określa p0(j � pieniądza. Zmiany podaży pieniądza wywołują ruch stóp procentowych w dl lub w górę i wywierają wpływ na wydatki dokonywane na pozycje takie jai, maszyny czy budynki. Polityka monetarna wywiera istotny wpływ zarówno n PNB faktyczny, jak i potencjalny.
3. Polityka dochodowa wyraża podejmowane przez rząd wysiłki, których celem jest hamowanie inflacji przez bezpośrednie oddziaływanie na ruch płac i cen.
4. Polityka stosunków gopodarczych z zagranicą - interweniowanie w kursy walutowe, polityka handlowa, a nawet i polityka pieniężna oraz fiskalna - dąży do utrzymania równowagi na rynkach walutowych i do unikania nadmiernej rozpiętości między importem a eksportem.
Narzędzia i cele w praktyce
W każdej rozwiniętej gospodarce rząd musi stawiać czoła problemom związanym z celami makrogospodarczymi i z narzędziami polityki makroekonomicznej. Jaka jednak była praktyka w tych sprawach w Stanach Zjednoczonych?
W okresie przed drugą wojną światową problematykę makroekonomiczną pojmowano jeszcze bardzo prymitywnie. Oprócz dobrze znanych sloganów, jak na przykład "równowaga budżetowa", nie istniało nic w przybliżeniu bodaj podobnego do spójnej teorii kierowania gospodarką.
W latach trzydziestych wystąpiły zaczątki wiedzy makroekonomicznej, zainicjowane twórczymi koncepcjami Johna Maynarda Keynesa. Po drugiej wojnie światowej zarówno rosnący wpływ poglądów Keynesowskich, jak i obawa przed nawrotem depresji znalazły odbicie w formalnym uznaniu przez Kongres odpowiedzialności rządu federalnego za działalność gospodarczą. W makroskali Kongres uchwalił pamiętną Employment Act (Ustawę o zatrudnieniu) z 1946 r., stwierdzającą, że: "Kongres oświadcza niniejszym, że ciągłym zadaniem polityki rządu federalnego oraz jego obowiązkiem jest wykorzystanie wszystkich możliwych środków, zgodnych z jego potrzebami i powinnościami, dla popierania maksymalnego wzrostu zatrudnienia, produkcji i sily nabywczej".
Zauważmy, że w Ustawie o zatrudnieniu znalazły formalny zapis tr/y z czterech omawianych wyżej celów makroekonomicznych. Silny dolar oraz istnienie niewielkiego tylko sektora wymiany zagranicznej zepchnęły na okres trzydziestolecia problematykę stosunków gospodarczych z zagranicą na boczny tor.

y tym samym czasie gdy Kongres wytyczał owe szacowne, ale nieco
� no sformułowane cele, na mocy Ustawy o zatrudnieniu powołano jako n'ej,a gradową sztabu prezydenckiego Council of Economic Advisers, CEA ^ itet Doradców Ekonomicznych), którego zadaniem miało być diagnozo-
� stanu gospodarki oraz określanie odpowiednich środków zaradczych2.
*a yj połowie lat siedemdziesiątych mizerne wyniki osiągnięte przez gos-
, ke amerykańską skłoniły Kongres do poddania ustawy z 1946 r. ponow-
P� cenie. W rezultacie w 1978 r. Kongres uchwalił Fuli Employment and
11 l nced Growth Act (Ustawę o pełnym zatrudnieniu i zrównoważonym
goście), szerzej znaną - od nazwisk jej sponsorów - jako Ustawa Hum-
, eva_Hawkinsa. Nie poprzestając na nie dość jasnych sformułowaniach
wartych w Ustawie o zatrudnieniu z 1946 r., nowa ustawa wyznaczała dla
konomicznych zadań państwa pewne standardy ilościowe, określające stopę
inflacji na 3%.
Odmiennie od ustawy wcześniejszej ustawa Humphreya-Hawkinsa w niczym się nie przyczyniła ani do stworzenia lepszych warunków politycznych, ani do poprawy ekonomicznych efektów funkcjonowania gospodarki. Ustalała ona liczbowo określone ambitne zadania. Ale zadania sformułowano zbyt precyzyjnie. Co więcej, były to cele obłędnie ambitne. Gospodarka Stanów Zjednoczonych od lat sześćdziesiątych ani razu nie osiągnęła ich nawet w przybliżeniu. Tak bardzo nierealistyczne postulaty nie dawały w rzeczywistości żadnych wytycznych, którymi mogliby się kierować twórcy polityki. I, w końcu, ustawa z 1978 r. nie stworzyła nowych instrumentów, umożliwiających krajowi osiągnięcie tych celów3.
Dlaczego osiągnięcie ambitnych zadań zawartych w ustawie Humphreya-Hawkinsa - a zresztą, nawet zadań określanych rozsądniej, przez co rozważniej szych obserwatorów - okazało się niemożliwe? Dlaczego w początkach lat osiemdziesiątych kraj został obarczony ciężarem bezrobocia, bliższego raczej 11% niż postulowanym 4% oraz inflacji rzędu 3-13%? Odpowiedzi na to pytanie szukać należy w naturze warunków ograniczających oraz warunków wyboru (trade-offs), w których obliczu stoi gospodarka.
Oprócz doradzania prezydentowi najważniejszą dostrzegalną funkcją CEA jest przygotowanie Sprawozdania Gospodarczego Prezydenta i Komitetu Doradców Ekonomicznych, ogłaszanego corocznie wraz z budżetem prezydenckim. Dokument ten jest niezbędną lekturą dla Ujmujących się makroekonomią, zawiera bowiem mnóstwo danych statystycznych oraz diagnozę aktualnych tendencji w gospodarce wraz z analizą i obroną polityki gospodarczej prowadzonej Przez administrację. Niekiedy ten suchy dokument staje się źródłem sporów. W 1984 r., za prezydentury Reagana, sekretarz skarbu orzekł, że raport Komitetu Doradców Ekonomicznych Prezydenta należałoby "wyrzucić do kosza".
We wczesnych wersjach tej ustawy były klauzule określające rząd federalny jako "praco-c? w ostatecznej instancji" i ustanawiające pokaźny aparat "planowania". Te dwa nowe , Zla kyty ekonomicznie nie do przyjęcia dla umiarkowanych i dla konserwatystów. Gdy ustawy ogołocono z tych klauzul, pozostały w nim tylko nieosiągalne cele.

10'


f
w rozdziale 2 zaznajomiliśmy się z pojęciem krzywej możliwości pronych. Z krzywej tej wynika, że nie możemy równocześnie osiągać maksy^l
ilości i armat i masła, ani wysokiego poziomu konsumpcji i dzisiaj, j w *
szłości, ani równie wielkiej konsumpcji prywatnej i zbiorowej. Nie można
dzisiaj ciastka i równocześnie zachować je na jutro. ^
Takie konieczności dokonywania wyboru - płacenia czymś za coś
stępują także w makroekonomii. ^-
Makroekonomia obejmuje decyzje wyboru między alternatywnymi n stawowymi celami. Żaden kraj nie może równocześnie utrzymywać wysot � konsumpcji i wysokiej stopy wzrostu. Obniżenie wysokiej stopy inflacji wv ^ ga albo okresu dużego bezrobocia i niskiej produkcji, albo ingerowan8" w funkcjonowanie wolnych rynków za pomocą narzędzi polityki płac i cen T trudne wybory są przykładem decyzji, jakie muszą podejmować twórcy n0r tyki makrogospodarczej w każdym kraju.
Najtrudniejszym ze wszystkich problemów makroekonomicznych je$t konieczność dokonywania krótkookresowego wyboru między inflacją a bezrobociem. Jak to zobaczymy w rozdziałach 12 i 13, ceny są napędzane siłami inercji i wstrząsami z zewnątrz. Jeżeli wielkość bezrobocia jest bliska poziomowi jego stopy naturalnej, i jeżeli nie ma wstrząsów po stronie popytu ani podaży, to tegoroczne ceny mogą nadal rosnąć wedle tej samej stopy co w roku ubiegłym - inflacja nie ulega większym zmianom.
Przypuśćmy jednak, że inflacja jest nieznośnie wysoka, że ceny rosną z roku na rok o 10, 15 czy 20%. W jaki sposób dany kraj może obniżyć taką inflację? Można to zrealizować inicjując - lub akceptując - pewien okres wysokiego bezrobocia i wysokich luk PNB.
Ze znaczącym tego przykładem mieliśmy do czynienia niedawno, pod koniec lat siedemdziesiątych. Po upadku szacha Iranu produkcja ropy naftowej spadła, a ceny ropy skoczyły z 14 do 34 dolarów za baryłkę. Inflacja z 6% w roku 1977 wzrosła do 11% w 1979 r.
Politycy gospodarczy w Stanach Zjednoczonych i za granicą byli przestraszeni narastającą inflacją. Prezydentem Carterem targały wątpliwości. Czy powinien przyhamować tempo działalności gospodarczej, dopuścić do wzrostu bezrobocia, zdławić wzrost gospodarczy oraz narazić się na gniew związków zawodowych i połowy elektoratu? I wszystko po to, by zahamować inflacje? Czy też powinien zastosować ekspansjonistyczną politykę fiskalną i monetarną, ryzykując zwiększenie inflacji i jeżąc włos na karku społeczności "ludzi interesu", a także drugiej połowy elektoratu? Carter opowiedział się za zwolnieniem tempa działalności gospodarczej oraz za wzrostem bezrobocia.
Wobec tego samego dylematu stanęły wszystkie kraje przemysłowe w wyniku wzrostu cen ropy naftowej w 1979 r. Jedne, jak Thatcherowska Wielka Brytania, wybrały głęboką recesję. Inne, jak socjalistyczna Francja Mitteran-da, próbowały ożywić gospodarkę.

A] każdego z tych krajów lekcja była taka sama.
zel?du na to, czy u steru władzy stoi demokrata lub republikanin,
^CZ ach Zjednoczonych, czy konserwatysta, jak w Wielkiej Brytanii, czy
jak * . k we Francji, żaden kraj nie może się uchylić od krótkookresowej
i0cjal's ' koru między bezrobociem a inflacją. Wszyscy się nauczyli, że
decyzJ1 ,arcC) w której ceny i płace kształtują się na wolnych rynkach, za
* ^�Sf obniżania inflacji trzeba płacić wysoki haracz w postaci znacznego
*�* obocia i wielkiej luki PNB.
Prawdziwa jest także odwrotność tego dylematu. Jeżeli jakiś kraj chce się
' niezwykle niską stopą bezrobocia przy wielkości produkcji znacznie
CieSekraczającej jego potencjalny PNB, ptaszęta inflacji rychło wrócą do
PfZ ich gniazdek. Zobaczymy w drugiej połowie tego rozdziału, że gdy w la-
sw, sześćdziesiątych prezydent Johnson pchnął gospodarkę na poziom znacz-
� przewyższający jej produkt potencjalny, cały kraj znalazł się w wirze
narastającej inflacji.
Makroekonomię trapią i inne problemy wyboru. Kraj może przejściowo stłumić inflację drogą regulowania płac i cen, ale rezultatem będzie zniekształcenie cen i nieefektywność gospodarki. Podniesienie stopy wzrostu potencjalnego PNB wymaga większych inwestycji w wiedzę i kapitał, ale kiedy gospodarka zwiększa swoje inwestycje przy wysokim zatrudnieniu, mniej zostaje na kino czy wycieczki narciarskie. Możemy otworzyć naszą gospodarkę na wymianę z zagranicą i radować się tanimi nikonami i toyotami; w rezultacie jednak amerykańscy robotnicy zatrudnieni w tych gałęziach mogą stracić swoje miejsca pracy i zostać zmuszeni do szukania innego zatrudnienia lub do pogodzenia się z cięciami płac. Nie ma tu łatwych wyborów!
Ostatnie słowo na temat polityki makroekonomicznej. Rozważania zawarte w niniejszej książce mają charakter analityczny, gdyż staramy się zrozumieć ogólne prawa i zasady rządzące zachowaniami. Rzeczywisty proces podejmowania decyzji - diagnoza, recepta, perswazja, walenie pięścią w stół - często odbywa się wśród zamieszania i hałasu. Różnica między teorią a rzeczywistością jest podobna do różnicy między zaprojektowanym przez trenera diagramem rozgrywki futbolowej a faktyczną grą na boisku. Albo pomiędzy ułożonym przez generałów planem wojennym a krwią i zamętem w okopach.
Oto przykłady: konserwatyści i liberałowie różnią się nie tylko co do tego, w jaki sposób należy oceniać relatywną wagę inflacji i bezrobocia, ale i co do tego, czy rzeczywiście istnieje wybór między nimi. Polityka fiskalna administracji Reaganowskiej kierowała się raczej własną filozofią polityczną (silna obronność i niskie podatki) aniżeli filozofią makroekonomiczną. W rezultacie republikański prezydent patronował najwyższemu deficytowi federalnemu w dziejach Stanów Zjednoczonych, a republikański sekretarz skarbu mówił, Jak słyszano, że pokaźne cięcia podatkowe i wydatkowanie z deficytu ostatecz-n>e wcale nie są takie złe.

W CZARNEJ SKRZYNCE: GLOBALNA PODAŻ l GLOBALNY POPYT
Teraz, kiedy rozumiemy, jakiego rodzaju siły oddziałują na makrogos-Podarkę, zajrzymy do środka czarnej skrzynki, żeby zobaczyć, jak owe siły działają.
Pokrętne drogi, zwroty i odwroty, brak spójności i nastawienie n doraźne - wszystko to można znaleźć w publicznych wypowiedziach vv ^ wach zarówno makroekonomicznych, jak i dotyczących innych dziedzi ^
B. GLOBALNA PODAŻ l GLOBALNY POPYT
Zapoznaliśmy się już z kluczowymi zmiennymi makroekonornicz Jak oddziałują one na siebie nawzajem? Które są przyczyną, a które skutk Przyjrzyjmy się dokładnie, w jaki sposób funkcjonuje maszyna gospodarc ^
Zmienne zewnętrzne, zmienne indukowane, zmienne polityczne. Zanim � pogrążymy w teorii makroekonomicznej, warto wprowadzić rozróżnienie m1 dzy trzema odmiennymi typami zmiennych ekonomicznych. Czynimy to n rys. 5.5, który ukazuje "czarną skrzynkę" (makrogospodarkę). W następny,* paragrafie zajrzymy do wnętrza owej czarnej skrzynki, ale najpierw postaraj my się zobaczyć, jakie to siły na nią oddziałują.
Na rys. 5.5 widzimy różne rodzaje zmiennych oddziałujących na gospodarkę. Istnieją, po pierwsze, zmienne polityczne, czyli opisane wyżej narzędzia. Po drugie, zmienne zewnętrzne, czyli zmienne wyznaczane na zewnątrz układu makrogospodarczego. Zmienne takie jak klimat, pogoda czy liczba ludności uważa się na ogół za wyznaczane przede wszystkim przez siły pozaekonomiczne.
Ostatni zbiór zmiennych stanowią zmienne indukowane, wyznaczane przez sam układ gospodarczy. W zmiennych indukowanych zawierają si? wszystkie cele polityki makroekonomicznej: produkcja, zatrudnienie, poziom cen i eksport netto.
A zatem zmienne polityczne i zmienne ekonomiczne są to nakłady wywierające wpływ na makrogospodarkę, natomiast zmienne indukowane to efekty wytwarzane w wyniku działania makrogospodarki.
Dla zilustrowania tych definicji, powróćmy do naszej podróży samochodowej do Nowego Orleanu. Zmienne egzogeniczne zewnętrzne to czynniki pozostające poza kontrolą kierowcy: pogoda lub stan dróg. Zmienne polityczne dotyczą decyzji, jak mocno nacisnąć na pedał gazu lub czy jechać na trzecim czy czwartym biegu. Zmienne indukowane to szybkość i kierunek, w jakim podąża pojazd, to, czy znajduje się on na drodze czy też w rowie.
Rozróżnienia te można również zastosować do opisywanego w rozdziale 4 aparatu podaży i popytu. Jeżeli przedmiotem naszych rozważań są podaż i popyt na pszenicę, to zmiennymi egzogenicznymi są: pogoda (wpływająca na krzywą podaży) i gusty (wpływające na krzywą popytu). Zmiennymi polityk' nymi będą natomiast decyzje dotyczące tego, czy nabywać zboże dla magazy' nów rządowych i czy sprzedawać je Rosjanom. Zmiennymi indukowanymi $ cena i ilość zboża.


ZMIENNE INDUKOWANE
Nakłady i efekty makrogospodarki
NARZĘDZIA POLSKI
Rys. 5.5. Zmienne polityczne i zmienne zewnętrzne są siłą napędową gospodarki i wpływają na zmienne indukowane
Rozróżniamy trzy zestawy zmiennych makroekonomicznych: a) zmienne zewnętrzne - jak np. klimat - oddziałują na gospodarkę, ale są niepodatne (stosunkowo) na wpływ gospodarki; b) zmienne polityczne wyznaczają władze - Kongres czy Rezerwa Federalna; c) zmienne indukowane są produktem - czy wynikiem - procesu gospodarczego.
W kolejnych rozdziałach zajrzymy do wnętrza "czarnej skrzynki", aby zobaczyć, w jaki sposób funkcjonuje gospodarka.

Muczowe znaczenie dla rozumienia wzajemnego oddziaływania sił",
krogospodarce ma wykres przedstawiony na rys. 5.6. Jest on powiększę ^'
rys. 5.5 i przedstawia sposób, w jaki zmienne wewnątrz czarnej skrzynki u/6"1
się ze sobą. *H
Dwoma nowymi pojęciami przedstawionymi na rys. 5.6 są: globaln dąż (AS) i globalny popyt (AD). Dalej podamy definicję czynników ^ znaczających owe dwa kluczowe pojęcia i dokonamy ich przeglądu.
Globalna podaż. Przyjrzyjmy się najpierw dolnej części rys. 5.6, to zna strzałkom skierowanym ku globalnej podaży. Nazwą globalnej podaży określaj
Wewnqtrz makrogospodarl
�k i
i
/Produkt /
(realny '
/ PNB)
'.globalny popyt
_ wydatki' podatki

777777-,
inne sity '
[.zatrudnienie' ('bezrobocie
wzajemne _ , �ddziafywanie\ globalnego popytu! jglobalnej podaży.
\ globalna � podaż '
, ceny i � inflacja
'zasoby^ naturalne '
Rys. 5.6. Rzut oka na całość układu makrogospodarczego
Na tym wykresie widzimy główne elementy makrogospodarki. a) po lewej mamy zmienne napędzające caty system (zarówno polityczne, jak i zewnętrzne). Pieniądz, polityka fiskalna oraz inne siły napędzają globalny popyt. Zasób kapitału, pracy, zasoby naturalne i technika oraz technologia określają poziom produktu potencjalnego, wyznaczając tym samym globalną podaż; b) wewnątrz "skrzynki" globalny popyt i globalna podaż oddziałują na siebie nawzajem; w miarę jak poziom popytu napotyka bariery rozporządzalnych zasobów, dokonuje się proces wyznaczania wyników gospodarowania; c) po prawej stronie w sześciokątach przedstawiono główne zmienne indukowane makrogospodarki; są to: produkt lub realny PNB, zatrudnienie i bezrobocie, ceny i inflacja.
Zadaniem makroekonomii jest zrozumienie działania sił ukrytych za tym wykresem. Będziemy 9� spotykać raz po raz w następnych dwunastu rozdziałach.

�c produkcji, którą wytworzą i sprzedadzą podmioty gospodarcze przy
ą \vimigjąCych cenach, mocy wytwórczej i kosztach. Ogólnie rzecz biorąc,
danych^. "ospodarujące będą dążyć do tego, by wielkość ich produkcji od-
F^0*\ ł wielkości ich potencjalnego produktu. (Przypomnijmy, że produktem
powia .a danej gospodarki jest ta maksymalna ilość, którą może ona
P�tenC"' vć bez uruchomienia inflacji.) Jeżeli jednak ceny i wydatki są niskie,
W5rt^� biorstwa mogą wytwarzać mniej, niż wynosi ich potencjalny produkt;
^tuacji natomiast, gdy ceny i popyt są wysokie, przedsiębiorstwa mogą przez
w s?! czas wytwarzać ilości większe od swego potencjalnego produktu.
Ja Z te: definicji widać jasno, że globalna podaż jest ściśle związana z pozio-
tencjalnego produktu. Co wpływa na potencjalny produkt, i - co za
111 � JZJG _ wyznacza globalną podaż? Jak to pokazuje lewa dolna partia rys.
/ń globalna podaż jest wyznaczana przez wielkość nakładów produkcyjnych
/nóśród których najważniejsze to praca i kapitał) oraz przez efektywność
losowanych kombinacji owych nakładów (to znaczy przez istniejące w danym
społeczeństwie technikę i technologię).
Globalny popyt. Lewa górna część rys. 5.6 ilustruje proces wyznaczania AD. Mianem globalnego popytu określamy tę sumę, którą -przy danych cenach, dochodach oraz innych zmiennych ekonomicznych - wydadzą konsumenci, przedsiębiorstwa oraz rząd. AD mierzy zatem łączne wydatki dokonywane przez różne podmioty w gospodarce: na samochody nabywane przez konsumentów, czołgi kupowane przez rząd, ciężarówki kupowane przez przedsiębiorstwa i tak dalej. Do sił wyznaczających AD należą takie czynniki, jak poziom cen, dochody ludzi, oczekiwania dotyczące przyszłości, a także zmienne polityczne, takie jak podatki, zakupy rządowe czy podaż pieniądza.
Żeby dojść do rzeczywistych wyników gospodarki - do faktycznych wielkości produkcji, zatrudnienia, cen itd., musimy zbadać wzajemne oddziaływanie globalnej podaży i globalnego popytu. Ilustruje to kółko leżące najbardziej na prawo na rys. 5.6. Powtórzmy: wzajemne oddziaływania AS (napędzanej głównie przez potencjalny PNB) oraz AD (napędzanego przez wydatki i czynniki je wyznaczające) prowadzi do wielkości wynikowych, które właśnie analizujemy: poziom faktycznego PNB, liczba miejsc pracy i stopa bezrobocia, ceny, a wobec tego i stopa inflacji.
Rysunek 5.6 wydaje się skomplikowany, ale w gruncie rzeczy jest on w pewnej mierze nadmiernym uproszczeniem rzeczywistości. Jedną z wielkości wynikowych po prawej stronie jest poziom inwestycji w zakłady wytwórcze 1 urządzenia (co stanowi część PNB). Inwestycje zwiększają zasób kapitału. " miarę jak gospodarka akumuluje kapitał, robotnicy mają więcej lepszych narzędzi pracy, a poziom potencjalnego produktu rośnie. Moglibyśmy zatem Przeprowadzić od kółka wyrażającego interakcje AS i AD cienką linię z pokotem do kapitału.

Nie jest to jedyne oddziaływanie zwrotne produktu na globalną p ,
Oświata i wykształcenie, badania i rozwój, wyczerpywanie się zasobów ^
naftowej, minerałów i gruntów ornych - wskutek oddziaływania każdego ? �^
czynników na przyszłość pozostanie zwiększony lub zmniejszony zasób użyt^
nych nakładów kapitałowych. W ten sposób interakcje AS i AD mają sprze- ^
zwrotne, wywierające wpływ na globalną podaż (AS) w gospodarce. n'e
Krzywe globalnej podaży i globalnego popytu
Powyższe rozważania można ująć teoretycznie za pomocą dobrze zna go zestawu narzędzi: krzywych globalnej podaży oraz globalnego popyt W rozdziale 4 wprowadziliśmy pojęcie rynkowych krzywych podaży i popyt] dla celów mikroekonomicznej analizy poszczególnych produktów. Tym mikro ekonomicznym narzędziem możemy się posługiwać w odniesieniu do pszenicy i benzyny, pracy i kapitału.
Ten graficzny aparat może być nam pomocny w rozumieniu makroekonomicznych problemów bezrobocia i stagnacji. Ułatwi nam zrozumienie dlaczego, gdy wydatki pieniężne gwałtownie rosną w krótkim okresie, produkt realny rośnie bardzo wyraźnie, natomiast ceny rosną tylko w nieznacznym stopniu. Może również wyjaśnić, dlaczego w długim okresie każdy prawie wzrost wydatków pieniężnych doprowadza raczej do zwyżki cen niż do zwiększenia produkcji.
Rysunek 5.7 przedstawia funkcje globalnej podaży i globalnego popytu dla produkcji całej gospodarki. Na osi poziomej - czyli osi ilości - znajduje się całkowita produkcja (realny PNB) gospodarki. Na osi pionowej oznaczamy ogólny poziom cen (mierzony na przykład wskaźnikiem cen konsumpcyjnych, CPI).
Opadająca krzywa obrazuje funkcję globalnego popytu, czyli funkcję AD. Mówi nam, ile wszystkie podmioty w gospodarce - konsumenci, przedsiębiorstwa, rząd - kupią przy różnych poziomach ogólnego wskaźnika cen.
Rosnąca gruba krzywa na rys. 5.7 jest krzywą AS, czyli funkcją globalnej podaży. Krzywa ta wyraża zależność pomiędzy cenami, jakie będą sobie liczyć przedsiębiorstwa, a wielkością wytwarzanego i sprzedawanego przez nie produktu. Tak więc, w miarę jak wielkość zapotrzebowania na produkt rośnie, przedsiębiorstwa będą żądać wyższych cen: wzdłuż krzywej AS ogólny poziom cen P rośnie wraz ze wzrostem wielkości realnego produktu Q.
Zestawiając ze sobą AD i AS, możemy także znaleźć odpowiadające równowadze wartości zagregowanej ceny i ilości - możemy znaleźć te wielkości realnego PNB i CPI, które będą się utrzymywać w pewnym okresie. Jeżeli dane są siły wyznaczające AS i AD na rys. 5.7, to całość gospodarki znajduje się w równowadze w punkcie E. Jedynie w tym punkcie, w którym p�" ziom produkcji wynosi Q = 3000 i P =150, usatysfakcjonowani są zarówfl0

� "r7edawcy. Tylko w punkcie E ogólny poziom cen jest akurat j l są gotowi kupić dokładnie tyle, ile sprzedawcy są gotowi
2000 Realny
Krzywe globalnej podaży i globalnego popytu
3)00
PNB l w mld )
Rys. 5.7. Makrogospodarczy poziom cen i ilości jest wyznaczany przez wzajemne oddziaływanie globalnej podaży i globalnego popytu
Poziom produktu realnego i poziom cen w makrogospodarce są wyznaczane przez równowagę globalnego popytu i globalnej podaży. Krzywa AD wyraża poziom realnych wydatków konsumentów, przedsiębiorstw i rządu przy różnych wartościach ogólnego poziomu cen. Krzywa AS ukazuje, ile przedsiębiorstwa będą wytwarzać i sprzedawać przy różnych poziomach cen. W punkcie E przypada równowaga makrogospodarcza; ma ona miejsce przy tym ogólnym poziomie cen, przy którym przedsiębiorstwa z własnej woli wytwarzają i sprzedają produkt O=3000 wszystkie zaś podmioty wydatkujące są gotowe zakupić tę właśnie ilość.
Nachylenie krzywych AS i AD. Dlaczego krzywe na rys. 5.7 mają takie właśnie nachylenie, jak przedstawiono4? Zacznijmy od krzywej AD..Jest ona opadająca, co wskazuje, że wielkość wydatków rośnie w miarę spadku ogólnego poziomu cen. Przyczyny tego należy szukać w wydatkach konsumpcyjnych gospodarstw domowych. Kiedy wyrażona w pieniądzu cena kupowanych przeze mnie rzeczy spada, mój dochód pieniężny pozwala mi na zakup
* Trzeba uważać, aby przyczyn wpływających na nachylenie krzywych AD czy AS w rna-koskali nie pomieszać z przyczynami oddziałującymi na krzywą DD czy SS w mikroskali. W rozdziałach 4, 18, 19 i 22 pokazujemy, że nachylenie krzywych w mikroskali związane jest ze Mszeniem użyteczności krańcowej (dla DD) albo malejących przychodów (dla SS)^ Nachylenie krzywych w makroskali opiera się na założeniu stałości kosztów lub istnieniu nakładów o stałej wartości pieniężnej.

f *
:sie na
większej liczby jednostek żywności, odzieży czy książek. Jeżeli, na pr
CPI spadnie o 5%, prawdopodobnie niektóre ze składników mojego d ^
i majątku wcale nie spadną; moja płaca może być ustalona umownie � '
czy na trzy lata, a wartość pieniężna moich zasobów może wcale nie * ^
Wobec tego moja realna siła nabywcza rośnie, a moje realne wyHati?^
konsumpcję najprawdopodobniej wzrosną. Nawet z chwilą, kiedy 2 ' ^
działać sprzężenie zwrotne między obniżonym poziomem cen a moi ^
chodem (gdy dochód ten obniży się wskutek spadku płac), zapewne stwi H
że pieniężna wartość mego majątku (gotówka, papiery wartościowe, wkł ^
na kontach bankowych) nie spada w tym samym stopniu co poziom
Spadek ogólnego poziomu cen prowadzi zatem do wyższej konsumpcji real "
i wyższego popytu całkowitego, czyli krzywa AD opada. ej
Czy krzywa AS musi rosnąć? W rzeczywistości, jak to zobaczymy w d l
szych rozdziałach, dokładny kształt krzywej globalnej podaży jest obecn'
przedmiotem gwałtownych sporów wśród makroekonomistów. Większość
zgadza się, że w bardzo długim okresie krzywa AS jest pionowa. Ale w okresi
krótkim i średnim krzywa AS biegnie ku górze, z południowego zachodu
północny wschód. Wobec tego przeanalizujemy dokładniej sposób, w jaki
globalna podaż wiąże się z cenami.
Długookresowe i krótkookresowe krzywe AS
Podstawowe rozróżnienie między krzywymi AS w długim i krótkim okresie ukazuje rys. 5.8. Po stronie lewej przedstawiona jest krótkookresowa krzywa AS, która mogłaby na przykład mieć zastosowanie do jednego roku. Dla takiego okresu krzywa AS w przeważającej części swego przebiegu - w przedziale aż do poziomu produktu potencjalnego - jest stosunkowo płaska. Ten płaski kształt krzywej AS sugeruje, że przy wyższych poziomach globalnego popytu przedsiębiorstwa są skłonne wytwarzać i sprzedawać więcej produktów, ale na ogół w miarę wzrostu poziomu produkcji będą one w pewnym stopniu podwyższać ceny. Tak więc, w miarę stopniowego wzrostu poziomu globalnego popytu w krótkim okresie zarysuje się równoczesny wzrost globalnego produktu oraz cen. Zwyżka cen staje się jednak bardzo ostra od chwili, gdy wielkość produkcji przekracza produkt potencjalny, a ograniczenia wynikające z wielkości zakładów oraz podaży pracy wywierają coraz silniejszą presję.
Dlaczego w krótkim okresie, kiedy rośnie popyt, przedsiębiorstwa zwiększają zarówno globalny produkt, jak i ceny? Czynią tak dlatego, że opłaca si? równoczesne podwyższenie cen i sprzedawanie dodatkowych ilości produktu, j gdy niektóre składniki kosztów pozostają przejściowo stałe. Zobaczmy, dlaczego tak jest.
Przypuśćmy, że nagle następuje eksplozja dodatkowych wydatków. Firmy będą świadome tego, że pokaźna część ich kosztów pozostanie - w kateg0'

� 'nvch - stała: robotnicy pracują za stawkę godzinową wynoszącą ,TO j_i miesięcznie i tak dalej. Jeżeli w odpowiedzi
podwyższą swoje ceny, zwiększenie produkcji
WZf�S k wne. Tak więc do chwili, gdy koszty dostosują się do wyższych Z?'S alną reakcją przedsiębiorstw na przyrosty globalnego popytu bę-cen, raCJ�nn0 podwyższenie cen, jak i zwiększenie produkcji.
Globalna podaż w dfugim i krótkim okresie
o/okres krótki b/ okres długi
AS
Produkt realny (PNB) ,.. Produkt realny (PNB)
Rys. 5.8. AS może być płaska w krótkim okresie, w długim jednak ma
tendencję do ustawienia się pionowo
Krótkookresowa krzywa AS po lewej przy niskich poziomach produktu wznosi się bardzo łagodnie. Dlaczego? Bo w krótkim czasie wiele kosztów przedsiębiorstwa pozostaje stale: płace, renty, czynsze i inne zobowiązania umowne przesądzają o pewnej stałości kosztów przedsiębiorstwa. Toteż wzrost AD skłania przedsiębiorstwa do zwiększenia produkcji, ale również do pewnego podwyższenia cen. Krzywa AS po prawej odzwierciedla kształt tej funkcji w bardzo długim okresie. Ponieważ wszystkie ceny nakładów i produktów w długim okresie są giętkie, krzywa łącznej podaży jest pionowa. Przedsiębiorstw nie obchodzi to, czy ceny ich nakładów wzrosły dziesięcio-czy tysiąckrotnie dopóty, dopóki ceny ich produktów także rosną w tym samym stosunku. Tak czy inaczej, będą one skłonne dostarczać tę samą ilość produktu.
Zauważmy nawiasem, że największym z owych czasowo stałych kosztów
4 stawki płac. Wiele przedsiębiorstw, w których około połowa pracowników
pracownicy produkcyjni, ma długookresowe porozumienia ze związkami
odpwymi. Porozumienia te są na ogół zawierane na okres trzech lat
0 reslają pieniężną stawkę płacy (z uwzględnieniem częściowych korekt ze
8 ?du na zmiany cen). A zatem na czas trwania umowy o pracę stawki płac,

w obliczu których stoją przedsiębiorstwa, są - w kategoriach pieniężny^ - częściowo stałe. Kiedy konsumenci lub przedsiębiorstwa żądają większy ilości samochodów osobowych, ciężarówek czy innych dóbr, firmy reagują podwyżką cen, osiągając wyższe zyski i wytwarzając więcej.
Gdy już rozumiemy, dlaczego w krótkim okresie krzywa AS może łagodnie rosnąć, staje się jasne, dlaczego nie jest prawdopodobne, aby pozostała ona długo płaska. Gdy umowy o płacę (lub o wysokość innych składników kosztów stałych) wygasają i zaczyna się ich renegocjowanie, płace oraz inne koszty dostosowują się do warunków gospodarczych. Stałe uprzednio stawki płac rychło wzrosną, odzwierciedlając wyższe ceny. Jeżeli P na rys. 5 g (a) wzrośnie o 10% ze względu na wyższy popyt, to z biegiem czasu płace pieniężne także wzrosną o 10%. W rezultacie w długim okresie przedsiębiorstwa nie będą już mogły odnosić korzyści związanych z wyższym poziomem globalnego popytu i przy dalszym wzroście popytu produkcja nie będzie rosła.
Oddziaływanie kosztów na ceny w długim okresie pokazano w prawej części rys. 5.8. Tutaj widzimy, że długookresową krzywą AS rysuje się jako linię pionową przy poziomie realnej produkcji równym produktowi potencjalnemu. Długookresowa krzywa AS jest pionowa, ponieważ w długim okresie następuje dostosowanie wszystkich kosztów. Firmy nie mogą w nieskończoność ciągnąć korzyści z tego, że w ich porozumieniach pracowniczych pieniężne stawki płac są ustalone. Po pewnym czasie pracownicy zdają sobie sprawę ze wzrostu cen i domagają się kompensujących ten wzrost podwyżek płac. Z biegiem czasu, gdy nastąpi już pełne przystosowanie wszystkich składników kosztów, firmy staną w obliczu tej samej relacji cen do kosztów, jak w punkcie wyjścia i nie będzie żadnych bodźców skłaniających je do zwiększenia wielkości produkcji. Długookresowa krzywa AS jest zatem pionowa.
Podsumujmy przyczyny określające kształt krzywej AS.
W krótkim okresie, w ciągu paru miesięcy czy paru lat, krzywa globalnej podaży jest rosnąca. To jej dodatnie nachylenie odzwierciedla fakt, że przedsiębiorstwa mają do czynienia z cenami niektórych nakładów stosunkowo sztywnymi w ciągu krótkiego okresu - z płacami ustalonymi w umowach o pracę, czynszami za budynki lub regulowanymi cenami energii, wody itp.
W długim okresie nie ma takich "zamrożonych" składników kosztów. W miarę postępujących przystosowań kosztów reakcja wielkości produkcji na przesunięcia popytu jest coraz słabsza, reakcja cen zaś coraz silniejsza. Długookresowa krzywa AS okaże się praktycznie pionowa, jak to widać na rys. 5.8(b).
Produkcja w długim i w krótkim okresie
Kształt krzywej AS ma kluczowe znaczenie dla wyznaczania wielkości produkcji w krótkim i w długim okresie. Materiał empiryczny potwierdza, że

t,zywa AS pozostaje stosunkowo płaska - jak to przedstawia rys. 5.8(a)
orzez okres roku lub dwóch lat; po dziesięciu natomiast lub więcej latach
zedsiębiorstwa zachowują się tak, jak to pokazuje pionowa krzywa AS na
s 5.8(b)- Ta różnica w zachowaniach jest kluczem do zrozumienia wyznacz-
'ków produkcji realnej. Sugeruje ona, że dopóki produkt pozostaje w grani-
ch swojej wielkości potencjalnej lub jest jej równy, krótkookresowe zmiany
rodukcji są wyznaczane głównie przez zmiany wydatków; przy stosunkowo
płaskiej krzywej AS, kiedy zmiany popytu przesuwają go to w górę, to w dół,
produkt odpowiednio rośnie lub maleje.
W dłuższym okresie jednak znaczenie globalnego popytu dla produkcji
realnej maleje. Jeżeli krzywa AS jest pionowa, faktyczną wielkość produktu
wyznacza wyłącznie poziom produktu potencjalnego: zmiany AD wpływają na
poziom cen, ale nie na poziom produkcji realnej.
Globalny popyt jest siłą napędzającą krótkookresowe zmiany produkcji
realnej. W bardzo długim okresie jednak wielkością produkcji realnej rządzi
głównie produkt potencjalny, zaś globalny popyt wywiera wpływ przede
wszystkim na poziom cen.
DZIAŁANIE GLOBALNEJ PODAŻY l GLOBALNEGO POPYTU
Pojęciami globalnej podaży i globalnego popytu możemy się posłużyć do wyjaśnienia niektórych ważniejszych wydarzeń z nowszej historii Stanów Zjednoczonych - ożywienia gospodarczego z okresu wojny wietnamskiej, stagflacji lat siedemdziesiątych i głębokiej recesji z początków lat osiemdziesiątych.
Wietnam. W początkach lat sześćdziesiątych gospodarka amerykańska doznała okresu bezprecedensowego ożywienia i rozkwitu. PNB rósł o 4% rocznie, bezrobocie malało, inflacja praktycznie nie występowała.
Jakie siły legły u podstaw tej żywiołowej ekspansji? W okresie tym twórcy polityki makroekonomicznej stosowali środki fiskalne stymulujące gospodarkę przez zwiększenie globalnego popytu. W latach 1964 i 1965 dokonano ostrych cięć podatków obciążających osoby fizyczne i przedsiębiorstwa. Z rokiem 1965 gospodarka osiągnęła poziom swego produktu potencjalnego.
Niestety, administracja nie doceniła wielkości obciążeń związanych z wojną w Wietnamie - wydatki na obronę wzrosły w latach 1965-1968 o 55%. Nawet kiedy stało się jasne, że nadchodzi boom inflacyjny na wielką skalę, Prezydent Johnson wzdragał się przed wprowadzeniem dotkliwych środków polityki fiskalnej dla spowolnienia działalności gospodarczej; podwyżki podatków i cięcia w wydatkach na cele cywilne zastosowano dopiero w 1968 r., zbyt Późno, by zapobiec "przegrzaniu" gospodarki. System Rezerwy Federalnej opuścił do szybkiego wzrostu ilości pieniądza i niskich stóp procentowych.

W rezultacie przez znaczną część okresu 1966-1970 gospodarka funkcjonowała znacznie powyżej swego produktu potencjalnego.
Rysunek 5.9 obrazuje wydarzenia tego okresu. Z poparciem ze strom, banku centralnego zwiększono globalny popyt, obniżając podatki oraz zwiększając wydatki na obronę; krzywa AD przesunęła się na prawo, z AD do AD' Punkt równowagi przesunął się z E do E' na rys. 5.9. Produkcja i zatrudnienie rosły gwałtownie, ale gdy produkcja zaczęła natrafiać na barierę mocy wytwórczych, ceny zaczęły piąć się w górę.
Lekcja wynikająca z tego doświadczenia jest taka, że wzrost globalnego popytu przynosi wyższą produkcję i wyższe zatrudnienie; ale jeśli proces ekspansji wyniesie gospodarkę daleko poza granice jej produktu potencjalnego, rychło nastąpią przegrzanie gospodarki oraz inflacja cenowa.
Wysoka koniunktura

w okresie wojny

wietnamskiej

P





produkt potencjalny





X AS Rys- 5.9. Wysoka koniunktu-







� ra w okresie wojny wietnam-



>



1 skiej





>

1 Rysunek ilustruje "prze-





>

1 grzanie" koniunktury gospodar-







. / czej w końcu lat 60. W 1964 r.

c
01 Di





V/L' gospodarka zbliżała się do po-

o r





yr. tencjalnego poziomu swego pro-

Ifl





/l > duktu. W następstwie obniżki po-



--- ^

C~

| \ datków w 1964 r. i przygotowań

c p



<

| ^^ do wojny wietnamskiej krzywa







l ^" globalnego popytu przesunęła







^^ się z AD do AD', a punkt równo-







l^^ wagi przesunął się w 1969 r. do







l E' (z punktu E w 1964 r.). Pro-







I dukt wzrósł grubo ponad swój







i poziom potencjalny, zaś poziom

----------------

: - * - TT ----------- Q cen przesunął się gwałtownie

^ w z P do P'. Wzrósł zatem produkt

Realny PNB i wzrosły ceny.

Inflacja podażowa. Drugi ważny rodzaj wydarzeń natury makroekonomicznej był następstwem szoków podażowych w latach siedemdziesiątych. Rok 1973 był "rokiem siedmiu plag". Był to okres nieurodzajów, przesunięć prądów oceanicznych, gigantycznych spekulacji na światowych rynkach towarowych, zamętu na rynkach walut zagranicznych oraz poczwórnej zwyżki cen ropy naftowej z krajów OPEC. Wytworzył się klimat "końca świata", a na okładce popularnego magazynu pokazywano pusty róg obfitości i tytuł "Czy zaczyna brakować wszystkiego?"

Ten wstrząs dotyczący podaży surowców i paliw znalazł spektakularne Hbicie w ich cenach. Od roku 1972 do 1973 ceny surowców i paliw wzrosły Iniej niż w całym okresie od końca drugiej wojny światowej do 1972 r.
Taki nagły wzrost kosztów surowców był szokiem podażowym. Możemy o przedstawić jako gwałtowne przesunięcie w górę krzywej globalnej podaży: Hla wyduszenia" tego samego poziomu produkcji przedsiębiorstwa musiałaby pobierać o wiele wyższe ceny. Ilustruje to rys. 5.10, na którym krzywa AS przesuwa się z AS do .45".
Skutki szoku podażowego są uderzające.
Szok podażowy, rozumiany jako gwałtowne przesunięcie się w górę krzywej AS, przynosi w rezultacie zwyżkę cen w połączeniu ze spadkiem produkcji. Szoki podażowe prowadzą więc do pogorszenia stopnia realizacji wszystkich głównych celów polityki makroekonomicznej.
Trudny pieniądz, 1979-1982. Z nadejściem roku 1979 gospodarka ochłonęła z szoku podażowego z roku 1973. Produkcja powróciła do swych potencjalnych rozmiarów. Jednakże akurat z chwilą, gdy została osiągnięta równowaga, następna runda zwyżek cen ropy przyczyniła się do rozkręcenia dwucyfrowej stopy inflacji; wynosiła ona 12% rocznie w latach 1979 i 1980. Liderzy polityczni zarówno lewicy, jak i prawicy uznali taką stopę za zbyt wysoką.
Szok podażowy lat siedemdziesiątych
produkt potencjalny
Rys. 5.10. Stagflacja w następstwie szoków podażowych
AS'
Skutkiem gwałtownego wzrostu cen ropy, towarów i pracy był wzrost kosztów działalności gospodarczej. To doprowadziło do stagflacji - stagnacji połączonej z inflacją.
Q' Q Realny PNB
W następstwie zwyżki kosztów krzywa podaży przesunęła się z AS do AS', zaś punkt równowagi przesunął się z E w 1973 r. do E' w 1975 r. Produkcja spadła z O do O', podczas gdy ceny rosły. Gospodarka doznała zatem podwójnej klęski - spadku produkcji oraz wzrostu cen. Analogiczna prawidłowość wystąpiła po drugiej zwyżce cen ropy w 1979 r.
W obliczu tej niemożliwej do zaakceptowania inflacji, przez cały okres 1979-1982 polityka zmierzała do zmniejszenia skali działalności gospodarczej.

' Ekonomia t. l


.<**
Zaciskanie pasa zaczęło się na serio, kiedy Paul Yolcker, prezes Rezer\yv
Federalnej, zacieśnił politykę pieniężną (obniżając stopę wzrostu podaży
pieniądza) natychmiast po mianowaniu go przez prezydenta Cartera w 1979 r
Po wyborze Ronalda Reagana w 1981 r., jego administracja zachęcała Rezeri
we Federalną do utrzymywania niskiego tempa wzrostu podaży pieniądza
tak, aby zmniejszyć inflację. '
Jakie były tego skutki? W wyniku spowolnienia wzrostu podaży pienia, dza wzrosły stopy procentowe. Wysokie stopy procentowe zahamowały te składniki wydatków, które są wrażliwe na poziom stopy procentowej - a zatem podwyższone stopy procentowe przyczyniły się do zmniejszenia budów-nictwa mieszkaniowego, zakupów samochodów, inwestycji przedsiębiorstw i tak dalej.
Jak się przedstawiają następstwa polityki "trudnego pieniądza" w kategoriach naszych krzywych AS i AD1 Trudny pieniądz i wysokie stopy procentowe przesunęły krzywą AD w dół i na lewo. Szok ten był więc dokładnym przeciwieństwem pokazanej na rys. 5.9 napędzanej popytem inflacji okresu wojny wietnamskiej. W kategoriach tego wykresu, surowe ograniczenia trudnego pieniądza w latach 1979-1982 przesunęły AD' z powrotem do AD. W rezultacie, z końcem 1982 r. produkcja spadła prawie o 10% poniżej swej wielkości potencjalnej, a stopa bezrobocia wzrosła z 5,8% w 1979 r. do 10,6% z końcem 1982 r. Nagrodą za ten okres wyrzeczeń było ostre obniżenie inflacji: spadła ona z 12% rocznie w latach 1979-1980 do 4% rocznie w latach 1983-1984.
Polityka gospodarcza
' Ten krótki przegląd najnowszej historii gospodarczej uwypukla pewne wstrząsy, na które nieustannie wystawiona jest współczesna gospodarka. Niektóre szoki przychodzą od strony popytu, przesuwając krzywą AD na lewo lub na prawo, kiedy globalne wydatki reagują na bardzo różnorodne siły ekonomiczne. Inne zaburzenia wynikają z szoków podażowych, które przesuwają krzywą AS w górę lub w dół, w zależności od ruchów ceny ropy, nagłych zmian kursu dolara, porozumień ustalających wyższe płace itp.
Głównym zadaniem polityki makroekonomicznej we współczesnej gos-podarce jest diagnozowanie rodzaju szoków uderzających w krzywe AS czy AD i zalecanie odpowiednich posunięć. W niektórych przypadkach twórcy tej polityki nie odczuwają wątpliwości. Jeżeli gospodarka funkcjonuje zgodnie z potencjalną wielkością swego produktu, a przewiduje się pokaźniejszy wzrost czy to wydatków obronnych, czy to inwestycji, ich działanie będzie mieć tendencję do przesunięcia krzywej AD w górę i na prawo, jak na rys. 5.9' Większość zgodzi się co do tego, że polityka gospodarcza powinna na to zareagować zastosowaniem środków ograniczających - powinna się posłużyc

'rodkami polityki pieniężnej lub fiskalnej, aby zneutralizować przesunięcie ^zywej AD ku górze.
Inne rodzaje wstrząsów stwarzają trudniejsze problemy albo, w niektórych przypadkach, dylematy nie do rozstrzygnięcia. Jaka jest właś-
jwa reakcja na szok podażowy taki, jak wstrząs z 1973 r., pokazany na rys. c 10? Czy polityka ekonomiczna powinna "zaakceptować" wzrost cen, prze-
uwając krzywą AD w prawo, aby uniknąć spadku produkcji? Czy też polityka gospodarcza powinna go "nie akceptować" i przesunąć krzywą AD na lewo, aby zapobiec wzrostowi cen? Ekonomia nie może udzielić naukowo prawidłowej odpowiedzi na te pytania. Odpowiedź ta będzie się raczej opierać na głęboko zakorzenionych sądach na temat słusznego etycznie sposobu "rozdziału cierpienia" między inflację a bezrobocie - na sądach wartościujących, formułowanych w ramach naszego procesu demokratycznego.
Droga przed nami
Przyjrzeliśmy się pobieżnie celom i narzędziom makroekonomii i uzyskaliśmy przy tym wstępne wyobrażenie o globalnym popycie i globalnej podaży, a teraz możemy przejść do bardziej szczegółowej analizy. Rysunek 5.11 ukazuje swoistą mapę drogi przez rozdziały poświęcone makroekonomii. Oto nasz plan.
Najpierw przyjrzymy się bliżej, w jaki sposób mierzy się produkt narodowy (rozdział 6). W następnych trzech rozdziałach (7-9) wprowadzimy elementy współczesnej teorii produkcji i zatrudnienia - konsumpcję, inwestycje i mnożnik. Później, po opanowaniu podstaw teorii makroekonomicznej, możemy przejść w rozdziałach 10-13 do krytycznych problemów globalnej podaży, cyklu koniunkturalnego, inflacji i bezrobocia. W rozdziałach tych dokładniej analizujemy pojęcie naturalnej stopy bezrobocia i badamy, dlaczego w gospodarce Stanów Zjednoczonych w ostatnich latach wystąpiła tak wysokia stopa bezrobocia.
W części następnej przechodzimy do roli pieniądza: jego natury, jego tworzenia oraz roli banków centralnych. W rozdziałach 14 i 15 zobaczymy, dlaczego nawet konserwatyści nie są na ogół skłonni powierzyć kreacji Pieniądza przedsiębiorczości prywatnej.
Rozdział 16 i Dodatek do niego prowadzą do zintegrowania problematyki pieniężnej z całością analizy makroekonomicznej, dając pełne omówienie współczesnego monetaryzmu i teorii racjonalnych oczekiwań. Na koniec, w rozdziale 17, badamy, w jaki sposób wydatki rządowe mogą wVpchnąć inwestycje, a także omawiamy ciężar szybko rosnącego zadłużenia feralnego. Zobaczymy też, w jaki sposób polityka pieniężna zastąpiła Politykę fiskalną w roli kluczowego narzędzia sterowania gospodarką.

PODSUMOWANIE A. Problemy makroekonomiczne
1. Rozdział ten rozpoczyna analizę problemów makroekonomicznych - analizę wielkich agregatów występujących w życiu gospodarczym, takich jak globalna produkcja, całkowite bezrobocie i inflacja, podaż pieniądza i deficyt
Mapa dróg makroekonomii przed nami
5. Przegląd
78,9 Teoria globalnego popytu,
- konsumpcyjnego
- inwestycyjnego
- rządowego oraz mnożnik
11,12,13. Bezrobocie
i inflacja

14,15,16. Pieniądz
bank centralny i monetaryzm

17 Polityka fiskalna i zadłużenie rządu
Rys. 5.11. Przewodnik po rozdziałach dotyczących makroekonomii
Mapa powyżej ukazuje nam trasę, jaką będziemy przebywać, poruszając się po obszarze makroekonomii. W tym rozdziale zaczęliśmy od przeglądu głównych pojęć. W rozdziale 6 badamy sposoby mierzenia produktu. W dalszych trzech rozdziałach (7-9) wprowadzamy najprostszy model procesu wyznaczania produktu - "model mnożnikowy". Rozdział 10 to krótka wycieczka, której celem jest zrozumienie podstaw funkcji globalnej podaży; zawiera on także historię i teorię cyklu gospodarczego. Rozdziały 11-13 tłumaczą współczesne teorie inflacji i bezrobocia. Rozdziały 14-16 włączają w proces wyznaczania łącznego popytu działanie pieniądza i banków centralnych oraz wyjaśniają współczesny monetaryzm wraz z koncepcją racjonalnych oczekiwań. Na koniec, w rozdziale 17, badamy wpływ deficytu federalnego i obciążenia zadłużeniem.

budżetowy. Jest to przeciwieństwem teorii mikroekonomicznej, która bada zachowania indywidualnych rynków, cen i wielkości produkcji.
2. Głównymi celami makrogospodarczymi są:
a. Wysoki poziom oraz wzrost produkcji i konsumpcji. Produkcję mierzy się zazwyczaj produktem narodowym brutto (PNB), który jest łączną wartością wszystkich dóbr i usług wytworzonych w danym roku. PNB powinien być wysoki w stosunku do potencjalnego PNB, to jest maksymalnego dającego się utrzymać poziomu produkcji albo poziomu produkcji przy wysokim zatrudnieniu.
b. Wysokie zatrudnienie i niskie niedobrowolne bezrobocie.
c. Stabilność poziomu cen (albo niska inflacja), przy czym ceny i płace kształtują się na wolnych rynkach.
d. Równowaga bilansu zagranicznego, kiedy to eksport z grubsza równoważy import, a kurs waluty danego kraju jest stabilny w stosunku do walut zagranicznych.
3. Zanim rozwinęła się nauka makroekonomii, kraje miały tendencję do dryfowania na oślep, bez steru, wśród zmiennych prądów makroekonomicznych. Dzisiaj istnieją liczne narzędzia, którymi mogą posłużyć się rządy dla sterowania gospodarką.
a. Polityka fiskalna (wydatki rządowe i podatki) pomaga określić sposób alokacji wydatków pomiędzy dobra konsumpcji prywatnej i zbiorowej; pomaga również wyznaczyć ogólny poziom wydatków oraz wpływa na popyt globalny.
b. Polityka pieniężna (oddziałująca zwłaszcza na stopy procentowe i warunki kredytowania poprzez określanie podaży pieniądza) wpływa na te działy gospodarki, które są wrażliwe na stopę procentową. Najważniejsze są tu inwestycje w budownictwo mieszkaniowe i przemysł; rosną one lub się zmniejszają zależnie od tego, czy bank centralny danego kraju obniża stopy procentowe czy je podwyższa.
c. Narzędzia polityki dochodowej (są to programy rządowe, wywierające bezpośredni wpływ na decyzje dotyczące płac i cen) sprowadzają się do prób kontrolowania inflacji bez narażania się na wysokie koszty recesji i bezrobocia. Programy te często bywały podejmowane, ale wyniki ich są w najlepszym razie skromne.
d. W zależności od warunków zewnętrznych, poszczególne kraje mogą Podejmować różne kroki, aby oddziaływać na handel i współpracę zagraniczną; mogą ingerować w proces kształtowania się kursów swych walut lub nawet Je ustalać; mogą ograniczać import i eksport przez cła lub wyznaczanie kwot wywozowych czy przywozowych i tak dalej.
4- W Stanach Zjednoczonych ustawowe określanie celów makroekonomi-
znych zaczęło się rozwijać dopiero po drugiej wojnie światowej. Ustawa
zatrudnieniu z 1946 r. deklarowała, że zadaniem polityki federalnej jest

"promowanie maksymalnego zatrudnienia, produkcji i siły nabywczej". Pod. jęta w 1978 r. próba precyzyjniejszego określenia tych celów wywarła znikomy wpływ na politykę gospodarczą.
5. Podczas przeważającej części lat siedemdziesiątych i osiemdziesiątych Stany Zjednoczone - równocześnie z innymi krajami przemysłowymi - trapio-ne były stagflacją (stagnacja w połączeniu z inflacją). Od lat sześćdziesiątych ani jednemu z większych krajów nie udało się równoczesne osiągnięcie dwóch sprzężonych ze sobą celów: stabilności cen i niskiego bezrobocia. W nieefektywności tych wysiłków znajduje odzwierciedlenie fakt, że w makroekonornii występują swoiste "stopy zamiany" (trade-offs), bardzo podobne do stopy zamiany, której odbiciem jest krawędź możliwości produkcyjnych omawiana w rozdziale 2. Kluczowym zjawiskiem stopy zamiany w krótkim okresie jest to, że w żadnym kraju nie udało się równoczesne utrzymanie dłużej pełnego zatrudnienia, niskiej inflacji i wolności rynków.
B. Globalna podaż i globalny popyt ' '
>/v �
6. W analizie makroekonomicznej istotne jest rozróżnianie trzech rodzajów zmiennych.
a. Zmienne polityczne (czyli narzędzia polityki, omówione w punkcie 3, wyżej).
b. Zmienne zewnętrzne (jak liczba ludności lub klimat), które (w zasadzie) ewoluują niezależnie od gospodarki.
c. Zmienne indukowane (jak produkcja, inflacja i bezrobocie), które są wyznaczane wewnątrz układu gospodarczego lub przez ten układ.
7. Podstawowym aparatem analitycznym, służącym zrozumieniu, w jaki sposób "kręci się" machina gospodarcza, są krzywe globalnej podaży (AS) i globalnego popytu (AD). Globalny popyt jest wyznaczany przez łączne wydatki gospodarcze dokonywane przez gospodarstwa domowe, przedsiębiorstwa i rząd. Wyraża on całkowity produkt realny, który może zostać zakupiony przy różnych poziomach cen. Funkcja globalnej podaży mówi, jak wielkie rozmiary realnego PNB przedsiębiorstwa wytworzą i sprzedadzą przy danych cenach, kosztach i warunkach rynkowych.
Krzywe AS i AD mają takie same kształty, jak znane już nam mikroekonomiczne krzywe podaży i popytu, analizowane w rozdziale 4, jakkolwiek przyczyny prowadzące do takiego właśnie kształtu są odmienne. Globalny popyt jest malejący, częściowo dlatego, że w miarę obniżenia się poziomu cen konsumenci są w stanie zwiększać realną wartość swoich dochodów pieniężnych i pieniężnego bogactwa. Podobnie krzywa globalnej podaży w krótkim okresie jest rosnąca, ponieważ przedsiębiorstwa mają do czynienia ze stałością - w wyrażeniu pieniężnym - niektórych elementów kosztów (jak na przykład stałość płac w umowach o pracę); w takich okolicznościach przy wzroście

popytu przedsiębiorstwa będą zarówno zwiększać produkcję dóbr, jak i podwyższać w pewnym stopniu ceny. Przy wyższych cenach dóbr mogą osiągnąć wyższy zysk i dlatego są skłonne zwiększać produkcję.
8. Całościowa równowaga makroekonomiczna, wyznaczająca zarówno ogólny poziom cen, jak i łączny produkt, ma miejsce wtedy, gdy krzywe AS i AD przecinają się. W bardzo krótkim okresie (dla wszystkich pozio-mów produkcji poza bardzo wysokimi) krzywa AS łagodnie rośnie, tak ze poziom produktu realnego jest wyznaczany głównie _ przez przecięcie krzywej AD z prawie płaską krzywą AS. W okresie bardzo długim krzywa jiS staje się pionowa. Jest to odbiciem faktu, że w bardzo długim okresie wszystkie koszty są zmienne, tak że struktura kosztów zmienia się w ślad za cenami produkcji. Ponieważ długookresowa krzywa AS staje się pionowa wtedy, gdy osiągana jest potencjalna wielkość produktu, poziom produkcji jest wyznaczany przez długookresowy poziom produktu potencjalnego. Ostateczny wynik otrzymujemy na przecięciu opadającej krzywej AD z pionową krzywą AS.
9. Najnowsze doświadczenia amerykańskie dostarczają przykładu ważnych zastosowań mechanizmu krzywych AS i AD.
a. W połowie lat sześćdziesiątych w wyniku wojny wietnamskiej deficyty budżetowe w połączeniu z polityką łatwego pieniądza doprowadziły do szybkich przesunięć krzywej AD dalej na prawo i wzwyż. Rezultatem były gwałtowny wzrost cen i inflacja.
b. W początkach lat siedemdziesiątych seria kolejnych, nie sprzyjających "szoków podażowych" doprowadziła do przesunięć krzywej AS w górę. To - z kolei - doprowadziło do obniżenia się produkcji w połączeniu ze wzrostem cen i inflacją.
c. Pod koniec lat siedemdziesiątych politycy gospodarczy w imię obniżenia inflacji doprowadzili do ostrej recesji. Polityka trudnego pieniądza przesunęła krzywą AD na lewo - odwrotność posunięć czasów wojny wietnamskiej. Stagnacja z początków lat osiemdziesiątych doprowadziła do ostrego zmniejszenia inflacji w połączeniu z wysokim bezrobociem.
WAŻNIEJSZE POJĘCIA l PROBLEMY
makroekonomia a mikroekonomia, Produkt narodowy brutto (PNB),
realny i potencjalny, wskaźnik cen dóbr konsumpcyjnych
(CPI),
naturalna stopa bezrobocia, Polityka fiskalna (wydatki, podatki),
polityka pieniężna, polityka dochodowa, globalna podaż, globalny popyt, dlaczego krzywa AD opada; dlaczego krzywa AS wznosi się, kształt krzywej AS w długim i w krótkim okresie.

PROBLEMY DO DYSKUSJI
1. Wymień główne zadania działalności makroekonomicznej dla gosp0. darki zamkniętej (tj. bez importu ani eksportu). Zapisz w jednym zdaniu definicję rozważanych tu zmiennych czy zmiennej. Napisz krótkie wyjaśnienie dlaczego ten akurat cel jest ważny.
2. Który z celów z pytania l jest dla ciebie osobiście najważniejszy a który najmniej ważny? Czy możesz wymienić przyczyny, dla których ktoś mógłby być odmiennego zdania?
3. Jeżeli CPI w 1984 r. wynosił 300, a w 1985 r. 315, to jaka jest stopa inflacji dla roku 1985?
4. Jaki byłby wpływ każdego z wymienionych poniżej wydarzeń na globalny popyt lub na globalną podaż?
a. Znaczny wzrost cen ropy (na AS)!
b. Wzrost natężenia wyścigu zbrojeń, prowadzący do znacznego wzrostu wydatków obronnych (na AD)!
c. Dotkliwy nieurodzaj zbóż (na AS)!
5. W odniesieniu do każdego z wydarzeń wymienionych w pytaniu 4, posłuż się aparatem krzywych AS-AD, aby ukazać jego wpływ na produkcję i na ogólny poziom cen.
6. Posługując się krzywymi AS-AD, wyjaśnij poniższe stwierdzenie: "W krótkim okresie stymulowanie wydatków i popytu doprowadzi do wyższego poziomu produkcji i zatrudnienia, w połączeniu z wyższymi cenami. Ale w okresie długim nie jest możliwe utrzymanie wielkości produkcji powyżej produktu potencjalnego ani utrzymanie poziomu bezrobocia poniżej naturalnej stopy bezrobocia".
7. Dlaczego krzywa AD opada? Dlaczego w krótkim okresie w gospodarce takiej jak gospodarka Stanów Zjednoczonych krzywa AS nie biegnie pionowo? Jak mogłaby wyglądać krótkookresowa krzywa AS w gospodarce, w której wszystkie dobra i usługi byłby sprzedawane na "rynkach aukcyjnych", tj. takich, gdzie ceny zawsze ustala się na takim poziomie, że podaż i popyt zawsze są w równowadze?
8. Spróbuj wejść w skórę kogoś odpowiedzialnego za politykę gospodarczą. Gospodarka-znajduje się w równowadze przy P= 100 oraz Q = 3000 = potencjalny PNB. Zajmujesz stanowisko absolutnie "nie akceptujące", jeśli chodzi o inflację,, tj. chcesz zachować bezwzględną stałość cen przy P =100, bez względu na to, co stanie się z produkcją. Na koniec, dysponujesz pewnym' narzędziami, które pozwalają przesuwać krzywą AD w górę lub w dół, ale me możesz wpływać na krzywą AS.

Zakładając, że takie są twoje narzędzia i cele, w jaki sposób reagowałbyś na:
a. Nagły niespodziewany wzrost wydatków inwestycyjnych.
b. Dużą zwyżkę cen ropy naftowej.
c. Porozumienie w sprawie kontroli zbrojeń, obniżające wydatki na
obronę
d. Spadek produkcyjności, obniżający wielkość produktu potencjalnego.

(tm)
MIERZENIE PRODUKTU NARODOWEGO

Zanim się zagłębimy w studium rachunkowości PNB, warto sobie przypomnieć, dokąd zmierzamy. Rysunek 6.1 przypomina nam, w jaki sposób rachunek PNB jest wpasowany w strukturę całej gospodarki. Ta "mapa przepływów" pokazuje, że analizujemy pomiar dwóch ważnych produktów układu gospodarczego - końcowych punktów zbiegu oddziaływań globalnej podaży i globalnego popytu. Zanim przeto zagłębimy się w problematykę wyznaczania produkcji i cen, spróbujemy zrozumieć, co te pojęcia znaczą.



Przegląd treści rozdziału
Kiedy potrafisz zmierzyć to, o czym mówisz, i wyrazić to w liczbach wiesz o tym coś niecoś; kiedy nie możesz tego zmierzyć, kiedy "/" możesz wyrazić tego w liczbach, twoja wiedza jest skąpa i n/e zadowalająca; może to być początek wiedzy, ale intelektualnie nie osiągnąłeś jeszcze tego stadium, od którego zaczyna się nauka ścisła.
Lord Kelvin

Jednym z najważniejszych pojęć w ekonomii jest produkt narodowy brutto (PNB), wyrażający łączną wartość produkcji danego kraju. Za jego pomocą mierzymy ekonomiczne efekty całej gospodarki.
Oczywiście, człowiek nie żyje samym chlebem, a społeczeństwo nie żyje samym tylko produktem narodowym brutto. Ale na naszej drodze do owego utopijnego królestwa obfitości, w którym wygaśnie zainteresowanie dobrobytem materialnym, potrzebujemy jakiegoś sumarycznego miernika łącznych efektów ekonomicznych.
Pojęcie produktu narodowego jest niezbędnym krokiem wstępnym do rozpatrywania wielkich problemów bezrobocia, inflacji i wzrostu gospodarczego. Wykorzystując rachunkowość narodową, możemy również starać się pojąć, jaka jest wielkość "gospodarki niewidzialnej". W naszych czasach jednak istnieje obawa, że wzrost w kategoriach czysto materialnych może się dokonywać kosztem jakości życia i jakości środowiska. Dlatego też musimy rozerzyć zakres badań, by znaleźć sposoby skorygowania pojęcia PNB i przekształcenia go w lepszy miernik - DEN - dobrobytu ekonomicznego netto.
Mierzenie produktu narodowego jest dzisiaj niezbędnym warunkiem istnienia makroekonomicznej teorii oraz prowadzenia makroekonomicznej polityki. Gdyby nie wynaleziono rachunków PNB, to - prawdopodobnie - bardzo niewiele mielibyśmy do powiedzenia w rozdziałach 5-17 tego podręcznika. Jesteśmy dłużnikami ludzi takich jak Simon Kuznets z Uniwersytetu Harvar-da, który otrzymał Nagrodę Nobla za swoje pionierskie prace na temat rachunkowości PNB, za ten wielki wynalazek dwudziestego stulecia. Chociaż wynalazek PNB nie został opatentowany i nie znajdziemy go wśród eksponatów w Muzeum Nauki i Techniki, gdyby nie on, makroekonomia dryfowałaby tylko wśród fal oceanu nie uporządkowanych danych.

Rys. 6.1. Rachunkowość produktu narodowego brutto (PNB) przedstawia pomiar produktu narodowego oraz poziomu cen
W rozdziale tym koncentrujemy się na pomiarze PNB - na realnym produkcie i jego składnikach oraz na cenach. Analiza tych pojęć jest wprowadzeniem do zawartych w następnych rozdziałach rozważań nad powiązaniami leżącymi u podstaw globalnej podaży i globalnego popytu. (Jeżeli czytelnik powróci do s. 151-152, to zobaczy, jakie jest miejsce tego rozdziału w całości rozważań.)
MIERNIK EFEKTÓW GOSPODARKI
Co to jest PNB? Jest to nazwa, którą określamy łączną wartość pieniężną dóbr i usług wytworzonych w jakiejś gospodarce w ciągu danego okresu.
Gdybyście zapytali historyka gospodarczego, co naprawdę oznacza Wielka Depresja, to jego najlepsza z możliwych krótka odpowiedź brzmiałaby: nastąpił spadek poziomu PNB ze 103 mld dol. w 1927 r. do 56 mld dol. w 1933 r. Ten wynoszący prawie połowę spadek pieniężnej wartości strumienia

dóbr i usług w gospodarce amerykańskiej spowodował biedę, bankructwa niewypłacalność banków, rozruchy i zamęt polityczny.
Krótko mówiąc, produkt narodowy brutto to wynik, który otrzymamy wyrażając w jednostkach pieniężnych całą różnorodność dóbr i usług: korn-puterów, pomarańcz, usług fryzjerskich, okrętów wojennych i maszyn, jakje dane społeczeństwo wytwarza przy użyciu swoich gruntów, siły roboczej zasobów kapitałowych i technicznego know-how. Jest on równy sumie pienię^ nych wartości wszystkich dóbr konsumpcyjnych i inwestycyjnych oraz zakupów dokonywanych przez rząd.
Po takim wstępnym rzucie oka, przejdziemy do omówienia elementów rachunków dochodu narodowego i produktu. Zaczniemy od rozróżnienia wzrostu PNB realnego i nominalnego. Następnie zajmiemy się różnymi sposobami mierzenia PNB, a także jego głównych składników. Na koniec zastanawiamy się nad niedostatkami PNB jako wskaźnika dobrobytu gospodarczego, proponujemy pewne alternatywne podejście do dobrobytu ekonomicznego netto (DEN) i rozważamy znaczenie "szarej gospodarki".
PNB realny i nominalny: "deflowanie" (korygowanie) za pomocą wskaźnika cen
Widzieliśmy, że obliczając PNB stosuje się wyrażane w jednostkach pieniężnych bieżące ceny rynkowe, ażeby rozmaitość maszyn, pomarańcz i innych dóbr zestawić w jednej, globalnej liczbie. Czy ktoś jednak zdecydowałby się dokonywać pomiaru różnych rzeczy za pomocą miarki nie drewnianej, ale gumowej - takiej, która by się z dnia na dzień rozciągała w rękach?
Jest to jeden z problemów, które muszą rozwiązać ekonomiści, posługując się pieniądzem jako miarą. W obecnych czasach inflacja ciągle podwyższa ogólny poziom cen. Jest jasne, że do mierzenia produkcji i dochodu jakiegoś kraju potrzebna nam jest miarka nie ulegająca zmianom.
Jak to można osiągnąć? Wiele szkód powodowanych elastycznością jednostek pieniężnych ekonomiści mogą naprawić, posługując się jakimś wskaźnikiem cen1. (Po raz pierwszy ze wskaźnikami cen zetknęliśmy się w rozdziale 5. Pełne omówienie zawiera rozdział 12.)
Porównanie dotyczące okresu 1929-1933 pozwoli nam zilustrować proces posługiwania się wskaźnikiem cen w celu "skorygowania" bieżącego albo "nominalnego PNB", przekształcając go w "PNB realny w cenach z 1929 r." Realny PNB mierzy całkowitą ilość produktu, nominalny natomiast PNB
1 Wskaźnik cen jest to średnia ważona cen, w tym przypadku cen tysięcy pozycji wchodzących w skład PNB. Wskaźnik cen używany dla korygowania wpływu inflacji (czyli dla "zdef-lowania" PNB) nazywa się deflatorem. Definiujemy go jako średnią ważoną zmian cen wszystkich dóbr wchodzących do PNB, przy czym każdemu z dóbr przypisana jest waga, zależnie od jeg� procentowego udziału w całkowitym PNB.

rjiierzy bieżącą wartość pieniężną produktu. Stosunek nominalnego PNB do pNB realnego stanowi "cenę PNB", która nazywa się deflatorem PNB.
W tablicy 6.1 podano faktyczne wartości PNB za rok 1929 i nominalne za rok 1933 jako 103 i 56 mld dol. Pokazuje to, że PNB był w 1933 r. o 46% niższy od PNB z roku 1929, jednak oficjalne szacunki mówią, że w okresie Wielkiej Depresji ceny spadły przeciętnie o około 23%. Jeżeli przyjmiemy rok 1929 za podstawę równą 100, to otrzymamy wskaźnik cen dla 1933 r., około 77 A zatem nasz nominalny PNB z 1933 r. wynoszący 56 mld dol. był w kategoriach realnych wart znacznie więcej niż połowę 103 mld dol. PNB z 1929 r.
PRZYKŁAD OBLICZANIA REALNEGO PNB
Realny PNB (w mld dol.,



Nominalny PNB

Wskaźnik cen

ceny z 1929 r.)

Rok

(w mld dol. wartości bieżącej)

(deflator PBN)

(3) =

= - x100









(2)



(D

(2)



(3)







103



1929

103

100

-- x

100=103







100









56



1933

56

77



100 = 73







77



Tabl. 6.1. Aby otrzymać realny PNB, korygujemy nominalny PNB, dzieląc go przez wskaźnik cen
Posługując się wskaźnikiem cen z kolumny (2) korygujemy dane z kolumny (1), aby otrzymać realny PNB, kolumna (3). Pytanie: czy potrafisz wykazać, że realny PNB z 1929 r. wynosił w cenach 1933 r. 79 mld dol.? Wskazówka: przyjmując za podstawę (100) rok 1933, otrzymamy wskaźnik cen dla 1929 r. równy 130.
O ile więcej? W tablicy 6.1 nominalny PNB dzieli się przez wskaźnik cen, by otrzymać w wyniku realny PNB, czyli PNB w cenach z 1929 r. Z rachunku tego wynika, że "realny PNB" spadł do siedmiu dziesiątych poziomu z 1929 r. W cenach z 1929 r. - czy w pieniądzach i sile nabywczej z 1929 r. - realny PNB spadł do 73 mld dol. A zatem część owego spadku o prawie połowę, jak to wskazuje nominalny PNB, była wynikiem iluzji, wynikającej ze zmienności używanej jednostki pomiaru.
Rysunek 6.2 oddaje historię nominalnego PNB (wyrażonego w faktycz-nych jednostkach pieniężnych i cenach bieżących z każdego kolejnego roku). Następnie, dla porównania, realny PNB (wyrażony w dolarach z 1972 r.) Przedstawia gruba linia.
Zauważmy, że część wzrostu nominalnego PNB w okresie ostatniego Półwiecza jest naprawdę iluzoryczna, wynika bowiem tylko z inflacji jednostek ^nowych wykorzystywanych do pomiaru. W sumie:

f
PNB nominalny "deflator PNB '
rańcze i chleb; usług takich, jak opieka zdrowotna czy strzyżenie włosów. Uwzględniamy tylko dobra finalne, ostatecznie zakupywane i zużywane przez konsumentów; przyczyny takiego podejścia omówimy wkrótce dokładniej, nochody rodzin wydawane są na te właśnie dobra konsumpcyjne, jak to pokazuje górna część rys. 6.3. Dodajmy wszystkie "dolary konsumpcyjne" wydane na owe dobra finalne, a dojdziemy do łącznego PNB w tej uproszczonej gospodarce.
A zatem w naszej prostej gospodarce możemy łatwo obliczyć dochód czy produkt narodowy jako sumę rocznego strumienia końcowych dóbr i usług:
PNB realny =
PNB nominolny i reolny




Obieg okrężny w mokroekonomii
ZAKUPY KONSUMPCYJNE (w dol.)


r
~i
nominalny PNB (ceny bieżgce)
DOBRA l USŁUGI (chleb, usługi fryzjerskie itd.)


GOSPODARSTWA DOMOWE
PRZEDSIĘBIORSTWA


1930
1940
1980
1950 1960
Lato
1970


USŁUGI
CZYNNIKÓW PRODUKCJI (procy, ziemi itd.)
Rys. 6.2. PNB nominalny rośnie szybciej niż PNB realny ze względu na inflację cenową
Obraz wzrostu nominalnego PNB od czasów Wielkiej Depresji przejaskrawia wzrost PNB realnego. Ponieważ od lat trzydziestych ceny wzrosły, po to, aby wykryć tendencje zmian realnego PNB, musimy się posłużyć wskaźnikiem cen, by skorygować ("zdeflować") PNB nominalny. Źródło: U.S. Department of Commerce.

PŁACE, PROCENT, ZYSKI (w dol.)
ITD.


:'-" Dwie miary produktu narodowego: strumień dóbr i strumień dochodów
.( Jak mierzymy PNB? Ogólna idea jest prosta. Rysunek 6.3 przedstawia okrężny przepływ wydatków pieniężnych w gospodarce, w której nie istnieje sektor rządowy i nie ma inwestycji.
Metoda strumienia produktów. Każdego roku społeczeństwo konsumuje ogromną rozmaitość finalnych dóbr i usług: dóbr takich, jak jabłka, poma-

Rys. 6.3. Produkt narodowy brutto można mierzyć jako: (a) strumień produktów finalnych albo też jako (b) strumień kosztów
W górnym łuku rysunku ludzie wydają swoje pieniądze na dobra końcowe. Łączny strumień tych wydatków w ciągu każdego roku jest jedną z możliwych miar produktu narodowego brutto.
Dolny łuk mierzy roczny strumień kosztów produkcji: zarobki wypłacane przez przedsiębiorstwo w postaci płac, czynszów, procentu, dywidend i zysków przedsiębiorstwa. Obie te miary PNB zawsze muszą być tożsame. Zauważmy, że rysunek ten jest makroekonomicznym odpowiednikiem rys. 3.1, który przedstawiał mikroekonomiczny obieg okrężny w odniesieniu do podaży i popytu.

cena pomarańcz razy ilość pomarańcz plus cena jabłek razy ilość jabłek plus Produkt narodowy brutto definiujemy jako łączną wartość pieniężną strurnie nią produktów finalnych wytworzonych przez dany kraj2.
Dlaczego przy obliczaniu wartości i sumowaniu różnorodnych dób i usług jako wag używamy cen rynkowych? Dlatego że - jak to zobaczy1 my w części czwartej - ceny rynkowe odzwierciedlają relatywną wartoś' ekonomiczną różnych dóbr i usług. To znaczy, relatywne ceny różnych dóbr ukazują, jak wysoko konsumenci cenią sobie ostatnie (czyli kran-cowe) jednostki konsumpcji owych dóbr. A zatem wybór cen rynkowych w roli wag dla różnych dóbr nie jest arbitralny: w zasadzie, w wagach tych znajduje odbicie relatywna satysfakcja osiągana przez konsumentów z każdego dobra.
Metoda dochodowa albo kosztowa. Istnieje i drugi, równoważny, sposób obliczania PNB w takiej prostej gospodarce. Przejdźmy do niższej części rys 6.3. Jaki jest łączny koszt wytworzonej produkcji, wypłacany przez przedsiębiorstwa członkom społeczeństwa w postaci ich zarobków (dochodów)?
Składają się na nie wynagrodzenia, odsetki (procenty), renty i zyski. Dlaczego? Ponieważ te właśnie wynagrodzenia czynników produkcji - ziemi, pracy i kapitału - są kosztami wytworzenia danego strumienia produkcji. (Zauważmy tutaj, że ekonomista - odmiennie niż księgowy - traktuje zysk jako pozycję kosztów czy zarobków.)
Statystycy mogą mierzyć roczny strumień tych zarobków, czyli dochodów z czynników produkcji, przedstawiony w dolnej części rys. 6.33. W ten sposób dojdą znowu do wielkości PNB.
Produkt narodowy brutto definiujemy również - z drugiego punktu widzenia - jako sumę dochodów czynników wytwórczych (płac, procentów, rent i zysków), będących równocześnie kosztami wytworzenia dóbr końcowych w danym społeczeństwie.
Równoważność obu podejść. Teraz obliczyliśmy wielkość PNB za pomocą dwóch metod: opierając się na strumieniu produktów przedstawionym w górnej części rysunku i na strumieniu dochodów w dolnej jego części. Która z tych wielkości jest większa?
Odpowiedź: są one dokładnie takie same.
Tożsamość tę łatwo można dostrzec w przypadku fryzjera: w tym przykładzie założymy, że nie ma on żadnych wydatków. Jeżeli sprzedaje 10 usług
2 Nasz pierwszy model uwzględnia tylko wydatki konsumpcyjne. Za chwilę jednak zobaczymy, że do produktu narodowego wlicza się również wydatki państwa na dobra i usługi oraz inwestycje prywatne.
3 Kiedy porzucimy nasz prosty model, trzeba będzie wprowadzić pozycje dotyczące podat-któw i transferów rządowych.

strzyżenia włosów po 6 dol. za jedną, jego wkład w PNB wynosi 60 dol. Ale �ego zarobki (czy to w postaci płacy, czy zysku) także wynoszą dokładnie 60 dol- A zatem wartość jego części PNB pozostanie identyczna bez względu na czy mierzymy strumienie w górnej części rysunku (strzyżenie włosów za 60 dol.) czy strumienie w części dolnej (60 dol. w postaci płac i zysków).
Mówiąc ogólniej, dwa te podejścia są identyczne dlatego, że "zysk" włączyliśmy, razem z płacami, procentem i rentą, do strumieni z dolnej części rysunku. Co to właściwie jest zysk? Zyskiem jest to, co zostaje nam ze sprzedaży jakiegoś produktu (naszych pomarańcz, jabłek, chleba czy usług fryzjerskich) po zapłaceniu innych kosztów czynników produkcji - płac, procentów i rent.
Zysk jest więc "resztą", residuum, które automatycznie przybiera taką wielkość, jaka jest potrzebna do dokładnego zrównania strumienia kosztów i zarobków z dolnej części rysunku z wartością dóbr figurującą w jego górnej części.
Streszczając.
PNB, czyli produkt narodowy brutto, możemy mierzyć jako strumień produktów finalnych. Ale statystykom jest także wygodnie mierzyć go jako sumę wszystkich kosztów, czyli zarobków tych, którzy wytwarzają produkt. Dzięki zdefiniowaniu zysku jako "kosztu rezydualnego", oba sposoby mierzenia dają w wyniku dokładnie taki sam PNB.
Prosty przykład
Warto pokazać, w jaki sposób rachunkowość dochodu i produktu narodowego można skonstruować na podstawie rachunku wyników (czyli rachunku strat i zysków, zeznania dochodowego - income statement; przyp. tłum.) przedsiębiorstw. Rachunek ten - dla poszczególnego przedsiębiorstwa lub państwa - jest to liczbowe zestawienie wszystkich strumieni (produkcji, kosztów itd.) w danym okresie. W górnej połowie tabl. 6.2 pokazujemy wyniki rocznej działalności gospodarstwa rolnego w najprostszym przypadku: rozpatrujemy prostą gospodarkę, bez działalności rządu i bez inwestycji, gospodarkę, w której wszystkie produkty końcowe są wytwarzane w dziesięciu milionach identycznych gospodarstw rolnych. (Jest to przykład analogiczny do rachunku wyników analizowanego szczegółowo w Dodatku do rozdziału 20). Po prostu utargi ze sprzedaży produktów finalnych umieszczono po stronie lewej, zaś różnorodne koszty produkcji po stronie prawej. Ponieważ zysk został zdefinio-Wany jako koszt rezydualny, suma utargów równa się sumie kosztów.
Dolna połowa tabl. 6.2 pokazuje, jak łatwo skonstruować zestaw rachunków PNB: dodajemy po prostu produkty i koszty dziesięciu milionów identycz-
gospodarstw rolnych i otrzymujemy, w rezultacie, dwie różne miary PNB.
Ekonomia t. l

(a) RACHUNEK WYNIKÓW TYPOWEGO GOSPODARSTWA ROLNEGO
Produkcja gospodarstwa rolnego

Zarobki



Sprzedaż dóbr (pszenica,



Koszty produkcji



jabłka itd.)

1000 dol.

płace

800 dol.





renty, czynsze

100





procenty

25





zysk (rezydualny)

75

Razem

1000 dol.

Razem

1000 dol.

(b) RACHUNEK PRODUKTU NARODOWEGO (w min dol.)

"Górny łuk": strumień

produktów

"Dolny łuk": strumień zarobków



Produkt końcowy



Płace (10x800)

8000

(10x1000)

10000

Renty, czynsze (10 x 100)

1000





Procenty (10x25)

250





Zysk (10x75)

750

PNB razem

10000

PNB razem

10000

Tabl. 6.2. Zestawienie rachunku produktu narodowego na podstawie rachunkowości przedsiębiorstwa
Część (a) przedstawia zeznanie dochodowe typowego gospodarstwa rolnego. Następnie w części (b) sumujemy (czyli agregujemy) 10 min identycznych gospodarstw rolnych, by otrzymać łączny PNB. Ponieważ zysk jest kosztem rezydualnym, rachunek PNB zgodnie z zawartym w górnym łuku rysunku obliczeniem PNB od strony produkcji daje wynik dokładnie równy wynikom obliczenia PNB od strony zarobków, zgodnie z dolnym łukiem rysunku.
Problem "podwójnego liczenia"
Przypomnijmy, że PNB jest to całkowita produkcja finalnych dóbr i usług. Ta definicja oznacza, że przy dodawaniu do siebie kukurydzy, jabłek, pomarańcz i chleba musimy wykluczyć "dobra pośrednie" (tj. te, których używa się do wytwarzania innych dóbr i które same nie są naprawdę dobrami końcowymi).
Jeżeli chodzi o obliczanie PNB metodą "górnej części" rys. 6.3, wykluczenie dóbr pośrednich nie nastręcza większych trudności. Jest jasne, że do rachunku PNB musimy włączyć chleb, ale musimy się wystrzegać policzenia użytych do wypieku chleba drożdży i pszenicy. Wróćmy raz jeszcze do górnej części rys. 6.3. Znajdziemy tam wliczane do PNB chleb i usługi fryzjerskie, ale nie znajdziemy ani drożdży, ani mąki, ani stali. Czym są te ostatnie dobra? Są to tak zwane produkty pośrednie i po prostu krążą one w kółko wewnątrz bloku oznaczonego napisem "przedsiębiorstwa". Nigdy nie są kupowane przez konsumentów i nigdy się nie pojawiają w roli produktów końcowych w PNB.

"Wartość dodana" w dolnej pętli rysunku. Początkujący statystyk, który
, piero uczy się mierzenia PNB, mógłby powiedzieć z zakłopotaniem: mogę
zgodzić, że - jeśli postępujemy uważnie - to oparta na górnej części
sunku metoda liczenia PNB "od strony produktu" pozwoli uniknąć uwzglę-
*A iania produktów pośrednich. Ale czy nie natrafimy na pewne trudności przy osługiwaniu się metodą kosztową czy dochodową, na podstawie dolnej części
^ Ostatecznie, my tu, w Departamencie Przemysłu i Handlu, zbieramy rachunki wyników z księgowości przedsiębiorstw. Czy w tej sytuacji nie dostajemy liczb określających to, co kupcy zbożowi płacą rolnikom uprawia-
�ącym pszenicę, co piekarze płacą kupcom zbożowym i co sklepikarze płacą piekarzom? Czy nie doprowadzi to do podwójnego czy nawet potrójnego Uczenia pozycji występujących w kilku kolejnych stadiach produkcji?
Dobre pytanie, ale istnieje zadowalająca odpowiedź. Statystycy dokonujący pomiarów metodą dochodową (dolnej pętli) bardzo skrupulatnie posługują się podejściem zwanym przez nich "metodą wartości dodanej". Wartość dodana jest to różnica pomiędzy utargiem danego przedsiębiorstwa a dokonywanymi przez nie zakupami materiałów i usług od innych przedsiębiorstw.
Metoda wartości dodanej nie pozwala włączyć do dolnej, "dochodowej" części rysunku wszystkich absolutnie wydatków wykazywanych w rachunkach wyników poszczególnych przedsiębiorstw. Które wydatki się wyklucza? Wyklucza się wszystkie zakupy materiałów i usług od innych przedsiębiorstw. Dlaczego? Dlatego, że zakupy te zostaną prawidłowo zaliczone do PNB na podstawie rachunkowości innych przedsiębiorstw.
Tablica 6.3 pokazuje na przykładzie szeregu stadiów, przez jakie przechodzi bochenek chleba, że skrupulatne przestrzeganie reguł metody wartości dodanej umożliwi nam odjęcie "wydatków pośrednich", pojawiających się w rachunkach wyników rolników, młynarzy, piekarzy i kupców detalicznych. Wtedy w ostatecznym wyniku dochodzimy do pożądanej równości między (a) wartością netto produkcji finalnej chleba i (b) podejściem dochodowym, przy czym zgodnie z tym ostatnim liczymy sumę wszystkich podanych wytłuszczoną czcionką wartości dodanych we wszystkich stadiach produkcji chleba.
Można to streścić w następujący sposób.
Metoda wartości dodanej: aby uniknąć podwójnego liczenia, uważamy, żeby do produktu narodowego brutto włączać tylko dobra finalne, nie włączać zaś dóbr pośrednich, używanych w produkcji dóbr finalnych. Twardo trzymając się wartości dodanej w każdym stadium, uważając, by odjąć wydatki na dobra pośrednie kupowane od innych przedsiębiorstw, stosując prawidłowe "Podejście dochodowe" (dolna część rysunku!), jesteśmy w stanie uniknąć Podwójnego liczenia - rejestrując płace, procent, rentę i zysk dokładnie jeden tylko raz.

WPŁYWY ZE SPRZEDAŻY CHLEBA, KOSZTY l WARTOŚĆ DODANA (w centach za 1 bochenek)

swojej produkcji poświęcają na wytwarzanie nowych dóbr kapitałowych, na inwestycje.

Stadium produkcji

Wpływy ze Koszty materiałów Wartość dodana (płace, sprzedaży lub dóbr pośrednich zysk itd.) (3) = (1) - (2)



(1)

(2)

(3)

Pszenica

24 __ _ __

- 0

24

Mąka

33

~ ~* - 24

9

Wypiek

60

" -- -*� - 33

27

Dostarczony chleb

90 ~ ~

' -- -* - 60

30



207

-117

90







(suma wartości dodanej)

Tabl. 6.3. PNB jest sumą "wartości dodanej" ze wszystkich odrębnych, kolejnych stadiów produkcji
Aby uniknąć podwójnego liczenia produktów pośrednich, skrupulatnie obliczamy wartość dodaną w każdym stadium produkcji, potrącając wszystkie koszty materiałów i produktów pośrednich, które nie zostały wytworzone w tym stadium, ale były kupione od innych przedsiębiorstw. Zauważmy, że każda pozycja odnosząca się do produktu pośredniego pojawia się zarówno w kolumnie (1), jak i - z przeciwnym znakiem - w kolumnie (2); tym samym zostaje ona wyeliminowana. (W jakim stopniu zawyżylibyśmy PNB, gdybyśmy liczyli wszystkie wpływy ze sprzedaży, nie zaś samą tylko wartość dodaną? Wartość bochenka chleba byłaby zawyżona o 117 centów.)

RZUT OKA NA RACHUNKOWOŚĆ OGÓLNONARODOWĄ
Podejście od strony produktu
Podejście od strony zarobków
Składniki produktu narodowego brutto: konsumpcja (C) krajowe inwestycje brutto (/) rząd (G) eksport netto (X)
Zarobki lub koszty jako źródło narodowego produktu brutto:
płace
procenty i inne dochody z własności
podatki pośrednie
amortyzacja (deprecjacja)
Równa się: produkt narodowy brutto
minus amortyzacja Równa się: produkt narodowy netto
zyski Równa się: produkt narodowy brutto
minus amortyzacja Równa się: produkt narodowy netto
Tabl. 6.4. Rzut oka na rachunki dochodu i produktu narodowego
Tablica ukazuje główne składniki obu stron rachunkowości narodowej. Strona lewa ukazuje te składniki w podejściu od strony produkcji (górny łuk). Strona prawa ukazuje składniki w ujęciu od strony zarobków czy kosztów (dolny łuk). W obu podejściach ostatecznie otrzymujemy dokładnie te same sumy PNB i PNN. Obraz pełnej rachunkowości narodowej przedstawia tabl. 6.6 (dane dla 1983 r.).



SZCZEGÓŁY SYSTEMU RACHUNKOWOŚCI NARODOWEJ
Poznaliśmy teraz nagi szkielet rachunkowości narodowej. Pozostała część niniejszego rozdziału uwidacznia, w jaki sposób różne sektory gospodarki łączą się ze sobą. Najpierw opiszemy, w jaki sposób ujmuje się działalność inwestycyjną, rządu oraz sektora zagranicznego. Następnie przejdziemy do omówienia strony dochodowej i kosztowej rachunków.
Zanim wejdziemy na drogę prowadzącą do zrozumienia pełnej rachunkowości dochodu i produktu narodowego, popatrzmy na tabl. 6.4, żeby zyskać pewne wyobrażenie o celu, do którego zmierzamy. Tablica pokazuje sumaryczne zestawienie rachunków zarówno dla strony produktu, jak i strony dochodowej. Jeżeli się zapoznacie ze strukturą tej tablicy i z definicjami zawartych w niej pojęć, będziecie już na dobrej drodze do zrozumienia pojęcia samego PNB i całej rodziny jego składników. Do tej samej tablicy - z danymi dla 1983 r. - powrócimy w tabl. 6.6.
Inwestycje i akumulacja kapitału
Dotychczas wykluczaliśmy z naszych rozważań wszystkie dobra kapitałowe. Mówiliśmy o ludziach, którzy chcą konsumować chleb, jabłka, pomarańcze i usługi fryzjerskie. Jednakże w rzeczywistym świecie, społeczeństwa część

W rozdziałach 2 i 4 pokazano, że inwestycje wymagają zrezygnowania z konsumpcji bieżącej dla zwiększenia konsumpcji przyszłej. Zamiast zjadać więcej chleba dziś, ludzie chcą zbudować nowe piece, aby można było wypiekać chleb dla przyszłej konsumpcji. Krótko mówiąc, musimy uznać, że ludzie chcą zadbać zarówno o inwestycje, jak i o konsumpcję bieżącą. Inwestycje (albo akumulacja kapitału) polegają na zwiększeniu w danym społeczeństwie zasobu budynków, maszyn i urządzeń oraz zapasów. Inwestycje to wytworzone w ciągu danego roku nowe domy, fabryki, ciężarówki i zapasy.
Tutaj potrzebne jest pewne ostrzeżenie: dla ekonomistów inwestycje zawsze oznaczają realną akumulację kapitału - dodawanie nowych dóbr do zapasów czy wytwarzanie nowych fabryk, domów lub narzędzi. Dla większości ludzi inwestowanie często oznacza tylko używanie pieniędzy na zakup akcji General Motors, działki budowlanej, na otwarcie konta oszczędnościowego. Starajmy się nie popełniać pomyłek, posługując się słowem "inwestycje" w tych dwóch znaczeniach. W dalszym ciągu w miarę możliwości w tym drugim znaczeniu używać będziemy terminu "lokaty". (Przyp. tłum.).
Jeżeli wyjmę 1000 dol. z mojego sejfu i złożę je w banku albo kupię od Maklera jakieś akcje, ekonomista powie, że z samego tego posunięcia nie jeszcze ani wzrost inwestycji, ani wzrost oszczędności. Jest to po

prostu zmiana struktury moich składników majątkowych. Inwestycje maja miejsce tylko wtedy, gdy dokonuje się jakaś akumulacja kapitału fizycznego. Powracając do naszej rachunkowości narodowej - w jaki sposób wchodzą do niej inwestycje? Jeżeli ludzie część mocy produkcyjnej danego społeczeństwa zużywają nie na konsumpcję, ale na akumulację kapitału, z punktu widzenia statystyki gospodarczej produkty takie muszą być włączone do strumienia PNB występującego w górnej części rysunku 6.3. Wobec tego musimy zmodyfikować naszą pierwotną definicję, aby brzmiała ona tak:
I
Produkt narodowy brutto jest to suma wszystkich produktów finalnych Obok dóbr i usług konsumpcyjnych musimy włączyć doń również inwestycje brutto.
Inwestycje netto i inwestycje brutto. Zauważmy, że w naszej skorygowanej definicji PNB, obok konsumpcji wymieniamy "inwestycje brutto".
Skąd to słowo "brutto"? Statystycy posługują się nim, by zaznaczyć, że jeszcze nie dokonali żadnych odpisów z tytułu zużycia kapitału, tj., że nie uwzględnili deprecjacji kapitału4. A zatem inwestycje brutto obejmują wszystkie maszyny, fabryki i domy zbudowane w ciągu danego roku, jakkolwiek niektóre z nich były kupione po prostu po to, aby zastąpić jakieś stare dobra kapitałowe, wyrzucone na złomowisko.
Jeżeli chcemy uzyskać miarę przyrostu kapitału w danym społeczeństwie, to inwestycje brutto nie są taką sensowną miarą. Pojęcie to pomija niezbędne uwzględnienie deprecjacji (starzenia się, zużycia), a wobec tego wielkość ta jest za duża - zbyt niedokładna.
Nie myślelibyśmy dobrze o statystykach, którzy by szacowali zmiany w liczbie ludności, nie uwzględniając zgonów. Gdyby tylko dodawali urodzenia, nie odejmując liczby zgonów, to ich wyobrażenie o zmianach netto w liczbie ludności byłoby przesadne. To samo dotyczy maszyn i urządzeń oraz budynków. Musimy potrącać amortyzację, czyli wielkość zużytego kapitału.
Jeżeli chcemy oszacować akumulację kapitału, mierzymy zatem inwestycje netto: inwestycje netto to zawsze narodziny nowego kapitału (inwestycje brutto) minus zgony kapitału (amortyzacja kapitału).
| Inwestycje netto równają się inwestycjom brutto minus amortyzacja.
Tablica 6.5 podaje typowe liczby obrazujące inwestycje netto i brutto. Różnią się one tylko amortyzacją. Normalnie wielkością znaczącą są inwestycje netto. Jednakże w okresie Wielkiej Depresji inwestycje netto były ujemne; odzwierciedlało to fakt, że nie inwestowaliśmy dosyć, aby zastąpić zużyty kapitał.
4 W Dodatku do rozdziału 20 przedstawiamy sposób traktowania amortyzacji (deprecjacji) w rachunkach wyników przedsiębiorstw.


INWESTYCJE BRUTTO

1 NETTO (w mld dol.)



Składniki inwestycji

1929

1933

1965

1983





Nowe budynki

8,9

1,5

57,2

258,3





Trwałe urządzenia produkcyjne

5,6

1,5

46,4

226,8





Zmiany w zapasach przdsiębiorstwa

1,7

-1,6

9,9

-13,5





Prywatne inwestycje krajowe brutto

16,2

1,4

113,5

471,6





Odpisy na amortyzację, czyli na zużycie













kapitału (równe także różnicy między













PNB a PNN)

-7,9

-7,0

-56,0

-377,1





Prywatne inwestycje krajowe netto

8,3

-5,6

57,5

94,5



Tabl. 6.5. Aby przejść od inwestycji brutto do inwestycji

netto, potrącamy

amortyzację

kapitału









Liczba urodzeń brutto minus liczba zgonów

daje nam zmianę w liczbie ludności. Analogicz-

nie, akumulacja kapitału netto (czyli inwestycje netto) będzie się

równać

akumulacji

kapitału brutto

(inwestycjom brutto we wszelkiego rodzaju nowe dobra kapitałowe) minus amortyzacja (czyli odpis

na zużycie dóbr kapitałowych). Źródło: U.S. Department of Commerce.

Od produktu narodowego brutto do produktu narodowego netto
Inwestycje brutto można oszacować dość dokładnie bez trudnych szacunków amortyzacji. Dlatego właśnie na ogół rządy opierają się przede wszystkim na narodowym produkcie brutto a nie na narodowym produkcie netto (PNN). Jak można wyliczyć PNN na podstawie PNB?
Produkt narodowy brutto (PNB) definiujemy jako sumę produktów finalnych: obejmuje to dobra konsumpcyjne plus inwestycje brutto (oraz, jak zobaczymy później, zakupy rządowe). Produkt narodowy netto obejmuje tylko konsumpcję i zakupy rządowe plus inwestycje netto.
PNB = PNN + amortyzacja.
Po chwili namysłu rozumiemy, że PNN stanowi sensowniejszą miarę produkcji danego kraju niż PNB. Wliczanie deprecjacji jest czymś podobnym do wliczania do produkcji zarówno mąki, jak i chleba.
Dlaczego wobec tego wszyscy, od ekonomistów do dzienikarzy, posługują się pojęciem PNB? Dlatego, że wielkość PNB można uzyskać szybciej i że jest �na bardziej godna zaufania, zważywszy na ryzyko związane z oszacowaniem amortyzacji, a także dlatego, że w okresach jednorocznych lub zbliżonych zmiany w PNB i PNN są mniej więcej równoległe5.
5 Tablica 6.6 pokaże, iż z chwilą, gdy znamy amortyzację, łatwo obliczyć produkt narodo-WV netto (PNN) na podstawie produktu narodowego brutto (PNB). Dla ostatnich lat regułą jest, że PNN wynosi około 90% PNB.

Wydatki rządowe na dobra i usługi. Dotychczas pomijaliśmy działalność rządu. Mówiliśmy o konsumentach, ale pominęliśmy największego ze wszystkich konsumentów - władze federalne, stanowe i lokalne. PNB musi w jakiś sposób względniać owe, warte miliardy dolarów, produkty, które dany kraj konsumuje lub inwestuje kolektywnie; musimy do rachunku włączyć obok dóbr prywatnych także dobra publiczne. Jak to robimy?
Po pewnych sporach, statystycy Stanów Zjednoczonych i Organizacji Narodów Zjednoczonych zdecydowali się na użycie najprostszej ze wszystkich metod. Do strumienia:
� konsumpcji i
� prywatnych inwestycji brutto (krajowych i zagranicznych), dodają oni po prostu
� wszystkie wydatki rządu na dobra i usługi.
W paru następnych rozdziałach będą występować symbole C + I + G, odpowiadające wymienionym wyżej składnikom.
Oto przykłady. Wraz z konsumpcją chleba i inwestycjami w samochody ciężarowe, do PNB zaliczamy wydatki rządowe na drogi i pociski rakietowe; wydatki na usługi nauczycieli i sędziów; płace agentów CIA i meteorologów.
Krótko mówiąc, wszystkie wydatki na rządową listę płac plus dobra (maszyny do pisania, drogi, samoloty) kupowane przez rząd od przemysłu prywatnego zaliczamy do tej trzeciej zbiorczej kategorii strumienia produkcji, oznaczanej przez G i określanej jako "wydatki rządowe na dobra i usługi".
Wyłączenie płatności transferowych. Czy to znaczy, że każdy dolar wypłacany przez rząd jest zaliczany do PNB? Zdecydowanie nie.
Jeżeli dostaniesz od rządu czek na wypłatę z tytułu ubezpieczeń społecznych, nazwiemy to wypłatą transferową i nie potraktujemy tego jako części PNB. Dlaczego? Dlatego, że tego rodzaju wypłaty transferowe nie stanowią wydatku rządu na zakup tegorocznych dóbr i usług; są to transfery dochodu wypłacanego z innych tytułów, nie zaś za pracę czy inne bieżące usługi. Dlatego pomijamy je w rachunku PNB.
Przykładami wypłat transferowych mogą być: zasiłki dla bezrobotnych; wypłaty z ubezpieczenia społecznego z tytułu emerytur, niezdolności do pracy, wdowieństwa czy sieroctwa; świadczenia dla niewidomych, dla rodziców mających dzieci na utrzymaniu, dla weteranów i tak dalej. Wypłaty te są dokonywane bez oczekiwania, że w zamian za nie zostanie wyświadczona jakaś usługa i dlatego są to transfery.
Można by wymienić wiele innych pozycji będących transferami rządowymi. Wyliczenie to można jednak zakończyć omówieniem jednej poważnej pozycji: odsetki od długu publicznego. Przed laty wliczało się je do PNB.

Obecnie procenty od zadłużenia nie są wliczane. Dług publiczny powstawał bowiem przeważnie w okresie wojny lub recesji, a zatem wypłata procentów jest nie tyle dochodem z bieżących usług, ile wypłatą transferową.
Ostatnia uwaga: sposobu, w jaki rachunkowość narodowa mierzy G, nie należy mieszać z oficjalnym budżetem państwa. Kiedy ministerstwo finansów liczy wydatki budżetu, włącza do nich wydatki na dobra i usługi (G) plus transfery.
Sposób ujmowania podatków. Stosując metodę strumienia produkcji do obliczania PNB jako C+I+G, nie musimy się martwić o podatki ani o to, jak rząd sam siebie finansuje. Bez względu na to, czy rząd finansuje swoje wydatki wpływami z podatków czy zaciągając pożyczki, statystyk będzie obliczać G jako wartość rządowych wydatków na dobra i usługi (szacując poszczególne pozycje po ich rzeczywistych kosztach poniesionych przez rząd, niezależnie od tego, skąd pochodziły pieniądze na ich opłacenie), dodając następnie C+/po faktycznych cenach rynkowych.
Bardzo wygodnie jest pomijać podatki, jeśli stosujemy metodę strumienia produkcji, a więc opieramy się na górnej części wykresu 6.3. Ale co zrobić, jeśli przy obliczaniu PNB stosujemy podejście kosztowe, zobrazowane na jego dolnej części? Tu rzeczywiście musimy uwzględnić podatki.
Zastanówmy się na przykład nad płacami. Część tego, co mój pracodawca wypłaca mi w postaci płac, muszę oddać rządowi w formie podatku od dochodów osobistych. A zatem tego rodzaju podatki bezpośrednie wyraźnie są zawarte w płacowym składniku uwydatnionym na niższej części rysunku i to samo dotyczy podatków bezpośrednich (od dochodów osobistych lub dochodów przedsiębiorstw) od procentów, rent i zysków.
Albo spojrzyjmy na podatek obrotowy i na inne podatki pośrednie, które producenci i sprzedawcy muszą opłacać np. od bochenka chleba (albo od mąki czy drożdży). Przypuśćmy, że te podatki pośrednie wynoszą razem 10 centów, przypuśćmy też, iż płace, zysk i inne składniki wartości dodanej stanowią 90 centów w kosztach gałęzi wytwarzającej chleb. Po ile sprzedaje się bochenek chleba w górnej części rysunku? Za 90 centów? Oczywiście nie. Chleb sprzedaje się za jednego dolara, co się równa 90 cenom kosztów czynników wytwórczych plus 10 centów podatków pośrednich6.
A zatem, stosując kosztową metodę liczenia PNB, podatki bezpośrednie i pośrednie traktujemy jako składniki kosztów wytworzenia produktu finalnego.
6 Wynika to w sposób oczywisty z samej definicji zysku rezydualnego oraz z tego, że zysk rezydualny traktujemy jako koszt; nic to nam jednak nie mówi o tym, czy podatek jest Przerzucany na konsumenta czy obciąża czynniki produkcji. W rozdziale 18 będziemy analizować o rodzaju problemy "oddziaływania podatków".

Import i eksport
Na koniec, musimy wziąć pod uwagę, że Stany Zjednoczone są gospodarką otwartą, importującą i eksportującą dobra, usługi i kapitał. Pełne omówienie tego zawiera rozdział 38, teraz tylko naszkicujemy najważniejsze, węzłowe problemy związane z obliczaniem tych końcowych składników PNB.
Pamiętajmy, że PNB wyraża wszystkie dobra wytworzone przez stałych mieszkańców Stanów Zjednoczonych. Różni się to pod dwoma względami od tego, co jest kupowane albo konsumowane przez wszystkie sektory w Stanach Zjednoczonych. Po pierwsze, część naszej produkcji (pszenica ze stanu Iowa i komputery IBM) jest wywożona za granicę i kupowana przez cudzoziemców. Dodając utargi z tych źródeł oraz zarobki, dywidendy i procenty z tytułu dochodów czynników produkcji zlokalizowanych za granicą, ale stanowiących własność Amerykanów, otrzymujemy eksport.
Po drugie, część tego, co konsumujemy (francuskie perfumy i japońskie samochody), jest wytwarzana za granicą, przewożona do Stanów Zjednoczonych i konsumowana przez Amerykanów. Dodając tę wielkość do dywidend i innych wynagrodzeń czynników produkcji wypłacanych cudzoziemcom, obliczamy nasz import.
Różnicę między eksportem a importem nazywamy eksportem netto.
W naszym ujęciu rachunkowości narodowej zastosujemy pewne uproszczenie, włączając eksport netto jako część inwestycji. Zobaczymy, dlaczego. Kiedy jakiś kraj ma dodatni eksport netto, sprzedaje za granicę więcej, niż kupuje. Wobec tego inwestuje za granicą nadwyżkę (tj. wartość eksportu netto) i dlatego ten składnik nazywamy "zagranicznymi inwestycjami netto". W niniejszym rozdziale dodajmy zagraniczne inwestycje netto do inwestycji krajowych, by otrzymać łączne inwestycje, czyli łączne 7.
Ostatecznie zatem nasza definicja PNB brzmi7:
PNB = konsumpcja + inwestycje + wydatki rządowe na dobra i usługi = C+ (inwestycje krajowe + eksport - import) + G
Przez większą część okresu po drugiej wojnie światowej w Stanach Zjednoczonych eksport netto był dodatni; Ameryka inwestowała na dużą skalę w innych krajach. Jednakże od 1983 r., gdy Stany Zjednoczone stały się importerem netto, amerykański eksport netto stał się wyraźnie ujemny.
7 A zatem nasz pełny wzór będzie się przedstawiać następująco: PNB = C+(/+Ar- gdzie I+X- M oznacza sumę inwestycji krajowych i zagranicznych. Przykład: ze 100 buszli pszenicy składających się na PNB niech 80 idzie na C, 10 na G, 6 na krajowe / w postaci wzrostu zapasów, 4 zaś zostanie wyeksportowane za granicę (X), przy czym import z zagranicy (M) wynosi 0. Wówczas PNB=C+/+G + (A'-Af) = 80+6+10+(4-0)=100. Gdybyśmy importowali i kon-

* * * ;,\,
Teraz możemy podać ostateczną, pełną definicję PNB.
PNB (i PNN) definiujemy jako sumę trzech głównych składników:
1. Wydatki na konsumpcję osobistą dóbr i usług, plus
2. Wydatki na inwestycje, obejmujące zarówno inwestycje krajowe, jak i eksport netto, plus
3. Wydatki rządu na dobra i usługi.
Pamiętajmy, że do PNB wchodzą wydatki inwestycyjne brutto na nowe zapasy i wszystkie nowe maszyny, konstrukcje i budowę; natomiast do PNN wliczamy tylko wydatki inwestycyjne netto, potrącając od przyrostu dóbr kapitałowych brutto odpowiedni odpis na amortyzację, uwzględniający ubytki lub zużycie dóbr kapitałowych.
PNB (i PNN) można definiować również jako sumę kosztów:
1. Płace, procenty, renty i zyski (zawsze wykluczając skrupulatnie, zgodnie z metodą wartości dodanej, wartość podwójnie zarachowywanych dóbr pośrednich nabywanych od innych przedsiębiorstw), plus
2. Pośrednie podatki przedsiębiorstw, przejawiające się jako koszt wytworzenia strumienia produktów, i
3. W przypadku produktu narodowego brutto uwzględnimy także odpis amortyzacyjny, natomiast produkt narodowy netto będzie mniejszy od PNB o odpowiednio oszacowany odpis na amortyzację.
Te dwie miary PNB dają nam identyczne wielkości z samej definicji (tj. wskutek stosowania się do reguł księgowości podwójnej oraz definiowania zysku jako wielkości rezydualnej).
PNB i PNN: rzut oka na liczby
Uzbrojeni w wiedzę o wchodzących w grę pojęciach, możemy się teraz przyjrzeć rzeczywistym danym z ważnej tabl. 6.6; należy ją sumiennie przestudiować.
Metoda strumienia produktu. Przyjrzyjmy się najpierw lewej stronie tabl. 6.6. Zawiera ona odpowiednik górnej części rysunku - podejście od strony strumienia produktu. Rozróżniając inwestycje krajowe i zagraniczne, mamy tu cztery składniki PNB. C i G, ani ich oczywiste składniki nie wymagają specjalnego omówienia.
Kategoria prywatnych inwestycji krajowych brutto wymaga jednego komentarza. W jej sumie - 472 mld dol. - mieszczą się wszystkie nowe zakłady
sumowali więcej pszenicy aniżeli owe wyeksportowane 4 buszle (na przykład gdybyśmy impor-�wali 7; a konsumowali ogółem 80 + 7 = 87 buszli pszenicy), musielibyśmy potrącić "import netto" w ii0ści 3; co daje nam PNB = 87 + 6+10 + (4-7)= 100.

i urządzenia trwałe przedsiębiorstw, także budownictwo mieszkaniowe a oprócz tego przyrost zapasów dóbr. W tej sumie brutto nie ma żadnych potrąceń z tytułu deprecjacji kapitału. A zatem inwestycje brutto są większe od wynoszących 95 mld dol. inwestycji netto o 377 mld dol. deprecjacji - dokładnie tak, jak to widzimy w tabl. 6.5.
Zwróćmy uwagę na niewielką pozycję, wynoszącą 8 mld dol. eksportu netto. Odzwierciedla ona różnicę między 336 mld eksportu i 344 mld importu-czyli mamy niedużą ujemną wielkość eksportu netto.
Dodając do siebie te cztery składniki figurujące po lewej stronie, otrzymujemy łączny PNB wynoszący 3305 mld dol. Oto żniwo, na które zapracowaliśmy: pieniężna miara całościowych efektów gospodarki amerykańskiej za rok 1983.
PRODUKT NARODOWY BRUTTO, 1983 (w mld dol. wartości bieżącej)
3odejście od strony strumienia produktu

Podejście od strony zarobków i kosztów

1. Wydatki na konsum-

1. Płace i inne zarobki zatrudnionych

1985

pcję osobistą 2156





dobra trwałe 280

2. Odsetki netto

257

dobra nietrwałe 802

3. Dochody osobiste z rent

58

usługi 1074

4. Pośrednie podatki przedsiębiorstw,





dostosowania i rozbieżności statys-





tyczne

281

2. Prywatne inwestycje

5. Amortyzacja

377

brutto

6. Dochód przesiębiorstw nieakcyjnych



krajowe 472

(skorygowany)

122

zagraniczne

7. Zyski spółek akcyjnych



(eksport netto) - 8

przed opodatkowaniem (skorygo-



eksport 336

wane)

225

import 334

dywidendy 73





zyski nie rozdzielone 54



3. Wydatki rządu na

podatki od zysków przedsię-



dobra i usługi 685

biorstw akcyjnych 76





zyski zaksięgowane (nie skory-





gowane) 203





korektury wyceny 22

__

Produkt narodowy brutto 3305

Produkt narodowy brutto

3305

minus: amortyzacja

minus: amortyzacja (czyli odpis



(czyli odpis na zużycie

na zużycie kapitału)

-377

kapitału) -377





Produkt narodowy netto 2928

Produkt narodowy netto

~2928~

Tabl. 6.6. Dwie metody rachunków PNB, dane rzeczywiste



Lewa strona mierzy strumień produktu (w cenach rynkowych). Prawa strona mierzy

strumień

kosztów (wynagrodzenia czynników produkcji i amortyzacja plus podatki pośrednie). Aby otrzymać PNB,

po obu stronach potrącamy amortyzację. Źródło: U.S. Department of Commerce.




Metoda strumienia kosztów (dolna pętla na rysunku). Przejdźmy teraz do nrawej strony tablicy. Tutaj mamy wszystkie koszty netto produkcji plus podatki oraz amortyzację.
Należy się tu parę wyjaśnień. W płacach i innych wynagrodzeniach zatrudnionych zawierają się wszystkie wypłaty "na rękę" i dodatki okazjonalne W pozycji tej mieści się także całość potrąceń z dochodu zatrzymywanych u pracodawców i innych podatków dochodowych czy od płac, obciążających
płacobiorców.
Podobną pozycją są odsetki netto. (Przypomnijmy, że odsetki od obligacji rządowych nie są wliczane jako część G czy PNB, gdyż jest traktowany jako
transfer.)
Dochód osobisty pochodzący z rent i czynszów wymaga jednego tylko wyjaśnienia. Wchodzi doń oczywiście renta otrzymywana przez właścicieli gruntów. Oprócz tego, jeżeli mieszkasz w swoim własnym domu, to się uważa, że niejako sam sobie płacisz czynsz. Jest to jedna z pozycji, które nazywamy ^imputowanymi"; ma to sens, jeżeli rzeczywiście chcemy prawidłowo szacować usługi mieszkaniowe, z których korzystają ludzie w Ameryce, i nie chcemy, żeby szacunek ten musiał ulegać zmianie za każdym razem, kiedy lokatorzy kupują na własność dotychczas wynajmowany dom. Tę imputowaną pozycję trzeba szacować, ponieważ ludzie w swych oświadczeniach podatkowych nie zgłaszają wpływów z czynszu (renty) za zamieszkiwane przez nich własne domy.
Pośrednie podatki przedsiębiorstw trzeba - jak widzieliśmy wcześniej -włączyć jako odrębną pozycję "dolnego łuku", jeśli ma on być równoważny "łukowi górnemu". Wszelkie bezpośrednie podatki od płac, procentów czy rent weszły już do samych tych pozycji, tak że nie należy liczyć ich po raz drugi. (Jak pokazuje tabl. 6.6, wraz z pośrednimi podatkami przedsiębiorstw zamieściliśmy pewne poprawki czy korektury: wypłaty transferowe przedsiębiorstw i nieuniknione "rozbieżności statystyczne", odzwierciedlające fakt, że urzędy nigdy nie dostają wszystkich potrzebnych danych8.)
Amortyzacja zużytych dóbr kapitałowych musi figurować w PNB jako wydatek, podobnie jak i inne wydatki.
Przejdźmy z kolei do zysku. Powinien on występować na ostatnim miejscu, jest bowiem wielkością rezydualną, określaną jako to, co pozostaje po
8 Statystycy zawsze muszą pracować na niekompletnych materiałach sprawozdawczych, a pewne luki zmuszeni są wypełniać drogą szacunków. Podobnie jak pomiary w laboratorium chemicznym mogą odbiegać od ideału, tak i w rzeczywistości zarówno w górny, jak i w dolny łuk naszego przedstawienia PNB wkradają się błędy w szacunkach. Uwzględniamy je w pozycji opatrzonej nagłówkiem "rozbieżność statystyczna". Obok urzędników piastujących stanowiska kierowników działów nazywających się Płace, Odsetki itd. w gruncie rzeczy istnieje i ktoś, którego tytuł brzmi: Kierownik Działu Rozbieżności Stytystycznych. Gdyby dane były doskonałe, taki Urzędnik stałby się bezrobotny; ponieważ jednak życie nigdy nie odpowiada ideałowi, zadania tej osoby należą do najtrudniejszych.

odjęciu od całkowitych utargów wszystkich innych kosztów. Istnieją dwa rodzaje zysku: zysk spółek akcyjnych i zysk przedsiębiorstw nie mających formy spółki akcyjnej (np. zysk właścicieli i wspólników).
Dochód przedsiębiorstw nie mających formy spółki akcyjnej, obejmuje dochody spółek jawnych i przedsiębiorstw mających jednego właściciela Obejmuje to przeważającą część dochodu rolników oraz przedstawicieli wolnych zawodów.
Mamy na koniec zyski spółek akcyjnych przed opodatkowaniem (skory, gowane). Ich suma - 225 mld dol. - obejmuje podatki od zysków spółek akcyjnych, wynoszące 76 mld dol. Pozostała suma przechodzi na dywidendy lub nie rozdzielone zyski, przy czym ta ostatnia wielkość - 55 mld dol. - pozostaje w przedsiębiorstwie (czy jest "z powrotem wkładana" w przedsiębiorstwo); są to tak zwane oszczędności netto spółek akcyjnych.
Zauważmy, że zyski korygujemy ze względu na inflację. Koszty zapasów, zakładu fabrycznego, maszyn i urządzeń - wszystko to, co zużyliśmy i będziemy musieli zastąpić po cenach wyższych wskutek inflacji od pierwotnych cen kupna - "korygujemy w górę", żeby uwzględnić inflację9.
I znowu, po prawej stronie metoda strumienia kosztów daje nam te same 3305 mld dol. produktu narodowego brutto oraz - po odjęciu amortyzacji - tę samą wysokość produktu narodowego netto, 2928 mld dol. Prawa i lewa strona są ze sobą zgodne.
Od PNB do dochodu rozporządzalnego (do dyspozycji)
I otóż zestawiliśmy podstawowe rachunki produktu narodowego brutto. Aby wyjaśnić, w jaki sposób prowadzona jest rachunkowość narodowa, celowe jest wprowadzenie jeszcze jednego rozróżnienia. Chodzi o to, w jaki sposób z PNB można wyprowadzić dochody osobiste. Sprawy te są ważne nie tylko same przez się, ale także ze względu na ich znaczenie dla funkcji konsumpcji, która będzie omawiana w następnym rozdziale. Teraz pokażemy, w jaki sposób rachmistrze przechodzą od PNB do dochodów osobistych, a na koniec do dochodu do dyspozycji.
9 W okresach inflacji rachunkowość przedsiębiorstw normalnie nie obciąża kosztów produkcji pełną sumą tego, co trzeba by wydać na zastąpienie wyczerpanych zasobów lub zdeprecjonowanych budynków i urządzeń. Skarb państwa pozwala odpisywać na amortyzację raczej historyczne koszty aniżeli faktyczny koszt zastąpienia ciężarówki czy budynku. W przypadku gdy prawdziwe koszty realne są w ten sposób nie doszacowywane, księgowe zyski okazują się za wysokie. Wobec tego departament handlu rejestrowane przez rachunkowość zyski koryguje odejmowaną od nich poprawką, uwzględniającą wzrost cen zapasów, które zostały wyprzedane i które trzeba zastąpić ("poprawka ze względu na zmianę ceny zapasów"). Odejmuje się także poprawkę uwzględniającą wzrost kosztu odtworzenia zdeprecjonowanych elementów kapitału ("poprawka ze względu na zużycie kapitału"). I tak, w nacechowanym inflacją roku 198" zaksięgowane 175 mld dol. zysków przedsiębiorstw zawierało w sobie 57 mld dol. w obu tych pozycjach zysków "na papierze", czyli księgowych.

Dochody osobiste. Czasami interesuje nas nie tyle to, co wyliczają rachmistrze jako nasz dochód narodowy, ale to, co dostają ludzie. W tym celu dysponujemy miesięcznymi szeregami danych statystycznych o "dochodach osobistych" czyli PI (persona! income). PI wyraża wszystkie dochody - zarówno wynagrodzenia czynników produkcji, jak i transfery - faktycznie otrzymywane przez gospodarstwa domowe. Konstrukcja tej kategorii polega w zasadzie na tym, że (1) wychodząc od PNN (2) potrącamy zyski nie rozdzielone i zatrzymane w przedsiębiorstwach, podatki pośrednie i składki na ubezpieczenia społeczne oraz wypłaty odsetek netto dla działów gospodarki poza gospodarstwami domowymi; następnie (3) dodajemy wszystkie wypłaty transferowe otrzymywane przez gospodarstwa domowe. Zauważmy, że PI obejmuje podatki od dochodów osobistych.
Dochód rozporządzalny (do dyspozycji). Ile pieniędzy rocznie mają osoby prywatne i rodziny do rozporządzenia na własne wydatki? Próbą odpowiedzi na to pytanie jest kategoria dochodu rozporządzalnego. Aby otrzymać tę wielkość, po prostu odejmujemy od dochodów osobistych podatki od tychże dochodów. Można powiedzieć, że dochodem rozporządzalnym jest to, co faktycznie ogół ludności dostaje do rąk i czym może rozporządzać wedle swego uznania.
Dochód rozporządzalny (DI) jest ważny dlatego, że - jak to zobaczymy w następnych rozdziałach - to właśnie DI ludzie dzielą między (a) wydatki konsumpcyjne włącznie z zapłatą procentów oraz (b) oszczędności indywidualne netto. I tak, w ostatnich latach ludzie wydawali około 93% rozporządzalnego dochodu na konsumpcję i spłatę procentów, około 7% zaś szło na oszczędności indywidualne netto. To właśnie szeregi DI będzie pilnie obserwować polityk gospodarczy, obawiający się czy to presji proinflacyjnych, czy to załamania się wydatków konsumpcyjnych.
Tożsamość zmierzonych oszczędności i inwestycji
Jedną z najważniejszych zależności wynikających z rachunku dochodu narodowego jest zależność między oszczędnościami a inwestycjami. Przygotowując grunt pod analizę procesu wyznaczania dochodu w rozdziale 8, tutaj wykazujemy, że -jeśli stosujemy opisane wyżej reguły rachunku - oszczędności są dokładnie równe inwestycjom. Równość ta wynika z tożsamości w księgowości podwójnej i zachowana jest z samej definicji.
Jaka jest miara inwestycji? Przyjmując na chwilę, że nie istnieje żadna działalność rządu, wiemy, iż /jest tą częścią produkcji zobrazowanej w górnej P?tli, która nie należy do C (konsumpcji). Co jest miarą oszczędności 5? I znów, pomijając istnienie rządu i oszczędności spółek akcyjnych, wiemy, że ^ stanowi tę część przedstawionego w dolnej pętli rozporządzalnego dochodu (czyli PNB), która nie jest wydatkowana na C. Podsumujmy:

l


7 = liczony metodą produktu PNB minus C.
S = liczony metodą zarobków PNB minus C.
Ale obie pętle dają nam tę samą miarę wielkości PNB. Stąd mamy:
� 7 = S: tożsamość zmierzonych oszczędności i inwestycji.
Jest to przypadek najprostszy. Doprowadzimy do końca nasze zadanie z chwilą, gdy uwzględnimy istnienie przedsiębiorstw i rządu. Inwestycje, tak jak poprzednio, są to inwestycje krajowe plus eksport netto. Ale teraz oszczędności brutto, S, musimy rozbić na trzy różne kategorie: (1) oszczędności indywidualne netto, NPS (net personal saving), pochodzące z rozporządzalnych dochodów ludności; (2) oszczędności spółek akcyjnych (mówiąc dokładniej, przedsiębiorstw) brutto, GCS (gross corporate saving), składające się z deprecjacji plus wszystkie dochody zatrzymane w przedsiębiorstwie; i, na koniec, (3) nadwyżka (albo "oszczędności") rządu netto, NGS (net government surplus), która jest algebraiczną różnicą między wpływami rządu z podatków a jego wydatkami na dobra i usługi oraz na transfery. Nasza tożsamość S oraz / może teraz być zapisana w kategoriach trzech części składowych łącznych S10.
| / = NPS + GCS + NGS = oszczędności łączne.
I znowu: trzeba pamiętać, że ta tożsamość obowiązuje bez względu na to, czy gospodarka znajduje się w równowadze, czy wchodzi w fazę depresji, czy też przeżywa boom wojennej koniunktury.
PONAD GRANICAMI PNB DO DOBROBYTU EKONOMICZNEGO NETTO (DEN)
Już w pierwszym rozdziale widzieliśmy, że w wielu kręgach istnieje wysoki stopień nieukontentowania analizą ograniczającą się do samych tylko materialnych dóbr i usług. Rozczarowanie kategorią PNB w roli miernika dobrobytu
10 Tę podstawową, lecz skomplikowaną, tożsamość można wyprowadzić, wracając znów do analizy sposobu definiowania rozporządzalnego dochodu. Definicją tą, w połączeniu z rozbiciem PNB na C+I+G, można się posłużyć do uzyskania algebraicznego dowodu naszej tożsamości. A zatem, z definicji rozporządzalnego dochodu DI, PNB = (D/ - odsetki konsumentów) + GCS+Tx-Tr, gdzie Tx to podatki, zaś Tr - transfery. Poza tym, NPS = DI-C - oprocentowanie konsumpcji.
Dodając i odejmując G oraz rozbijając DI (DI- oprocentowanie konsumpcji), otrzymujemy:
PNK = C+[NPS+GCS+(Tx+Tr-G)] + G = = C+[NPS+ GCS+ (NGS) + G.
Ale przypomnijmy sobie definicję górnego łuku:
A zatem rzeczywiście zweryfikowaliśmy tożsamość oszczędności i inwestycji:
[I] = [NPS+GCS+NGS\.

ekonomicznego wynika po pierwsze z tego, że zawiera ona wiele składni-T,OW, które się nie przyczyniają w widoczny sposób do dobrobytu indywidualnego, oraz, po drugie, z tego, że pomija elementy kluczowe dla dobrobytu. Mówiąc po prostu, PNB jako wskaźnik autentycznego dobrobytu ekonomicznego jakiegoś kraju ma rozliczne wady. Na szczęście, jak to widzieliśmy w rozdziale l, możliwe jest takie skorygowanie liczb PNB, w wyniku którego uzyska się bogatszą miarę "dobrobytu ekonomicznego netto" (DEN)11. Zobaczmy, jakie są braki PNB mierzonego tak, jak to się czyni obecnie.
Dodać: przykład czasu wolnego. Przypuśćmy, że w miarę wzrostu naszej zamożności postanawiamy pracować krócej, aby osiągać satysfakcję psychiczną nie tylko z konsumpcji dóbr i usług, ale także w wyniku zwiększenia się ilości czasu wolnego. W takim razie PNB spadnie, chociaż dobrobyt wzrośnie. Wobec tego, aby uwzględnić ową satysfakcję psychiczną związaną z czasem wolnym, dla osiągnięcia wielkości DEN na podstawie PNB do tego ostatniego trzeba wprowadzić pewną dodatnią "poprawkę".
Weźmy pod uwagę także wszystkie prace, które wykonujemy dla siebie w domu - gotowanie posiłków albo izolowanie ścian. Ponieważ wchodzące w grę wartości dodane nie są kupowane ani sprzedawane na rynku, przeto nigdy nie wchodzą one do zestawu dóbr i usług składających się na PNB - ani w górnym, ani w dolnym łuku naszego wykresu. W szacunku DEN należy uwzględniać wartość wszystkich podobnych działań prowadzonych na zasadzie "zrób to sam".
Dodać: szara gospodarka (gospodarka podziemna). Ostatnimi czasy, zdaniem wielu ekonomistów, ujawnił się gwałtowny wzrost gospodarki nieformalnej (szarej). Owa szara działalność jest dwojakiego rodzaju: działalność nielegalna (jak na przykład handel narkotykami albo najem zabójców) oraz działalność legalna, nie rejestrowana jednak dla celów podatkowych (na przykład cieśla buduje nam wieczorem garaż w zamian za plik banknotów dwudziestodolarowych).
Ogólnie rzecz biorąc, rachunkowość narodowa pomija przy obliczaniu produktu narodowego działalność nielegalną, której produkt jest uznany zgodnie przez społeczeństwo za "zło". Kwitnący handel kokainą nie zostanie wliczony ani do PNB, ani do DEN.
dopn
Przedstawione tu omówienie zaczerpnęliśmy z: W. Nordhaus i J. Tobin Is Growth solete? w (Fiftieth Anniversary Colloąium V), National Bureau of Economic Research, �'umbia University Press, New York 1972. Wcześniejsze pojęcie "miary dobrobytu gospodar-8� (Measure of Economic Welfare, MEW) zastąpiliśmy więcej mówiącą nazwą "dobrobyt <*onorniczny netto" (Net Economic Welfare, NEW). Dane szacunkowe dla lat 1929-1965
'�wadziliśmy do 1984 r.

;�nomia t. l


,i
Co można powiedzieć o drugim źródle działalności nieformalnej, o wszystkich cieślach, murarzach, lekarzach, opiekunkach dzieci oraz o rolnikach, produkujących wartościowe dobra i usługi, którzy mogą jednak uniknąć uwadze statystyków wyliczających produkt narodowy?
Wielu ekonomistów - z Edwardem Feige oraz Peterem Gutmannem na czele - twierdzi, że ten sektor gospodarki gwałtownie się rozwija. Analizują oni dane finansowe (zwłaszcza stopień posługiwania się gotówką, będącą główną formą regulowania transakcji zawieranych w "podziemiu") i dochodzą do wniosku, że faktyczny wzrost PNB w latach siedemdziesiątych został pokaźnie niedoszacowany wskutek pominięcia nieformalnej działalności gospodarczej. Niektórzy uważają wysokie stopy opodatkowania za bodziec zachęcający do prowadzenia działalności ponad- albo pozarynkowych.
Poglądy te znajdują potwierdzenie w materiałach źródeł niezależnych. Nowsze badania dowodzą, że w ostatnich latach stopień przestrzegania przepisów federalnego systemu opodatkowania dochodów spadał. W rezultacie coraz większa część dochodu narodowego wymyka się oczom pilnie węszącego poborcy podatków12.
Inni zachowują sceptycyzm. Chociaż nie przeczą, że 5, 10 albo 15% produktu gospodarki nie jest rejestrowane przez służby podatkowe, żywią wątpliwości co do stwierdzenia, że wielkość ta rośnie. Zwracają też uwagę, że rachunkowość narodowa i tak już uwzględnia - przez imputację - działalności nie rejestrowane.
Inne dowody pochodzą z przeglądów danych dotyczących zatrudnienia i rachunkowości narodowej. Po skrupulatnej analizie danych o PNB Edward Denison dochodzi do wniosku, że głównym źródłem błędów mogłoby być niedoszacowanie zatrudnienia. Ale rejestrowane dane o zatrudnieniu pochodzą z dwóch zupełnie niezależnych od siebie źródeł (gospodarstwa domowe i przedsiębiorstwa), a oba te źródła są w wysokim stopniu zgodne i wykazują, że stosunek liczby zatrudnionych do liczby ludności w ciągu ostatnich 10-15 lat gwałtownie wzrósł. Denison wnioskuje, że - zważywszy na ten wzrost zarejestrowanego zatrudnienia - "rozwój gospodarki nieformalnej nie przyczynia się w znaczniejszym stopniu do niedoszacowywania wzrostu dochodów i produktu narodowego"13.
12 W jaki sposób urząd podatkowy (Internal Revenue Service) szacuje zakres uchylania się od podatków? Wdrożył on program specjalny (Taxpayers' Compliance Measurement Program). Dobiera się niewielką próbę gospodarstw domowych i dokonuje przeglądu każdego kwitka i zapisu wydatków w celu odtworzenia rzeczywistego dochodu danego gospodarstwa domowego. Niekiedy urząd podatkowy wprost zapytuje, skąd wziąłeś pieniądze na twój kosztowny samochód czy na zakup perskiego dywanu. Posługując się szacunkami zaniżania dochodów na podstawie próby wspomnianego wyżej programu badawczego, rachmistrze odpowiednio podwyższają zadeklarowane dochody, uwidoczniane w systemie rachunków narodowych (tabl. 6.6).
13 E. Denison h U.S. Growth Understated Because ofthe Undergrowd Economy? Employm6"' Rations Suggest Not, "Review of Income and Wealth", październik 1982.

Odjąć: zniszczenie środowiska (szkody ekologiczne). Wymienione niedo-szacowania i nieadekwatności PNB nietrudno zrozumieć. Trudniejszym problemem są pewne zawyżenia rachunku występujące w utartych miarach PNB. p]s[B należałoby skorygować nie tylko dodając doń niektóre "dobra" (np. przyjemności wynikające z klimatyzacji), ale także odejmując "szkody" albo dobra negatywne" (np. zanieczyszczenie powietrza i wody, uszkodzenie własności i zagrożenie dla zdrowia, wynikające ze spalania węgla w celu uzyskania energii elektrycznej dla klimatyzacji). Jest jasne, że ilekroć koszt tego typu działalności nie znajduje odzwierciedlenia w rynkowych poziomach produkcji i cen, należałoby ekonomiczny koszt tego typu "dóbr ujemnych" odejmować od PNB.
Na przykład powiedzmy, że mieszkańcy przedmieść korzystają z dziesięciu milionów kilowatogodzin energii, płacąc firmie dostarczającej energię elektryczną 10 centów za kilowatogodzinę. Ten milion dolarów pokrywa koszty pracy, koszty zakładowe, koszty paliw (bez względu na to, czy chodzi o ropę, węgiel, energię jądrową czy wodną). Ale przypuśćmy, że firma nie ponosi żadnych kosztów pieniężnych z tytułu szkód, jakie wyrządza środowisku: zasiarczenie pochodzące z użytkowania węgla i ropy, wycieki ropy do wód, radiacja itd.
Dlaczego powiedzieliśmy, że "nie ponosi żadnych kosztów pieniężnych?" Dlatego, że w tym przypadku w grę wchodzi "ujemny efekt zewnętrzny" (externality) - koszt ponoszony przez społeczeństwo, ale nie opłacany ani przez przedsiębiorstwo, ani przez użytkowników energii elektrycznej (omówie-wnie problemu efektów zewnętrznych znajdzie czytelnik w rozdziale 3). Przypuśćmy, że oprócz ponoszonych przez mieszkańców kosztów bezpośrednich wynoszących 10 centów, środowisko w sąsiedztwie elektrowni ponosi szkody wynoszące jednego centa za każdą kilowatogodzinę. Jest to koszt (koszt dla drzew, pstrągów, strumieni i rzek oraz ludzi, wynikający z zasiarczenia, wycieków ropy, kwaśnych deszczów itd.), którego elektrownia nie płaci. Wobec tego całkowity koszt "zewnętrzny" wynosi 100000 dol. Dla uwzględnienia tych ukrytych kosztów musimy przy obliczaniu DEN od strumienia "dóbr" związanych z elektryfikacją w wysokości 1000 000 dol. odjąć 100000 dol. "zła" związanego ze skażeniem środowiska.
Nie będziemy tu opisywać wszystkich różnorodnych korekt, jakich wymaga przejście od realnego PNB do DEN. Z innych ważniejszych modyfikacji należy wymienić potrzebę potrącenia "rządowych" dóbr pośrednich i korekty ze Wzgl?du na zatłoczenie miast. Ostateczne wyniki pokazuje rys. 6.4.
Widzimy, że DEN rośnie wolniej niż PNB. Różnica ta, być może, jest nieunikniona w świecie, który staje się coraz bardziej zatłoczony i coraz bardziej uzależniony od gigantycznych zakładów energetycznych i wyrafinowanych chemikaliów organicznych. Odwołując się do lepszych, pełniejszych produktu narodowego takich jak DEN, społeczeństwo może lepiej zdać

l
sobie sprawę ze swojej hierarchii wartości. Społeczeństwo nie musi byó uwiązane do samego tylko wzrostu materialnego, chyba że tego właśnie chce Gospodarka może służyć celom szerszym - jak na przykład właściwa równo waga między czasem pracy a czasem wolnym albo lepsze wykorzystani zasobów do ochrony naszego środowiska - jeżeli takie właśnie cele ludzi uważają za najważniejsze.
300
250
Dobrobyt ekonomiczny netto o produkt narodowy brutto
produkt narodowy brutto (na 1 mieszkańca )
Rys. 6.4. Dobrobyt ekonomiczny netto (DEN; Net Economic Welfa-re, NEW) rósł wolniej niż PNB
2 200
II wojna światowa
E o
N
150
o "c
O)
"dobrobyt ekonomiczny netto (na 1 mieszkańca)
'100 90 80
Wielka Depresja
1950 1960 Lata
Uwzględnienie wolnego czasu zwiększyłoby tempo wzrostu DEN na jednego mieszkańca ponad tempo wzrostu PNB w przeliczeniu na jednego mieszkańca. Jednakowoż u-względnienie niewygód, jakie pociąga za sobą współczesna urbanizacja (wzrost zanieczyszczenia środowiska itd.) zmniejsza tempo wzrostu DEN. W jakim stopniu byłbyś skłonny zrezygnować z jakiejś części wzrostu PNB na rzecz poprawienia jakości życia i wzrostu DEN? Źródło: W. Nordhaus i J. Tobin Is Growth Obsolete? Fiftieth Anniversary Colloquium V, National Bureau of Economic Research, Columbia, University Press, New York 1972; dane zaktualizowane przez autorów niniejszej książki.
1970
1980
1930 1940
PODSUMOWANIE
1. Produkt narodowy brutto, PNB, definiujemy jako pieniężny strumień łącznego produktu danej gospodarki narodowej: jest to konsumpcja plus inwestycje (krajowe i zagraniczne) plus wydatki rządowe na dobra i usługi-PNB = C+I+G.
2. Posługując się wskaźnikiem cen, możemy zdeflować (skorygować ze względu na inflację) nominalny PNB (PNB w bieżących dolarach) i dojść w rezultacie do dokładniejszej miary realnego PNB (PNB wyrażony w jednostkach pieniężnych siły nabywczej roku przyjętego za podstawę). Zastosowanie tego rodzaju wskaźnika cen pozwala nam przybliżyć się do skorygowania "rozciągliwości" miarki pieniężnej związanej ze zmianami poziomu cen.
3. Ze względu na przyjęty sposób definiowania zysku rezydualneg�> możemy doprowadzić do równoważności pomiaru PNB metodą strumień'3

duktu (górny łuk wykresu) z jego pomiarem metodą strumienia kosztów
fdolny łuk na rysunku 6.3). Metoda strumienia kosztów wykorzystuje wyna-
rodzenia czynników produkcji, skrupulatnie obliczając wartość dodaną, aby
Wyeliminować "podwójne liczenie" produktów pośrednich. Po zsumowaniu
szystkiego - płac, procentów, czynszów (przed opodatkowaniem), deprec-
^cii oraz dochodów z zysku - dodajemy do tego wszystkie koszty podatków
^średnich ponoszone przez przedsiębiorstwa. (PNB zdecydowanie nie zawie-
pozycji o charakterze transferowym, jak dochody z odsetek od obligacji
rządowych lub dochód z zasiłków socjalnych.)
4. Inwestycje netto są dodatnie wtedy, gdy jakiś kraj wytwarza więcej zapasów, budynków, maszyn i urządzeń, aniżeli wynosi bieżące ich zużycie, znajdujące odbicie w amortyzacji. Ponieważ amortyzację trudno dokładnie oszacować, statystycy bardziej ufają pomiarom inwestycji brutto niż netto.
5. Dochody osobiste i dochody rozporządzalne to dwie dodatkowe oficjalne miary. Dochodem rozporządzalnym (Dl) jest to, co rzeczywiście pozostaje ludziom po opłaceniu wszystkich podatków, zaoszczędzonych lub nie rozdzielonych zysków i po korekturach z tytułu dokonanych transferów; to co im pozostaje do wydania na konsumpcję lub do zaoszczędzenia. Dochód osobisty jest to DI plus podatki osobiste.
6. Jeżeli przestrzegamy reguł rachunkowości narodowej, tak mierzone oszczędności muszą być dokładnie równe inwestycjom. Łatwo to dostrzec w hipotetycznym modelu gospodarki obejmującej wyłącznie gospodarstwa domowe. W gospodarce pełnej mamy tożsamość
I=NPS+GCS+NGS,
czyli łączne inwestycje równają się dokładnie sumie prywatnych oszczędności netto plus oszczędności przedsiębiorstw brutto plus oszczędności rządowe netto.
Tożsamość oszczędności i inwestycji oznacza po prostu tyle: oszczędności muszą być równe inwestycjom bez względu na to, czy gospodarka przeżywa koniunkturalny boom czy recesję, czy znajduje się w stanie wojny czy pokoju. Tożsamość ta wynika z zasad podwójnej księgowości.
7. Produkt narodowy brutto jest tylko niedoskonałą miarą rzeczywistego dobrobytu ekonomicznego. Podejściem alternatywnym jest liczenie dobrobytu ekonomicznego netto (DEN). Przy obliczaniu DEN dodajemy do niektóre pozycje, takie jak wartość czasu wolnego, usługi ważne dla domowego i działanie na zasadzie "zrób to sam". Od PNB odej-również nie opłacone koszty zanieczyszczenia środowiska, inne ^dogodności nowoczesnej urbanizacji i jeszcze inne korektury. W wyniku �trzyrnujemy i tak dodatni wzrost DEN, rośnie on jednak w tempie wolniej-S2ym niż PNB.

KONSUMPCJA l INWESTYCJE
WAŻNIEJSZE POJĘCIA l PROBLEMY


PNB = C+I+G,
deflator PNB ("współczynnik korekty ze względu na inflację"),
transfery rządowe,
PNB w dwóch równoważnych ujęciach: jako strumień produktów i strumień kosztów,
PNB nominalny i realny,
dobra pośrednie, wartość dodana inwestycje brutto - amortyzacja =
= inwestycje netto, PNB - deprecjacja = PNN, dochód rozporządzalny (DI), DEN: czas wolny, "gospodarka nieformalna", nie opłacone uciążliwości (skażenie środowiska), / = s = NPS + GCS + NGS. '



PROBLEMY DO DYSKUSJI
1. Porównaj strumienie pieniężne z dwóch łuków na rys. 6.3 z rys. 3.1.
2. "Nie można dodawać jabłek do gruszek". Udowodnij, że posługując się cenami, można tego dokonać.
3. Zastanów się nad poniższymi danymi: nominalny PNB dla 1983 r. wyniósł 3305 mld dol.; w 1982 r. wyniósł on 3073 mld dol. Deflator PNB wynosił 215,3 w 1983 r. i 206,9 w r. 1982. Współczynnik ten dla 1972 r. wynosił 100. Oblicz realny PNB w cenach z 1972 r. dla lat 1982 i 1983. Oblicz stopy wzrostu nominalnego i realnego PNB dla 1983 r. Jaka była stopa inflacji (mierzonej deflatorem PNB) dla roku 1983?
4. Robinson Crusoe wytwarza - według górnego łuku - produkt wartości 1000 dol; 750 dol. wydaje na płace, 125 dol. na procenty, 75 dol. na renty i czynsze. Ile musi wynosić jego zysk? Jeżeli 3/4 produktu Robinsona jest skonsumowane, reszta zaś zostaje zainwestowana, oblicz PNB kraju Robinsona zarówno za pomocą metody produktów, jak i dochodów i wykaż, że oba wyniki muszą być jednakowe.
5. "Ekonomia polityczna na koniec, po zbyt długiej zwłoce, zaczęła się zajmować jakością życia gospodarczego. Badając DEN raczej niż PNB, możemy zacząć oceniać prawdziwe koszty i korzyści ekonomiczne, nie zaś te tylko, które można dostrzec na rynkach". Oceń słuszność tego zdania.
6. Oto parę "rozkoszy łamania głowy". Czy możesz powiedzieć, czemu
poniższe pozycje nie są liczone w PNB? ^
(a) Posiłki domowe wytwarzane przez świetną kucharkę. ja
(b) Zakup używanego auta. M
(c) Zakup autentycznego obrazu Rembrandta.
(d) Wartość satysfakcji osiąganej z przegrania sobie płyty Boba Dylana z 1978 r.
(e) Zakup pędzla przez malarza pokojowego.

Między ustami a brzegiem pucharu wiele zdarzyć się może.
Anonim
Poprzednie rozdziały zawierają podstawy umożliwiające dokładne zrozumienie sposobu funkcjonowania współczesnej gospodarki mieszanej. W rozdziale 5 omawiano pojęcia globalnej podaży i globalnego popytu, w rozdziale 6 natomiast analizowano szczegółowo anatomię makrogospodar-ki. Teraz odchodzimy od samej anatomii, by zająć się diagnozą trapiących gospodarkę niedomagań i schorzeń, a także zdarzających się jej okresów dobrej kondycji.
W tym rozdziale i w rozdziale 8 rozpatrujemy szczegółowo współczesną teorię produkcji i kształtowania dochodu. Nacisk położono głównie na wyznaczaniu globalnego produktu przez wzajemne oddziaływanie wydatków i oszczędności.
Niniejszy rozdział rozpoczyna analizę procesu wyznaczania produkcji i zatrudnienia, koncentrując się na wyznacznikach globalnego popytu. Przypomnijmy, że globalny popyt jest to ilość dóbr i usług, które zakupią - na podstawie oddziaływania dochodów, cen oraz innych czynników - konsumenci, przedsiębiorstwa i rząd. Koncentrujemy się w tym rozdziale na dwóch składnikach globalnego popytu: wydatkach gospodarstw domowych na konsumpcję i wydatkach przedsiębiorstw na inwestycje. Kiedy te składniki dodamy do wydatków rządu i eksportu netto, otrzymamy wydatki globalne, czyli globalny popyt.
Na rys. 7.1 pokazano, w jaki sposób ta analiza mieści się w ogólnym. �brazie makrogospodarki. Zaczynamy od górnej lewej części wykresu, Poświęcając całość rozdziału szczegółowej analizie czynników rządzących konsumpcją i inwestycjami. W rozdziale ósmym oba te czynniki będą zestawione w najprostszym modelu wyznaczania dochodu - modelu mnoż-nikowym.

Przeglgd treści rozdziału
Rys. 7.1. Analizujemy tutaj czynniki kształtujące konsumpcję i inwestycje
Naszą analizę makroekonomiczną zaczynamy od rozpatrzenia dwóch głównych składników globalnego popytu: konsumpcji i inwestycji. W następnym rozdziale zobaczymy, jak wzajemne oddziaływanie obu tych zmiennych w gruncie rzeczy wyznacza globalny popyt AD.
Narzędzia wprowadzone w następnych rozdziałach (8 i 9) składają się na intelektualne jądro tego, co nazywa się ekonomią Keynesowską. Gdy pojęcia te wprowadził pół wieku temu angielski ekonomista John Maynard Keynes1, były równie obce zajmującym się podówczas ekonomią, jak "kwarki" lub "osobliwości" studentom rozpoczynającym kurs nowoczesnej fizyki. Obecnie znaczna część elementów myśli Keynesa - jak na przykład idee przedstawiane w następnych dwóch rozdziałach - jest integralną częścią języka współczesnej ekonomii.
1 Sam Keynes (1883-1946) był wszechstronnym geniuszem, który zdobył rozgłos w dziedzinie matematyki, filozofii i literatury. Na dodatek znalazł jeszcze czas, by prowadzić wielkie przedsiębiorstwo ubezpieczeniowe, udzielać konsultacji brytyjskiemu skarbowi, wspomagać kierownictwo Banku Anglii, redagować czasopisma ekonomiczne o światowym zasięgu, kolekcjonowac dzieła sztuki współczesnej i białe kruki bibliofilskie, a wreszcie być sponsorem baletu i teatru. By* także ekonomistą, który zręczną spekulacją giełdową potrafił zrobić pieniądze zarówno dla siebie, jak i dla swego kolegium w Cambridge (King's College). Jego opublikowana w 1936 r. książka Ogólna teoria zatrudnienia, procentu i pieniądza rzuciła wyzwanie ówczesnej makroekonomii i sta'a się punktem wyjścia głównego nurtu makroekonomii współczesnej.

Występujące w tym rozdziale pojęcie funkcji konsumpcji - wraz z mnożnikiem wydatków z następnego rozdziału - wchodzi w skład instrumentarium współczesnego ekonomisty. Przedstawiciele wszystkich szkół ekonomicznych opierają się na tych pionierskich ideach. Są one istotne dla analizy przebiegu cyklu koniunkturalnego czy dla analizy efektów koniunktury wojennej. Trzeba jednak podkreślić, że stanowią jeden tylko element ekonomicznej "skrzynki narzędziami". Żeby być ekonomistą w pełni współczesnym, trzeba także zdawać sobie sprawę z tego, że analiza mnożnikowa jest nazbyt uproszczona. pomija ona kluczowe znaczenie pieniądza i zakłada brak giętkości cen. jednakże dokładniejsze omówienie tych zastrzeżeń odłożymy do chwili, kiedy całkowicie opanujemy model uproszczony.
Plan tego rozdziału jest następujący: część A rozpoczynamy od analizy indywidualnych decyzji dotyczących konsumpcji i oszczędzania. Następnie zobaczymy, jak wydatki konsumpcyjne w skali ogólnogospodarczej kształtują w przeważającej mierze łączny rozporządzalny dochód osobisty. Część B zawiera przegląd czynników wyznaczających inwestycje. Na koniec, w ostatniej części, zwracamy się do wzajemnych oddziaływań w procesie wyrównywania się oszczędności i inwestycji.
A. KONSUMPCJA l OSZCZĘDZANIE
Przypomnijmy z rozdziału 6, że konsumpcja to wydatki gospodarstw domowych na dobra i usługi, takie jak: żywność, odzież, samochody, opieka zdrowotna, mieszkanie. Konsumpcja to największy z poszczególnych składników PNB, a w ostatnim dziesięcioleciu stanowiła 65% łącznych wydatków. Jest więc naturalne, że zmierzając do pełnego wyłożenia wyznaczników globalnego popytu rozpoczynamy od analizy konsumpcji.
Podstawowym narzędziem analitycznym jest funkcja konsumpcji, wiążąca łączne wydatki na konsumpcję z poziomem rozporządzalnego dochodu konsumenta.
Prawidłowości struktury wydatków z budżetów gospodarstw domowych
Nie ma dwóch rodzin, które by swoje pieniądze wydawały dokładnie tak samo. Jednakże statystyki dowodzą, że istnieje - przeciętnie rzecz bio-r^c - dająca się prognozować prawidłowość w sposobach rozdzielania Przez ludzi ich wydatków między żywność, odzież i inne główne pozy-cje. Dokonano tysięcy badań budżetów domowych dotyczący modeli wydat-�w rodzin o różnych poziomach dochodu i wyłania się z nich godna uwagi

zgodność wniosków co do ogólnych, jakościowych schematów zachowań^ Rysunek 7.2 pokazuje, jakie są to schematy.
Rodziny ubogie muszą, oczywiście, wydawać swoje dochody głównie na rzeczy niezbędne: na żywność i mieszkanie. W miarę jak dochód rośnie
Wydatki na konsumpcję
przy różnych poziomach dochodu, 1985
80 000
70 000
60 000
50 000
S
^ 40 000
ochrona zdrowia, edukacja, wypoć zyne'
!2
l 30 000
5"
20000
10 000
żywność i alkohol
80000
20 000 40 000 60 000
Poziom dochodu (po opodatkowaniu)
Rys. 7.2. W budżetach rodzinnych występują wyraźne prawidłowości dotyczące wydatków
Na starannie dobranych próbach zachowań rodzin i poszczególnych osób można zweryfikować tezę o znaczeniu dochodu jako czynnika wyznaczającego wydatki na konsumpcję. Zauważmy, że procentowy udział wydatków na żywność w dochodzie spada w miarę wzrostu dochodu. Zauważmy także, iż oszczędności rosną, od poniżej zera przy dochodach niskich do bardzo znacznych wielkości przy dochodach wysokich. Źródło: U.S. Departments of Labor and Agriculture; zaktualizowane dla cen z 1985 r. przez autorów niniejszej książki.
2 Schemat zachowań przedstawionych na rys. 7.2 nazywany jest "prawem Engla", �" nazwiska dziewiętnastowiecznego statystyka pruskiego Ernsta Engla. Typowe, przeciętne wydattó na konsumpcję zmieniają się wraz ze zmianami dochodu w dość regularny sposób, zachowania przeciętne nie wyczerpują jednak całości problemu. W obrębie każdej grupy dochodowej istnieje dość znaczny rozrzut konsumpcji wokół przeciętnej, zaś w razie nagłych i nieoczekiwanych zwyżek dochodu może się zdarzyć, że wydatki będą mniejsze niż średnio w długim okresie.

wydatki na wiele artykułów żywnościowych zwiększają się. Ludzie jedzą wię-cej i jedzą lepiej. Od tanich, objętościowych węglowodanów przechodzą do kosztowniejszych mięs, owoców i rzadszych warzyw.
Istnieją jednak granice dodatkowych ilości pieniędzy wydawanych na żywność, w miarę jak rosną dochody osobiste. W rezultacie udział żywności w łącznych wydatkach spada w miarę wzrostu dochodu.
Kiedy już wyjdziemy z przedziału dochodów na poziomie najniższym, ułamek dochodu wydawany na mieszkanie w dość dużym obszarze utrzymuje się w przybliżeniu na stałym poziomie. Wyraża się to w popularnej regule opartej na doświadczeniu: tygodniowy zarobek powinien pokrywać wydatki na czynsz mieszkaniowy za jeden miesiąc.
Wydatki na odzież, rozrywki i wypoczynek oraz samochody rosną więcej niż proporcjonalnie w stosunku do dochodu po opodatkowaniu aż do chwili osiągnięcia dochodów wysokich. Oczywiście, wydatki na pozycje luksusowe z samej definicji rosną szybciej niż dochód.
Na koniec, dokonując przeglądu budżetów rodzinnych, dostrzegamy, że w miarę wzrostu dochodu oszczędności rosną bardzo szybko. Oszczędzanie jest najbardziej luksusowym ze wszystkich dóbr.
Konsumpcja, oszczędności i dochód
Przyjrzyjmy się uważnie oszczędnościom: jest to ta część dochodu, która nie jest konsumowana (oszczędności równają się dochodowi pomniejszonemu o konsumpcję). Łatwo można zaobserwować, że ludzie bogaci oszczędzają więcej niż ludzie biedni, nie tylko w wielkościach bezwzględnych, ale również w stosunku do posiadanych dochodów. Bardzo biedni w ogóle nie mogą oszczędzać. Przeciwnie, dokonują oni oszczędności ujemnych, to znaczy każdego roku wydają więcej, niż zarobili, pokrywając różnicę przez zadłużanie się lub przejadanie nagromadzonych wcześniej oszczędności. A zatem głównym wyznacznikiem oszczędności jest wysokość dochodu, jak to pokazano na rys. 7.2iwtabl. 7.1.
Tablica 7.1 zawiera dane o oszczędnościach i konsumpcji gospodarstw domowych w Stanach Zjednoczonych; dane te, pochodzące z wcześniejszych badań budżetowych, przeliczono na ceny z 1984 r. Pierwsza kolumna ukazuje siedem różnych poziomów rozporządzalnych dochodów, druga podaje oszczędności dla każdego poziomu dochodu, trzecia zaś - wydatki na konsumpcję dla każdego poziomu dochodu.
Punkt zrównania, w którym reprezentatywne gospodarstwo domowe nie ma oszczędności dodatnich ani ujemnych, konsumuje natomiast całość swego dochodu, przypada na około 13000 dol. Poniżej tego poziomu, powiedzmy

(tm)
OSZCZĘDNOŚCI l
KONSUMPCJA GOSPODARSTW DOMOWYCH w dol.
Rozporządzalny Oszczędności netto ( + ) albo dochód oszczędności ujemne (-)

Konsumpcja

12000

;. -..-110 ,-.> f.

"- . 12100

13000

����� 0 ,, ,>h

f, f. j 13000

14000 r

, i +150 . ,

,r- : 13850

15000

+ 400

14600

16000 '-*'

+ 760

' ' 15240

17000

+ 1170

15830

18000

+ 1640

16360


Szczegółowe przedstawienie funkcji konsumpcji
Zależność między konsumpcją a dochodem można przedstawić wyraźniej postaci wykresu. Jeżeli przyjmiemy siedem poziomów dochodu wymienio-ych w tablicy 7.1, możemy je zaznaczyć na rys. 7.3.
Funkcja konsumpcji

Tabl. 7.1. Konsumpcję i oszczędności wyznacza dochód
Tablica ta ukazuje przeciętne wielkości konsumpcji i oszczędności przy różnych poziomach rozporządzalnego dochodu. Punt zrównania, w którym ludzie zaprzestają oszczędzania ujemnego i zaczynają dokonywać oszczędności dodatnich, występuje tu przy dochodzie 13000 dol. Jaką część każdego dodatkowego dolara przeznaczają ludzie przy takim poziomie dochodu na dodatkową konsumpcję? Jaka część idzie na dodatkowe oszczędności? Odpowiedź: z porównania drugiego i trzeciego wiersza wynika, że - odpowiednio - 85 i 15 centów.



przy 12000 dol., gospodarstwo domowe w gruncie rzeczy konsumuje więcej, niż wynosi jego dochód; ma ono oszczędności ujemne (zob. pozycję -110 dol.). Powyżej 13000 dol. dochodu zaczyna ono mieć oszczędności dodatnie (zob. +150 dol. i inne dodatnie pozycje w kolumnie 2).
Kolumna trzecia pokazuje wydatki na konsumpcję dla każdego poziomu dochodu. Ponieważ każdy dolar dochodu dzieli się między część konsumowaną i zaoszczędzoną pozostałość, kolumny (3) i (2) nie są od siebie niezależne; zawarte w nich pozycje muszą się zawsze sumować dokładnie do wielkości podanych w kolumnie pierwszej.
Zależność między dochodem a konsumpcją lub oszczędnościami ma kluczowe znaczenie dla wielu problemów ekonomicznych. W tym momencie zajmujemy się jednak aspektem konsumpcji, wiążącym się z globalną produkcją i zatrudnieniem. W tym kontekście potrzebne jest nam zrozumienie, ile dodatkowych dolarów konsumpcji i oszczędności wywoła wzrost dochodu o każdy dodatkowy dolar.
Żeby zrozumieć, w jaki sposób oszczędności i inwestycje wyznaczają poziom produktu narodowego i zatrudnienia, musimy szczegółowo przeanalizować:
� funkcję konsumpcji, wiążącą konsumpcję z dochodem, oraz jej funkcj? bliźniaczą, tj.
� funkcję oszczędności, wiążącą oszczędności z dochodem.


19000
9 000 11000 13 000 15 000 17 000 Rozpórzpdzalny dochód (w dol.)
Rysunek 7.3. Wykreślanie funkcji konsumpcji
Krzywa przechodząca przez A, B, C,... G jest funkcją konsumpcji. Jak zobaczymy dalej w tym rozdziale, jej nachylenie w każdym punkcie (nachylenie to mierzymy, konstruując maty trójkącik i obliczając stosunek wysokości do podstawy) jest to krańcowa skłonność do konsumpcji, MPC. Prowadząc z początku układu sieczną pod kątem 45�, możemy umiejscowić punkt zrównania i zmierzyć "na oko" oszczędności netto. Czy dostrzegacie, w jaki sposób? Źródło: tabl. 7.1 i ekstrapolacja danych poza 6.
Na rysunku tym odmierzamy rozporządzalny dochód gospodarstw domowych (kolumna l z tabl. 7.1) na osi poziomej, zaś konsumpcję gospodarstw domowych (kolumna (3)) na osi pionowej. Każdą kombinację dochodu
1 konsumpcji oznacza kółeczko. Następnie łączymy punkty A, B, C, D, E,
F i G gładką krzywą. .
Ukazaną na rys. 7.3 zależność między konsumpcją a dochodem nazywa- l % funkcją konsumpcji.
Żeby zrozumieć ten wykres, warto się przyjrzeć linii wyprowadzonej
2 Punktu zerowego w górę pod kątem 45�. Ponieważ na osi pionowej i po-

ziomej przyjęliśmy dokładnie taką samą skalę, linia ta ma bardzo szczególną właściwość: w każdym jej punkcie odległość od osi pionowej (czyli dochód) jest dokładnie równa odległości od osi poziomej (tj. konsumpcji). Żeby to sprawdzić, wystarczy spojrzeć gołym okiem lub posłużyć się linijką.
I
A zatem, w każdym punkcie na owej linii biegnącej pod kątem 45� konsumpcja dokładnie równa się dochodowi.
Punkt zrównania. Linia biegnąca pod kątem 45� mówi nam zatem od razu, czy wydatki na konsumpcję są równe dochodowi czy też są od niego większe lub mniejsze. Leżący na krzywej konsumpcji punkt jej przecięcia z linią pod kątem 45� ukazuje nam ten poziom rozporządzalnego dochodu który jest "punktem zrównania" (dochód, przy którym rodziny akurat wy. chodzą na swoje).
Na rys. 7.3 punkt ten leży w B. Tu wydatek na konsumpcję jest dokładnie równy rozporządzalnemu dochodowi. Dana rodzina nie zapożycza się i niczego nie oszczędza.
W dowolnym innym punkcie na funkcji konsumpcji wchodząca w grę rodzina nie może po prostu "wychodzić na swoje". Na prawo od punktu B funkcja konsumpcji leży poniżej linii o nachyleniu 45�: długa strzałka E'E na rys. 7.3 pokazuje, że odległość w pionie (wydatek na konsumpcję) jest mniejsza niż odległość w poziomie (rozporządzalny dochód).
Jeżeli rodzina nie wydaje całego swego dochodu, to musi oszczędzać jego
pozostałą część. Porównanie z linią o nachyleniu 45� mówi jeszcze coś więcej:
pozwala nam stwierdzić, ile dana rodzina oszczędza. Oszczędności netto
mierzy się odległością funkcji konsumpcji od linii 45�, jak to pokazuje
odpowiednia strzałka EE", oznaczająca oszczędności. ��
Podobnie, na lewo od punktu B nasza linia 45� mówi nam, że dana rodzina chwilowo wydaje więcej, niż wynosi dochód. Ta nadwyżka konsumpcji nad dochodem stanowi jej "oszczędności ujemne netto" i mierzy się odległością w pionie między obiema krzywymi.
Reasumując:
Jeżeli funkcja konsumpcji leży powyżej linii o nachyleniu 45�, dana rodzina ma oszczędności ujemne. Gdy obie krzywe przecinają się w punkcie zrównania, dana rodzina wychodzi na swoje. Kiedy funkcja konsumpcji leży poniżej linii o nachyleniu 45�, rodzina ma dodatnie oszczędności netto. Wielkość oszczędności ujemnych lub dodatnich zaś zawsze się mierzy odległością w pionie między obiema liniami.
Funkcja oszczędności. Fakt, że oszczędności równają się dochodowi minus konsumpcja, oznacza, że łatwo możemy wyprowadzić nową zależność: funkcję oszczędności.

Graficznie jest to pokazane na rys. 7.4.1 tu znów odcinamy rozporządzal-ny dochód na osi poziomej; na osi pionowej odmierzamy teraz oszczędności Oetto, czy to dodatnie czy to ujemne.
Tę funkcję oszczędności otrzymujemy wprost z rys. 7.3. Jest to odległość między linią o nachyleniu 45� a funkcją konsumpcji. W punkcie takim jak A na rys- 7.3 fakt, że oszczędności danej rodziny były ujemne, wyrażony jest przez to, że funkcja konsumpcji biegnie powyżej linii 45�. Rysunek 7.4 ukazuje oszczędności ujemne bezpośrednio - funkcja oszczędności biegnie poniżej osi poziomej w punkcie A. Analogicznie oszczędności dodatnie pojawiają się na prawo od punktu B, jak to pokazuje funkcja oszczędności, biegnąca powyżej osi poziomej w punktach C, D i tak dalej.
Funkcjo oszczędzania
2 3 000
l 2 000
C
ó 1 000 *tfl
l o
1 OOOh
DI
9000 11000 13000 15000 17000 19000 Rozporzgdzolny dochód (w dol.)
Rys. 7.4. Funkcja oszczędności jest zwierciadlanym odbiciem funkcji konsumpcji
Funkcję oszczędności konstruujemy, odejmując konsumpcję od dochodu. W ujęciu graficznym otrzymujemy ją, odejmując pionowo funkcję konsumpcji od linii biegnącej pod kątem 45� na rys. 7.3. Zauważmy, że punkt zrównania B przypada przy tym samym poziomie dochodu (13000 dol.) co i na rys. 7.3.
Krańcowa skłonność do konsumpcji
W następnym rozdziale będziemy przywiązywać wiele wagi do dodatkowych ilości pieniędzy, które ludzie będą skłonni wydawać na konsumpcję, jeżeli dostaną dodatkowy dolar dochodu. Ekonomiści tak są zainteresowani tym pojęciem, że nadają mu specjalną nazwę: krańcowa skłonność do konsumpcji, czyli MPC (marginal propensity to consume).
W teorii ekonomii przymiotnika "krańcowy" używa się w znaczeniu "dodatkowy". I tak, koszt krańcowy zdefiniujemy jako dodatkowy koszt wytworzenia dodatkowej jednostki produktu, krańcową użyteczność jako dodatkową użyteczność jednostkowego przyrostu konsumpcji, krańcowy u*arg jako dodatkowy utarg ze zwiększenia zbytu o jednostkę, i tak dalej.

f
I

8
o"
ż"
?
OJ T3
Ź i S
a g
� co
>. c.
T3 CO �N N CO T3
l
<� a
5 co
o o
-c CD
55 5
S L
N
o o c -o
s
o"
s
o"
s
"
o ._
i '"
o g-2
.2 ""
li
'i E
o 5
�5 - i
Ul
�D �ż ._
CD" N o> S
8 8 N*
o
o
O CO
o co
00 LO
3
m
CVI ._
"
- CD �
- a :i7 lii
o
�D .S
�" 3
o "
c -S
"O �O
L
8
T3 CO
o o o
co
o o o
o
h-
��s-
ar
a >� >� o
* Isi

N o CC
S s S 8
� - Ss M -C
.a o w
O
UJ
OD
Tablica 1.2 podaje dane z tabl. 7.1 w dogodniejszej formie. sprawdzimy jej podobieństwo do tabl. 7.1. Następnie przyjrzymy się nom pierwszej i drugiej, żeby zobaczyć, jak rosną wydatki na konsumpcję przy kolejnych coraz wyższych poziomach dochodu.
Kolumna trzecia tabl. 7.2 pokazuje, w jaki sposób obliczamy krańcową skłonność do konsumpcji. Między punktem B i C dochód wzrósł o 1000 dol (z 13000 do 14000 dol.). O ile wzrosła konsumpcja? Konsumpcja wzrosła z 13000 do 13850 dol., czyli o 850 dol. Ta dodatkowa konsumpcja stanowi 0,85 dodatkowego dochodu. Z każdego dodatkowego dolara dochodu 85 centów idzie na konsumpcję, a 15 na oszczędności. Możemy zobaczyć, że przy przesunięciu z punktu B do C krańcowa skłonność do konsumpcji, czyli MPc wynosi 0,85 i jest to zgodne z kolumną trzecią w tabl. 7.2.
Możemy obliczyć MPC między innymi poziomami dochodu. W tablicy 7.2 MPC zaczyna się od 0,89 dla niezamożnych i ostatecznie spada do 0,53 przy dochodach wysokich.
Krańcowa skłonność do konsumpcji jako geometryczna miara nachylenia. Wiemy teraz, jak wyliczyć MPC z danych o dochodzie i konsumpcji. A co z jej wyrażeniem geometrycznym? MPC jest miarą liczbową nachylenia funkcji konsumpcji3.
Spójrzmy znów na rys. 7.3. W pobliżu punktów B i C narysowany jest mały trójkącik. Jeżeli przesuwamy się na prawo od B o 1000 dol., to chcąc pozostać na krzywej, musimy się przesunąć w górę o 850 dol.; daje to liczbową miarę nachylenia wynoszącą 850/1000, czyli 0,85; MPC wynosi 0,85.
3 O nachyleniu krzywych była mowa w Dodatku do rozdziału l, może jednak warto krótko to przypomnieć tutaj. Miarę liczbową nachylenia jakiejś linii można zilustrować za pomocą narysowanego dalej trójkąta. Przez miarę liczbową nachylenia linii XY zawsze rozumiemy liczbowy stosunek długości odcinka Z F do odcinka XZ. Nachylenie jest więc stosunkiem "przyrostu w pionie do przesunięcia w poziomie".
Y *
l
l
Jeżeli linia XY nie jest prostą, jak to się dzieje w przypadku wielu krzywych występujących w teorii ekonomii, nachylenie krzywej obliczamy jako nachylenie stycznej do krzywej w danym punkcie. Innymi słowy, jeśli chcemy znaleźć nachylenie w punkcie G na rys. 7.3, to (1) najpiLrw przykładamy linijkę, rysując styczną do krzywej w punkcie G, a następnie (2) obliczamy kąt nachylenia - stosunek przyrostu w pionie do przesunięcia w poziomie - narysowanej linii stycznej. W przypadku funkcji konsumpcji jej nachyleniem jest MPC, czyli krańcowa skłonność do konsumpcji. Analogicznie, tam, gdzie chodzi o funkcję oszczędności, jej nachylenie definiujemy jako krańcową skłonność do oszczędzania, czyli MPS.



Ekonomia t. l


Krańcowa skłonność do oszczędzania
Obok krańcowej skłonności do konsumpcji mamy jej zwierciadlane od-bicie, "krańcową skłonność do oszczędzania", czyli MPS. Definiujemy ją jako tę część każdego dodatkowego dolara dochodu, która idzie na dodatkowe oszczędności.
Dlaczego MPC i MPS są swymi zwierciadlanymi odbiciami? Przypomnij, my, że dochód równa się konsumpcja plus oszczędności. Oznacza to, że każdy dodatkowy dolar dochodu musi zostać podzielony między dodatkową konsumpcję i dodatkowe oszczędności. A zatem, jeśli MPC wynosi 0,85, to MPS musi być równa 0,15. (Ile wyniesie MPS przy MPC równym 0,6? Albo 0,99?) Porównanie kolumn trzeciej i piątej tabl. 7.2 potwierdza, że przy każdym poziomie dochodu MPC i MPS zawsze muszą się sumować dokładnie do l, ani mniej, ani więcej. Wiemy zatem, że zawsze i wszędzie MPS = l -MPC.
Krótki przegląd definicji
Przypomnijmy sobie najważniejsze definicje, których się nauczyliśmy.
1. Funkcja konsumpcji wyraża zależność między poziomem konsumpcji a poziomem dochodu w formie tabeli albo krzywej.
2. Funkcja oszczędności wyraża zależność między oszczędnościami a dochodem. Ponieważ to, co zostało zaoszczędzone, jest tym, co nie zostało skonsumowane, funkcje oszczędności i konsumpcji są swymi zwierciadlanymi odbiciami w tym sensie, że
oszczędności + konsumpcja = rozporządzalny dochód.
3. Punktem "zrównania" (punktem, w którym akurat "wychodzi się na swoje") jest ten poziom dochodu, przy którym oszczędności netto równają się zeru. Poniżej tego poziomu występują już oszczędności ujemne; powyżej - dodatnie oszczędności netto. W ujęciu graficznym punkt zrównania przypada tam, gdzie prosta przeprowadzona pod kątem 45� przecina funkcję konsumpcji (na rys. 7.3) albo tam, gdzie funkcja oszczędzania przecina oś poziomą (na rys. 7.4).
4. Krańcowa skłonność do konsumpcji (MPC) jest to przyrost konsumpcji generowany przez przyrost dochodu o jednego dolara. W ujęciu graficznym jej miarą jest nachylenie funkcji konsumpcji: stromość nachylenia oznacza wysoką MPC, jego płaskość - niską MPC.
5. Krańcowa skłonność do oszczędzania (MPS) jest to przyrost oszczędności generowany przez przyrost dochodu o jednego dolara; jej miarą jest nachylenie funkcji oszczędzania. Ponieważ nie skonsumowana część każdego dolara z natury rzeczy zostaje zaoszczędzona, MPS = l - MPC.

KONSUMPCJA W SKALI CAŁEGO KRAJU
Dotychczas mówiliśmy o prawidłowościach występujących w budżetach rodzinnych i o zachowaniach konsumpcyjnych typowych rodzin przy różnych, zmieniających się poziomach dochodu. Teraz przejdziemy do omówienia konsumpcji w skali całego społeczeństwa. Dlaczego jesteśmy zainteresowani kształtem prawidłowości występujących w konsumpcji w skali całego kraju? Dlatego, że staramy się zrozumieć proces kształtowania się globalnego popytu i dlatego, że konsumpcja jest najważniejszą częścią globalnych wydatków, a tym samym globalnego popytu. Na następnych stronach powiemy, w jaki sposób całkowity rozporządzalny dochód wszystkich konsumentów oddziałuje - w połączeniu z innymi czynnikami - na łączną konsumpcję krajową.
Czynniki wyznaczające konsumpcję
Rozpoczynamy od analizy głównych sił wywierających wpływ na wydatki konsumpcyjne. Jakie czynniki życia danego narodu i sposobu zdobywania środków utrzymania wyznaczają tempo zmian jego wydatków konsumpcyjnych?
Dochód rozporządzalny. Zarówno zwykła obserwacja, jak i badania statystyczne wykazują, że kluczowym czynnikiem wyznaczającym konsumpcję w danym kraju jest dochód. Przyjrzyjmy się rys. 7.5, na którym widać, jak wyraźnie zmiany w konsumpcji idą w ślad za zmianami w rocznym dochodzie do dyspozycji w okresie 1929-1984. Jedynym okresem, w którym dochód i konsumpcja nie szły razem równo, były lata drugiej wojny światowej, kiedy to dobra występowały w niedoborze i były racjonowane, a społeczeństwo było nakłaniane do oszczędzania, by w ten sposób wspomóc kraj w wojnie.
Dochód permanentny lub dochód w ciągu całego cyklu życia. Prostsze teorie przy prognozowaniu konsumpcji uwzględniają tylko dochód w roku bieżącym. Badania prowadzone w ostatnich trzech dziesięcioleciach wskazu-Jł> że konsumenci nie poprzestają na krótkowzrocznym uwzględnianiu sa-mych tylko tegorocznych wielkości dochodu i konsumpcji. Podejmując ecyzje konsumpcyjne, ludzie biorą pod uwagę raczej swoje warunki ekonomiczne w długim okresie.
Jeżeli rolnik zostanie dotknięty katastrofalnym nieurodzajem, prawdopo-
obnie uruchomi jakąś część swoich oszczędności. Jeżeli makler na koniec roku
wierdzi fantastycznie wysoki wzrost dokonywanych transakcji, jest mało
Prawdopodobne, by natychmiast wydał całe swoje zarobki z tytułu pośrednic-
a- W obu tych przypadkach konsumenci spojrzą na sprawę z długookresowe-

Konsumpcjo zmienia się. zgodnie ze zmianami rozporządzalnego dochodu
konsumpcjo
1970
1940
1930
1980
1950 1960
Lato
Rys. 7.5. Konsumpcja i rozporządzalny dochód, 1929-1984
Ogólnonarodowe wydatki na konsumpcję zmieniały się zgodnie z rozwojem gospodarki. Ważnym wyznacznikiem fluktuacji wydatków na konsumpcję byty fluktuacje dochodu do dyspozycji. Dane o dochodzie pozwalają na dobre prognozowanie konsumpcji. Źródło: U.S. Department of Commerce.
go punktu widzenia, zadając sobie pytanie: "Czy ten dochód to tylko jednorazowy uśmiech losu, czy też można liczyć, że będzie się on powtarzać? Czy mogę się spodziewać równie wysokich (czy równie niskich) zarobków z roku na rok, czy też mój dochód powróci do jakiegoś normalnego, tj. permanentnego poziomu?"
Z doświadczenia wynika, że decydując o poziomie swojej konsumpcj1 ludzie opierają się w przeważającej mierze na perspektywach dochodów w długim okresie. Te perspektywy nazywamy dochodem permanentnym albo dochodem w ciągu całego cyklu życia', jest to ten poziom dochodu, jaki dana osoba uzyskuje przeciętnie w okresach zarówno dobrej, jak i złej koniunktury gospodarczej4.
4 Przełomowe znaczenie miały badania przeprowadzone przez Franco Modiglianiego (n10' del uwzględniający całość cyklu życia) i Miliona Friedmana (teoria dochodu permanentnego)-

pojęcie dochodu permanentnego ma duże znaczenie, wiąże się z nim u0wieni sugestia, że konsumenci nie na wszystkie wstrząsy dochodowe reagują jednakowo. Jeżeli jakaś zmiana dochodu zdaje się być trwała (na przykład wans na pewne i dobrze płatne stanowisko), konsumenci najprawdopodobniej zwiększają konsumpcję proporcjonalnie do podwyższonego dochodu. Jeżeli jednak zmiana ta ma charakter wyraźnie przejściowy (jak na przykład okres wyjątkowo dobrej pogody lub doraźna premia), krańcowa skłonność do konsumpcji może być całkiem niska. A zatem na krańcową skłonność do konsumpcji bardzo poważny wpływ mogą wywierać oczekiwania konsumentów dotyczące danej zmiany dochodu: na przykład czy zmiana ta jest trwała, czy tylko przejściowa.
Bogactwo (majątek). Następnym ważnym czynnikiem określającym wielkość konsumpcji jest stan majątkowy (bogactwo). Wyobraźmy sobie dwóch konsumentów; obaj zarabiają 25000 dol. rocznie. Jeden ma w banku 100000 dol., drugi zaś nie ma oszczędności. Pierwszy konsument może konsumować więcej, wcale nie postępując nieostrożnie ani nie ryzykując bankructwa, a z badań wynika, że taki efekt majątkowy rzeczywiście występuje.
Normalnie stan majątkowy nie ulega szybkim zmianom z roku na rok. Dlatego też efekt majątkowy rzadko tylko powoduje gwałtowne zmiany konsumpcji. Od czasu do czasu zdarzają się jednak wyjątki. Kiedy po 1929 r. nastąpił krach giełdowy, upadły całe fortuny i kapitalistyczni bogaci posiadacze papierów wartościowych z dnia na dzień stali się biedakami. Wielu bogatych ludzi musiało radykalnie zredukować swoją konsumpcję. Podobnie w okresie wielkiego boomu w mieszkalnictwie pod koniec lat siedemdziesiątych, gdy ceny domów rosły znacznie szybciej od innych cen, nagłe poczucie wzrostu zamożności wśród właścicieli domów mogło bardzo pobudzić konsumpcję.
Inne oddziaływania. Od czasu do czasu ekonomiści wskazywali i na inne zmienne jako na ważne czynniki wywierające wpływ na oszczędzanie czy konsumpcję. W ostatnim dziesięcioleciu, niektórzy upatrywali przyczyny niskiej stopy oszczędzania w wysokiej stopie opodatkowania i niskich realnych (czyli skorygowanych ze względu na inflację) przychodach z oszczędności. Martin Feldstein, przewodniczący Komitetu Doradców Ekonomicznych za Prezydentury Reagana, przedstawił szereg badań dowodzących, że istniejący system zabezpieczenia społecznego prowadzi do zmniejszenia oszczędności indywidualnych: mniemanie, że w przyszłości będziemy dostawać od rządu
zczodre emerytury i renty, może nas skłaniać do tego, aby obecnie oszczędzać mn|eJ. Także i inflacja lub oczekiwania dotyczące przyszłej sytuacji gospodar-
2eJ wpływają na wielkość oszczędności konsumentów.

Jakie znaczenie w procesie wyznaczania konsumpcji mają inne czynnik poza dochodem? Rzadko kto wątpi o tym, że dla poziomu oszczędności du/ znaczenie mają: stan majątkowy, czynniki społeczne oraz oczekiwania dotv czące przyszłości. Jakże inaczej moglibyśmy wytłumaczyć fakt, że konsumenci japońscy oszczędzają 20% swoich dochodów, Amerykanie zaś zaledwie 5 C2v 7%? Przyjmując jednak, że zależność między oszczędnościami a dochodem wykazuje niezwykłą stabilność, wielu ekonomistów stawia sobie pytanie, czy w ostatnich trzech dziesięcioleciach oddziaływanie czynników pozadochodo-wych miało wielkie znaczenie.
Funkcja konsumpcji narodowej
Ten przegląd czynników wyznaczających konsumpcję prowadzi do wniosku, że główną determinantą konsumpcji w danym społeczeństwie jest rozporządzalny dochód. Opierając się na tym wniosku, możemy na rys. 7.6 zaznaczyć najnowsze roczne dane dotyczące konsumpcji i dochodu do dyspozycji. Wykres punktowy ukazuje dane za okres 1964-1984 przy czym każdy punkt oznacza poziom konsumpcji i dochodu dla danego roku.
Oprócz tego przez te rozrzucone punkty przeprowadziliśmy linię, którą oznaczamy CC i nazywamy "dopasowaną funkcją konsumpcji". Ta dopaso-
Funkcjo konsumpcji ogólnonarodowej
- 3 000 -
2 500 -
dopasowana funkcja konsumpcji
2 000 -
1 500 -
1 000 -
Rys. 7.6. Funkcja konsumpcji dla Stanów Zjednoczonych, 1964-1984
500 -
Ul
o
500 1000 1500 2000 2500 3000 Rozporzgdzalny dochód (w mld dol.)
Przez punkty ilustrujące dane liczbowe przeprowadzono liii? prostą. Czy potrafisz sprawdzić, że nachylenie MPS dopasowanej funkcji jest bliskie 0,93? Źródło: rys. 7.5.

wana funkcja konsumpcji pokazuje nam, jak dokładnie konsumpcja podąża w ślad za rozporządzalnym dochodem w okresie ostatniego ćwierćwiecza (a nawet i w dłuższych okresach). Jeżeli jednak przyjrzymy się dokładniej, to dojrzymy jedną z najlepiej wytrzymujących próbę czasu prawd makroekono-mii- z każdego dolara rozporządzalnego dochodu konsumenci amerykańscy oszczędzają 7 centów, a wydają 93 centy. Trzeba by się przyglądać bardzo dokładnie, ażeby znaleźć jakieś rozbieżności między linią dopasowaną a danymi faktycznymi.
Ale rozbieżności takie istnieją. Każe nam to pamiętać, że w ekonomii roi się od przybliżeń i niedoskonałych teorii: ekonomia nie jest nauką ścisłą, na miarę fizyki. Zawsze istnieją jakieś inne wpływy, które przegapiliśmy (w tym przypadku na przykład stan majątkowy czy inflacja), a - co równie ważne _ konsumenci mają paskudną skłonność do zmieniania swoich obyczajów z biegiem czasu.
B. NIESTABILNOŚĆ INWESTYCJI
Drugim z głównych składników wydatków prywatnych są inwestycje5. W makroekonomii inwestycje odgrywają dwie role. Po pierwsze, stanowią one znaczącą i przy tym mało stabilną część wydatków. Toteż gwałtowne zmiany w inwestycjach mogą wywierać potężny wpływ na globalny popyt i w wyniku na produkcję oraz zatrudnienie.
Oprócz tego inwestycje prowadzą do akumulacji kapitału. Tworząc zasoby użytecznych budynków i urządzeń kraj zwiększa swój produkt potencjalny, co w długim okresie sprzyja wzrostowi gospodarczemu. A zatem inwestycje pełnią dwoistą funkcję, wpływając na produkt i na dochody.
Zanim w dalszych rozdziałach przejdziemy do różnorakich skutków inwestowania, tutaj dokonamy ogólnego przeglądu samej ich natury oraz oddziałujących na nie sił.
W dalszych rozdziałach powrócimy do bardziej szczegółowych i specjalistycznych teorii inwestycji ("zasadę przyspieszenia" czyli "mechanizm akceleratora" przedstawimy w rozdziale 10, natomiast rozdział 30 zawiera mikroekonomiczną teorię kapitału). Warto jednak już teraz naszkicować pewną zapowiedź tych dalszych rozdziałów.
5 Pamiętajmy, że terminów "inwestowanie", "inwestycje", używamy w makroekonomii w pewnym bardzo szczególnym znaczeniu. "Inwestycje netto", czyli akumulację kapitału, definiujemy jako przyrost netto realnego kapitału w danym społeczeństwie (maszyny i urządzenia, budynki, zapasy). Wielu ludzi mówi o "inwestowaniu" w odniesieniu do zakupu kawałka ziemi, papieru wartościowego firm już istniejących ("stare" akcje czy obligacje) czy w ogóle jakiegokolwiek tytułu Jasności. Dla ekonomisty takie zakupy wyraźnie dotyczą transferu poszczególnych pozycji majątkowych czy zmian w "strukturze porfela". To, co jedna osoba kupiła, inna osoba sprzedała, hwestycje netto pojawiają się wtedy tylko, gdy stworzony zostaje dodatkowy kapitał realny.

Przypomnijmy sobie na podstawie tabl. 6.5, że inwestycje można rozbić na trzy kategorie: zakup urządzeń, przyrost zapasów, budowę fabryk i do-mów. W sumie mniej więcj jedną czwartą stanowi budownictwo mieszkanie-we, jedną dwudziestą normalnie przyrost zapasów, reszta zaś - w ciągu ostatnich pięciu lat wynosząca przeciętnie 70% łącznych inwestycji - j0 inwestycje w zakłady fabryczne przedsiębiorstw i ich wyposażenie.
W ostatecznym rezultacie przedsiębiorstwa inwestują wtedy, kiedy oczekują, że zbudowanie nowej fabryki lub kupienie nowej maszyny da im zysk czyli przyniesie im wpływy wyższe od kosztów inwestycji. To proste stwierdzenie zawiera trzy elementy zasadnicze dla zrozumienia inwestycji: przychody, koszty i oczekiwania.
Przychody. Inwestycja przyniesie przedsiębiorstwu dodatkowe wpływy tylko wtedy, jeżeli umożliwi mu sprzedawanie większej ilości produktów lub wytwarzanie ich taniej. Wynika z tego, że bardzo ważną determinantą inwestycji będzie ogólny poziom produkcji (czyli PNB). Kiedy fabryki nie są w pełni wykorzystywane, zapotrzebowanie przedsiębiorstw na nowe zakłady wytwórcze jest stosunkowo małe, wobec czego inwestycje są niskie. Mówiąc ogólniej, inwestycje zależą od przychodów generowanych przez poziom ogólnej aktywności gospodarczej. Na przykład w okresie ostatniej poważniejszej recesji gospodarczej wielkość produkcji w latach od 1979 do 1982 gwałtownie spadła i w rezultacie inwestycje zmniejszyły się o 18%.
Z niektórych badań wynika sugestia, że w ramach cyklu koniunkturalnego pośród czynników oddziałujących na rozwój inwestycji dominuje ów efekt przychodów czy wpływów z utargów. Jest on tak ważny, że przy omawianiu akceleratora w rozdziale 10 powrócimy do jego pełniejszej analizy.
Koszty. Drugą ważną determinantą poziomu inwestycji są koszty inwestowania. Kiedy jednak analizujemy owe koszty, to stwierdzamy, że są one bardziej skomplikowane aniżeli koszty innych towarów, jak na przykład usług fryzjerskich czy kina. Te dodatkowe komplikacje wynikają z tego, że dobra inwestycyjne trwają przez wiele lat. Co więcej, kiedy jakieś zakupione dobro jest stosunkowo trwałe, zarówno przedsiębiorstwa, jak i gospodarstwa domowe często skłonne są płacić za nie z funduszów pożyczonych (na przykład obciążając hipotekę).
Co jest kosztem zaciągania pożyczek? Jest nim stopa procentowa od pożyczonych funduszów. Przypomnijmy, że stopa procentowa jest ceną płaconą za wypożyczenie pieniędzy na pewien okres; na przykład trzeba płacić 13% za wypożyczenie 1000 dol. na przeciąg roku. Kiedy jakaś rodzina kupuje dom, stopą procentową jest procent hipoteczny. Przedsiębiorstwa finansują zaciąg3' ne przez siebie pożyczki na wiele różnych sposobów, na przykład pożyczkami bankowymi albo reinwestując swoje zyski.

Podstawową sprawą jest zrozumienie, że stopy procentowe są mechanizmem, za pośrednictwem którego współczesna polityka pieniężna z niezwykłą siłą oddziałuje na gospodarkę. Kiedy podaż pieniądza rośnie, ludzie przejściowo konstatują, że są w posiadaniu większej ilości pieniędzy, niż jest to im niezbędne. Kiedy się pozbywają owego nadwyżkowego pieniądza, cena pieniądza (a jest nią stopa procentowa) spada. Kiedy stopy procentowe spadają, koszt inwestowania spada, przedsiębiorstwa kupują więcej urządzeń i konstrukcji, gospodarstwa domowe zaś kupują więcej domów. (Wszystko to przeanalizujemy dokładniej w rozdziałach 14-16.) W sumie:
Stopy procentowe odgrywają w gospodarce kluczową rolę, wywierają one bowiem wpływ na koszt inwestowania i są dlatego ważnym wyznacznikiem wielkości inwestycji oraz globalnego popytu.
Innym ważnym kanałem, przez który można oddziaływać na stronę kosztową decyzji inwestycyjnych, są podatki. Rząd federalny dysponuje szeroką gamą środków podatkowych, wywierających wpływ na koszty inwestowania. Ważnym czynnikiem hamującym inwestycje jest podatek dochodowy od spółek. Ściągając do 46% od wszelkich zysków rząd zmniejsza bodźce do inwestowania w sektorze wielkich korporacji. Równocześnie rząd federalny pobudza inwestycje za pomocą środków takich, jak tzw. inwestycyjne ulgi podatkowe (investment tax credit, ITC), tj. odraczanie spłaty podatków od działalności inwestycyjnej. ITC wprowadzono za prezydentury Kennedy'ego; oznacza ono, że od każdego nowo zakupiono elementu urządzeń wytwórczych spółka otrzymuje ulgę podatkową w wysokości 10%. Podobnie jak ulgi czy rabaty przy sprzedaży kamer fotograficznych lub ulgowe przeloty, ma to zachęcić do zakupów dóbr inwestycyjnych.
Jaki jest efekt netto wszystkich podatków dla kosztów kapitału? Najnowsze badania sugerują, że -jak to było w 1984 r. - system podatkowy w gruncie rzeczy subsydiuje (netto) inwestycje w maszyny i urządzenia oraz nakłada niewielki podatek na inwestycje w prace budowlane i w zapasy. Czytelnik mógłby zapytać, w jaki sposób system podatkowy może faktycznie subsydiować inwestycje w maszyny i urządzenia? Dzieje się tak dlatego, że w odniesieniu do tych dóbr środki o charakterze subsydiów, jak ITC, swoim wpływem przeważają oddziaływanie innych podatków.
Oczekiwania. Trzeci element wchodzący w grę przy inwestowaniu wiąże S1? ze "stanem zaufania" gospodarczego i z oczekiwaniami. Inwestycje to Przede wszystkim pewien hazard, "stawianie na przyszłość", stawianie na to, 26 wpływy w teraźniejszości i w przyszłości okażą się wyższe od teraźniejszych 1 Przyszłych kosztów. Jeżeli przedsiębiorstwa są skłonne podejrzewać, że gospodarce Meksyku wystąpi w przyszłości depresja, albo że ich inwestycje We Francji pewnego dnia mogą zostać znacjonalizowane, albo że ceny, po

Których są w stanie sprzedać swoją ropę naftową, w przyszłości zaczną spadać to będą one niechętne podejmowaniu obecnie inwestycji w Meksyku, w' Francji czy w wiercenia ropy.
I odwrotnie, jeżeli przedsiębiorstwa w 1984 r. dostrzegają szansę szybkie' poprawy gospodarczej, zaczynają planować rozbudowę swoich zakładów w 1985 r.
A zatem decyzje inwestycyjne są niejako zawieszone na włosku - włosku oczekiwań dotyczących przyszłego biegu wypadków; a co gorsza, zależą one od takich przyszłych wydarzeń, które bardzo trudno prognozować. Nic też dziwnego, że zarówno przedstawiciele rządów, jak i banków centralnych wiele go. dzin spędzają na rozważaniu, jak ożywić czy zwiększyć "zaufanie gospodarcze" Ten nasz przegląd sił leżących u podstaw decyzji inwestycyjnych można by streścić w następujący sposób.
Przedsiębiorstwa inwestują po to, by osiągnąć zyski. Ponieważ dobra kapitałowe służą przez wiele lat, decyzje inwestycyjne zależą od (a) stanu popytu na produkt wytwarzany przez nowe inwestycje, (b) poziomu stóp procentowych i podatków oddziałujących na koszty inwestycji oraz (c) oczekiwań przedsiębiorstw dotyczących sytuacji gospodarczej w przyszłości.
Krzywa popytu na inwestycje
Które z czynników wpływających na inwestycje odgrywają rolę dominującą? Z punktu widzenia makroekonomii nader ważne są związki pomiędzy pieniądzem, stopami procentowymi a inwestycjami. Zastanówmy się przeto przez chwilę nad zależnością między stopami procentowymi a inwestycjami, nad tym, co będziemy nazywać krzywą popytu na inwestycje.
Wyobraźmy sobie gospodarkę uproszczoną, w której przedsiębiorstwa mają różne liczne projekty inwestycyjne: A, B, C i tak dalej aż do H. Dla uproszczenia załóżmy, że trwałość tych inwestycji (na przykład elektrowni czy budynków) jest tak wielka, że możemy pominąć konieczność zastępowania wskutek zużycia. Załóżmy też, iż owe projekty inwestycyjne dają stały strumień dochodu netto w każdym roku. Nie ma inflacji. Tablica 7.3 zawiera dane finansowe dotyczące każdego z tych projektów inwestycyjnych.
Spójrzmy na inwestycję A. Kosztuje ona milion dolarów. Daje bardzo wysoki przychód, wynoszący 1500 dol. rocznie na każdy zainwestowany tysiąc dolarów (oznacza to roczny przychód 150%). Kolumny czwarta i piąta pokazują koszt inwestycji. Dla uproszczenia załóżmy, że inwestycja ta jest finansowana wyłącznie z pożyczek zaciąganych przy rynkowej stopie procentowej; przyjmujemy, że jej wysokość wynosi alternatywnie 10% (kolumna 4) albo 5% rocznie (kolumna 5).
A zatem przy rocznej stopie procentowej wynoszącej 10% koszt pożyczenia tysiąca dolarów wynosi 100 dol. rocznie, co pokazują wszystkie pozycje

STOPY ZYSKU l INWESTYCJE
(1)

(2)

(3)

(4) (5)

(6) (7)

Projekt

Łączna suma zainwestowana w danym projekcie (min dol.)

Roczne przychody na 1000 dol. zainwestowanych (dol.)

Koszt projektu na 1000 dol. przy rocznej stopie

Roczny zysk netto na 1000 dol. zainwestowane przy rocznej stopie wynoszącej







10% 5%

10% 5%

A

1

1500

100 50

1400 1450

B

4

220

100 50

120 170

C

10

160

100 50

60 110

D

10

130

100 50

30 80

E

5

110

100 50

10 60

F

15

90

100 50

-10 40

G

10

60

100 50

-40 10

H

20

40

100 50

-60 -10

Tabl. 7.3. Zysk netto z inwestycji zależy od stopy procentowej
W gospodarce występuje teraz tylko osiem projektów inwestycyjnych, uszeregowanych według wysokości przychodu. Kolumna (2) ukazuje łączne wielkości projektów. Kolumna (3) podaje przychód roczny na każdy zainwestowany tysiąc dolarów. Kolumny (4) i (5) ukazują koszt każdego projektu przy założeniu, że wszystkie fundusze zostały pożyczone przy stopach procentowych 5 i 10%; koszty obliczono na każdy tysiąc dol. zainwestowany w dany projekt. Ostatnie dwie kolumny podają roczny zysk netto na każdy tysiąc dolarów zainwestowany w dany projekt. Jeżeli zysk netto jest dodatni, maksymalizujące zysk przedsiębiorstwa podejmą daną inwestycję; jeśli jest on ujemny, dany projekt inwestycyjny zostanie odrzucony. Zauważmy, jak w miarę wzrostu stopy procentowej przesuwa się granica między inwestycjami zyskownymi a niezyskownymi. (Gdzie przypadnie owa granica, jeśli stopa procentowa wzrośnie do 15% rocznie?)
w kolumnie (4); przy stopie wynoszącej 5% koszt kredytu od tysiąca dol. pożyczki stanowi 50 dol. rocznie.
Na koniec, ostatnie dwie kolumny pokazują roczny zysk netto z inwestycji. Dla projektu A, bardzo zyskownego, roczny zysk netto wynosi 1400 dol. na każdy tysiąc dolarów zainwestowany przy stopie procentowej 10%. Projekt H przynosi straty.
Powtórzmy: dla każdej inwestycji przeprowadzamy kalkulację rocznych wpływów i rocznego kosztu funduszy, na podstawie istniejącej stopy procentowej; różnica stanowi roczny zysk (albo stratę) netto z danej inwestycji6.
6 Przykład ten jest ogromnym uproszczeniem w stosunku do większości rzeczywistych rachunków inwestycyjnych. W rachunkach tych najczęściej wchodzą w grę: strumień nierównomiernych przychodów, amortyzacja kapitału, podatki i różne rozliczne stopy procentowe od pożyczanych funduszów. W rozdziale 30 i Dodatku do niego problem ten jest omawiany bardziej szczegółowo, a nacisk położono na konieczność "dyskontowania" przyszłych sum pieniężnych, ponieważ stopa procentowa jest dodatnia. Bardziej wyczerpujące omówienie czytelnik może znaleźć w specjalistycznych książkach traktujących o finansach.

Przypuśćmy jednak, że ze względu na zaostrzenie polityki pieniężnej stopa procentowa wzrosła do 10%. W wyniku tego koszt sfinansowania tych inwestycji podwoił się. Kolumna szósta mówi nam, że przy stopie procentowej
Cel, do którego dążymy, ukazują dwie ostatnie kolumny tak
Przyjrzyjmy się ostatniej kolumnie, odpowiadającej stopie procentów ' ^-
Zauważmy, że przy tej wysokości stopy procentowej projekty inwesty ^ ^�/0-
A do G okażą się zyskowne. Wobec tego należałoby się spodzi .e�maksymalizujące zyski przedsiębiorstwa będą inwestować w te u, 3�' ^
siedem projektów, co (na podstawie kolumny 2) da łączną sumę 55 ,^&^k
inwestycji. A zatem przy stopie procentowej wynoszącej 5% popyt na i " ^�'-
cje wyniósłby 55 min dol. est3'-
Popyt na inwestycje
funkcja popytu na inwestycje
Wydotki inwestycyjne (w mld dol.)
Rys. 7.7. Popyt na inwestycje odzwierciedla zależność między inwestycjami a stopą procentową
Opadająca funkcja popytu na inwestycje ukazuje, jaka będzie wielkość popytu na inwestycje przy każdej stopie procentowej (zgodnie z danymi z tabl. 7.3). Każdy kolejny stopień wyraża pewną porcję inwestycji; projekt A odpowiada tak wysokiej stopie procentowej, że nie mieści się na wykresie; najwyższym stopniem uwidocznionym na rysunku jest projekt B u góry po lewej stronie.
Przy danej stopie procentowej zostaną podjęte te wszystkie inwestycje, które przynoszą dodatni zysk netto, l tak, przy stopie wynoszącej 5% dokona się inwestycji na sumę 55 min dol., jak to ukazuje przecięcie w punkcie M grubej linii popytu na inwestycje i linii oznaczającej stopę procentową. Gdyby stopa procentowa wzrosła do 10%, nowa równowaga przypadłaby w punkcie M', przy inwestycjach wynoszących 30 min dol.

inwestycyjne F i G stają się nierentowne; popyt na
ne do 30 min dol.
0 . � anaiizy możemy pokazać na rysunku 7.7. Rysunek przed-
VV/nlkeję popytu na inwestycje, która jest tutaj opadającą "schodkową"
tawia./"" procentowej. Każdy "schodek" wyraża zainwestowaną kwotę
funkcji s L"cej" stopie procentowej w odniesieniu odpowiednio do
pTZy- irtówA, B i tak dalej.
pr�R wnowaga przy stopie wynoszącej 5% przypada w punkcie M, przy 'ach wartości 55 min dol. Przy takiej stopie procentowej realizowane
S^nrojekty od A do G.
j żeli w wyniku zacieśnienia polityki pieniężnej Rezerwy Federalnej lub
6j du na zmianę innych warunków stopy procentowe wzrosną do 10%,
ZL * ktv F i G "wypadną" z kalkulacji; łączny popyt na inwestycje przypadnie
pr�Junkcie M' na rys. 7.7, a całkowity popyt inwestycyjny wyniesie 30 min dol.
Przesunięcia krzywej popytu na inwestycje
Widzieliśmy, jak stopy procentowe oddziałują na poziom inwestycji. Z naszego przeglądu wynika jednak, że na inwestycje wpływają także i inne czynniki. Na przykład wzrost łącznej wielkości produktu w gospodarce przesunie krzywą popytu na inwestycje na prawo i ku górze.
Siłą działającą w przeciwnym kierunku będą podatki od działalności gospodarczej. Przypuśćmy, że podatki od korporacji zabierają połowę rocznego przychodu z kolumny trzeciej w tabl. 7.3, a kosztów zawartych w kolumnach czwartej i piątej nie potrąca się od podstawy wymiaru. W tej sytuacji zyski netto w kolumnach szóstej i siódmej zmniejszą się. (Sprawdź, że przy stopie procentowej wynoszącej 10%, podatek w wysokości 50% obciążający wielkości zawarte w kolumnie trzeciej "wytrąci z kalkulacji" projekty leżące między B a C, zaś popyt na inwestycje obniży się do 5 min dol.)
Na koniec, zwróćmy uwagę na znaczenie oczekiwań. Wysokość przy
chodów ukazanych w kolumnie trzeciej skalkulowana jest na podstawie
wydarzeń, które nastąpią w odległej przyszłości. A co się stanie, jeżeli inwes-
�rzy staną się głęboko pesymistyczni i ocenią, że przychody rychło spadną
0 połowę? Albo że się podwoją? Analizując wszystkie te przypadki, możemy
P jąć, jak potężny wpływ oczekiwania mogą wywierać na inwestycje. "r
Stopy procentowe realne a stopy procentowe nominalne
anirn przestaniemy się zajmować problemami popytu na inwestycje,
Pr ^ wProwadzić pewne kluczowe rozróżnienie, związane z inwestycjami.
g ądając gazety z końca lat siedemdziesiątych i początków lat osiem-
^ ych, zobaczymy nominalne (albo pieniężne) stopy procentowe wynoszą-

ce 8, 15 czy nawet 18% rocznie. W początkach lat sześćdziesiątych stopy procentowe wynosiły odpowiednio 3, 4 albo 5%. Czy z porównania teg0 wynika, że w ostatnich latach inwestycje się załamały? Albo weźmy przykład Brazylii, gdzie stopy procentowe wynosiły 40 do 300% rocznie. Czy nie powinno to było zdławić najbardziej nawet dynamicznych inicjatyw gospodarczych ?
Rzecz zaskakująca, ale odpowiedź brzmi: nie. W rzeczywistości z perspektywy historycznej w Stanach Zjednoczonych w końcu lat siedemdziesiątych i w początkach lat osiemdziesiątych inwestycje były wysokie. W późniejszych latach siedemdziesiątych zaś w Brazylii odnotowywano niezwykle wysokie rozmiary realnych inwestycji.
Rozwiązanie tego paradoksu leży w koncepcji realnej stopy procentowej. W Stanach Zjednoczonych czy w Brazylii w latach siedemdziesiątych wysokim bieżącym stopom procentowym towarzyszyły równie wysokie, a niekiedy jeszcze wyższe, stopy inflacji. To prawda, żeby pożyczyć, trzeba było płacić bardzo dużo, ale pożyczkę spłacało się w zdeprecjonowanych dolarach czy cruzeiros. Przeliczona na dobra realne stopa procentowa była w rzeczywistości niska albo nawet ujemna.
Możemy to lepiej wyjaśnić na przykładzie. Przypuśćmy, że zarówno stopa procentowa, jak i stopa inflacji wynoszą 20%. Jeżeli dziś pożyczysz 1000 dol., w przyszłym roku będziesz musiał spłacić 1200 dol. Ale ze względu na inflację rzeczywista wartość 1200 dol. w przyszłym roku jest dokładnie taka sama jak realna wartość 1000 dol. w tym roku. A zatem, w rezultacie, spłacisz dokładnie tyle samo dóbr realnych. W takim zaś przypadku stopa procentowa wyrażona w kategoriach dóbr realnych (realna stopa procentowa) równa jest zeru, nie zaś dwudziestu procentom.
Mówiąc bardziej ogólnie, rzecz ma się tak oto:
Realna stopa procentowa jest to procent płacony przez dłużników w kategoriach realnych dóbr i usług. Równa się ona nominalnej (czyli pieniężnej) stopie procentowej minus stopa inflacji.
Na rysunku 30.3 w rozdziale 30 przedstawiono zachowanie stóp procentowych realnych i nominalnych w Stanach Zjednoczonych w ostatnich latach.
W jaki sposób pojęcie to wiąże się z inwestycjami? Przypomnijmy, że nasza analiza ukazana w tabl. 7.3 zakładała inflację zerową, tak że realna i nominalna stopa procentowa były takie same. Jeżeli jest inflacja, to wartości zawarte w kolumnie trzeciej nie są już stałe; rosną one zgodnie ze stopą inflacji. Przyszłe przychody będą w rzeczywistości wyższe od przychodu z pierwszego okresu, tak że pieniężna wartość inwestycji będzie rosnąć zgodnie z tempem inflacji. W kategoriach naszej funkcji popytu na inwestycje z rys. 7.7, jeśli ukazywana tam stopa procentowa jest stopą nominalną, inflacja będzie wywoływać przesunięcie krzywej w pionie ku górze.

Często, ażeby wyeliminować zakłócające efekty inflacji oddziałującej
"równo na przychody, jak i na nominalne stopy procentowe, ekonomiści
Zoaljzują inwestycje, posługując się liczbami skorygowanymi ze względu na
�nflacje. Oznacza to, że popyt na inwestycje można analizować, badając wpływ
wielkości produktu realnego i wysokości realnych stóp procentowych na
ealne wydatki na inwestycje (przy czym "realny" produkt i "realne" inwesty-
� oznaczają wartości tych zmiennych wyrażone w cenach stałych).
A zatem pojęcie realnej stopy procentowej wyjaśnia paradoks równoczesnego występowania wysokich inwestycji i wysokich stóp procentowych, tak jak to było w Brazylii czy w Stanach Zjednoczonych w latach siedemdziesiątych. Mominalne stopy procentowe były wysokie, natomiast realne stopy procentowe były niskie. To właśnie niskie realne stopy procentowe doprowadziły pod koniec lat siedemdziesiątych do wielkiego ożywienia inwestycji.
Chwiejność inwestycji
Skoro już się dowiedzieliśmy, jakie czynniki wywierają wpływ na inwestycje, nie będzie dla nas zaskakujące stwierdzenie, że inwestycje są niezwykle chwiejne. Zachowują się one w sposób tak kapryśny i trudny do przewidzenia dlatego, że zależą od tak chwiejnych czy zmiennych czynników, jak na przykład sukces lub niepowodzenie nowych, nie sprawdzonych i nie wypróbowanych jeszcze produktów; od zmian stawek podatkowych i stóp procentowych; od postaw politycznych i sposobów podejścia do problemów stabilizowania gospodarki; od sytuacji w handlu zagranicznym Ameryki i od wartości dolara oraz od innych podobnie zmiennych wydarzeń życia gospodarczego.
Inwestycje są ogromnie chwiejne dlatego, że zależą od zmiennych i nerwowych oczekiwań dotyczących bardzo trudnych do przewidzenia przyszłych wydarzeń.
Obraz niestabilności inwestycji przedstawia rys. 7.8. Inwestycje są na nim wyrażone w procencie potencjalnego PNB. Zwróćmy uwagę na niezmiernie gwałtowne zmiany tego stosunku w latach trzydziestych i czterdziestych oraz na ostry spadek inwestycji w początkach lat osiemdziesiątych.
ROZDŹWIĘK MIĘDZY CZYNNIKAMI MOTYWUJĄCYMI OSZCZĘDZANIE A CZYNNIKAMI MOTYWUJĄCYMI INWESTYCJE
Po przeglądzie współczesnych teorii konsumpcji i inwestycji możemy już 5�2umieć ważny fakt: w złożonej współczesnej gospodarce pożądane wielko-Sci oszczędzania i inwestycji nie równają się sobie w sposób automatyczny, kaczego? Dlatego, że na ogól oszczędzania i inwestycji dokonują całkiem inni

Inwestycje: chwiejny sWodnik produktu narodowego brutto
O) 2 CL
O
PNB
OJ
c
1930
1950
1940
1970
1980
1960
lato
Rys. 7.8. Chwiejność inwestycji, 1929-1984
Wykres ukazuje prywatne inwestycje krajowe brutto jako ułamek potencjalnego PNB. Zauważmy skrajny spadek inwestycji w latach trzydziestych i podczas drugiej wojny światowej (kiedy gospodarka inwestowała raczej w przyszłość demokracji niż w fabryki). Zauważmy również ostre spadki podczas recesji w latach 1975 i 1982. Czy dostrzegacie jakiś trend kształtowania się udziału inwestycji w potencjalnym PNB po drugiej wojnie światowej? Źródło: U.S. Department of Commerce.
ludzie z całkiem odmiennych przyczyn, a także dlatego, że rynek nie koordynuje szybko wielkości oszczędzania i inwestycji.
Nie zawsze tak było. Kiedy samowystarczalni rolnicy poświęcają swój czas na osuszanie czy nawadnianie pól zamiast na zbieranie i spożywanie plonów, to równocześnie oszczędzają i inwestują. Rezygnują z konsumpcj1 bieżącej (a więc oszczędzają) tylko dlatego, że chcą zmeliorować swoje pola (inwestować). Rezygnując z konsumpcji bieżącej, stwarzają podstawy zwi?k' szenia konsumpcji w przyszłości. Równocześnie jednak inwestują, zwiększaj?0 potencjał wytwórczy swoich gospodarstw.

Dla samowystarczalnych rolników nie tylko oszczędzanie i inwestowanie
� st jednym i tym samym; takie same są również przyczyny, dla których
J odejmują decyzje dotyczące oszczędzania i inwestowania. Konsumują dzisiaj
P niej (to jest oszczędzają) po to, żeby ulepszyć swoje grunty (by inwestować).
Gdyby nie dostrzegali żadnych możliwości inwestowania, nigdy by im nie
rzyszło do głowy, by oszczędzać; zresztą gdyby nawet naiwnie usiłowali
szczędząc, oszczędzanie na przyszłość w gruncie rzeczy nie miałoby żadnych
perspektyw.
W naszej współczesnej gospodarce nie istnieje tego rodzaju automatyczny /wiązek. Główną przyczyną występowania obecnie fluktuacji gospodarczych jest to, że zależność między oszczędzaniem a inwestowaniem nie jest auto-fflatyczna. Więź zostaje przerwana z chwilą, gdy rynki nie dokonują automatycznego przeniesienia pożądanych oszczędności ciułaczy do podejmujących inwestycje przedsiębiorstw.
Akumulacji kapitału, czyli inwestycji, obecnie dokonują przeważnie przedsiębiorstwa, zwłaszcza wielkie korporacje. Kiedy korporacja albo małe przedsiębiorstwo ma możliwości zyskownych inwestycji, ich właściciele będą mieć ochotę włożyć znaczną część swoich dochodów z powrotem w przedsiębiorstwo. Do pewnego stopnia zatem niektórymi oszczędnościami przedsiębiorstw nadal rządzi bezpośrednio motyw inwestowania w przedsiębiorstwo. Kiedy jednak przychodzą gwałtowne zmiany w inwestycjach przedsiębiorstwa, są one finansowane głównie zmianami w źródłach zewnętrznych, takich jak akcje, obligacje albo kredyty bankowe.
Kto oszczędza? Oszczędności dokonują przede wszystkim zupełnie inne grupy: jednostki, rodziny, gospodarstwa domowe, fundusze ubezpieczeniowe czy emerytalne. Poszczególne osoby mogą chcieć oszczędzać dla bardzo różnorodnych przyczyn: żeby zabezpieczyć się na starość, żeby zapewnić sobie środki na jakieś przyszłe wydatki (na urlop czy na zakup samochodu). Mogą też czuć się niepewnie i szukać zabezpieczenia "na czarną godzinę". Albo też może ich wabić wysoki procent oferowany przez banki. Albo, wreszcie, oszczędzanie może być po prostu pewnym nawykiem, bez mała odruchem warunkowym, z którego praprzyczyn sami nie zdają sobie sprawy.
Widzimy zatem, że istnieje swoista przepaść pomiędzy decyzjami � oszczędzaniu a decyzjami inwestycyjnymi. Istnienie tej przepaści może wywierać wpływ na globalny popyt i produkt, ponieważ rynki nie zawsze są dobrymi przewodnikami, gwarantującymi szybki i efektywny przepływ oszczędności do inwestycji. Oczywiście, nie ma w tym niczego dziwnego, że obecnie �szczędności i inwestycji dokonują różne osoby. Ostatecznie zboże wytwarza-ne jest przez rolników na wsi, a konsumują je mieszkańcy miast. Istota leży Jednak w tym, że rynki nie przewodzą automatycznie zmian w zamierzonych �szczędnościach u konsumentów do zmian w zamierzonych inwestycjach w Przedsiębiorstwach. Dlaczego tak jest, zobaczymy w następnym rozdziale:
~" Ekonomia t. l

226 Makroekonomia: fluktuacje produkcji i cen
jeśli ceny i płace są nie dość giętkie, rurociąg wiodący od oszczędzania d inwestycji może się zatkać.
Z tą ewentualnością "zatkania się" kanałów między oszczędzaniem a in westycjami wiążą się najistotniejsze problemy nowoczesnej rnakroekonomii" Czy istnieje jakiś automatyczny mechanizm zapewniający równowagę oszczed ności i inwestycji przy pełnym zatrudnieniu? Czy istnieje jakaś makro ekonomiczna niewidzialna ręka", która by prowadziła współczesną gospodarkę przemysłową ku optymalnemu poziomowi oszczędności, inwestycji i zatrudnienia?
Odpowiedź brzmi: nie. Gospodarka funkcjonująca na zasadzie lais-sez-faire nie jest w stanie zagwarantować tego, że inwestycje i inne wydatki osiągną dokładnie poziom pozwalający zapewnić pełne zatrudnienie. Przez całe lata czy dziesięciolecia może się utrzymywać tendencja do zbyt małych inwestycji i innych wydatków, co prowadzi do deflacji, bankructw, wystąpienia nadwyżek nie wykorzystanej mocy produkcyjnej, bezrobocia, nędzy i upadku. Kiedy indziej, przez lata czy dziesięciolecia może się utrzymywać tendencja do wysokiego poziomu inwestycji (oraz innych składników łącznego popytu), prowadząc do okresów chronicznej inflacji.
Pod koniec XIX i w XX wieku fluktuacje inwestycji rzucały gospodarkę z jednej skrajności w drugą. Od 1855 do 1875 r. na całym świecie budowano koleje. W ciągu następnych lat dwudziestu nie wystąpiła w pełni analogiczna działalność gospodarcza. Podobny przewrót nastąpił w latach dwudziestych dzięki samochodowi i rozwojowi zakładów użyteczności publicznej.
We współczesnej dobie niestabilności te nie zanikły. W okresie od 1973 Stany Zjednoczone przeżyły dwie poważne recesje i dwa znaczące epizo inflacyjne. W znacznej mierze przyczyną tych wzlotów i upadków b)t> działanie czynników pieniężnych i wstrząsów pochodzących z zewnątrz, pcha jących inwestycje to w jedną, to w drugą stronę.
CIĄG DALSZY: KU WYZNACZANIU WIELKOŚCI PRODUKTU
W rozdziale tym wykazaliśmy, że czynniki wyznaczające �szcz?."d[
i inwestycje są na ogół całkiem różne. Rodzi to podejrzenie, że nie ma ^
gwarancji, by strumień całkowitych wydatków pieniężnych, czyn g
popyt, płynął w dokładnie tym samym tempie z roku na rok. . ^
W następnych dwóch rozdziałach badamy, w jaki sposób siły OSZCZ "^ i inwestowania współdziałają ze sobą, prowadząc do ukształtowania się ^ narodowego na poziomie równowagi. Wiemy, że w pewnych okol -^-. zwłaszcza w krótkim okresie, produkt może odbiegać od swój ,Q^ potencjalnej. Kiedy zaś pojawi się taka rozbieżność, z wysokim Pr ^ ^, bieństwem stwierdzimy to niższy, to wyższy poziom bezrobocia lub mniejsze tempo wzrostu cen.

Konsumpcja i inwestycje 227
PODSUMOWANIE
A. Konsumpcja i oszczędzanie :>:
1. Dochód jest ważnym wyznacznikiem konsumpcji (żywności, odzieży � innych pozycji w wydatkach gospodarstwa domowego) i oszczędzania. Funkcja konsumpcji to zależność między całkowitą konsumpcją a całkowitym dochodem. Ponieważ każdy dolar dochodu jest albo oszczędzany, albo konsumowany, funkcja oszczędności jest drugą stroną - czy zwierciadlanym odbiciem - funkcji konsumpcji. Właściwości funkcji konsumpcji i funkcji oszczędności zostały podsumowane na s. 210 i należy do nich powrócić.
2. Indywidualne funkcje konsumpcji możemy do siebie dodawać i otrzymywać w rezultacie ogólnonarodową funkcję konsumpcji. W najprostszej formie wyraża ona całość wydatków konsumpcyjnych jako funkcję rozpo-rządzalnego dochodu. Na konsumpcję wywierają wpływ także inne zmienne; wyraźne piętno na wzorach konsumpcji wycisnęły zarówno stan majątkowy (bogactwo), jak i oczekiwania dotyczące dochodu w przyszłości.
B. Niestabilność inwestycji
3. Drugą wielką częścią wydatków są inwestycje w budownictwo mieszkaniowe, w fabryki, urządzenia i maszyny. Podstawowym motywem rządzącym inwestycjami jest dążenie do osięgnięcia zysku netto, to jest dokonywanie inwestycji gdzie i kiedy oczekiwane w przyszłości wpływy z utargów przewyższają obecne i przewidywane koszty. Głównymi zmiennymi ekonomicznymi wyznaczającymi poziom inwestycji są zatem przychody osiągane dzięki inwes-ycjorn (na które wpływa przede wszystkim stan gospodarki w poszczególnych zach cyklu koniunkturalnego), koszt inwestycji (wyznaczany przez politykę Py procentowe i politykę podatkową) oraz stan oczekiwań dotyczących win �SC*' ^omewaz czynniki wyznaczające inwestycje zależą od mało prze-*szv a- �k Przyszfycn wydarzeń, przeto inwestycje są najchwiejniejszym ze
^stkich składników globalnych wydatków.
|ąj" ' "azną zależnością jest funkcja popytu inwestycyjnego, odzwiercied-dy j a'ezność między wydatkami inwestycyjnymi a stopą procentową. Kie-deimo Przedsiębiorstw dotyczące wyboru projektów inwestycyjnych po-"a inw ne S^ Ze wzż'?du na zyski, prowadzi to do opadającej krzywej popytu fzucg . ycJe- Zwyżka stopy procentowej skłoni przedsiębiorstwa do od-
5 p niektórych projektów inwestycyjnych.
S(opa ^ Podejmowaniu decyzji inwestycyjnych istotna jest zwłaszcza realna Pfocent Centowa. Realna stopa procentowa - to powszechniej znana stopa a nominalna (pieniężna), skorygowana ze względu na stopę inflacji.

sto
A zatem: realna stopa procentowa = nominalna stopa procentowa inflacji.
6. Ponieważ zarówno osoby, jak i racje wchodzące w grę w os; i inwestowaniu są różne i ponieważ rynki nie "przewodzą" matycznie oszczędności do inwestorów, między tymi wielkościami stępować i utrzymywać się przez dłuższy czas niedopasowania prowadzić do rozbieżności między produktem faktycznym a potenc"^ i do przyspieszenia lub spowolnienia tempa wzrostu cen.
WAŻNIEJSZE POJĘCIA l PROBLEMY
funkcja konsumpcji i funkcja oszczędności,
krańcowa skłonność do konsumpcji (MPC) i krańcowa skłonność do oszczędzania (MPS),
MPC + MPS = l,
punkt zrównania się (czy zrównoważenia), sieczna przebiegająca pod kątem 45�,
dochód do dyspozycji (rozporzą-dzalny),
dochód permanentny a doch'ri
przejściowy, funkcja konsumpcji ogólnonarodo-
wej a funkcja konsumpcji gos.
podarstwa domowego, determinanty konsumpcji: dochód
permanentny, majątek, determinanty inwestycji: wpływy
z utargów, koszty, oczekiwania, rola stóp procentowych dla 7, funkcja popytu inwestycyjnego, stopa procentowa realna a nominalna.

v- byłyby skutki wymienionych poniżej wariantów dla funkcji
^' tycyjnego przedstawionej w tabl. 7.3 i na rys. 7.7:
popytu tn |enje rocznych wpływów (utargów) na każdy zainwestowany
Hol (kolumna 3); tysi3c o � ^ost stóp procentowych do wysokości 15% rocznie;
^dorzucenie do tabeli dziewiątego projektu inwestycyjnego, dla którego
pierwszych trzech kolumnach byłyby: "/, 10, 70"; dane J ^,prowadzenie wynoszącego 50% podatku od zysków netto, pokaza-
h w kolumnach (6) i (7). 8 Problem dla zaawansowanych: przypuśćmy, ze funkcja konsumpcji jest
450+?L>/. Oblicz teraz MPC jako dC/d(DI) = -. Posługując się toż-
*- ~~ 3
ością S+C = DI, sprawdź wzór dla funkcji SS: S= -450 + -DI. Wylicz
2 l z tego MPS jako dS/ĄDI) i sprawdź, że równa się ona l - MPC = l - - = -.

PROBLEMY DO DYSKUSJI
1. Podsumuj prawidłowości budżetowe dla pozycji takich, jak żywność, odzież, artykuły zbytku, oszczędności.
2. Wymień niektóre przyczyny oszczędzania. Wymień niektóre formy, w jakich ludzie przechowują swój majątek.
3. Jak dokładnie obliczono MPC i MPS w tabl. 7.2? Zilustruj to na przykładzie, obliczając MPC i MPS pomiędzy punktami A i B. Wyjaśnij, dlaczego MPC + MPS = l zawsze musi być prawdziwa.
4. Załóżmy, że przy każdym poziomie dochodu konsumuję caly 1��) dochód. Narysuj moje funkcje konsumpcji i oszczędzania.
5. Czy sądzisz, że "punkt zrównania" w Nowym Jorku jest taki sani ja^ w regionie Missisipi? Jaki, twoim zdaniem, jest ten punkt tam, gdzie żyje52' Wymień możliwe sposoby dokonywania przez pewien czas oszczędności ujein nych.
6. "Jeżeli poruszać się wzdłuż danej funkcji konsumpcji, dochód zrnieJU się bardziej niż konsumpcja". Dlaczego? Co to nam mówi o MPC i

TEORIA WYZNACZANIA PRODUKTU
Przy danej skłonności do konsumpcji i danych rozmiarach inwestycji istnieje tylko jeden DO. ziom zatrudnienia, przy którym może zacho dzić równowaga.
J. M. Keynes Ogólna teoria
zatrudnienia, procentu
i pieniądza (1935)

jeden dolar - to znaczy do zmiany "pomnożonej". Gdy już opanujemy narzędzia przedstawione w tym rozdziale, będziemy przygotowani do zro-uinienia zawartej w następnym rozdziale analizy, w jaki sposób wydatki rządowe i polityka podatkowa mogą zmienić wielkość produktu w równowadze; zbadamy też paradoksalne zjawiska polegające na tym, że niekiedy, gdy Jakiś kraj usimJe wi?cej oszczędzać, w rezultacie osiąga tyle tylko, że zarabia i wytwarza mniej.
Rysunek 8.1 daje schematyczny przegląd głównych problemów, jakie noruszamy w tym rozdziale. W pierwszej części rozdziału porównuje się wzajemne oddziaływania AS (globalnej podaży) i AD (globalnego popytu) przy założeniach Keynesowskich i klasycznych. W części drugiej - głównej _ ukazuje się, dlaczego w świecie, w którym ceny i płace są sztywne, najważniejszym wyznacznikiem poziomu produktu staje się globalny popyt.



Poznaliśmy główne osoby dramatu - globalny popyt i globalną podaż, produkt i ceny, funkcję konsumpcji oraz oszczędności i inwestycje. Tematy te obrosły całą historią inflacji i bezrobocia, wzrostu i stagnacji. Scena jest już przygotowana do przedstawienia podstawowego dramatu gospodarczego naszych czasów: czy gospodarka kapitalistyczna jest w stanie osiągnąć pełne zatrudnienie przy stabilnych cenach, czy też jest skazana na powtarzające się cykle inflacji i recesji?
W tym rozdziale i w następnych zajmujemy się owymi kluczowymi problemami. W rozdziale niniejszym zaczniemy od powrotu do narzędzi globalnego popytu i globalnej podaży. Posługując się tymi narzędziami, możemy przeanalizować podstawowy spór makroekonomiczny naszych czasów: czy w gospodarce amerykańskiej istnieje tendencja do uporczywego powtarzania się okresów zastoju i rozkwitu? W pierwszym paragrafie przedstawiamy skrajnie przeciwstawne stanowiska w owym sporze - pogląd klasyczny i Keynesowską koncepcję depresji - oraz pokazujemy, jak odmienne są obie te wizje świata.
W drugiej części rozdziału przechodzimy do opisu Keynesowskiej teorii wyznaczania produktu; analizuje ona, w jaki sposób wyznaczany jest produkt, gdy płace i ceny są sztywne, "lepkie", to znaczy wtedy, kiedy krzywa globalnej podaży jest płaska. Analiza ta ma wielkie znaczenie i dlatego podkreślamy tutaj problem podstawowy: jak wzajemne oddziaływanie oszczędności i inwestycji wyznacza odpowiadający równowadze poziom PNB przy pełnym zatrudnieniu albo poniżej niego. Oprócz tego przedstawimy równoważną analiz?, ukazującą, w jaki sposób funkcja konsumpcji i funkcja inwestycji współdziałają przy wyznaczaniu poziomu PNB w równowadze.
Pozwala nam to zbadać, w jaki sposób w modelu Keynesowskim każda zmiana inwestycji o jednego dolara prowadzi do zmiany PNB o więcej niż

Proces wyznaczania globalnego popytu
wydatki konsumpcyjne i inwestycyjne
współoddziaływanie AS i AD
. 8.1. W rozdziale ósmym rozpatrujemy proces wyznaczania produktu
Teraz skupimy się na roli globalnego popytu w procesie wyznaczania produktu. W części Pierwszej badamy pełne wzajemne oddziaływania globalnej podaży i globalnego popytu; ukazujemy kluczową rolę giętkości cen. W części drugiej - głównej - rozpatrujemy gospodarkę przy niepełnym zatrudnieniu, w której ceny dla krótkiego okresu są stałe. Wykazuje się w niej, że w takich okolicznościach globalny popyt jest głównym czynnikiem wyznaczającym produkt.

A. KLASYCZNE l KEYNESOWSKIE PODEJŚCIE DO PROBLEMU WYZNACZANIA PRODUKTU
Istnieją współcześnie - podobnie jak to było w ciągu ostatniego póhviec - dwa przeciwstawne poglądy na makroekonomię. Przedstawicieli pierw * grupy poglądów nazywa się klasykami. Ich podejście uwypukla rolę H J stosowawczego mechanizmu cen na rynkach konkurencyjnych. Podkre'i" sposób, w jaki ruch cen i płac może "oczyszczać" rynki, to znaczy, likwidow � nadwyżki popytu lub podaży przez podwyższenie lub obniżenie ceny danes nakładu lub produktu. To "klasyczne" podejście dominowało w znaczn ' części dziejów myśli ekonomicznej i odżyło w latach siedemdziesiątych i osiem-dziesiątych.
W latach trzydziestych w stanowisko klasyczne ugodziły dwa ciosy. Był to okres, w którym bezrobocie było bardzo wysokie - sięgało 25% w Stanach Zjednoczonych - i utrzymywało się na wysokim poziomie w ciągu przeszło dziesięciolecia. Wszyscy mogli dostrzec, że rynek pracy nie był "oczyszczany" z nadwyżek, że ujawniały się jakieś zasadnicze niedostatki mechanizmu ekonomicznego.
Drugim ciosem było pojawienie się i rozwój podejścia Keynesowskiego, Jego Ogólna teoria ..., opublikowana po raz pierwszy w 1936 r., prezentowała alternatywne podejście do problematyki makroekonomicznej. Podejście to dopuszczało - w gruncie rzeczy z naciskiem obstawało przy tym - że okresy masowego bezrobocia należą do nieodłącznych cech gospodarki kapitalistycznej. Kluczową różnicą między modelami Keynesowskim i klasycznym było twierdzenie Keynesa, że ceny i płace nie są giętkie. Mówiąc inaczej, rynki nie są "oczyszczane", ponieważ płace i ceny ociągają się w swych ruchach ku punktowi, w którym podaż i popyt się zrównują. Przyjrzyjmy się obu podejś-
ciom.

Mokroekonomio klasyczna
AS
\
Ń O Q.
�AD1
------------A-------w
Q= Q' Produkt realny (PNB)
Rys. 8.2. Zgodnie z podejściem klasycznym ceny dostosowują się bardzo szybko
Jak by się zapatrywał współczesny ekonomista klasyczny na funkcjonowanie makrogospodarki? Krzywa AS, odzwierciedlająca ilości produktu oferowane przez przedsiębiorstwa przy różnych ogólnych poziomach cen, biegnie pionowo. Czemu? Ponieważ dzięki giętkości cen i płac na wszystkich rynkach podaż i popyt bardzo szybko się zrównują. Toteż przedsiębiorstwa dają podaż równą wielkości produktu potencjalnego bez względu na to, co się dzieje z cenami czy inflacją. Wyobraźmy sobie, że zacieśnienie polityki pieniężnej przesuwa popyt, obniżając AD do AD'. Jakie są tego skutki? Produkt pozostaje bez zmiany: Q = O' = potencjalny PNB. Robotnicy nadal są w pełni zatrudnieni, ale poziom cen obniża się wraz z przesuwającą się w dół krzywą AD.

Model klasyczny
Klasyczny punkt widzenia na makroekonomię można przedstawić, posługując się wykresami globalnej podaży i globalnego popytu, ukazanymi na rys. 8.2. Krzywa AD jest narysowana w normalny sposób, opisany w rozdziale 5, to jest jako krzywa opadająca. Zauważmy jednak, że w wersji klasycznej krzywa AS jest pionowa.
Dlaczego? Aby odpowiedzieć na to pytanie, zastanówmy się dokładniej nad krzywą AS. Przypomnijmy sobie z rozdziału 5, że krzywa AS ukazuje zbiór cen, po których przedsiębiorstwa są gotowe sprzedawać różne iloscl produktu. A zatem, w stanie jakiejś równowagi wyjściowej, wyrażonej przez punkt A na rys. 8.2, produkt osiąga swoją potencjalną wielkość, a ogólny poziom cen jest równy P.

Ekonomista klasyczny obstawałby przy twierdzeniu, że zarówno ceny, jak i płace (wyrażone w pieniądzu) są absolutnie giętkie. Możemy zatem wyobrazić sobie jakiś nowy stan równowagi, w którym wszystkie ceny, płace 1 koszty podwoiły się. W takiej nowej sytuacji ogólny poziom cen wzrósł dwukrotnie, ale ceny względne (to jest stosunek cen chleba do cen samochodów czy cen ropy naftowej do ceny pracy) w ogóle się nie zmieniły.
Zadajemy sobie z kolei pytanie: dlaczego przedsiębiorstwa miałyby zmienić wielkość swojej produkcji, jeżeli wszystkie ceny i wszystkie koszty dokład-me się podwoiły? To znaczy: dlaczego przedsiębiorstwo miałoby zmienić swoją Produkcję i podaż, jeżeli wszystkie wielkości pieniężne (jak ceny ropy, ceny Pszenicy, stawki płac, opłaty drogowe) zostały dokładnie podwojone, ale

relatywne ceny i koszty pozostały bez zmian? Jest oczywiste, że z punktu widzenia racjonalnych przedsiębiorstw i robotników podwojenie wszystkich kosztów i wszystkich cen produktów, pozostawiające bez zmiany relacje cen w niczym nie zachęca do zmiany podaży.
Możemy teraz dostrzec konsekwencje takiego stanu rzeczy dla krzy\ve' AS. W świecie klasycznym, w miarę jak ogólny poziom cen przesuwa się harmonijnie w górę lub w dół, wszystkie ceny i koszty mają swobodę giętkiego przystosowania się. W takim przypadku przedsiębiorstwa nie zmienią wielkości swojej produkcji. A zatem krzywa AS będzie przebiegać pionowo.
Powtórzmy: klasyczna krzywa AS jest pionowa, ponieważ ceny i płace są doskonale giętkie i błyskawicznie się zmieniają, reagując na wstrząsy. Jeżeli wskutek zwiększenia podatków lub wprowadzenia bardziej rygorystycznej polityki pieniężnej konsumenci albo przedsiębiorstwa postanawiają wydawać mniej, ceny i płace szybko się zmieniają i przywracają pełne zatrudnienie.
Posługując się przedstawionymi na rys. 8.2 krzywymi AS i AD, możemy prześledzić efekty danej zmiany globalnego popytu w świecie teorii klasycznej. Załóżmy, że globalny popyt spada (ze względu na cięcia w podaży pieniądza, które podwyższają stopy procentowe, z powodu zmniejszenia się wydatków rządowych lub działania któregokolwiek z innych czynników wpływających na krzywą AD). W rezultacie na rys. 8.2 krzywa AD przesuwa się do AD'. W świecie klasycznym za błyskawicznym wstrząsem po stronie popytu nastąpi natychmiast cała fala dostosowań wszystkich płac i cen. Rychło będziemy świadkami powrotu do pełnego zatrudnienia przy pełnym wykorzystaniu zakładów wytwórczych i urządzeń.
Kiedy cały system znowu okrzepnie, ogólny poziom cen spadnie rzeczywiście z P do P' na rys. 8.2. Ale poziom produktu realnego nie zmieni się w ogóle. Dlaczego? Bo mechanizm cenowy zadziałał dostatecznie szybko, by zagwarantować równość podaży i popytu na poszczególnych rynkach i w całej gospodarce. Ceny zmieniałyby się dostatecznie szybko, aby cała ropa naftowa czy cała pszenica, którą chcieliby sprzedać producenci, rzeczywiście mogła być sprzedana. Płace zmieniłyby się w stopniu wystarczającym, by wszyscy robotnicy gotowi się trudzić przy istniejących stawkach płac mogli znaleźć zatrudnienie; nie istniałoby w ogóle bezrobocie niedobrowolne.
Konsekwencje polityczne. Z tym klasycznym poglądem wiążą się dwie bardzo ważne implikacje. Po pierwsze, zgodnie z nim nie występuje nigdy marnotrawstwo makroekonomiczne wynikające z przymusowo nie wykorzystywanych zasobów. Czy oznacza to, że nie ma bezrobocia? Na pewno nie, bo zawsze wysoko płatni instruktorzy narciarscy mogą pozostawać bezrobotni podczas długich okresów deszczowych albo też związki zawodowe mog4 obstawać przy tak wysokich płacach realnych, że nie można liczyć na to, by wszyscy ich członkowie byli przez cały czas zatrudnieni. W gruncie rzeczy

świecie klasycznym bezrobocie może nawet być efektywnym sposobem
raanizowania gospodarki. Podobnie jak zapasowe opony w samochodach,
hezrobotni pracownicy czy zapasy zmagazynowanej ropy mogą odgrywać rolę
wysoce produktywnych "części zapasowych", gotowych na okoliczności,
których choroba albo embargo na ropę sprawi, że robotnicy czy baryłki
opy nagle mieć będą bardzo wysoką wartość wynikającą z rzadkości1.
Bardziej jeszcze uderzający jest drugi element stanowiska klasycznego; dnie z njm polityka makroekonomiczna nie jest w stanie wpływać na nóziom bezrobocia i produkcji, wywiera ona wpływ tylko na poziom cen w gospodarce (albo na stopę inflacji).
Tę drugą tezę klasyczną łatwo odczytać z rys. 8.2. Wyobraźmy sobie gospodarkę w stanie równowagi w punkcie A, na przecięciu pierwotnej krzywej AD i pionowej krzywej AS. Co się stanie, jeżeli wskutek polityki trudnego pieniądza" krzywa AD przesunie się w dół od AD do AD'l Przez pewien bardzo krótki czas przy wejściowym poziomie cen P wystąpi nadwyżka podaży. Przedsiębiorstwa chcą sprzedać więcej, niż chcą kupić konsumenci; na rys. 8.2 odległość między A i B ukazuje nadwyżkę podaży przy pierwotnym poziomie cen P.
Jednakowoż, ponieważ ceny i płace są giętkie, istnienie nadwyżki podaży doprowadza do szybkiego spadku cen i płac - występuje deflacja. Gdy ceny spadają, gospodarka "galopuje" w dół wzdłuż pionowej krzywej AS aż do chwili, gdy osiągnie nową równowagę w punkcie C na rys. 8.2.
Jakiż jest efekt netto przesunięcia krzywej AD! Produkt i zatrudnienie pozostają na tym samym poziomie co przedtem, ale ceny spadły. Istotnie, ten spadek cen był wystarczający akurat na to, by doprowadzić do przywrócenia pełnego zatrudnienia.
Wielki przełom. To omówienie ukazuje nam, co było jądrem klasycznego sposobu widzenia świata, ukazuje też wielki przedział intelektualny między klasykami (dawnymi i współczesnymi) a głównym nurtem współczesnej ma-kroekonomii. Różnica leży w poglądzie na temat giętkości płac i cen w krótkim okresie. Ekonomista klasyczny uważa płace i ceny za całkiem giętkie, tak ze po krótkim procesie przegrupowania cen gospodarka szybko powróci do
1 Ile wynosi "stopa bezrobocia" (tj. niepełnego wykorzystania) opon samochodowych? �nieważ w każdym samochodzie jest jedna opona zapasowa, można by powiedzieć, że owa "stopa bezrobocia" wynosi 20%. Jednakże nigdy jeszcze żaden rzecznik nie wystąpił z żądaniem, X Podjęto jakieś kroki na rzecz obniżenia stopy bezrobocia opon samochodowych. Za kluczową znicę między rynkiem opon a rynkiem pracy można uznać to, że żaden z posiadaczy opon nie jj obuje się pozbywać swoich zapasowych opon po stałych cenach, natomiast przy wynoszącej /0 stopie bezrobocia bardzo wielu robotników chętnie by się zgodziło pracować w zamian za stawkę płac.

pełnego zatrudnienia. Jak rychło zobaczymy, Keynes i współcześni makro-ekonomiści głównego nurtu raczej wątpią, czy płace i ceny zmieniają sj" w ciągu paru miesięcy (czy nawet w ciągu dwóch czy trzech lat) dostatecznie szybko, by zapewnić zatrudnienie bliskie pełnego.
Poglądy klasyczne omawiamy tutaj nie tak, jak biolog analizuje dinozaury wyłącznie ze względu na ich historyczną rolę. Klasyczna teoria ekonomii, p0(j postacią szkoły racjonalnych oczekiwań, żyje i prosperuje. W istocie rzeczy według zdania niektórych, prace nowych klasyków - Roberta Lucasa, Thornasa Sargenta, Roberta Barro oraz Neila Wallace'a - tworzą najbardziej żywotny i innowatorski kierunek we współczesnej myśli makroekonomicznej. Autorzy CJ podzielają zasadniczy punkt widzenia dawniejszych klasyków, włącznie z przedstawionymi właśnie dwiema głównymi tezami, ale rzucili na szalę ciężar współczesnych analiz statystycznych oraz matematycznych i są w swoich sformułowaniach wysoce rygorystyczni; są oni również obecnie wysoce kontrowersyjni, nad czym będziemy się zastanawiać w Dodatku do rozdziału 16.
Rewolucja Keynesowska
Ekonomiści lat trzydziestych nie mogli pomijać istnienia wielkiej armii bezrobotnych, żebrzących o pracę, sprzedających ołówki na rogach ulic. Klasyczne teorie makroekonomiczne nie oferowały żadnej metody, pozwalającej zrozumieć to masowe i uporczywie się utrzymujące bezrobocie.
Na scenie pojawia się Keynes. W 1936 r. ukazuje się jego Ogólna teoria... Nie ulega wątpliwości, że trudno o lepszą ku temu chwilę. Co jednak ważniejsze, dzieło to po raz pierwszy oferowało zupełnie nową koncepcję ewolucji gospodarki w czasie i w ten sposób otworzyło erę nowoczesnej teorii makroekonomicznej.
Najważniejszą częścią poglądów Keynesa było odrzucenie założenia giętkości płac i cen. Według niego dostosowanie makroekonomiczne odbywa się raczej przez dostosowywanie wydatków do zmienionych dochodów niż przez dostosowywanie się giętkich płac i cen. Jak funkcjonuje ten Keynesowski mechanizm wyznaczania produktu, wyjaśnimy dokładnie w drugiej połowie niniejszego rozdziału, tutaj możemy jednak rzucić okiem na kluczową roi? giętkości cen.
Aby zrozumieć argumentację Keynesa, wyobraźmy sobie, że obserwujemy reakcję na jakiś "szok naftowy", podobny do tego, który w 1973 r. wywołał czterokrotny wzrost cen ropy. Szok taki musiałby doprowadzić do wielkich przetasowań w całej gospodarce; popyt na ropę, piece naftowe, samochody i siłę roboczą w tych gałęziach zmniejszyłby się. Wzrósłby popyt na materiały izolacyjne, rowery, węgiel oraz na górników.
W świecie klasyków bardzo szybko nastąpiłyby ruchy dostosowawcze relatywnych cen i nie wystąpiłyby ani bezrobocie, ani nadmierne zatrudnieni6

czy to pracy, czy to kapitału. Makroekonomista podzielający przekonanie t/eynesa odpowiedziałby, że nie nastąpią właśnie szybkie ruchy dostosowawcze cen i płac. Dlaczego?
Źródła sztywności cen i płac. Główna przyczyna leży w tym, że pracownicy przemysłu samochodowego, górnicy węglowi oraz większość zrzeszonych robotników zatrudniona jest na podstawie długookresowych umów o pracę, obejmujących na ogół okres trzyletni. Umowy te dotyczą płac pieniężnych (a w ostatnich latach także częściowych wyrównań związanych ze zmianami kosztów utrzymania). A zatem, dla całego okresu ważności takiej umowy, robotnicy i przedsiębiorstwa uzgadniają, że pieniężne stawki płac będą odpowiadać stawkom zapisanym w umowie. Ponieważ długookresowe umowy o pracę dotyczą bezpośrednio jednej czwartej prywatnych pracowników poza rolnictwem (pośrednio zaś zapewne jeszcze jednej czwartej), wprowadzają one znaczący stopień "lepkości" czy sztywności płac.
Jakkolwiek ta sztywność płac jest prawdopodobnie najbardziej widocznym i najważniejszym elementem ogólnej "lepkości", we współczesnej gospodarce można znaleźć i inne źródła. Wiele cen jest poddanych regulacji rządowej. W połowie lat siedemdziesiątych ustalano ceny usług telefonicznych, elektryczności, gazu ziemnego, ropy, przewozów samochodowych, kolejowych, lotniczych i morskich. Ceny te nie były ustalone raz na zawsze, gdyż agencje uprawnione do ich regulowania dokonywały dostosowań w razie drastycznych zmian w kosztach. Z reguły jednak komisje zajmujące się owymi przystosowaniami działały z opóźnieniem paru miesięcy czy nawet roku.
Istnieją i inne źródła "lepkości", spowalniające reakcję cen w razie wystąpienia nadwyżek popytu czy podaży. Czasami wynikają one ze zwykłej inercji, pewnej "bezwładności masy", wielkich organizacji. Firma General Motors musi zwołać sesję wielkiego komitetu, aby podjąć decyzje o poważniejszych zmianach cen. Przedsiębiorstwa nie objęte umowami związkowymi wolą się zajmować problemami płac i pensji tylko raz do roku. OPEC musi ściągać na jedno miejsce całą grupę kłótliwych ministrów do spraw ropy, stawiając czoła groźbom ze strony terrorystów, targując się jak na tureckim bazarze, wysłuchując nie kończących się sporów za każdym razem, gdy zechce zmienić oficjalne ceny ropy. I tak dalej.
Przyjrzeliśmy się tym elementom sztywności płac i cen we współczesnej gospodarce, nie powinniśmy jednak uważać, że ceny są twarde jak beton. Niektóre - na przykład ceny dóbr sprzedawanych na zorganizowanych rynkach pszenicy czy miedzi - zmieniają się z każdą minutą, są szybkie jak nerwowe charty. Także instytucje mogą reagować szybko, jeśli sądzą, że w grę Wchodzą duże zyski. Niemniej jednak często obserwowaną cechą większości rynków jest to, że szoki po stronie podaży lub popytu znajdują wyraz ^ cenach i płacach dopiero ze znacznym opóźnieniem.

Z perspektywy makroekonomicznej ta lepkość cen i płac może się wac raczej błahym szczegółem. Jest to jednak, całkiem przeciwnie kluczowa dla zrozumienia zachowań makroekonomicznych Istotę tego r07 * mowama pokazano na rys. 8.3. Przedstawia on skrajny przypadek *LL "' shego modelu depresji, w którym krzywa ^jert^S^^?* jest ona płaska? Dlatego, że przyjęliśmy ".realistyczne z^łotnie � � i pła e są całkowy lepkle (czy też sztywne) w krótkim okresie, ora ze istnieją me wykorzystane zasoby. Oba te czynniki kiem trafności Keynesowskiego modelu depre i: niewykorzystywanie zasobów.
Równowoga przy stałych cenach
AS
Keynesowski
\
obszar depresji
o
Q_
AS
� t,"
- ---f--A---Q *
" Potencjalny Produkt realny (PNB) PNB
Rys. 8.3. Globalny popyt wyznacza produkt wtedy, kiedy ceny w Keynesowskim modelu depresji są sztywne
Rysunek ten ukazuje, czym model Keynesowski różni się od klasvcz nego modelu przedstawionego na rys. 8.2. Kluczowa óTn cależy w Wm "e kzywa AS w pewnym przedziale nie biegnie pionowe w tvm skraTnym przypadku funkcja AS przedstawiona jest jako zupeTnie Lska w
KsunpĘnwoHm nKc-ror-^D H=".._ii" ___ii_: __.__. , . PI3SK3 W
' *
le- ze ptace j ceny są zupetnie
globalnego popytu nie wiąże si,

(Zanim przejdziemy do tej analizy, zauważmy, iż założenie całkowitej ztywności płac i cen jest niewątpliwie zbyt skrajne i że nikt nie głosi tak krajnych poglądów. Na pewno nigdy tak nie uważał Keynes, gdyż wiele pisał na temat sposobów hamowania inflacji. W gruncie rzeczy analizujemy ten ^eynesowski model depresji dlatego, że pozwala on jasno przedstawić rozu-Keynesa.)
Zaskakujące następstwa. Rysunek 8.3 pokazuje, że produkcja może się a]eźć w równowadze (na przecięciu AS i AD) w płaskiej części krzywej AS. faka równowaga różni się od modelu klasycznego pod dwoma względami. Po Ojerwsze, współczesna gospodarka (taka jak w Stanach Zjednoczonych i w Europie) łatwo może się ustalić w równowadze przy bezrobociu, nawet przy bezrobociu masowym. Tak więc, jeżeli krzywa AD przecina płaską krzywą AS bardzo na lewo, jak to ilustruje punkt A na rys. 8.3, produkcja może pozostawać w równowadze na poziomie znacznie niższym od jej potencjalnej wielkości.
Keynes obwieścił zatem, że bezrobocie może być trwałą, długo się utrzymującą cechą gospodarki kapitalistycznej. Dany kraj może przez długie okresy pozostawać w odpowiadającej punktowi A sytuacji wysokiego bezrobocia i wielkiej nędzy; nie istnieje żaden automatyczny mechanizm gwarantujący szybki powrót PNB do jego potencjalnego poziomu.
Drugi z wniosków Keynesa wynika z pierwszego. Rząd, prowadząc aktywną politykę makroekonomiczną, może podźwignąć gospodarkę ze stanu równowagi przy niskim zatrudnieniu. Zwiększając na przykład podaż pieniądza lub wydatków rządowych polityka gospodarcza mogłaby przesunąć krzywą AD na prawo, z AD do AD'. W rezultacie produkt wzrósłby z g do g', co zmniejszyłoby lukę między faktycznym a potencjalnym PNB. Polityka gospodarcza ma zatem znaczenie.
Jaka była rola i jaki był wpływ analizy Keynesowskiej? Tak oto wspominał jeden ze świadków nadejścia Ogólnej teorii... do Ameryki. "Ogólna Teoria -uderzyła większość ekonomistów liczących sobie poniżej trzydziestu pięciu lat z nieoczekiwaną gwałtownością zarazka, który po raz pierwszy atakuje i dzie-tiątkuje odizolowaną grupę wyspiarzy z Mórz Południowych. Ekonomiści mają-ty więcej niż pięćdziesiąt lat okazali się całkiem odporni na tę infekcję ...
Oczywiście, Wielka Depresja lat trzydziestych nie po raz pierwszy ujawniła, 2e synteza ekonomii klasycznej jest nie do utrzymania. Akceptacja filozofii klasycznej zawsze to się zwiększała, to zmniejszała w miarę rozwoju wielkich
i w natężeniu działalności gospodarczej. Za każdym razem powracała. Teraz po raz pierwszy musiała stawić czoła innemu, konkurencyjnemu syste-
1 - teorii logicznej i przemyślanej ... pewnej nowej syntezie"2.
2 P. A. Samuelson Lord Keynes and the General Theory, "Econometrica" 1946, ss. 187-199.

Wpływ rewolucji Keynesowskiej jest dobrą ilustracją procesu postęn naukowego. Przestarzałe teorie mogą przetrwać atak faktów świadczących o braku ich słuszności. By obalić starą teorię, nie wystarczą same tylko upart fakty: trzeba nowej teorii. Teorie upadają wtedy, gdy sprzeczne z nimi fakt znajdują wytłumaczenie w dobrze skonstruowanym alternatywnym system teoretycznym.
Teoria i polityka
W ekonomii poglądy na politykę gospodarczą często zależą od używa-nych "okularów" teoretycznych. Czy dany prezydent, senator albo ekonomista jest zwolennikiem koncepcji klasycznych czy też Keynesowskiej koncepcji depresji? Gdy już to wiemy, często możemy z dużą dokładnością przewidzieć jakie będzie jego (czy jej) stanowisko w kwestiach będących przedmiotem najważniejszych sporów dotyczących polityki gospodarczej.
Przykładów można przytoczyć bardzo wiele. Ekonomiści skłaniający się ku stanowisku klasycznemu często odnoszą się sceptycznie do potrzeby podejmowania przez rząd jakichkolwiek kroków w celu stabilizowania koniunktury. Będą oni raczej zdania, że większość rządowych wysiłków na rzecz ekspansji gospodarczej spowoduje jedynie przesunięcie krzywej AD wyżej, wzdłuż stromo przebiegającej krzywej AS, co prowadzi głównie do wzrostu cen. Podobnie, nawet w okresach recesji, teoretyk klasyczny lęka się "wyparcia" inwestycji przez wydatki rządowe. Kiedy bowiem rząd wydaje więcej, te jego zwiększone wydatki mogą - ze względu na to, że gospodarka rychło zbliży się do swego produktu potencjalnego - po prostu odsunąć wydatki dokonywane na dobra prywatne typu inwestycji.
Stanowisko zwolennika Keynesowskiej teorii depresji będzie całkowicie odmienne. Ponieważ uważa się, że gospodarka może trwać przez długie okresy z dużym bezrobociem lub wysoką inflacją, Keynesista tego typu wierzy, że rząd może manipulować gospodarką, stosując różne środki polityczne w celu jej pchnięcia ku produktowi potencjalnemu - ku prawej lub lewej stronie na rys. 8.3, w zależności od tego, czy gospodarka znajduje się w stanie depresji czy też rozkwitu. Przy takim spojrzeniu mógłby on także dojść do wniosku, że wzrost wydatków rządowych niczego nie "wypchnie". Ponieważ z chwilą, gdy krzywa AD przesunie się ku prawej stronie rys. 8.3, ekonomiczny "bochenek do podziału" stanie się większy, rządowi po prostu przypadnie większy kawałek owego większego bochenka. Wedle tego poglądu wydatki rządowe (albo cięcia podatkowe podczas okresów recesji) kreują wzrost produktu i wobec tego raczej pobudzają wzrost inwestycji, aniżeli hamują akumulacj? kapitału.
Który z tych poglądów jest słuszny? Jak zobaczymy w następny0*1 rozdziałach, oba są nadmiernie uproszczone. Żadnego z nich nie powinno si?

?
przyjmować bez zastrzeżeń. Każdy z nich zawiera pewną dozę słuszności. Te Walory i słabości staną się dla nas wyraźne, w miarę jak się będziemy posuwać naszych rozważaniach. Na razie sprawą kluczową jest, by zapamiętać, że naczna część sporów o politykę gospodarczą wynika z tego, że jeden z uczestników dyskusji ma na myśli model klasyczny, drugi zaś - model Keynesowskiej teorii depresji. Sztuka prawidłowej oceny makroekonomicznej polega na wyczuciu siły i słabości każdego paradygmatu.
Przejdziemy teraz do szczegółowej analizy Keynesowskiego modelu mno-żnikowego. Podejście to jest blisko spowinowacone z naszkicowanym wyżej Keynesowskim modelem depresji. Zaczynamy od tego właśnie modelu, czytelnik powinien jednak pamiętać, że nie pozostał on nie tknięty przez ekonomistów w ciągu owych pięćdziesięciu lat, które upłynęły od ukazania się Ogólnej leorii ... Dobra teoria jest jak zdolny do przetrwania gatunek organizmów żywych: z biegiem czasu podlega ona ewolucji, w miarę jak trwalsze cechy przeżywają, a elementy słabsze są wypierane przez mocniejsze.
I tak, nie traktuje się już poważnie poglądu, powszechnie przyjmowanego przez wczesnych Keynesistów, jakoby krzywa AS biegła poziomo. Ale główne elementy - trwałe utrzymywanie się bezrobocia lub rozkwitu, rola polityki rządu - nadal są jądrem głównego nurtu współczesnej makro-ekonomii. Po zapoznaniu się z tym rozdziałem i z następnym dowiemy się, dlaczego tak jest.
B. WYZNACZANIE PRODUKTU: MODEL MNOŻNIKOWY
Jakie to siły wyznaczają poziom produktu w danym kraju? Dlaczego w niektórych krajach stopa życiowa jest wysoka i istnieje obfitość miejsc pracy, inne natomiast trwają w stagnacji, przy wysokim bezrobociu? W poprzednim paragrafie odpowiadaliśmy na te pytania, posługując się strukturą krzywych AS i AD. Dowiedliśmy także, iż w Keynesowskim modelu depresji produkt zmienia się dlatego, że AD przesuwa się na lewo lub na prawo po płaskiej krzywej AS.
W tym paragrafie analizujemy dokładnie Keynesowski model mnożnikowy, który jest bliskim powinowatym Keynesowskiego modelu depresji. Zaczyna-my od pokazania, w jaki sposób wzajemne oddziaływanie konsumpcji i inwestycji wyznacza globalny popyt. Kiedy zaś globalna podaż jest bierna, a jej krzywa przebiega płasko, zobaczymy, że wielkość produktu jest wyznaczana Przez globalny popyt. Następnie, pod koniec tej części rozdziału, kiedy już Przebadamy model mnożnikowy, zawrócimy znów, by zobaczyć, jak można go wpasować w strukturę AS i AD. Stwierdzamy z naciskiem:
W modelu mnożnikowym, który mamy właśnie analizować, produkt l narodowy rośnie lub maleje ze względu na ruchy krzywej globalnego popytu, l

omia t. l


l Globalna podaż pozostaje bierna, co oznacza, że przedsiębiorstwa są gotowe wytwarzać i sprzedawać po stałych cenach to, co decydują się kupić konsu-| menci, rząd i inne przedsiębiorstwa.
Posługiwanie się funkcjami konsumpcji i oszczędności
Rozdział 7 zawierał uproszczony obraz funkcji konsumpcji i oszczędności dla całego społeczeństwa. Owe funkcje CC i SS rysujemy, opierając się na posiadanych informacjach o zapobiegliwości różnych rodzin, ich stanie majątkowym i tak dalej.
W punkcie wyjścia powinniśmy tutaj wprowadzić dodatkowe założenia uproszczające: nie ma podatków, nie rozdzielonych zysków przedsiębiorstw, handlu zagranicznego, deprecjacji ani wydatków rządowych lub transferów jakiegokolwiek bądź typu. Wobec tego na razie nie musimy się kłopotać rozróżnianiem produktu narodowego brutto i dochodu rozporządzalnego. W dalszym ciągu niniejszego tekstu "dochód" oznacza dochód do dyspozycji i równa się PNB.
Oprócz tego (powtórzmy to) przyjmiemy na razie założenie, że poziom cen i płac jest stały. To założenie "stałości cen" będzie obowiązywać przez resztę niniejszego rozdziału i w następnym rozdziale, po czym dopuścimy zmiany cen.
Rysunek 8.4 przedstawia funkcje konsumpcji ogólnonarodowej i ogólnonarodowych oszczędności. Każdy punkt na krzywej konsumpcji oznacza pożądaną albo planowaną konsumpcję przy tym właśnie określonym poziomie rozporządzalnego dochodu. Każdy punkt na krzywej oszczędzania ukazuje pożądane albo planowane oszczędności przy tymże poziomie dochodu. Przypomnijmy, że obie funkcje są ściśle ze sobą związane: ponieważ C+S zawsze równa się dochodowi, przeto CC i S S to zwierciadlane odbicia czy bliźnięta, a obie krzywe zawsze się sumują do linii przebiegającej pod kątem 45�.
W JAKI SPOSÓB WYZNACZANY JEST PRODUKT NA POZIOMIE, PRZY KTÓRYM PRZECINAJĄ SIĘ KRZYWE OSZCZĘDNOŚCI l INWESTYCJI
Widzieliśmy, że oszczędności i inwestycje zależą od zupełnie innych czynników. Oszczędności mają tendencję do zależności - w sposób bierny - �" dochodu, natomiast chwiejne i zmienne inwestycje zależą zarówno od produktu, jak i od wielu innych czynników (takich jak przewidywany przyszty produkt, stopy procentowe, polityka podatkowa i stan zaufania gospodarczego).

o/ Funkcjo konsumpcji
500 - ~ -
PNB
Produkt narodowy brutto
b/ Funkcja oszczędności
Produkt narodowy brutto
Rys. 8.4. W społeczeństwie produkt narodowy wyznacza odpowiednie poziomy konsumpcji i oszczędności
CC jest funkcją konsumpcji dla danego społeczeństwa, SS zaś - jego funkcją oszczędności. Przypomnijmy, że funkcje te są ściśle ze sobą powiązane na zasadzie zwierciadlanego odbicia. "Punkt zrównania" przypada w punkcie B na górnym wykresie (a), gdzie CC przecina sieczną biegnącą pod kątem 45� i w punkcie B na dolnym wykresie (b), gdzie SS przecina oś poziomą. Czy potrafisz wyjaśnić, czemu biegnące pionowo strzałki muszą być równej długości? Dwa punkty oznaczone liczbą 500 uwypuklają ważną właściwość linii biegnącej pod kątem 45�: każdy punkt na niej odpowiada dokładnie równym sobie odległościom w pionie i w poziomie.
Pas oznaczony O* O* oddaje poziom potencjalnego PNB. Wiemy, że produkt realny nie może się zbyt długo utrzymywać na poziomie powyżej O* O* nie powodując ruchu cen w górę i konieczności porzucenia naszego założenia stałości cen.

f"
Dla uproszczenia załóżmy najpierw, iż możliwości inwestycyjne są takie że inwestycje wyniosą dokładnie 200 mld dol. rocznie bez względu na pozioj^ PNB. Oznacza to, że jeśli teraz narysujemy funkcję ilustrującą zależnoś' inwestycji od PNB, będzie to linia pozioma; jej odległość od osi poziome' będzie stale taka sama. Przypadek taki pokazano na rys. 8.5, na którym ta krzywa inwestycji jest oznaczona jako //, aby odróżnić ją od krzywej oszcze dzania SS. (Zauważmy, że II nie ma oznaczać zapisanej rzymskimi cyframi liczby 2.)
Badając wzajemne oddziaływanie oszczędności i inwestycji, możemy znaleźć odpowiadającą równowadze wielkość PNB. Funkcje oszczędności i inwestycji przecinają się w punkcie E na rys. 8.5. Punkt ten, odpowiadający wielkości PNB równej odległości od O do M (jak to pokazuje strzałka), wyraża w modelu mnożnikowym poziom produktu w równowadze.
I
To przecięcie krzywych oszczędności i inwestycji stanowi punkt równowagi, ku któremu będzie grawitować produkt narodowy.
Pozostałe strony niniejszego rozdziału poświęcamy jednemu tylko zadaniu: wyjaśnieniu i zinterpretowaniu tej tak ważnej teorii wyznaczania poziomu PNB.
Znaczenie równowagi
Aby zrozumieć naturę procesu wyznaczania produktu, trzeba - przede wszystkim - zdać sobie sprawę z tego, dlaczego punkt E na rys. 8.5 jest punktem równowagi. Przyczyna leży w tym, że tylko w punkcie E pożądane oszczędności gospodarstw domowych zrównują się z pożądanymi inwestycjami przedsiębiorstw. Kiedy zaś pożądane oszczędności i pożądane inwestycje nie są sobie równe, produkt nie pozostaje bez zmiany.
Zacznijmy od podkreślenia, że funkcje oszczędności i inwestycji ukazane na rys. 8.5 przedstawiają poziomy pożądane albo planowane. I tak, przy poziomie produkcji M przedsiębiorstwa pragną, aby ich inwestycje równały się pionowej odległości ME. Również gospodarstwa domowe chcą zaoszczędzić ilość ME. Nie ma jednak logicznej konieczności, by rzeczywiste oszczędności (albo inwestycje) równały się oszczędnościom albo inwestycjom planowanym. Ludzie mogą się mylić. Mogą też błędnie przewidywać bieg wypadków. Tak czy inaczej, faktyczne wielkości S lub /mogą się odchylać od swych wielkości planowanych.
Aby zobaczyć, w jaki sposób wielkość produktu ulega przystosowaniom dopóty, dopóki pożądane oszczędności i pożądane inwestycje się nie zrównają, rozpatrzmy trzy przypadki. Przypadek pierwszy ma miejsce wtedy, gdy cały układ znajduje się w samym punkcie E, gdzie krzywa //, wyrażająca, i'e przedsiębiorstwa chcą zainwestować, właśnie przecina krzywą SS, wyrażają^ kwoty, jakie gospodarstwa domowe chcą zaoszczędzić. Kiedy plany wszyst-

są zrealizowane, wszyscy będą chcieli nadal postępować dokładnie tak, jak dotąd postępowali.
W równowadze przedsiębiorstwa nie skonstatują, że na ich półkach w magazynach piętrzą się zapasy; nie stwierdzą też, iż utargi rosną w taki sposób, by skłaniać ich do wytwarzania większej ilości dóbr. Wobec tego produkcja, zatrudnienie, dochód i wydatki pozostaną bez zmiany. W tym pierwszym przypadku PNB rzeczywiście utrzymuje się w punkcie E i mamy słuszność, nazywając taki stan rzeczy równowagą.
Przypadek drugi występuje wtedy, kiedy na początku cały układ działa przy PNB wyższym niż w punkcie E; a zatem PNB jest gdzieś na prawo od M, przy takim poziomie dochodu, przy którym funkcja S S biegnie wyżej od funkcji II. Dlaczego układ nie może pozostawać w takiej sytuacji w nieskończoność? Dlatego, że przy tym poziomie dochodu ogół rodzin oszczędza więcej - to jest powstrzymuje się od wydawania na konsumpcję - aniżeli przedsiębiorstwa byłyby skłonne zainwestować.
Jak oszczędności i inwestycje wyznaczają dochód
f
c
GNP
A
M
8 o
N Ifl
O _
Q
Produkt narodowy brutto Rys. 8.5 Odpowiadający równowadze poziom produktu narodowego jest wyznaczany na przecięciu krzywych oszczędności i inwestycji
L oznacza punkt przecięcia krzywych inwestycji i oszczędności. Poziom PNB w równowadze osiągany jest na przecięciu krzywych SS oraz //, ponieważ tylko przy tym poziomie PNB pożądane oszczędności gospodarstw domowych mogą się trwale równać pożądanym inwestycjom przedsiębiorstw.
Wobec tego przedsiębiorstwa skonstatują, że mają za mało klientów i że lch zapasy narastają, wbrew ich życzeniom. Nie będą chciały nadal ulegać Przymusowi dokonywania tego rodzaju niepożądanych inwestycji w zapasy. Co mogą na to poradzić? Mogą zredukować produkcję i zmniejszyć zatrud-

nienie. To przesuwa PNB stopniowo w dół, czyli na lewo na rysunku 8.5 Kiedy układ przestanie być w nierównowadze? Dopiero wtedy, kiedy powróć' znów do E, do punktu przecięcia, punktu równowagi. Z tą chwilą tendencja do zmian zaniknie.
Czytelnik sam powinien dać sobie radę z trzecim przypadkiem. Wykażcie że gdyby PNB znalazło się poniżej poziomu równowagi, zaczęłyby działać si}v powodujące przesunięcie go na prawo, z powrotem do punktu E.
Wszystkie te trzy przypadki można zawrzeć w podsumowaniu.
Jedyna możliwa równowaga PNB przypada w E, gdzie przecinają się krzywe oszczędności i inwestycji. W każdym innym punkcie pożądane przez gospodarstwa domowe oszczędności nie będą odpowiadać wielkości pożądanych inwestycji w przedsiębiorstwach; rozbieżność ta zaś skłoni przedsiębiorców do zmiany wielkości produkcji i zatrudnienia w taki sposób, aby cały układ powrócił do punktu równowagi PNB.
Wyznaczanie wielkości produktu przez konsumpcję i inwestycje
Poza odwoływaniem się do punktu przecięcia krzywych oszczędzania i inwestycji istnieje i drugi sposób, by przedstawić proces wyznaczania wielkości produktu. Ostateczna równowaga jest taka sama. Jednak analiza tego drugiego podejścia pogłębi nasze zrozumienie procesu wyznaczania produktu.
Tę drugą metodę nazywamy podejściem nie od strony zrównywania oszczędności z inwestycjami, lecz od strony sumy konsumpcji i inwestycji (C+I). Jak się przedstawia to podejście od strony sumowania C+I1 Na rys. 8.6 mamy krzywą całkowitych wydatków w zależności od globalnego produktu lub dochodu. Linia CC to po prostu nasza funkcja konsumpcji, ukazująca wielkość pożądanej konsumpcji dla każdego poziomu dochodu. Do konsumpcji dodajemy pożądane inwestycje, zakładając pewien stały ich poziom /. A zatem całkowite wydatki wynoszą C+I; na rys. 8.6 ukazuje je gruba krzywa C+I.
Następnie, aby ułatwić sobie znalezienie punktu równowagi, wykreślamy sieczną pod kątem 45�. Linia ta, jak już widzieliśmy, ma tę cenną właściwość, że wyznacza nam (w pionie) odległość zawsze dokładnie równą wielkościom produktu oznaczonym na osi poziomej. A zatem w każdym punkcie na linii biegnącej pod kątem 45� łączny poziom konsumpcji i inwestycji (całkowitych wydatków odmierzanych w pionie) dokładnie się równa łącznej wielkości produktu czy dochodu (mierzonej w poziomie).
Łatwo teraz wyliczyć na rys. 8.6 odpowiadającą równowadze wielkość produktu. Gospodarka znajduje się w równowadze wtedy i tylko wtedy, kiedy pożądana wielkość wydatków (wyrażona przez krzywą C+I) równa si? globalnemu produktowi. Podsumujmy.

Jak konsumpcjo i inwestycje wyznoczajg produkt
C+I
Punkt równowagi
-PNB
Produkt narodowy brutto
Rys. 8.6. Odpowiadający równowadze poziom PNB można alternatywnie przedstawić na przecięciu krzywej C+1 z linią biegnącą pod kątem 45�
Sumując // oraz CC otrzymujemy krzywą łącznych wydatków C+I. W punkcie E, gdzie krzywa ta przecina linię biegnącą pod kątem 45�, uzyskujemy taką samą równowagę, jak na wykresie oszczędności i inwestycji. (Zwróć uwagę na podobieństwa między tym rysunkiem a rys. 8.5: inwestycje dodawane do CC są takie same, jak // z rys. 8.5; na obu wykresach zarówno "punkt zrównania" B, jak pas produktu potencjalnego O* przypadają przy tych samych poziomach PNB; to samo dotyczy punktu przecięcia E)
Krzywa całkowitych wydatków (czyli krzywa C+I) pokazuje wielkość wydatków pożądanych przez konsumentów i przedsiębiorstwa przy każdym poziomie produktu. Gospodarka znajduje się w równowadze w tym punkcie, w którym krzywa C+I przecina sieczną biegnącą pod kątem 45� - w punkcie L na rys. 8.6. Punkt E odpowiada stanowi równowagi, ponieważ przy tym właśnie poziomie pożądane (zamierzone) wydatki na konsumpcję i inwestycje dokładnie się równają wielkości łącznego produktu.
Mechanizm przystosowań. Rzeczą istotną jest zrozumienie, dlaczego E jest Punktem równowagi. Równowaga istnieje wtedy, kiedy planowane wydatki (na C i /) równają się planowanemu produktowi. Gdyby cały układ miał się

_.wivii^ wu njwnowagi i znaleźć na przykład na poziomie produktu D, t0 by się stało? Zauważmy, że przy tym poziomie produktu linia wydatków c-J/ przebiega powyżej linii nachylonej pod kątem 45�, a zatem planowane wydajj,-C+I są większe od planowanego produktu. Oznacza, to, że konsumenci bed' chcieli kupować więcej aut i butów, aniżeli wytwarzają producenci. Sprzedaw^ cy samochodów stwierdzą, że ich składy się opróżniają, a w sklepach z ob wiem brakować będzie wielu rozmiarów.
W takim stanie nierównowagi sprzedawcy aut oraz sklepy z obuwiem reagują zwiększeniem zamówień. Producenci samochodów i butów odwołują robotników z urlopów i zwiększają produkcję. Produkt rośnie.
Rozumując w ten sposób widzimy, że tylko wtedy, kiedy przedsiębiorstwa wytwarzają tyle, ile gospodarstwa domowe i przedsiębiorstwa planują wydać na C i 7, gospodarka będzie się znajdować w równowadze dokładnie w punkcie E. (Czytelnik sam powinien przemyśleć, co się dzieje wtedy, kiedy produkt jest na poziomie wyższym od poziomu równowagi.)
Wielkości planowane i faktyczne. Ostatnie słowo: w rozdziale tym nieustannie używamy wyrazów takich jak "planowane" i "pożądane". Robimy tak, żeby zwrócić uwagę na różnicę między (a) wielkością planowanej konsumpcji danej przez funkcję konsumpcji lub funkcję popytu inwestycyjnego oraz (b) rzeczywistą wielkością konsumpcji czy inwestycji mierzoną już po fakcie. Rozróżnienie to jest potrzebne, by podkreślić, że PNB znajduje się w równowadze tylko wtedy, kiedy przedsiębiorstwa i konsumenci pozostają na swoich krzywych pożądanych wydatków i inwestycji. Oszczędności i inwestycje mierzone przez statystyków i figurujące w rachunkowości narodowej zawsze, podczas recesji i podczas rozkwitu, będą dokładnie sobie równe. Jednak rzeczywiste inwestycje często będą odbiegać od inwestycji planowanych, a to wtedy, kiedy przedsiębiorstwa stwierdzają, że ich planowana sprzedaż nie równa się ich planowanej produkcji i że wobec tego, wbrew ich woli, inwestycje w zapasy nadmiernie rosną albo też zapasy się wyczerpują. Tylko wtedy, gdy wielkość produktu jest akurat taka, że planowane wydatki na C+I równają się planowanej produkcji, nie wystąpi tendencja do zmian wielkości produktu, dochodu lub wydatków.
Analiza arytmetyczna
Być może, przykład arytmetyczny ułatwi nam wykazanie, dlaczego odpowiadająca równowadze wielkość produktu występuje wtedy właśnie, gdy planowane wydatki i planowany produkt są sobie równe. Tablica 8.1 przedstawia prosty przykład funkcji konsumpcji i oszczędzania.
"Punkt zrównania" dochodu, kiedy kraj jest zbyt ubogi na to, aby pef saldo dokonywać oszczędności netto, przypada, jak zakładamy, przy do-

. Odzie wielkości 3000 mld dol. Przyjmujemy, że każda zmiana tego dochodu
300 mld dol. prowadzi do zmiany oszczędności o 100 mld dol. i zmiany
!0tisumpcji o 200 mld dol.; innymi słowy, krańcowa skłonność do konsumpcji
i/pC (przyj?ta dla uproszczenia jako stała) równa się dokładnie 2/3, krań-
wa skłonność do oszczędzania zaś, MPS, jest równa 1/3.
Jakie powinniśmy przyjąć założenia w odniesieniu do inwestycji? Dla
proszczenia przyjmijmy znów, że jedyna wielkość inwestycji, którą jednostki
ospodarujące są gotowe dobrowolnie utrzymywać w nieskończoność, wynosi
dokładnie 200 mld dol., jak to przedstawia kolumna czwarta tabl. 8.1. Inny-
.flj słowy, przy każdym poziomie PNB przedsiębiorstwa pragną zakupić za
200 mld dol. dóbr inwestycyjnych, nie więcej, nie mniej.
Decydujące znaczenie mają kolumny piąta i szósta. Kolumna piąta ukazuj6 całkowity PNB; jest to po prostu kolumna pierwsza przepisana raz jeszcze w kolumnie piątej.
Z kolei kolumna szósta mówi nam, co przedsiębiorstwa rzeczywiście będą stale sprzedawać rok po roku; jest to suma planowanych wydatków konsumpcyjnych oraz planowanych inwestycji. Faktycznie jest to krzywa C+I z rys. g.6, wyrażona w liczbach.
Kiedy ogół przedsiębiorstw przejściowo wytwarza zbyt wielką ilość produktu globalnego (większą od sumy tego wszystkiego, co kupią konsumenci, oraz tego, co - spośród rozmaitych dóbr inwestycyjnych, jak ciężarówki czy komputery - zechcą kupić przedsiębiorstwa), to przedsiębiorstwa skonstatują, że wbrew własnej woli zostały zmuszone do nagromadzenia zapasów nie-sprzedawalnych dóbr.
I otóż, odczytując górny wiersz tabl. 8.1, widzimy, że jeśli przedsiębiorstwa czasowo wytwarzają PNB w wysokości 4200 mld dol., to zarejestrowane w kolumnie szóstej wydatki wynoszą tylko 4000 mld dol. Wobec tego przedsiębiorstwa stwierdzą, że gromadzą zapasy samochodów, obuwia i książek. Zmniejszą zatem skalę swoich operacji, a PNB spadnie. (W odwrotnym przypadku, przedstawionym w dolnym wierszu tabl. 8.1, łączne wydatki wynoszą 3000 mld dol. przy wielkości produktu 2700 mld dol. Zapasy się wyczerpują, a przedsiębiorstwa zwiększą skalę swoich operacji, podwyższając produkt.)
Widzimy zatem, że kiedy ogół przedsiębiorstw przejściowo wytwarza więcej, aniżeli mogą one sprzedać z zyskiem, decydują się one zmniejszyć skalę swojej działalności, PNB zaś będzie mieć tendencję spadkową. Jeżeli przedsiębiorstwa sprzedają więcej, niż wynosi bieżąca wielkość produkcji, zwiększają �ne swoją produkcję i PNB rośnie.
Tylko wtedy, kiedy wielkość produktu w kolumnie piątej dokładnie się rowna planowanym wydatkom w kolumnie szóstej, przedsiębiorstwa znajdują Sl? w równowadze. Wtedy ich sprzedaż okaże się akurat wystarczająca, aby Usprawiedliwić kontynuację wytwarzania na poziomie wielkości produktu globalnego. PNB nie będzie ani rosnąć, ani się zmniejszać.

WYZNACZANIE PNB, GDY PRODUKT RÓWNA SIĘ PLANOWANYM WYDATKOM
(w mld dol.)
Wielkość PNB i Dl

Piano- _,, Plano-Planowane wana . . . wane oszczędności . konsum- "* . mwesty-
pcja cje

Łączne piano-Poziom wane wydatki wynlkaJaca stąd PNB na konsumpcję tendencJa zrnian (5) = (1) i inwestycje wielkości (6) = (2) + (4) produktu

(1)

(2)

(3)

(4)

(5)

(6)

(7)



4200

3800

400

200

4200 >

4000

spadek

- -

3900

3600

300

200

3900 >

3800

-ii -



3600

3400

200

200

3600 =

3600

równowaga

3300

3200

100

200

3300 <

3400

wzrost



3000

3000

0

200

3000 <

3200

- u -



2700

2800

-100

200

2700 <

3000

-"-



Tabl. 8.1. Tablica wartości liczbowych pokazuje, że produkt w tendencji zmierza do swego poziomu równowagi
Wiersz trzeci od góry odpowiada poziomowi PNB w równowadze, kiedy 3600 dol. wartości wytwarzanej znajduje dokładny odpowiednik w wartości 3600 dol., które gospodarstwa domowe planują skonsumować, przedsiębiorstwa zaś - zainwestować. W wierszach górnych przedsiębiorstwa będą zmuszone dokonywać nie zamierzonych inwestycji w zapasy; zareagują na to obniżeniem produkcji, a PNB będzie z powrotem zmierzać do równowagi. Zinterpretuj przedstawioną w wierszach dolnych tendencję PNB do wzrostu aż do poziomu równowagi.
* * *
Zawróćmy na chwilę, by zobaczyć, co osiągnęliśmy. Dokonując przeglądu problematyki makroekonomicznej, zobaczyliśmy, że jednym z głównych wskaźników sukcesu gospodarczego danego kraju są wielkość oraz tempo wzrostu jego produktu narodowego, czyli PNB. Stopa życiowa danego kraju - jego zdolność do finansowania oświaty i kultury czy też do obrony własnych granic - zależy w istocie rzeczy od jego zdolności do wytwarzania użytecznych dóbr i usług.
Co zatem wyznacza poziom PNB? W bardzo długim okresie granicę tego, co może wytwarzać dany kraj, wyznacza wielkość jego produktu potencjalnego. Ale w krótkim okresie, zwłaszcza wtedy, kiedy płace i ceny nie są giętkie, produkt jest wyznaczany przez globalny popyt, czyli całkowite wydatki. Ostatnie parę stron wyjaśniło nam, w jaki sposób funkcje inwestycji i konsumpcji w prostym modelu gospodarki współdziałają ze sobą Prz^ wyznaczaniu wielkości produktu narodowego. Jakkolwiek to ujęcie jest drastycznie uproszczone, jego istota zachowuje słuszność także i w sytuacjach bardziej realistycznych, uwzględniających działania rządu, politykę oraz handel zagraniczny.

MNOŻNIK
Teraz jesteśmy już przygotowani do przeanalizowania jednego z kluczo-
vch pojęć nowoczesnej makroekonomii - mnożnika. Aby zrozumieć, skąd się
. rze koncepcja mnożnika, przypomnijmy, że właśnie rozważaliśmy, w jaki
sób współdziałanie wydatków konsumpcyjnych i inwestycyjnych wyznacza
oziorn produktu narodowego. Jest rzeczą oczywistą, że każdy przyrost
�ńwestycji zwiększy rozmiary produktu i zatrudnienia. Na przykład boom 'nwestycyjny może wydźwignąć dany kraj z depresji, czy to głębokiej czy jagodnej: podwyższona krzywa C+ 1 przecina sieczną biegnącą pod kątem 45� nrzy wyższym poziomie odpowiadającego stanowi równowagi PNB.
W opisywanym tu Keynesowskim modelu mnożnikowym przyrost inwestycji prywatnych wywoła ekspansję produktu i zatrudnienia; obniżka inwestycji wywoła kurczenie się obu tych wielkości.
Wniosek ten nie jest szczególnie zaskakujący. Przecież już się nauczyliśmy, że inwestycje są jedną z części PNB, a skoro jedna z części rośnie, naturalnie można oczekiwać zwiększenia się całości. Jest to jednak tylko część całej historii. Nasza Keynesowska teoria wyznaczania produktu przyniesie nam bardziej uderzający rezultat.
Z tej prostej Keynesowskiej analizy procesu wyznaczania produktu wynika, że dany przyrost inwestycji wywoła wzrost PNB o większą - zwielokrotnioną
- ilość; o ilość większą od początkowego przyrostu. Wydatki na inwestycje są wydatkami "wysokoenergetycznymi". Ten zwielokrotniony efekt inwestycji wyrażający się w przyroście produktu nazywamy "mnożnikiem". Terminu "mnożnik" używamy dla określenia liczbowej wartości współczynnika mierzącego przyrost produktu wynikający z jednostkowego przyrostu inwestycji.
Parę przykładów wyjaśni tę terminologię. Niechaj przyrost inwestycji wyniesie 100 mld dol. Jeżeli spowoduje on przyrost produktu o 300 mld dol., to mnożnik wyniesie 3. Gdyby natomiast wynikający zeń przyrost produktu wyniósł 400 mld dol., mnożnik równałby się 4.
Mnożnik jest to liczba, przez którą należy przemnożyć daną zmianę l
inwestycji, aby wyznaczyć wielkość wynikającej stąd zmiany całkowitego
Produktu. l
Drewutnie i cieśle. Jak dotąd, nie przedstawiliśmy żadnych dowodów na to że mnożnik będzie większy od jedności. Ale z dotychczasowej analizy
koń.:
, że kiedy zatrudnię bezczynne dotąd zasoby, żeby zbudować szopę na drewno za 1000 dol., nastąpi - oprócz mojej pierwotnej inwestycji - także Worna ekspansja dochodu narodowego i produkcji. A oto przyczyna tego Jawiska. Moi drwale i cieśle dostaną dodatkowy tysiąc dolarów dochodu. Ale 0 Wcale nie koniec historii. Jeżeli wszyscy oni mają krańcową skłonność do
surnpcji w wysokości 2/3, to wydadzą teraz 666,67 dol. na nowe dobra

konsumpcyjne, a producenci tych dóbr dostaną dodatkowy dochód wynoszą cy 666,67 dol. Jeżeli ich krańcowa skłonność do konsumpcji także wynosi 2/3" to oni również wydadzą 444,44 dol. (czyli 2/3 sumy 666,67 dol. albo dv/ trzecie dwóch trzecich tysiąca dol.). I w ten sposób cały proces bedz'6 kontynuowany, przy czym w każdej nowej rundzie wydatki wyniosą 2/1 wydatków z rundy poprzedniej.
Łańcuch wydatków wtórnych. A więc mój pierwotny wynoszący 1000 do] wydatek na inwestycje zapoczątkował nie kończący się łańcuch wtórnych wydatków konsumpcyjnych. Ich ciąg, jakkolwiek nieskończony, jest ciągiein malejącym. Jego poszczególne wyrazy sumują się w wielkość skończoną.
Posługując się prostą arytmetyką, możemy znaleźć całkowity (łączny) przyrost wydatków (w dol.):
1000,00 l x 1000
666,67
+ 444,44
+ 296,30
+ 197,53
2/3 x 1000
+ (2/3)2 x 1000
+ (2/3)3 x 1000
3000
+ (2/3)4 x 1000
1-2/3
x 1000 albo 3 x 1000.
Wynika z tego, że przy MPC równej 2/3 mnożnik wynosi 3; składa się on z l inwestycji pierwotnej plus dodatkowej 2 wtórnych wydatków konsumpcyjnych.
Te same działania arytmetyczne dadzą nam w rezultacie mnożnik 4, jeżeli MPC będzie się równać 3/4, a to dlatego, że l + 3/4 + (3/4)2 + (3/4)3 + -sumuje się ostatecznie do 4.
Gdyby MPC równała się 1/2, mnożnik wyniósłby 23.
Algebra mówi nam, że wzorem dla nieskończonego postępu geometrycznego jest:
l
dopóty, dopóki wartość bezwzględna r, to jest krańcowej skłonności do konsumpcji, jest mniejsza od jedności.

Wielkość mnożnika zależy zatem od tego, jak wysoka jest krańcowa
Honność do konsumpcji; można go także wyrazić, używając bliźniaczego
ojecia krańcowej skłonności do oszczędzania. Gdyby M PS była równa 1/4,
UPC wyniosłaby 3/4, mnożnik zaś 4. Gdyby MPS wynosiła 1/3, mnożnik
ównałby się 3. Gdyby MPS wynosiła \/X, mnożnik byłby równy X.
Teraz powinno być już jasne, że mnożnik prosty zawsze jest odwrotnością krańcowej skłonności do oszczędności. Jest on również - co jest równoważne , równy
l
l-MPC
Wzór na nasz mnożnik prosty jest następujący:
zmiana produktu
l
MPS
l
x zmiana inwestycji
l-MPC
x zmiana inwestycji.
Innymi słowy, im wyższe wtórne wydatki na dodatkową konsumpcję, tym wyższy mnożnik. Im większy "wyciek" MPS idący na dodatkowe oszczędności przy każdej rundzie wydatków, tym niższy ostateczny mnożnik.
Graficzne przedstawienie mnożnika
Aż do tej chwili omawialiśmy mnożnik w kategoriach zdrowego rozsądku i prostej arytmetyki. Czy analiza dochodu od strony oszczędzania i inwestycji doprowadzi nas do tych samych wyników? Odpowiedź brzmi: tak.
Przypuśćmy, że - tak jak w tabl. 8.1 - MPS wynosi 1/3 i pojawia się nowa seria wynalazków; powoduje to powstanie dodatkowych trwałych możliwości inwestycji w wysokości 100 mld dol. (oprócz naszych pierwotnych 200 mld dol.). W takiej sytuacji przyrost inwestycji powinien podwyższyć wielkość PNB będącą poziomem równowagi z 3600 mld dol. - a do jakiej wysokości? Do 3900 mld dol., jeżeli rzeczywiście wartość mnożnika wynikająca z naszej poprzedniej analizy, czyli 3, jest prawidłowa.
Rzut oka na rys. 8.7 może to potwierdzić. Nasza dawna funkcja inwestycji II przesunęła się w górę o 100 mld dol., do nowego poziomu /'/'. Nowym punktem przecięcia jest E', l proszę: przyrost dochodu jest akurat tfzykrotnie większy od przyrostu inwestycji. Jest tak dlatego, że z niskiej MPS, wynoszącej zaledwie 1/3, wynika stosunkowo płaska krzywa oszczędza-n'a SS. Jak pokazują strzałki, miara produktu - odległość w poziomie - jest trzykrotnie większa od przesunięcia w górę krzywej inwestycji; nadwyżka Pochodzi z wtórnych wydatków na konsumpcję.

Dwo podejścia do procesu wyznaczania produktu
Model mnożnikowy
Rzecz polega na tym, że produkt musi wzrosnąć w stopniu wysta czającym, aby wywołać pożądane oszczędności w wysokości równej no\vv " inwestycjom. O ile musi wzrosnąć dochód przy krańcowej skłonności H oszczędzania wynoszącej 1/3, aby wywołać 100 mld dol. nowych oszczędnoś � dokładnie odpowiadających nowym inwestycjom? Możliwa jest tylko jed ' odpowiedź - musi wzrosnąć dokładnie o 300 mld dol.4, co potwierdza nas * arytmetyczne wyliczenia mnożnika.



Jak działo mnożnik


PNB
O Q*
Realny PNB


b/ Metoda krzywych AS-AD
PNB


AS


Produkt narodowy brutto Imld dol.


Rys. 8.7. Każdy dolar inwestycji "pomnożony" przez 3 daje 3 dolary produktu
Nowe inwestycje przesuwają // do /'/. F oznacza nową wielkość produktu w równowadze; każdy przyrost inwestycji o 1 daje przyrost produktu o 3. (Uwaga: "dwusegmentowa" pozioma strzałka jest 3 razy dłuższa od pionowej strzałki wyrażającej przesunięcie funkcji inwestycji. Drugi segment strzałki poziomej wyodrębnia jednostki wtórnych wydatków konsumpcyjnych na każdą jednostkę inwestycji pierwotnych.)



o o_


MNOŻNIK W DZISIEJSZEJ MAKROEKONOMII
Naszkicowany model mnożnika - odpowiednio rozwinięty - wywarł ogromny wpływ na analizę makroekonomiczną w ostatnim półwieczu. Sprawdzimy teraz, w jakiej mierze pasuje on do szerszych makroekonomicznych koncepcji analizy globalnej podaży i globalnego popytu, przedstawionej w pierwszej części niniejszego rozdziału.
4 Aby zweryfikowć tę odpowiedź, zmień nieco tabl. 8.1. Do kolumny (4) wstawiamy te~ raz zamiast 200 mld dol. inwestycji 300 mld dol. Nowy poziom równowagi produkcji przesunie się teraz o jeden wiersz w górę od wiersza zawierającego wartości dla samej równowag1-Mnożnik może również działać w dół; zmniejszenie się wydatków na inwestycje o 100 mld dol-uruchomi nieskończony ciąg pozycji ujemnych, prowadząc, w rezultacie, do obniżenia si? poziomu produkcji w stanie równowagi o 300 mld dol. (Sprawdź to, obniżając / w tabl. 8.1 z 200 do 100).

� PNB
O Realny PNB Rys. 8.8. Dwa podejścia do równowagi przy cenach stałych
Model mnożnikowy opisywany w części B niniejszego rozdziału to po prostu inny sposób analizowania równowagi funkcji AS-AD.
(a) Wykres górny przedstawia równowagę między produkcją a wydatkami. Dokładnie w punkcie E krzywa wydatków przecina linię biegnącą pod kątem 45�, wyznaczając poziom produktu * równowadze Q.
(b) To samo można zobaczyć na wykresie dolnym, na którym krzywa AD przecina poziomą krzywą AS w punkcie L Oba podejścia prowadzą do dokładnie takiego samego poziomu produktu w równowadze, O. Oprócz tego wykres dolny ukazuje, dlaczego model mnożnikowy nie nadaje się do sytuacji, gdy produkt przewyższa produkt potencjalny. Dlaczego? Dlatego, że przedsiębiorstwa nie są już skłonne do zwiększenia wytwarzanych ilości produktu przy tym samym poziomie cen, P.

Związki pomiędzy podejściem mnożnikowym a podejściem od stron krzywych AS-AD ukazuje rys. 8.8. Zacznijmy od dolnego wykresu. Przed stawia on Keynesowską krzywą AS w depresji: ta krzywa AS biegnie poziom aż do punktu odpowiadającego potencjalnej wielkości produktu, a nastepn' staje się pionowa, odzwierciedlając fakt, że potencjalny PNB jest najwyższy dającym się stale podtrzymywać poziomem produkcji.
A zatem w całym przedziale na lewo od Q*, to jest dopóty, dopólc' istnieją nie wykorzystane zasoby, rozmiary produktu wyznacza położeni krzywej AD.
Tę samą gospodarkę można opisać w nieco odmienny sposób za pomocą wykresu mnożnikowego w górnej części rys. 8.8. Równowaga w modelu mnożnikowym występuje przy tym samym poziomie produktu co równowaga na przecięciu krzywych AS i AD: w obu przypadkach prowadzi to do realnego produktu narodowego brutto na poziomie Q. Te dwa podejścia po prostu uwypuklają inne cechy procesu wyznaczania produktu.
Warto przełożyć to wszystko na język potoczny. W życiu, kiedy mnożnik oddziałuje na układ gospodarczy z pokaźnym nadmiarem mocy wytwórczych oraz bezrobotnych pracowników, większość przyrostów łącznych wydatków doprowadzi do pojawienia się w ostatecznym rezultacie dodatkowego produktu realnego, nieznaczna zaś tylko część oddziała na oceny i doprowadzi do ich wzrostu. Jednakowoż z chwilą gdy gospodarka osiągnie i przekroczy potencjalny poziom produktu, nie będzie już możliwe wywołanie dalszych przyrostów produkcji przy istniejącym poziomie cen; wobec tego wzrost wydatków (przesunięcie ku górze krzywej AD na dolnym wykresie rys. 8.8) w ostatecznym wyniku wywoła głównie wzrost poziomu cen, a nieznaczna tylko część wzrostu wydatków (albo żadna) doprowadzi do wzrostu realnego produktu czy zatrudnienia.
Podstawowe ograniczenie. Takie postawienie sprawy ukazuje nam bardzo ważny warunek ograniczający stosowalność modelu mnożnikowego jako narzędzia realistycznej analizy. Model ten może się okazać wysoce użyteczny dla analizy stanów depresji czy nawet recesji, nie da się go jednak stosować w przedziale pełnego zatrudnienia, gdzie PNB kształtuje się w pobliżu lub powyżej potencjalnych rozmiarów produktu w Q*. Gdy fabryki i podaż pracy są w pełni wykorzystane, po prostu nie jest możliwe, by przedsiębiorstwa wytwarzały przy wzroście AD więcej produktu brutto. To wzmacnia słuszność twierdzenia, że model mnożnikowy ma zastosowanie wyłącznie w odniesieniu do takiej gospodarki, w której istnieją nie zatrudnione zasoby.
Przedstawienie intuicyjne
Rysunek 8.9 - w sposób intuicyjny - składa w całość główne elerneny Keynesowskiej teorii wyznaczania produktu. Bez oszczędności i bez inwestycJ

g do czynienia ze zbilansowanym przepływem okrężnym dochodu
miedzy przedsiębiorstwami a gospodarstwami domowymi. W górnym kanale
wego przepływu przedsiębiorstwa wypłacają gospodarstwom domowym
w zamian za usługi pracy i majątku - płace, procenty, renty i zyski.
"/ kanale dolnym gospodarstwa domowe płacą przedsiębiorstwom swoimi
konsumpcyjnymi" dolarami za dobra i usługi.
Dynamiko inwestycji nakręca cykle gospodarcze w górę i w dół
PŁACE, PROCENT, ITPlwdol.
KONSUMPCJA (w doi.
OSZCZĘDNOŚCI
Rys. 8.9. Wyższe lub niższe inwestycje "nakręcają" ruch produktu w górę lub w dół
W naszym prostym modelu mnożnikowym "pompę" inwestycyjną utrzymują w ruchu: postęp techniczny, zmiany stopy procentowej i ilości pieniądza, wzrost liczby ludności oraz inne czynniki dynamiczne. Produkt rośnie i spada wraz ze zmianami w inwestycjach. Dający się utrzymać poziom produktu osiągany jest tylko wtedy, kiedy "wyciek" zamierzonych oszczędności w Z trwale odpowiada "dopływowi" zamierzonych inwestycji w A.
Realistycznie rzecz biorąc, wiemy, że społeczeństwo będzie chciało zaoszczędzić jakąś część swego dochodu. Wobec tego przez ujście w punkcie 2 nastąpi wyciek pewnej części dochodu. Przedsiębiorstwa nie mogą zatem uczyć na to, że ich utargi ze sprzedaży dóbr konsumpcyjnych będą równe sumie płac, procentów, rent i zysków. Dlaczego? Bo wszystkie zaoszczędzone Pleniądze nie powracają automatycznie w postaci utargów z dóbr konsump-
. Niektórzy maniakalni monetaryści zwykli sądzić, że owe oszczędności Ochronnie oznaczają bezrobocie i depresję. Taki pogląd jest błędny. Jeżeli

t. l


istnieją dostatecznie zyskowne możliwości inwestycyjne, przedsiębiorstwa będa raczej wypłacać częściowo płace, procenty i inne elementy kosztów związanych z nowymi dobrami inwestycyjnymi, aniżeli zużywać wszystko na zakup dób konsumpcyjnych. Wobec tego, aby kontynuować swą działalność, przedsie biorstwa muszą otrzymać z powrotem - w postaci utargów z dóbr konsurrm cyjnych - tylko część łącznego dochodu wypłaconego społeczeństwu.
Kiedy motor pompy inwestycyjnej funkcjonuje w szybkim stałym tempie oszczędności rejestrowane w punkcie Z dokładnie się równają inwestycjom' rejestrowanym w A przy wysokich wielkościach PNB. Oszczędności, jakich chce dokonywać ogół, w niczym nie zaszkodzą produktowi narodowemu dopóty, dopóki nie staną się wyższe od tego, co przedsiębiorstwa są w stanie nadal inwestować z zyskiem.
* * *
Wiele zużyto atramentu próbując wytłumaczyć, dlaczego jakiś kraj doświadcza to boomów, to depresji; ale dopiero w paru ostatnich dziesięcioleciach ekonomiści nauczyli się oddzielać mity od rzeczywistości. Koncepcje wprowadzone w niniejszym rozdziale są niezbędne do zrozumienia fluktuacji koniunktury. Narzędzia te jednak nadal są nadmiernie uproszczone. W dalszym ciągu rozbudujemy więc instrumentarium przedstawione w tym rozdziale. W następnym rozdziale rozpatrujemy efekty polityki fiskalnej. Następnie - inflację i bezrobocie; zobaczymy, jakie jest działanie polityki pieniężnej, a potem owe efekty polityki pieniężnej i polityki fiskalnej zintegrujemy z teorią wyznaczania produktu.
PODSUMOWANIE
A. Klasyczne i Keynesowskie podejście do procesu wyznaczania produktu
1. Istnieją dwa przeciwstawne poglądy dotyczące funkcjonowania współczesnej makrogospodarki - klasyczny i Keynesowski. Pogląd klasyczny zakłada doskonałą giętkość cen i płac, tak że ceny zmieniają się dostatecznie szybko, by wyssać z rynków wszelkie nadwyżki popytu i podaży. Prowadzi to do sytuacji, w której krzywa łącznej podaży jest pionowa lub prawie pionowa. W takim klasycznym świecie nigdy nie będzie niedobrowolnego bezrobocia, zaś polityka makroekonomiczna nie będzie mogła wywierać wpływu na poziom produktu.
2. W obliczu niezaprzeczalnie wysokiego i zmiennego poziomu bezrobocia, J.M. Keynes rozwinął alternatywną teorię. Jego pogląd opiera się na stwierdzeniu, że ceny - a zwłaszcza płace - w krótkim okresie są sztywne lub

lepkie". Przy takim scenariuszu krzywa globalnej podaży nie jest pionowa, przeciwnie - przy niskich poziomach produktu jest ona raczej płaska. W skraj-flej wersji Keynesowskiej "teorii depresji" krzywa AS biegnie całkiem pozio-00, co oznacza, że ceny są zupełnie sztywne. W takim przypadku jakakolwiek zmiana globalnego popytu znajdzie odbicie w zmianach raczej produktu realnego aniżeli cen. W świecie Keynesowskim gospodarka może doświadczyć wysokiego i uporczywego bezrobocia: wobec tego makroekonomiczna polityka rządu może wpływać na wielkość produktu i bezrobocia.
B. Wyznaczanie produktu: model mnożnikowy
3. Motywy skłaniające ludzi do oszczędzania są odmienne od tych, które skłaniają przedsiębiorstwa do inwestowania. Oszczędności gospodarstw domowych są przede wszystkim funkcją ich rozporządzalnych dochodów, a tym samym odpowiadają stanowi gospodarki. Pożądane inwestycje są wysoce zmienne i chwiejne, zależą bowiem od tego, jak przedsiębiorstwa oceniają przyszłe perspektywy zysku.
4. Życzenia ludzi dotyczące oszczędzania oraz chęci przedsiębiorców dopasowują się za pośrednictwem zmian wielkości produktu. Odpowiadający równowadze poziom produktu narodowego musi przypadać w punkcie przecięcia krzywych oszczędności i inwestycji SS oraz II. Albo, co jest dokładnie tym samym, produkt w równowadze odpowiada punktowi przecięcia krzywej konsumpcji i inwestycji C+/z sieczną biegnącą pod kątem 45�.
5. Jeżeli produkt znajdzie się przejściowo na poziomie wyższym od poziomu równowagi, przedsiębiorstwa stwierdzają, że nie są w stanie sprzedać wszystkiego, co wytwarzają, po cenach w pełni pokrywających koszty produkcji. Przez pewien czas zapasy mogą gromadzić się wbrew woli przedsiębiorców, a zyski będą spadać. Z biegiem czasu jednak zatrudnienie i produkcja zaczną być ograniczone i zbliżać się ku poziomowi równowagi. Jedyna odpowiadająca równowadze ścieżka produkcji, którą da się utrzymać, odpowiada temu poziomowi produkcji, przy którym gospodarstwa domowe będą dobrowolnie nadal oszczędzać dokładnie tyle, ile przedsiębiorstwa dobrowolnie zamierzają nadal inwestować.
6. A zatem o uproszczonym modelu Keynesowskim przedstawionym w tym rozdziale można powiedzieć: inwestycje poddają ton, a konsumpcja tańczy w takt tej muzyki. Inwestycje wyznaczają produkcję, oszczędności zaś biernie reagują na zmiany dochodu. Produkcja rośnie lub spada dopóty, d�póki planowane oszczędności nie dopasują się do wielkości planowanych inwestycji.
7. Inwestycje wywierają na produkcję efekt mnożnikowy. Gdy nastąpi inwestycji, nastąpi także równa jej co do wielkości pierwotna zmiana w Produkcie narodowym. W miarę jednak jak dochodobiorcy w gałęziach

f"
wytwarzających dobra kapitałowe zaczynają uzyskiwać wyższe H
wprawiają oni w ruch łańcuchową reakcję dodatkowych, wtórnych wvH y>
konsumpcyjnych i przyrostów zatrudnienia. yuatkó\v
2 / 2
Jeżeli ludzie zawsze wydają na konsumpcję około 2/3 każdeeo H kowego dolara dochodu, suma wyrazów szeregu mnożnikowego wyniesie^
= 3.
+ - =
�>"'�
'.�H-
Mnożnik działa, w górę albo w dół, zwiększając bądź przyrosty, bad' ubytki inwestycji. Najprostszy mnożnik ma wartość liczbową równą odwroto ności krańcowej skłonności do oszczędzania MPS albo (co oznacza to samo) wynosi:
l
\-MPC
Wynik ten otrzymujemy dlatego, że trzeba zawsze więcej aniżeli jednego dolara przyrostu dochodu, by otrzymać jednodolarowy przyrost oszczędno-
ści
WAŻNIEJSZE POJĘCIA l PROBLEMY
planowane C + planowane / = = PNB,
model Keynesowski w odniesieniu do stanu depresji,
inwestycje równe oszczędnościom; ich wielkość planowana a faktyczna,
efekt mnożnikowy inwestycji,
l l
mnożnik = ----- = --- = \~MPC MPS
= l+(MPC)+(MPCy+
model klasyczny a model Keyneso-wski: pionowe lub poziome krzywe AS,
giętkość i "lepkość" (sztywność) płac i cen,
funkcja C+I,
dwa sposoby patrzenia na PNB; wyznacza go albo równanie: planowane oszczędności = planowane inwestycje
albo
PROBLEMY DO DYSKUSJI
1. Czy możecie sobie przypomnieć z ostatniego rozdziału, jak to funkcje CC i SS są dla siebie zwierciadlanym odbiciem, przy czym zawsze MPC+ + MPS= l? Dlaczego "punkt zrównania" w funkcjach oszczędności i kofl'

pcji przypada zawsze przy tym samym poziomie dochodu (albo też, s^ czego "punkt zrównania" B przypada na tę samą wielkość produktu 'wno na osi poziomej w dolnej części rys. 8.4, jak i na siecznej biegnącej 23 d kątem 45� w górnej części tegoż rysunku)?
^ 2 Udowodnij, że gdyby inwestycje stale były zerowe, równowaga przypa-, jaby na "punkt zrównania". (Wskazówka: dochód i produkt muszą się hniżyć do takiego poziomu, przy którym ilości, jakie ludzie skłonni będą stale oszczędzać, będą równe zeru.)
3. Wykres oszczędności i inwestycji oraz wykres zawierający krzywą C+I raz sieczną biegnącą pod kątem 45� to dwa różne sposoby ukazywania rocesu wyznaczania produktu narodowego. Opisz każdy z nich. Dowiedź ich równoważności.
4. Przekonstruuj tabl. 8.1 przy założeniu, że inwestycje netto równają się
(a) 300 mld dol., (b) 400 mld dol. Jaka wyniknie z tego różnica w wielkości PNB? Czy różnica ta jest większa czy mniejsza od zmiany w /? Dlaczego? Kiedy / spadnie z 200 mld dol. do 100 mld dol., o ile musi się obniżyć PNB?
5. Przedstaw (a) ujęcie wyłącznie w kategoriach zdrowego rozsądku,
(b) ujęcie arytmetyczne, (c) ujęcie geometryczne mnożnika. Oblicz wartości mnożnika dla MFC = 0,9? 0,8? 0,5? Dla MPS = 0,1? 0,8?
6. Przedstaw "wybuchowy" (!) szereg wydatków wtórnych dla przypadku, gdy MPC = 2. Spróbuj podać ekonomiczne wyjaśnienie arytmetyki takich rozbieżnych nieskończonych szeregów geometrycznych.
7. Porównaj efekty podanych niżej zmian dla depresyjnego modelu Keynesa i dla modelu klasycznego. Stwierdzisz, że odpowiedzi najłatwiej udzielić, posługując się analizą krzywych AS-AD z rys. 8.2 i 8.3.
(a) Jakie będą skutki zwiększenia produktu potencjalnego dla wielkości produktu faktycznego w obu modelach przy danym przebiegu krzywych globalnego popytu?
(b) Przy danym poziomie produktu potencjalnego, jaki w każdym z tych przypadków będzie efekt niewielkiego przesunięcia krzywej AD na prawo i w górę? A jeśli przesunięcie krzywej AD będzie bardzo duże?
Dodatek do rozdziału 8 ALGEBRA MNOŻNIKA
Tym, którzy nie mają trudności z algebrą, z łatwścią przedstawimy Keynesowską analizę równowagi w depresji oraz mnożnik.
Załóżmy, że poziom cen jest stały i że funkcja konsumpcji jest linią prostą (co oznacza, że krańcowa skłonność do konsumpcji MPC jest stała).

W naszym prostym modelu Keynesowskim mamy wtedy trzy zależno' � Po pierwsze, globalny PNB (Q) jest równy sumie konsumpcji (Q Jf'' inwestycje (7), ponieważ nie istnieją ani działalność rządu, ani eksport netto8
0) Q=C+I.
Po drugie, zakładamy, że funkcja konsumpcji jest linią prostą (albo że iP
liniowa), przy czym MPC jest równa b, wyraz wolny zaś (współczyrTi!
przesunięcia) wynosi a: .,. , K
(2)
C = a + bDI = a + bQ,
Ponieważ nie istnieją oszczędności ani ze strony rządu, ani ze strony
przedsiębiorstw, produkt równa się rozporządzajnemu dochodowi. Na koniec
pożądane inwestycje są równe wielkości stałej, 7: ,,
(3) /=/.
Podstawiając (2) i (3) do (1), otrzymujemy: ,,'"
Przy rozwiązywaniu otrzymujemy nasze podstawowe równanie, ukazujące, że poziom produktu jest wyznaczany przez inwestycje:
(4)
a + I
_
= (mnożnik) x (a+I).
Ażeby znaleźć mnożnik, zwiększamy po prostu 7 o jednostkę, na przykład ze 100 do 101. Wtedy odpowiadający równowadze poziom łącznego Q wzrasta o \/(\-b). Produkt wzrasta zgodnie z wartością mnożnika.
PROBLEM DO DYSKUSJI
1. Niechaj Q oznacza PNB w mld dol. Jeżeli C = a + bQ = 666 - + -Q
J J
oraz 7=7=200, rozwiąż Q = C+7 = ( 666-?-+ V) + 200, aby otrzymać
\ J
^* = 8663/( l ~ T j = 2600' Powi?ksz 1� l i sprawdź, że Q* zwiększy się o 3. Ile wynosi mnożnik? Dlaczego?

POLITYKA FISKALNA W TEORII l W PRAKTYCE
Jedynym dobrym budżetem jest budżet zrównoważony. Adam Smith z Glasgow (1776)
Jedyną słuszną zasadą jest ta, że budżet nigdy
nie powinien być zrównoważony - poza tym
ulotnym momentem, gdy od nadwyżki budżetowej,
służącej przyhamowaniu inflacji, przechodzi
się do deficytu budżetowego, mającego na celu zwalczanie recesji.
Warren Smith z Ann Arbor (1965)
W rozdziale 8 przedstawiono najistotniejsze elementy współczesnej makroekonomicznej teorii wyznaczania produktu. Ukazano również, w jaki sposób Keynesowski model depresji można by uznać za jeden kraniec spektrum teorii, na którego drugim krańcu znajduje się klasyczny model pełnego zatrudnienia przy pełnej równowadze rynkowej.
Tutaj przechodzimy do szeregu ważnych zastosowań i bardziej szczegółowych wątków. Jakie jest oddziaływanie polityki fiskalnej rządu - wydatków publicznych lub polityki podatkowej - na produkt i zatrudnienie? Czy wydatki te pociągają za sobą, tak jak inwestycje, efekty "mnożnikowe"?
Dalej zobaczymy, że, teoretycznie rzecz biorąc, polityka fiskalna może służyć łagodzeniu przebiegu cyklu gospodarczego.
Następnie powrócimy do problemu oszczędzania. W jaki sposób zmiana postaw ludzi w tej sprawie - przesunięcie w górę funkcji oszczędzania lub przesunięcie w dół funkcji konsumpcji - wpływa na poziom produktu narodowego? Jakie paradoksy czają się za tym problemem?
Podejście Keynesowskie sugeruje kluczową rolę polityki fiskalnej i dlatego w części B niniejszego rozdziału dokonamy także przeglądu wielu występujących w praktyce cech polityki fiskalnej we współczesnej gospodarce. Zobaczymy, że w Stanach Zjednoczonych możliwości polityki fiskalnej są w rzeczywistości wysoce ograniczone, a to ze względu na opóźnienia czasowe oraz na instytucje polityczne w tym kraju. Oprócz tego, ilościowe szacunki mnożnika każą nam sądzić, że zarówno jego wielkość, jak i dokładne rozłożenie w czasie efektów są niepewne.
Skupimy się na polityce fiskalnej, trzeba jednak pamiętać, że pomijamy tu drugiego uczestnika procesu sterowania gospodarką, mianowicie pieniądz. Podkreślamy z naciskiem, że dzieje się tak nie dlatego, że jest on mniej

ważny. Pod niektórymi względami pieniądz jest w gruncie rzeczy główny^, aktorem na makroekonomicznej scenie. Rozdziały o pieniądzu przyjdą d0. piero później po prostu dlatego, że problem ten jest bardziej złożony, c więcej, wyjaśnienie funkcjonowania polityki fiskalnej jest użytecznym wste pem do wytłumaczenia, w jaki sposób pieniądz wpływa na działalnoś' gospodarczą.
Rysunek 9.1 pokazuje, dokąd zmierzamy w tym rozdziale. Jego przedmiot i zastosowane w nim podejście są bardzo zbliżone do tego, o czym by}a mowa w rozdziale ostatnim (jak to można spostrzec, porównując rys. 9 j z rys. 8.1).

A. POLITYKA FISKALNA W MODELU MNOŻNIKOWYM
W ostatnim rozdziale pokazano, w jaki sposób fluktuacje łącznego popytu mogą prowadzić do zmian produktu narodowego. Przy takim lub innym kształcie zależności między poziomem faktycznego i potencjalnego pjs[B w danej gospodarce, może wystąpić okres ostrego bezrobocia (jak to było w latach trzydziestych, a potem, znowu, od 1980 do 1983 r.) albo nadmiernego zatrudnienia w połączeniu z szybką inflacją (jak w czasie drugiej wojny światowej oraz w okresie wojny wietnamskiej).



Luka między PNB faktycznym o potencjalnym


2000L
Przegląd treści rozdziału


CM C-~ O)
8
1500h


CO Z
CL


1000r-


500
Rys. 9.1. Widzimy tu, jak polityka fiskalna oddziałuje na produkt za pośrednictwem globalnego popytu
Nadal rozwijamy Keynesowski model mnożnikowy pokazujący, jak wzrost rządowych wydatków na dobra i usługi zwiększa globalny popyt AD oraz produkt realny - zawsze przy założeniu, że w gospodarce istnieją nie zatrudnione zasoby. Poza tym pokazuje on, że i zmiany podatków mają swój mnożnik, jakkolwiek mniejszy, l, na koniec, uwzględniamy niektóre, realistyczne, cechy polityki fiskalnej.


1965
1985
1980
1975
1960
1955
1970
Rys. 9.2. Gospodarka waha się między okresami produkcji poniżej i powyżej swoich możliwości
Wykres pokazuje poziomy faktycznego i potencjalnego PNB od 1955 r. Okresy zacieniowane to okresy, w których występowało bezrobocie. W okresach tych inflacja często malała. Okresy nie zacieniowane to okresy nadmiernego zatrudnienia; inflacja miała tendencję rosnącą. Jednym z ważnych celów polityki rządu jest zredukowanie luki między produktem faktycznym a potencjalnym, lecz jest to zadanie, które nie ma końca. Źródło: rys. 5.2.

Aby uwypuklić ten kluczowy punkt makroekonomii, na rys. 9.2 ukazuje my poziom faktycznego i potencjalnego PNB w ostatnich trzydziestu latach1 Zacienione partie rysunku odpowiadają okresom, w których produkt kształ tował się poniżej swego potencjalnego poziomu a tendencja inflacyjna wygasa ła. Partie nie zacienione to okresy, gdy produkt był wyższy od potencjalneg PNB, a inflacja miała tendencję rosnącą.
Rysunek 9.2 to smętne przypomnienie odwiecznych dylematów każdego kto się stara kształtować politykę makroekonomiczną. Gospodarka nigdy nie pozostaje w bezruchu. Jak małe dziecko, ustawicznie popada w jakieś tarapaty W początkach lat osiemdziesiątych Stany Zjednoczone bliskie były histerii w związku z obawami przed inflacją i spekulacją: prowadziło to do rygorystycznego kontrolowania kredytu i najbardziej w ciągu najnowszych dziejów restrykcyjnej polityki pieniężnej. Po tym okresie szybko przyszło gwałtowne osłabienie aktywności gospodarczej - aż tak gwałtowne, że w 1982 r. za najcięższe schorzenie gospodarki narodowej uchodziło bezrobocie. Wyraźna poprawa w latach 1983 i 1984 obniżyła bezrobocie tak szybko, że niektórzy znów zaczęli się martwić, iż gospodarka rychło może wejść w stan "przegrzania".
POLITYKA FISKALNA A WYZNACZANIE PRODUKTU j
Kiedy gospodarka znajduje się znacznie powyżej lub poniżej swego potencjalnego PNB, pożądana może się stać makroekonomiczna "polityka stabilizacji". Może ona przybrać postać albo omawianej tutaj polityki fiskalnej, albo polityki pieniężnej (rozważanej w rozdziałach 14-16) albo i obu naraz.
Głównymi narzędziami polityki fiskalnej wprowadzonymi w rozdziale 5 są wydatki rządowe na dobra i usługi (G) oraz podatki lub transfery (T). W Keynesowskim modelu mnożnikowym G i T można zmieniać, by w ten sposób wywierać wpływ na poziom wydatków. Dopóki istnieją nie zatrudnione zasoby, dopóty zmiany globalnych wydatków będą prowadzić do zmian w produkcie narodowym.
Musimy tu teraz jeszcze wymienić warunki, w których opisana analiza okaże się najwłaściwsza: jest to Keynesowski model depresji, w którym ceny są stałe, a krzywa globalnej podaży jest płaska. Utrzymujemy więc podejście przedstawione na rys. 8.3, w rozdziale 8. A jeśli ktoś nie pamięta dokładnie przedstawionego tam rozumowania, warto raz jeszcze wrócić do analizy rysunku.
Chociaż jednak wynikające stąd wnioski najłatwiej dostrzec w przypadku zupełnie poziomej krzywej AS, dotyczą one również krzywej AS nie całkiem pionowej. W przypadku rosnącej krzywej AS przesunięcie krzywej AD w pra~
1 Następny rozdział zawiera bardziej szczegółowe omówienie historii potencjalnego i wyznaczających go czynników.

doprowadzi do pewnego wzrostu realnego produktu i - również - do
ewnego wzrostu cen czy też stopy inflacji. W rozdziale 12 i 13 zobaczymy, jak
to dokładnie przebiega. Przypominamy tutaj to oddziaływanie na ceny, gdyż
olitykę makroekonomiczną stosuje się nie tylko w celu podwyższania produ-
Lu wtedy, gdy jest on niższy od potencjalnego, ale także w celu zmniejszania
�nflacji wtedy, gdy produkt jest wyższy od potencjalnego. Te dwa zadania
olityki będą powracać w następnych rozdziałach.
Rola rządu. Teraz, po raz pierwszy, wprowadzamy do naszego opisu explicite politykę fiskalną rządu, aby się dowiedzieć, jaki to będzie mieć wpływ na proces wyznaczania produktu. Jak można by oczekiwać, teraz funkcja wydatków C+I+G będzie służyć ukazaniu równowagi ustalającej się z chwila, gdy na scenę makrogospodarczą wkracza rząd, wraz z wydatkami publicznymi oraz podatkami.
Uprościmy sobie zadanie, jeżeli na początku będziemy analizować efekty wydatków rządowych przy założeniu, że podatki są stałe. Nawet przy stałej wysokości pieniężnych sum podatków nie możemy już dłużej nie uwzględniać różnicy między dochodem rozporządzalnym a produktem narodowym brutto. Jeżeli nadal będziemy eliminować oszczędności własne przedsiębiorstw oraz handel zagraniczny, to z rozdziału 6 wiemy, że PNB równa się rozporządzal-nemu dochodowi plus podatki. Jeżeli jednak wpływy z podatków są stałe, to produkt narodowy brutto (PNB) i dochód rozporządzalny DI zawsze będą się różnić o tę samą sumę; co więcej, po uwzględnieniu podatków nadal możemy funkcję konsumpcji CC odnosić raczej do PNB niż do DI.
Przykład wyjaśni, w jaki sposób możemy przedstawić funkcję konsumpcji przy założeniu istnienia podatków. Na rys. 9.3 naszą pierwotną funkcję konsumpcji bez podatków narysowaliśmy jako linię CC. W takim przypadku PNB = DL Tutaj konsumpcja wynosi 3000 przy DI równym 3000; przy PNB równym 3600 konsumpcja wynosi 3400.
Teraz wprowadzimy podatek w wysokości 300. Przy DI równym 3600 PNB musi być równy 3600 + 300 = 3900. Konsumpcja wynosi zatem 3400 przy DI równym 3600 albo przy PNB równym 3900. Wobec tego możemy zapisać konsumpcję jako funkcję PNB, przesuwając funkcję konsumpcji na prawo, do linii C'C'; wielkość przesunięcia na prawo równa się dokładnie sumie podatków wynoszącej 300.
Przejdźmy do składników wydatków; czytając rozdział 6 dowiedzieliśmy S1?, że produkt narodowy brutto składa się z trzech raczej niż dwóch części, a mianowicie:
PNB = wydatki konsumpcyjne
+ wydatki inwestycyjne prywatne (zagraniczne i krajowe)
+ wydatki rządowe na dobra i usługi ��
= C+I+G. .

Wpływ podatków no funkcję konsumpcji
ąz z utrzymywaniem biblioteki publicznej (G) ma taki sam wpływ na miejsca pracy, jak wydatek na prywatną konsumpcję w postaci zakupów biletów do kina lub książek (C).
Dochodzimy więc na koniec do "trójwarstwowej" funkcji C+I+G,
rzedstawiającej sumę całkowitych wydatków występujących przy każdym
ziomie p^g Teraz musimy przejść do punktu przecięcia tej krzywej
2 wychodzącą z początku układu linią biegnącą pod kątem 45�, aby odczytać
nóziom produktu narodowego odpowiadający stanowi równowagi. Przy tym
poziomie PNB w równowadze, oznaczonym na rys. 9.4 przez punkt E,
całkowite planowane wydatki są dokładnie równe całkowitej planowanej
produkcji. Punkt E wyznacza zatem poziom produktu w równowadze.
Wptyw wydatków rzgdowych na proces
produktu
wyznaczania dol.

~ 4000h


PNB
4000
Produkt narodowy brutto (wmld dol.)
Rys. 9.3. Podatki obniżają rozporządzalny dochód i przesuwają funkcję CC na prawo i w dół
Każdy dolar podatku przesuwa krzywą CC w dół i na prawo. Czemu? Bo CC przesuwa się na prawo o wielkość podatku. Przesunięcie CC w prawo oznacza przesunięcie CC w dół. Ale przesunięcie w dół jest mniejsze niż przesunięcie w prawo. Czemu? Bo przesunięcie w dół równa się iloczynowi przesunięcia w prawo razy krańcowa skłonność do konsumpcji MPC. A zatem,
2 2
jeśli MPC = -, to przesunięcie w dół wynosi - razy 300 dol., to jest 200 dol.
3 3
Sprawdź, że WV=~ UV. 3
Wpływ G możemy pokazać na rys. 9.4, rysunku, który - z jednym wyjątkiem - jest taki sam jak ten, którym się posłużyliśmy w ostatnim rozdziale, aby wyjaśnić proces wyznaczania produktu. Do funkcji konsumpcji i stałej wielkości inwestycji dodaliśmy jedną nową zmienną (G, wydatki rządu na dobra i usługi). To znaczy, że pionowy odstęp między linią C+I a lin'4 C+I+G odpowiada wielkości wydatków rządu na dobra i udługi (na policj?> czołgi, drogi itd.).
Dlaczego po prostu dodajemy do wszystkiego G? Dlatego, że wydatki na budynki rządowe (G) mają takie samo oddziaływanie makroekonomiczne, jak i wydatki na budownictwo prywatne (/), a wydatek na konsumpcję zbiorojtf.4

3500 h
3 000 h
PNB
" 3 000 3 500
Produkt narodowy Drutto (w mld dol )
Rys. 9.4. Wydatki rządowe przyczyniają się, tak samo jak inwestycje, do wyznaczania poziomu PNB w równowadze
Do wydatków na konsumpcję i wydatków na inwestycje dodajemy teraz wydatki rządu na dobra i usługi. Daje to nam funkcję C + I+G. Poziom PNB w równowadze znajduje się w punkcie E, w którym funkcja ta przecina sieczną biegnącą pod kątem 45�.
Podatki a przesunięcia krzywej CC
Przejdźmy teraz do depresyjnego wpływu, jaki wywierają podatki na PNB w równowadze. Nawet jeśli nie ma wykresu, intuicja mówi nam, co się musi stać, kiedy rząd (a) podwyższy podatki (b), równocześnie pozostawiając bez zmiany swoje wydatki.

Zwiększenie podatków oznacza, że nasze rozporządzalne dochody dyspozycji są niższe, a obniżka rozporządzalnych dochodów oznacza -� będziemy musieli zmniejszyć wydatki na konsumpcję. Jest jasne, że j �'* inwestycje i wydatki rządowe pozostają na tym samym poziomie, obni^t' wydatków konsumpcyjnych doprowadzi do spadku produktu narodów ^ brutto i zatrudnienia. A zatem w modelu Keynesowskim, jeśli produkt niższy od potencjalnego, podwyżka podatków bez zwiększenia wydatkó rządowych zepchnie produkt jeszcze bardziej poniżej jego potencjalnego n ziomu.
Rysunek 9.3 potwierdza to rozumowanie. Na rysunku tym górna krzy\ya CC określa poziom funkcji konsumpcji, jeśli w ogóle nie ma podatków Oczywiście, krzywa CC jest nierealistyczna, ponieważ konsumenci musza płacić podatki od swoich dochodów. A zatem w przypadku uproszczonym zakładamy, że konsumenci przy każdym poziomie dochodu płacą podatki w wysokości 300 mld dol. (tak zwane podatki zryczałtowane). Wobec tego Dl jest dokładnie o 300 mld dol. mniejsze aniżeli PNB przy każdym poziomie produkcji. Jak to widać na rys. 9.3, taki poziom opodatkowania można wyrazić, przesuwając funkcję konsumpcji na prawo o 300 mld dol. Albo też
2 jeżeli MPC (krańcowa skłonność do konsumpcji) wynosi -, oznacza to
przesunięcie krzywej CC w dół, do nowej krzywej C 'C' biegnącej o 200 mld dol. niżej.
Łatwo więc dostrzec, że w modelu mnożnikowym podatki obniżają produkt. Rzut oka wstecz, na rys. 9.4, pozwoli nam zrozumieć, dlaczego tak jest. Kiedy podatki rosną, /+ G pozostaje bez zmiany, jednak wzrost podatków obniży rozporządzalny dochód, przesuwając tym samym w dół krzywą konsumpcji CC. Wobec tego krzywa C+I+G przesuwa się w dół. Na rysunku 9.4 możemy teraz wykreślić nową, przebiegającą niżej, krzywą C+I+G. Sprawdźmy, że punkt jej przecięcia z prostą przebiegającą pod kątem 45� musi odpowiadać niższemu poziomowi PNB w równowadze.
Przykład liczbowy
Sformułowane dotychczas wnioski możemy zilustrować tablicą 9.1. Jest ona bardzo podobna do tabl. 8.1 w poprzednim rozdziale, ukazującej proces wyznaczania produktu. W pierwszej kolumnie mamy wyjściowy poziom PNB, druga zaś ukazuje stały poziom podatków, 300 mld dol. Wobec tego rozporządzalny dochód w kolumnie trzeciej równa się PNB minus podatki. Konsumpcję, traktowaną jako funkcja DI, ukazuje kolumna czwarta. Kolumna piąta przedstawia stały poziom inwestycji, kolumna szósta zaś - poziom wydatków rządowych. (Pamiętajmy jednak, że G oznacza wydatki rządu na dobra i usługi i że z wielkości tej wykluczone są transfery, takie jak

dla bezrobotnych lub wypłaty z tytułu ubezpieczenia społecznego. ?a nsfery te najdogodniej traktować jako ujemne podatki, tak że T w kolum-� drugiej wyraża w gruncie rzeczy podatki minus transfery.) 111 Ażeby znaleźć globalny popyt w kolumnie siódmej, dodajemy do siebie /+G z kolumn od czwartej do szóstej.
Na koniec powinniśmy porównać łączne wydatki z kolumny siódmej wyjściowym poziomem PNB w kolumnie pierwszej. Jeżeli wydatki są Z � ksze od PNB, produkt rośnie; jeśli wydatki są niższe od PNB, produkt Ta tendencja ukazana w ostatniej kolumnie każe nam sądzić, że będzie zmierzać do poziomu równowagi 3600 mld dol.
PROCES WYZNACZANIA PRODUKTU PRZY ISTNIENIU DZIAŁALNOŚCI GOSPODARCZEJ RZĄDU
(w mld dol.)
Począt-



Rozpo-

Plano-

Plano-

Wydatki

Globalne

Wynikowa

kowy poziom

Podatki (T)

rządzalny dochód

wana konsum-

wane Inwesty-

rządowe (G)

wydatki (C+I+G)

tendencja w gospodarce

PNB



(Dl)

pcja (C)

cje (/)







(D

(2)

(3)

(4)

(5)

(6)

(7)

(8)

4200

300

3900

3600

200

200

4000 l

Spadek

3900

300

3600

3400

200

200

3800 *

Spadek

3600

300

3300

3200

200

200

3600

Równowaga

3300

300

3000

3000

200

200

3400

Ekspansja

3000

300

2700

2800

200

200

3200 T

Ekspansja

Tabl. 9.1. Wydatki rządu na dobra i usługi mają swój mnożnik, podobnie jak inwestycje
Tablica pokazuje, w jaki sposób wyznaczany jest produkt przy uwzględnieniu wydatków rządu na dobra i usługi. W niniejszym przykładzie podatki stanowią pewną "sumę zryczałtowaną", czyli nie zależą od poziomu dochodu. Wobec tego rozporządzalny dochód jest równy PNB minus 300 mld dol. Łączne wydatki wynoszą /+G+ (konsumpcja wyznaczona przez funkcję konsumpcji).
Przy wielkościach produktu niższych od 3600 mld dol. wydatki są większe od produktu, wobecczego produkt rośnie. Poziomy produktu wyższe od 3600 mld dol. są nie do utrzymania i prowadzą do kurczenia się gospodarki. Jedynie przy poziomie produktu wynoszącym 3600 mld dol. produkt odpowiada warunkom równowagi, to znaczy - planowane wydatki równają się produktowi.
MNOŻNIKI W POLITYCE FISKALNEJ
Podobieństwo między wykresem C+I a wykresem C+I+G sugeruje, że wydatki rządowe wywierają na produkt wpływ podobny do wywieranego P^ez inwestycje. I tak właśnie jest.
Mnożnik wydatków rządowych jest to przyrost PNB wynikający ze zwiększenia rządowych wydatków na dobra i usługi o jeden dolar. Rysunek 9.5 Pokazuje, że mnożnik wydatków rządowych jest równy mnożnikowi inwestycji Prywatnych, który wprowadziliśmy w ostatnim rozdziale. Są one równe sobie, Ponieważ każdy z nich uruchamia całą serię wydatków wtórnych, dokonywa-

nych przez budowniczych dróg, bibliotekarzy i wszystkich innych lU(j2-otrzymujących płace lub wpływy z utargów. Ponieważ oba te mnożniki ' sobie równe, w dalszym ciągu będziemy je nazywać mnożnikami wydatków
Aby ukazać wpływ dodatkowych, wynoszących 100 mld dol., wydatkó rządowych G, krzywa C+I+G na rys. 9.5 została przesunięta ku g0r
Mnożnik wydatków rządowych
o �D
o
�D
>� 1
-PNB
AA 3 600 3900
Produkt narodowy brutto (w mld dol.) Rys. 9.5. Wpływ zwiększenia G na produkt
Przypuśćmy, że rząd zwiększa wydatki obronne o 100 mld dol. Przesuwa to krzywą C+I+G w górę o 100 mld dol., dając nam krzywą C+1+ G'. Nowy poziom PNB w równowadze znajdujemy zatem na przecięciu z sieczną biegnącą pod kątem 45�
2 w punkcie L', nie zaś E Ponieważ MPC jest równe -, zaś MPS
O
równe -, nowy poziom produktu jest o 300 mld dol. wyższy. 3
Oznacza to, że mnożnik wydatków wynosi 3. (Jaki byłby mnożnik
3 9 wydatków rządowych, gdyby MPC wynosiła - ? -?)
4 10
o 100 mld dol. Ostateczny przyrost PNB jest równy iloczynowi 100 mld dol. wydatków pierwotnych razy mnożnik wydatków. W tym przypadku, ponie-
2 � ,
waż krańcowa skłonność do konsumpcji MPC wynosi -, mnożnik wynosi 3,
tak że odpowiadający równowadze PNB wzrasta o 300 mld dol.
Zauważmy, iż wozem tym można jechać w dwóch kierunkach. Gdyby wydatki rządowe miały spaść, przy nie zmienionym poziomie podatków iin'

h czynników, PNB musiałby się obniżyć o sumę równą zmianie G razy
Możemy podsumować. .
Wydatki rządowe na dobra i usługi (G) są kluczowym narzędziem
ierania wpływu na poziom produkcji i zatrudnienia. W modelu Keyneso-
L jeżeli G wzrośnie, wynikający stąd poziom produktu wzrośnie o ilo-izmiany i mnożnika wydatków. A zatem G ma możliwość stabihzujące-
u destabilizującego) oddziaływania na ruchy PNB w ciągu całego cyklu Lniunkturalnego.
Wpływ G na produkt możemy również zobaczyć na liczbowym przy-dzie z tabl. 9.1. Możemy wpisać do niej inny poziom G - 300 mld dol.
znaleźć poziom PNB w równowadze. Powinniśmy otrzymać tę samą odpowiedź co na rys. 9.5.
Wpływ podatków. Z analizy tej wynika także, iż podatki powinny wywierać wpływ na poziom PNB w równowadze. Rzeczywiście, wywierają, ale trzeba tu być ostrożnym: oddziaływanie mnożników podatkowych w dół jest słabsze od oddziaływania mnożników wydatkowych w górę.
Aby zrozumieć, dlaczego tak jest, rozpatrzmy hipotetyczny przypadek: przypuśćmy, że gospodarka funkcjonuje przy swoim potencjalnym poziomie PNB a państwo przygotowuje się do ewentualnego konfliktu w przyszłości, podwyższając wydatki na obronę o 200 mld dol. (W rzeczywistości przykład ten wcale nie jest taki fantastyczny. Nagłe skoki wielkości wydatków obronnych miały miejsce w latach 1941, 1951, 1966, 1984.) O ile trzeba by podwyższyć podatki, żeby zrównoważyć ekonomiczne oddziaływanie takiego przyrostu G na wielkość produktu?
Mnożniki nierówne sobie. Czeka nas spora niespodzianka: aby zrównoważyć oddziaływanie na produkt przesunięcia G w górę o 200 mld dol., trzeba by zwiększyć obciążenia podatkowe o więcej niż 200 mld dol. Rzeczywiście, możemy wrócić do rys. 9.3, aby się zorientować, o ile wyższe T jest nam potrzebne i dlaczego. W naszym przykładzie, dla zrównoważenia 200 mld dol. nowych wydatków G potrzebne są nowe podatki w wysokości 300 mld dol. Na rysunku 9.3 widać, że wzrost podatku o 300 mld dol. przesuwa
2 krzywą CC na prawo o 300 mld dol.; jeśli MPC = -, przesuwa to krzywą CC
0 MPC x 300 mld dol. = 200 mld dol. Wobec tego, jeżeli l miliard dol. P^yrostu wydatków na obronę przesuwa krzywą C+I+G w górę o l mld do1-, to l miliard dol. przyrostu podatków przesunie krzywą C+I+G w dół
2 2
tylko o - mld dol. (jeżeli MPC wynosi -).
18 __ C1
tkonomia t. l

dostarczyła draimatycznego przykładu tej W początkach lat osiemdziesiątych uchwalo-istannej wa'^ające 0Ok0ło jedn^ czwartą podatki od do-
gdy pozostałe wydatki^61180^0 przyrost ^datków na obronę
przyrostu Gl ę nie (tm)"eniają, konieczny jest przyrost T *
Przyczyną, dla kto � mnożnik podatkowy iest "J.Wpływ T Jest innY niż wpływ G je
Pieniężne zmiany "odT-Y �d mnożnika wydatków. O ile ' * ko bezrobociu czy inrlaciT u�W Są PraWie tak Samo pot?żn3 nik podatkowy jest niżs^i' A piem?zne ^any wydatków rz mnożnik podatkowy = ^�dJnnożnika wydatków tyle razy,
jeżyna, dla któ^ X mn�Żnik w^datków- " """* "*
wydatków, jest prosta ^f^(tm)0(tm)^ podatkowy Jest niższy od mn .
^".trSSf^^-ssS sasrśS^SS.-^18
cia polityka fiskalnaabyłf 71?^' W t�Statnich dwudziestu pięciu latach stulę-recesji lub inflacji. Obniil ^ f OWnyCh narzędzi państwa w ^^aniu i Johnsona w 1964 r r, u .P�datkow wprowadzona przez Kennedy'ego produkcji, a następnie" r"ov T* gospodark? do JeJ Potencjalnego poziomu podwyżka podatków ktć"r? ? f tP�Zlomu- PóźnieJ' w 1968 r., nastąpiła tków na wojnę wietnarn .i S� Y ło skomPens�wanie zwiększonych wyda-obniżył podatki w 1975 ; . ' Prezydent Ford' walczac z S^oką recesją, poprawy i wprowadził dal *""' prezydent Carter był niezadowolony z tempa Jednakże w roku 1979 ffe stymu]ujące środki fiskalne w latach 1977-1978. i administracja Cartera (tm) f Wnym Przedmiotem niepokoju stała się inflacja przeciwstawiła się dalszym obniżkom podatków.
G rośnie o jedną jednostkę łąc
wydatkowania: ' Zn
2 Różne rodzaje mnożników ~ --- H -------- -------------- ---
wydatków". Niechaj krańcowa kł �a zobaczyć> stosując podany na s. 252 mechanizm "rund
śnie o jedną jednostk ł nność do konsumpcji MPC wyniesie r. W takim razie, jeżeli
Jeżeli podatki zostały obni>"" -^ l~r , -v
szonego rozporządzalnego dochr,H � J S� d�lara' konsumenci oszczędzają (l -r) Wf"-
lczne wda ' Wyda& r doL w pierwszej rundzie. W kolejnych rundacu
oc
lączne wydatki wynoszą zatem:
przyrost wydatków stanowi sumę kolejnych, wtórnych rund
r ... = - -.
A zatem mnożnik podatkó" - l~r
r równa się krańcowej skłonność ^ r�Wna Slę iloczynowi mnożnika wydatków przez r, t'1 a� konsumpcji MPC.


* �
j^ji. Te bodźce fiskalne przyczyniły się do wyga-f t daniem wielu ekonor^nistów owe obniżki podat-^iareceSJ1isacie:m, które napędziło bardzo szybką poprawę ków rzeCZyW'w ]1984. W związku j "sdnak z patową sytuacją ."Mczą wanja wydatków iaa cele zbrojeniowe i cywil-rTrkaSana szereż lat PozostŁJ-ła z ogromnym deficytem
PARADOKS OS
Od młodości-s, że oszczędność jest cenną cnotą. Almanach , Ryszard Franklina powiada nam, że "grosik zaoszczę-to grosik z/ nowszych czasach obniżki podatków dokony-ne przez prężna przedstawiano j ako narzędzie pobudzania
oszczędności. .,..,,., ..
Powróćmy dwiata Keynesowskiego, bez jakiejkolwiek poli
tyki fiskalnej - tf ma T. Powiedzmy, że rząd konstruuje jakiś
program oszczę"vyższający oszczędności przy każdym poziomie
dochodu. Wówczkazuje rys. 9.6, krzyxva SS przesuwa się w górę
(czyli, jak na ngsie wydatków z rys. 9.4, funkcja konsumpcji
przesuwa si? w d>
Czy nowa kiie przetnie nie zmier-iionej krzywej II w nowym punkcie równowjnie stanie się to przy nowym, niższym poziomie PNB?
Odpowiedź unia brzmi: tak i jeszcze raz tak. Na rysunku 9.6 widać, że przesur oszczędności w górę rodzi, w naszym Keyneso-wskim modelu zestycjami, tendencję do obniżania odpowiadają-*go równowadzNB.
Zdrowy rozaam, dlaczego. Jeżeli ludzie konsumują mniejszą ^?ść swoich doc przedsiębiorstwa nie chcą kupować więcej dóbr "iwestycyjnych, i rychło trzeba będzie zmniejszyć produkcję. Jak
e? Zmniejszióty, dopóki nie zostanie zniszczona dostatecznie
i część prodirego, tak że ludzie p>oczują się dość biedni, aby prób więcej aniżeli przedsiębiorstwa inwestują.
Być może taaje się oczywista. Ale rysunek 9.6 mówi nam coś rdziq zaskakiazuje on mianowicie, że przesunięcie funkcji
3 W punkcie 9 dyskusji uwzględniono podatki, jak i wydatki, aby przeanali-
/ać ..mnożnik zróudżetu".

I j
A zatem, aby skompensować przyrost wydatków na obronę w sytuaci' gdy pozostałe wydatki się nie zmieniają, konieczny jest przyrost T większy Od przyrostu G!
Przyczyną, dla której wpływ T jest inny niż wpływ G, jest fakt, ż mnożnik podatkowy jest niższy od mnożnika wydatków. O ile mniejszy? '
Pieniężne zmiany podatków są prawie tak samo potężną bronią przeciw, ko bezrobociu czy inflacji, jak pieniężne zmiany wydatków rządowych. Mno' nik podatkowy jest niższy od mnożnika wydatków tyle razy, ile wynosi MPc-mnożnik podatkowy = MPC x mnożnik wydatków.
Przyczyna, dla której mnożnik podatkowy jest niższy od mnożnika wydatków, jest prosta. Kiedy rząd wydaje jeden dolar na G, ten jeden dolar zostaje wydany bezpośrednio na PNB. Jeżeli jednak rząd obniża podatki o jednego dolara, tylko część tego dolara zostaje wydana na C, pewien ułamek natomiast tej jednodolarowej obniżki podatków zostaje zaoszczędzony. Ta odmienność reakcji na jednodolarową zmianę G i T wystarcza, by obniżyć mnożnik podatkowy tak, by jego poziom był niższy od poziomu mnożnika wydatków2.
Polityka fiskalna w praktyce. W ostatnich dwudziestu pięciu latach stulecia polityka fiskalna była jednym z głównych narzędzi państwa w zwalczaniu recesji lub inflacji. Obniżka podatków wprowadzona przez Kennedy'ego i Johnsona w 1964 r. pchnęła gospodarkę do jej potencjalnego poziomu produkcji, a następnie powyżej tego poziomu. Później, w 1968 r., nastąpiła podwyżka podatków, której celem było skompensowanie zwiększonych wydatków na wojnę wietnamską. Prezydent Ford, walcząc z głęboką recesją, obniżył podatki w 1975 r.; prezydent Carter był niezadowolony z tempa poprawy i wprowadził dalsze stymulujące środki fiskalne w latach 1977-1978. Jednakże w roku 1979 głównym przedmiotem niepokoju stała się inflacja i administracja Cartera przeciwstawiła się dalszym obniżkom podatków.
2 Różne rodzaje mnożników można zobaczyć, stosując podany na s. 252 mechanizm "rund wydatków". Niechaj krańcowa skłonność do konsumpcji MPC wyniesie r. W takim razie, jeżeli G rośnie o jedną jednostkę, łączny przyrost wydatków stanowi sumę kolejnych, wtórnych rund wydatkowania:
l
-r
Jeżeli podatki zostały obniżone o jednego dolara, konsumenci oszczędzają (l- f) zwieK-szonego rozporządzalnego dochodu i wydają r dol. w pierwszej rundzie. W kolejnych rundacn łączne wydatki wynoszą zatem:
l-r
A zatem mnożnik podatków równa się iloczynowi mnożnika wydatków przez r, g" r równa się krańcowej skłonności do konsumpcji MPC.

"Ekonomia Reaganowska" dostarczyła dramatycznego przykładu tej bezustannej walki przeciwieństw. W początkach lat osiemdziesiątych uchwalo-obniżki podatków zmniejszające o około jedną czwartą podatki od do-hodów osobistych i korporacji. Te bodźce fiskalne przyczyniły się do wyga-zenia recesji lat 1981-1982. Zdaniem wielu ekonomistów owe obniżki podatków rzeczywiście były paliwem, które napędziło bardzo szybką poprawę gospodarczą w latach 1983-1984. W związku jednak z patową sytuacją Kongresie w sprawie kontynuowania wydatków na cele zbrojeniowe i cywilne gospodarka amerykańska na szereg lat pozostała z ogromnym deficytem budżetzowym3.
PARADOKS OSZCZĘDNOŚCI
Od młodości uczy się nas, że oszczędność jest cenną cnotą. Almanach biednego Ryszarda Benjamina Franklina powiada nam, że "grosik zaoszczędzony to grosik zarobiony". W nowszych czasach obniżki podatków dokonywane przez prezydenta Reagana przedstawiano jako narzędzie pobudzania oszczędności.
Powróćmy do prostego świata Keynesowskiego, bez jakiejkolwiek polityki fiskalnej - nie ma G, nie ma T. Powiedzmy, że rząd konstruuje jakiś "program oszczędności", podwyższający oszczędności przy każdym poziomie dochodu. Wówczas, jak to pokazuje rys. 9.6, krzywa SS przesuwa się w górę (czyli, jak na naszym wykresie wydatków z rys. 9.4, funkcja konsumpcji przesuwa się w dół).
Czy nowa krzywa S'S' nie przetnie nie zmienionej krzywej // w nowym punkcie równowagi L"? I czy nie stanie się to przy nowym, niższym poziomie PNB?
Odpowiedź na oba te pytania brzmi: tak i jeszcze raz tak. Na rysunku 9.6 widać, że przesunięcie krzywej oszczędności w górę rodzi, w naszym Keyneso-wskim modelu ze stałymi inwestycjami, tendencję do obniżania odpowiadającego równowadze poziomu PNB.
Zdrowy rozsądek mówi nam, dlaczego. Jeżeli ludzie konsumują mniejszą część swoich dochodów, jeżeli przedsiębiorstwa nie chcą kupować więcej dóbr mwestycyjnych, zbyt spadnie i rychło trzeba będzie zmniejszyć produkcję. Jak dalece? Zmniejsza się ona dopóty, dopóki nie zostanie zniszczona dostatecznie duża część produktu narodowego, tak że ludzie poczują się dość biedni, aby zaniechać prób oszczędzania więcej aniżeli przedsiębiorstwa inwestują.
Być może ta sprawa wydaje się oczywista. Ale rysunek 9.6 mówi nam coś ardziej zaskakującego. Pokazuje on mianowicie, że przesunięcie funkcji
W punkcie 9 problemów do dyskusji uwzględniono podatki, jak i wydatki, aby przeanali-Wać "mnożnik zrównoważonego budżetu".

-& 400 tn
c 30�
.'I 200
5 100 l o
ca-
y -100
W joki sposób sktonność do oszczędzania wpływa na produkt
100!
PNB
S'
S *3 000
4000
3 500
^300 /L;
S
///
r\ Produkt narodowy brutto (w mld dol.)
Rys. 9.6. Wykres oszczędności i inwestycji pokazuje, w jaki sposób "cnota oszczędności" może wpływać na zmniejszenie dochodu.
W gospodarce, w której istnieje niepełne zatrudnienie, chęć do konsumowania coraz mniejszej części rosnącego dochodu będzie powodować przesunięcie krzywej oszczędzania ku górze. Jeżeli krzywa // się nie zmienia, poziom równowagi spada do punktu przecięcia E'. Czemu? Bo dochód musi spadać - i to spadać zgodnie z zasadą mnożnikową - aż do chwili, gdy ludzie poczują się dość ubodzy, ażeby znowu chcieć zaoszczędzić sumy równe planowanym inwestycjom oznaczonym na poziomie //.
oszczędzania o jednego dolara w górę potrafi uśmiercić 3 dol. dochodu! I odwrotnie, przesunięcie krzywej oszczędności o jednego dolara w dół, co oznacza przesunięcie krzywej konsumpcji o jednego dolara w górę, doprowadzi do analogicznego mnożnikowego wzrostu dochodu o 3 dolary. (Pozioma strzałka na rys. 9.6 jest trzy razy dłuższa od strzałki pionowej.)
Krótko mówiąc, podobnie jak wydatki na inwestycje są "wydatkami wysokoenergetycznymi", mnożnikowo oddziałującymi na dochód, tak i wydatki na konsumpcję odpowiadające autentycznym przesunięciom funkcji konsumpcji i oszczędzania okażą się "wydatkami wysokoenergetycznymi".
Ten zaskakujący wynik prowadzi nas do paradoksu oszczędności.
W modelu mnożnikowym z nie zmieniającymi się inwestycjami przesunięcie w górę funkcji oszczędności, odzwierciedlające wzrost "cnoty oszczędzania", w rzeczywistości obniży zarówno dochód, jak i produkcję. O ile-Produkt obniżany jest sposobem mnożnikowym do chwili, gdy dochód spadnie dość nisko, aby nowe pożądane oszczędności ludzi znów się zrównały z inwestycjami.
A zatem, każda próba oszczędzania więcej może doprowadzić, wbrew intencjom, do obniżenia dochodu i w rezultacie do zaniku i oszczędzania, i inwestycji.

Właśnie wtedy, kiedy już nauczyliśmy się mądrości "biednego Ry-zarda", dochodzi do głosu nowe pokolenie finansowych mędrców, głoszą-vch, że w okresie depresji stare cnoty mogą się stać współczesnymi grzechami.
Rozwiązanie paradoksu
Spróbujmy beznamiętnie rozwikłać ten paradoks; pomogą nam w tym
dwie uwagi.
Pierwsza: pamiętajmy, że w ekonomii zawsze musimy się strzec logicznego "błędu złożenia". Oznacza on, że to, co jest dobre dla każdego z osobna, nie zawsze musi być dobre dla wszystkich; w pewnych okolicznościach prywatna rozwaga może się okazać społecznym szaleństwem.
Mówiąc konkretnie, oznacza to, że podejmowane przez każdego z osobna próby zwiększenia oszczędzania mogą, w warunkach, które trzeba opisać, nie spowodować zwiększenia rzeczywistych oszczędności wszystkich ludzi. Zwróćmy uwagę na napisane kursywą wyrazy "próby" i "rzeczywiste". W dzisiejszej gospodarce między tymi dwoma pojęciami może istnieć masa różnic, kiedy to ludzie są wyrzucani z pracy i ich dochody są obniżane.
Drugi klucz do paradoksu oszczędności wiąże się z tym, czy gospodarka znajduje się w stanie depresji czy też nie. W świecie ekonomii klasycznej zawsze mielibyśmy pełne zatrudnienie; a zatem, im większa część naszego produktu narodowego była przeznaczona na bieżącą konsumpcję, tym mniej pozostawało do dyspozycji na akumulację kapitału. Gdyby można było założyć, że produkt zawsze znajduje się na swym potencjalnym poziomie, staroświecka doktryna oszczędzania byłaby absolutnie poprawna - prawdziwa, podkreślamy to, zarówno z indywidualnego, jak z ogólnospołecznego punktu widzenia. W pierwotnych społecznościach rolniczych, takich na przykład jak kolonie amerykańskie z czasów Benjamina Franklina, jego maksyma przypuszczalnie zawierała bardzo wiele prawdy. Podobnie, gdyby ludzie oszczędzali więcej w okresach pełnego zatrudnienia, takich jak pierwsza czy druga wojna światowa, większa część wytwarzanego przy pełnym zatrudnieniu produktu byłaby do dyspozycji na inwestycje.
Czy w fazie recesji należy oszczędzać więcefl To wyjaśnienie paradoksu stawia przed nami pewien problem dotyczący czasów dzisiejszych: dlaczego Współcześni ekonomiści czy politycy starają się doprowadzić do zwiększenia oszczędności w okresie, kiedy bardzo pokaźne zasoby są nie zatrudnione? Czy Kongres i administracja Reagana powinni poświęcać w 1982 r. tak wiele ^siłkć-w na to, by przebudować system zabezpieczenia społecznego? Czy "^obrażenia, jakoby hojne zabezpieczenie społeczne mogło obniżyć oszczęd-�Sci, nie były w tym roku depresji niewłaściwe?

Rozwigzonie "paradoksu oszczędności."
nie obniży produkcji, ale może pozwolić na większe

f"
biegun . klasyczny
AS
biegun depresji
Produkt narodowy brutto (wmld dol.)
Rys. 9.7. "Paradoks oszczędzania" w skrajnych warunkach teorii klasycznej i teorii depresji
W wielu sporach dotyczących makroekonomii różnice wynikają przede wszystkim z poglądów na stan gospodarki. Jest to prawdą w odniesieńto do ocen cnoty oszczędności". W przypadku skrajnym, pokazanym w górne! prawej cześć, wykresu, krzywą globalnej podaży nakreśliliśmy pionowo' Odpowiada to klasycznemu przypadkowi wiecznie pełnego zatrudnienia' Dla ego wzrost skłonności do oszczędzania przesuwa krzywą AD * dół do AD'. Produkt pozostaje dokładnie taki sam, ale zwiększenie oszczędność" (, zmazany z tym spadek konsumpcji) stwarza miejsce dla wzrostu inwes tycji. W druaim przypadku skrajnym, pokazanym w lewej dolnej czyści rysunku, nakreślona przez nas krzywa AS biegnie płasko, jak to ma mie.sce w Keynesowsk,m modelu depresji. Wzrost oszczędność przesuwa T żywa AD" na lewo, do AD(tm), i obniża produkt. Jak widzieliśmy na rys 9 6 w przypadku odpowiadającym depresji produkt spada dopóty dopóki dobrowolne oszczędności znowu się zrównają z pożądanym inwestycjami
Odpowiedz, jak w wielu innych sporach makroekonomicznych, zależy od tego, czy zgodnie z naszym poglądem gospodarka jest bliższa biegunowi klasycznemu czy tez biegunowi depresji Keynesowskiej. Dwa te przypadki ilustruje rys. 9.7, przedstawiając obie te koncepcje gospodarki. (Nie ma on przedstawiać tej samej gospodarki przy różnych poziomach produkcji.) Przypuśćmy, ze skłaniamy się ku poglądowi klasycznemu - uważamy, że ceny są giętkie, tak że krzywa łącznej podaży jest bardzo stroma (przypomnijmy z ostatniego rozdziału, że na "biegunie klasycznym" znajdujemy się wtedy, kiedy krzywa AS jest pionowa, a zatrudnienie jest zawsze pełne). Powinniśmy się przyjrzeć uważnie górnej części rys. 97 W tym przypadku wzrost oszczędzania przesunąłby AD do AD', obniżając ceny, nie zmieniając jednak produkcji ani zatrudnienia. Powtórzmy: w przypadku klasycznym

natomiast skłaniamy się ku Keynesowskim poglądom na depresję,
mv uwagę na oddziaływania ukazane w dolnej, lewej części rysunku.
skieruj a(jku, przy krzywej AS biegnącej poziomo, wzrost oszczędzania
^ ^ ł przesunięcie z AD" do AD'" i doprowadzi do spadku produkcji.
zalecający oszczędność w fazach recesji nie są obojętni wobec
bocia. Chodzi raczej o to, że najprawdopodobniej mają oni na myśli
]�Ll vch pomysłach klasyczny obraz gospodarki. Podobnie ekonomiści, któ-
* S w okresach głębokich recesji chcą pobudzać konsumpcję, nie muszą być
eciwni inwestycjom; natomiast sądzą oni zapewne, że krzywa AS w krót-
t'm okresie jest stosunkowo płaska. Oprócz tego mogą oni być żywiej
interesowani zmniejszeniem bezrobocia w bliższej przyszłości i wolą pobu-
dzać inwestycje przez obniżenie konsumpcji wtedy dopiero, gdy produkt jest
bliższy swego poziomu potencjalnego.
B. POLITYKA FISKALNA W PRAKTYCE
Proste ujęcie analityczne przedstawione w części A niniejszego rozdziału mogłoby wzbudzić w entuzjaście przekonanie, że w polityce fiskalnej znaleźliśmy kamień filozoficzny - odpowiedź na nasze modły o środek wyhamowujący wahania cyklu koniunkturalnego. Jeżeli uderza w nas bezrobocie, po prostu dorzućmy odrobinę G albo usuńmy szczyptę T; jeżeli zagraża inflacja, okrójmy G albo dodajmy pewną dawkę T. W takim prostym świecie Keynesows-kich mnożników życie sterników makrogospodarki niewątpliwie byłoby łatwe. A raczej, tak może mniemali niektórzy dwadzieścia lat temu. Dzisiaj nikt już nie wyznaje takich naiwnie optymistycznych poglądów, jakoby miejscem dla problemu cyklu koniunkturalnego były tylko książki historyczne. Cykl koniunkturalny towarzyszy nam nadal; polityka fiskalna nie zlikwidowała go z dwóch podstawowych przyczyn, analizowanych w niniejszej części. Najpierw zobaczymy, że posługiwanie się narzędziami polityki fiskalnej w praktyce nie jest takie proste jak w teorii. Następnie przyjrzymy się informacji ilościowej o mnożnikach, aby stwierdzić, że znalezienie odpowiedniej dawki polityki fiskalnej nie jest zadaniem łatwym.
KONSTRUOWANIE l STOSOWANIE POLITYKI FISKALNEJ
Pod pojęciem polityki fiskalnej rozumiemy proces kształtowania podatków oraz wydatków publicznych po to, aby (a) pomóc w złagodzeniu wahań cyklu koniunkturalnego oraz (b) przyczynić się do utrzymania tendencji wzrostowej gospodarki o wysokim zatrudnieniu, wolnej od wysokiej 1 zmiennej inflacji.

,. *
na
Przypuśćmy, że danemu układowi gospodarczemu w pewnym
roku zagraża głęboka i przeciągająca się recesja. Jakich działań m�-
wtedy domagać? z
Rezerwa Federalna, centralny bank Stanów Zjednoczo posłużyć polityką pieniężną, próbując stymulować gres i prezydent mogliby wprowadzić programy
blicznych, które by dopomogły w osiągnięciu zadanych celów "dot"'0* pu
poziomu produkcji i cen. yc23cyc]
Działania fiskalne, teraz jednak odwrotne, są pożądane w przyn
inflacja osiągnęła poziom nie do przyjęcia wysoki, zwłaszcza gdy Wy -L gd:
z faktu, że produkt znacznie przekracza swoją potencjalną wysokość w' * ''
sytuacji Kongres mógłby się zdecydować na zainicjowanie wyższych
opodatkowania i/lub na okrojenie programu wydatków publicznych st $ �'
się w ten sposób powściągnąć inflację. ^'
Albo też bank centralny mógłby zmniejszyć podaż pieniądza i podwv
szyć stopy procentowe, zmierzając w ten sposób do zredukowania inflac
Taki krok oznacza zmianę polityki pieniężnej.
W sumie, różne rodzaje polityki fiskalnej dotyczącej podatków i wyda t ków publicznych, we współdziałaniu ze środkami polityki pieniężnej, stawiają sobie za cel szybki wzrost gospodarczy, z wysokim zatrudnieniem i stabilnymi cenami. Ideałem jest "zwracać się przeciwko porywom wichrów gospodarczych".
Taki jest ideał, nie wolno jednak nie doceniać trudności, nawet kontrowersji, w których wirze znajdują się politycy z chwilą, gdy próbują osiągnąć owe cele. Zwłaszcza w ostatnim dziesięcioleciu marne efekty gospodarcze oraz pojawienie się rywalizujących ze sobą szkól ekonomicznych skłaniały wielu ludzi do powątpiewania w skuteczność jakiegokolwiek działania władz fiskalnych i pieniężnych w celu polepszania wyników gospodarczych.
Polityka automatyczna a polityka dyskrecjonalna
Na podstawie powyższych uwag można by odnieść wrażenie, że polityka fiskalna dopomaga w stabilizacji gospodarki tak długo tylko, jak długo instytucje rzędowe skrupulatnie obserwują występujące trendy, skutecznie antycypują przyszły rozwój wydarzeń i są w stanie szybko decydować o po -jęciu działań. Taka dyskrecjonalna aktywna polityka fiskalna, polegająca n podejmowaniu i zmienianiu wyraźnych decyzji, jest rzeczą ważną, jest jednak tylko część całej historii.
W nowoczesny system fiskalny są również wbudowane istotne cec y automatycznych stablizatorów. Przez cały czas, w dzień i nocą, bez wzgl?"U to, czy prezydent śpi czy nie, system fiskalny pomaga utrzymać stabufl naszej gospodarki. Jeżeli któregoś roku recesja zacznie się pogłębiać, w cza


będzie na wakacjach, potężne siły automatyczne zaczną i tak 2dy K�nź*r funkcjonować, aby jej przeciwdziałać, zanim się jeszcze spotka czy komitet lub zacznie się stosować jakąś politykę

Automatyczne stabilizatory
. . Są owe tajemnicze stabilizatory? Oto główne z nich. Automatyczne zmiany we wpływach podatkowych. Zobaczymy w roz-33 że federalny system podatkowy polega na progresywnym opodat-Zia 'u 'dochodów osobistych i korporacji. (Progresywne podatki występują ov\ jy w miarę wzrostu dochodu wpływy z podatków rosną więcej niż *te rcjonalnie.) Co oznacza progresywne opodatkowanie z punktu widzenia Pr hjiności? Oznacza ono, że gdy tylko dochód zaczyna spadać, zanim jeszcze s n2res wprowadzi jakiekolwiek zmiany stawek podatkowych, wpływy rządu podatków także spadają. Obecnie na każdy spadek PNB wynoszący 10 mld . j przypada wynoszący około 3,5 mld dol. spadek łącznych wpływów
z podatków.
I cóż z tego? To, że obniżka wpływów podatkowych może być owym przyjemnym lekarstwem, które lekarz zapisuje w przypadku obniżenia się produkcji. A więc aktualny system podatkowy jest potężnym i szybko działającym, "wybudowanym na stałe" stabilizatorem. Zauważmy, że podatki wywierają stabilizujący wpływ zarówno w przypadku ruchów w górę, jak i w dół. W okresach gwałtownych podwyżek C+I+G, przedstawiciel makroekonomii mógłby proponować zastosowanie jakiejś podwyżki podatku w celu zdławienia w zarodku zagrażającej inflacji. Wpływy z tego źródła wzrosną automatycznie dzięki stosowaniu progresji podatku dochodowego.
Przed wiekiem, autorzy piszący na ten temat mniemali, że stabilność wpływów podatkowych jest dobrą rzeczą. Dzisiaj wielu ekonomistów jest odwrotnego zdania. Może zatem mamy duże szczęście, że nasz obecny system podatkowy bez mała mimowolnie osiągnął wysoki stopień automatycznej giętkości, przy czym wpływy podatkowe mają tendencję wzrostową w czasach inflacji i spadkową w czasach depresji. Jest to potężny czynnik stabilizujący gospodarkę i moderujący cykl koniunkturalny.
� Zasiłki dla bezrobotnych i inne transfery socjalne. W ostatnich pięćdzie-S1?ciu latach zbudowano w USA kunsztowny system ubezpieczeń od bezrobocia (unemployment Insurance - Ul). Zatrudnieni zaczynają pobierać świadczenia UDezpieczeniowe wkrótce po zwolnieniu z pracy. Z chwilą kiedy znów zaczynają Pracować, wypłaty ustają. A system Ul wpompowuje niejako fundusze w gos-P�darkę albo wypompowuje je, co działa antycyklicznie, stabilizująco.
Podobne cechy można dostrzec w wielu programach pomocy społecznej. �ny żywnościowe, zasiłki dla biednych rodzin z dziećmi wymagającymi

specjalnej opieki, wczesne emerytury z ubezpieczenia społecznego - to pr2v kłady publicznych wypłat transferowych, pozwalających spłaszczać "góry" i "dołki" cyklu gospodarczego.
Można by wymienić i inne stabilizatory, jednak główną rolę odgrywają
właśnie4. ą Q
Ograniczenia automatycznych stabilizatorów
Zanim porzucimy temat automatycznych stabilizatorów, musimy p0(} kreślić, że stabilizatory wbudowane w system są pierwszą linią obrony, ale nie wystarczają do utrzymania pełnej stabilności. Zobaczymy, dlaczego.
Automatyczna tendencja podatków do ujmowania pewnego ułamka z każdego dodatkowego dolara PNB oznacza, że wielkość "mnożnika" ulega obniżeniu. Każdy dolar zmiany w inwestycjach czy w napędzanych czynnikami zewnętrznymi wydatkach obronnych - wywołany czy to przez wynalazki, knowania innych krajów czy cokolwiek innego - będzie teraz wywierać słabszy wpływ destabilizujący na całość systemu, wpływ ten jednak nie zostanie całkiem wyeliminowany. Zamiast sytuacji, w której siłę oddziaływania tego typu zakłóceń na PNB trzeba było pomnożyć trzy lub więcej razy, obecnie - ze względu na automatyczne stabilizujące oddziaływanie podatków - będziemy mieć do czynienia z efektem mnożnikowym wynoszącym zaledwie 2 do 2,5 razy5.
Krótko mówiąc, stabilizator wybudowany w system przyczynia się do zredukowania pewnej części każdej fluktuacji gospodarczej, ale nie jest w stanie wyeliminować tego zakłócenia całkowicie. To, czy zredukować pozostałe "saldo" takiego zakłócenia i w jaki sposób to zrobić, pozostaje zadaniem dyskrecjonalnej polityki pieniężnej i fiskalnej.
4 Entuzjaści dyskrecjonalnego posługiwania się polityką fiskalną wysuwali propozycje zmierzające do zwiększania roli automatycznych stabilizatorów. Jedna z tych propozycji sugerowała uchwalenie przez Kongres ustawy, która by sprawiała, że stopy opodatkowania zmieniałyby się automatycznie, wraz ze zmianami różnych wskaźników produkcji czy inflacji. Inna propozycja polegała na tym, by pozwolić prezydentowi na wprowadzenie zmian stóp podatkowych w pewnym niewielkim przedziale, aby w ten sposób stabilizować gospodarkę. Kongres jednak odniósł się podejrzliwie do tego rodzaju projektu delegowania swoich kompetencji fiskalnych i z sugestii tych nic nie wynikło.
5 Wyjaśnienie efektu cząstkowo stabilizującego można znaleźć w tekstach omawiających sytuacje pośrednie. Wyjaśnienie to przedstawia się następująco (podane liczby nie są w pełni dokładne i mają raczej ilustracyjny charakter). Załóżmy, że bez jakichkolwiek podatków, bez sektora rządowego i handlu zagranicznego itd. krańcowa skłonność do konsumpcji (MPQ
wynosi 0,90; wynika z tego, że mnożnik jest równy 10. Teraz załóżmy, że 33ż % każdego dodatkowego dochodu idzie na podatki, tak że z każdego przyrostu PNB o jednego dolara na
podatki idzie } dol., zaś f dol. powiększa rozporządzalny dochód DI. Z owych f dol. idących na DI, 90% (czyli 60 centów) zostaje wydatkowane. Teraz mnożnik wynosi tylko 2,5!

Dyskrecjonalna polityka fiskalna
Nawet gdy automatyczne stabilizatory zrobiły już swoje, fluktuacja działalności gospodarczej utrzymuje się nadal. Wiele jest obecnie poważnych ekonomicznych i politycznych zastrzeżeń dotyczących przejścia do następnego stadium - do narzędzi polityki dyskrecjonalnej, zwanej też aktywną. Zajmiemy się tymi zastrzeżeniami, ale najpierw musimy poznać owe narzędzia, podstawowa broń dyskrecjonalnej polityki fiskalnej - programy, w których decyzje publiczne dokonywane są explicite - to:
� roboty publiczne i inne programy wydatków,
� publiczne programy zatrudnienia,
� programy wydatków transferowych,
� stawki podatkowe.
Roboty publiczne. W czasach, gdy państwo zaczęło aktywnie przeciwstawiać się depresji, niejednokrotnie uciekało się do programów inwestycji publicznych dających zatrudnienie bezrobotnym. Często programy te były konstruowane bardzo pośpiesznie. Ponieważ ich celem było przede wszystkim "stworzenie dla ludzi roboty", często były nieefektywne (np. budowa dróg przy użyciu możliwie jak najmniejszej ilości maszyn, ażeby wydłużyć czas owej "roboty"; grabienie liści podczas Wielkiej Depresji przez robotników pobierających zasiłek; wymyślane na chybcika byle jakie projekty o znikomej użyteczności i bez starannego zaplanowania). Skrajnym przypadkiem jest mityczny program kopania dziur w ziemi, by potem je zasypywać.
Dzisiaj wiemy o wiele więcej na temat polityki antycyklicznej i rzadko odwołujemy się do projektów służących temu tylko, aby dać ludziom jakąś pracę. Skąd to odejście od robót publicznych w roli lekarstwa na recesję? Planiści uświadamiają dziś sobie, że uruchomienie urzędu pocztowego, zbudowanie drogi czy zrealizowanie programu przebudowy slumsów wymaga dłuższego czasu. Trzeba opracować projekty, sporządzić plany, nabyć grunty drogą kupna czy na podstawie sądowej konfiskaty, wyburzyć budynki, wybudować nowe domy i drogi.
Wszystko to może trwać pięć lub więcej lat, a połowa tego okresu może upłynąć do chwili, kiedy jakaś godna uwagi ilość pieniędzy zostanie wydatkowana na pracę i na materiały. Przypuśćmy, że się okaże, iż recesja trwała jeden rok, po czym nastąpiły dwa lata systematycznej poprawy. I oto właśnie w trzecim roku, kiedy w gospodarce trysnęły prywatne wydatki i zaczyna się zbierać na inflację, nagle na rynek wpływają sumy z wydatków państwowych, których celem było zwalczanie recesji. W wyniku takiego braku synchronizacji, oczywiście, polityka fiskalna przyczyniłaby się do zaostrzenia, nie zaś do ustabilizowania cyklów koniunkturalnych. Jak generałowie toczący nie tę,

co trzeba, wojnę, roboty publiczne często walczą przeciwko nie tej, co trzeba
fazie cyklu gospodarczego. '
Nie należy traktować tych uwag jako argumentów przeciwko robotom
publicznym. Budowa dróg, zakłady przerobu odpadów i odbudowa środowisk
są uważane przez Amerykanów (a przynajmniej niektórych) za użyteczn
sposób wykorzystywania zasobów społeczeństwa; mają one swoje miejsce w bu
dżecie federalnym. Ale - i w tym właśnie sęk - nie należy ich lansować na siłę
jako programu, którego jedynym celem jest osiągnięcie stabilizacji w krótkim
okresie. Jeżeli roboty publiczne w ogóle są warte podjęcia, tak jak i wydatki na
obronę czy na konsumpcję prywatną, to warto prowadzić je dobrze w ciągu tak
długiego okresu, jakiego wymaga ich zdrowa i efektywna realizacja.
Programy zatrudnienia publicznego. Na przeciwległym krańcu w stosunku do wysoce kapitałochłonnych, długookresowych projektów robót publicznych znajduje się nowsze narzędzie polityki stabilizacyjnej - projekty zatrudnienia publicznego czy tworzenie miejsc pracy w sferze usług publicznych (public service employment, PSE). Są to programy zatrudnienia bezrobotnych na okresy mniej więcej roku, na ogół sponsorowane przez władze federalne i stanowe. Zastosowano je po recesji z 1975 r. i dzięki nim siedemset tysięcy dorosłych i milion nastolatków znalazło pracę.
Takie zatrudnianie w usługach publicznych wolne jest od jednej z głównych słabości programów robót publicznych: można je bowiem wdrożyć, a także zakończyć bardzo szybko. Krytycy takich programów uważają je za marnotrawne czy rozrzutne. Często są to projekty o drugorzędnym znaczeniu (w przeciwnym razie dawno już byłyby zrealizowane). Oprócz tego, droga od pracy w PSE do stałego zatrudnienia bywa najeżona trudnościami; nie wydaje się, by praca w ramach PSE znacząco poprawiała szansę uzyskania później stałej pracy.
Wydatki na zabezpieczenie społeczne. Widzieliśmy, że istniejące programy zabezpieczenia społecznego, jak na przykład zasiłki dla bezrobotnych i wypłaty emerytur, pełnią rolę automatycznych stabilizatorów, gdyż automatycznie rosną wtedy, kiedy dochody spadają i trzeba je zwiększyć.
Oprócz tego rodzaju wbudowanych w system stabilizatorów, rząd ma możliwość wprowadzania rozmaitych dyskrecjonalnych programów wydatków transferowych, stabilizujących cykle gospodarcze. Kongres często na przykład przedłużał okres, w którym zwolnieni z pracy mają prawo pobierać zasiłki dla bezrobotnych.
W ostatnich latach rząd federalny stał się o wiele ostrożniejszy w odniesieniu do zwiększania wypłat transferowych podczas recesji. Zwiększenie takie często okazuje się ślepą uliczką, bo zmniejszenie transferów, nawet w okresach pełnego rozkwitu, jest rzeczą bardzo trudną.

Zmienność stawek podatkowych. Jeżeli istnieją podstawy, by mniemać, że
faza recesji będzie trwać krótko, jednym ze sposobów zapobiegania spadkowi
ozporządzalnych dochodów i kumulowaniu się tendencji spadkowych może
być przejściowa obniżka stawek podatkowych. Zgodnie z przyjętym w Sta-
ach Zjednoczonych systemem potrąceń, bardzo szybko po podjęciu przez
Kongres i władze wykonawcze decyzji, że gospodarka wymaga pobudzenia
Drzez zmniejszenie podatków, pracodawcy zaczynają potrącać mniej z wypłat
zarobków. Zmiany stawek podatkowych mogą być wykorzystywane czy to
celu pobudzania, czy to hamowania działalności gospodarczej.
Wielu zwolenników aktywnej polityki stabilizacyjnej uważa zmiany stawek podatkowych za idealne narzędzie. Po zmianie podatków konsumenci reagują bardzo szybko; wpływ redukcji podatków obejmuje szerokie kręgi ludności i pobudza wydatki na dobra, których ludzie rzeczywiście pragną.
Niestety, doświadczenie dowiodło, że "kontrcykliczne" zmiany podatków mają poważne wady. Przedyskutowanie oraz uchwalenie przez Kongres propozycji dotyczących podatków często trwa długo. W okresie boomu związanego z wojną wietnamską uchwalenie wniosku o dodatkowym podatku zajęło Kongresowi półtora roku.
Drugim problemem jest prawda natury politycznej, że - mianowicie - ilekroć nastąpi jakieś "przejściowe" obniżenie czy zawieszenie podatków w celu przeciwdziałania recesji, w ustroju demokratycznym przywrócenie wyższych stawek podatkowych może być trudne. Często łatwiej zmobilizować nastroje polityczne do zwalczania bezrobocia aniżeli do zwalczania inflacji.
I na koniec, jak widzieliśmy w rozdziale 7, jeżeli ludzie wiedzą, iż zmiana podatków jest tylko przejściowa i nie zmieni w znaczniejszym stopniu ich stałego poziomu dochodów, mogą się nie zdecydować na pokaźniejsze zmiany swej konsumpcji.
* * *
Na tym kończymy omawianie narzędzi, mocnych stron oraz ograniczeń polityki fiskalnej prowadzonej w gospodarce amerykańskiej w połowie lat osiemdziesiątych. Po tym spojrzeniu na praktykę staje się jasne, dlaczego w obecnych czasach polityka fiskalna odgrywa w polityce stabilizacyjnej rolę stosunkowo drugorzędną, większy natomiast nacisk kładzie się na bardziej Poręczne narzędzia polityki pieniężnej.
WIELKOŚĆ MNOŻNIKÓW
Ażeby móc skonstruować program efektywnej polityki antycyklicznej, lrzeba przede wszystkim dysponować omówionymi wyżej narzędziami fiskal-nynvi albo też instrumentarium monetarnym, do którego analizy rychło przy-

stąpimy. Jednakże to jeszcze nie wszystko. Ekonomiści powinni także umie-określić z dostateczną pewnością, jak wielkie będą efekty danej polityk1 Podobnie jak lekarz przepisujący środek przeciwbólowy musi znać efekt różnych dawek, także i ekonomista musi wiedzieć, czy mnożniki G ]uu T wynoszą 2 czy 4 albo 6.
I rzeczywiście, w ostatnich dziesięcioleciach byliśmy świadkami istn � eksplozji statystycznych badań nad modelami makroekonomicznymi analiz0. wanego przez nas wyżej typu. Wczesne prace w tej dziedzinie rozpoczęły sje wraz z badaniami prowadzonymi przez pionierów - Jana Tinbergena z Holandii i Lawrence Kleina z Uniwersytetu Pensylwanii, laureatów Nagrody Nobla za prace nad modelami makroekonomicznymi. Dzisiaj istnieje cała "gałąź przemysłu" - mnóstwo ekonometryków estymujących modele makroekonomiczne, ustalających wielkość mnożników i prognozujących przyszłość gospodarki.
Szacowanie mnożników. Rysunek 9.8 pokazuje pięć mnożników wydatków rządowych - cztery z wielkich modeli Keynesowskich i jeden zaczerpnięty z modelu Andersena-Jordana, uwypuklającego rolę pieniądza i bagatelizującego politykę fiskalną. Mnożniki, które tu widzimy, są mnożnikami dynamicznymi', obrazują one reakcje realnego PNB w ciągu okresu trzech lat po hipotetycznym permanentnym zwiększeniu wydatków rządowych na cele po-zaobronne.
Żeby sięgnąć do jednego tylko przykładu, mianowicie bardzo często używanego modelu DRI (Data Resources, Inc.); znajdujemy tu, że wartość mnożnika wydatków wynosi 0,9 po trzech miesiącach i 1,6 po pełnym roku. Z końcem dwóch lat (ze względu na działanie czynników pieniężnych, które przeanalizujemy później) mnożnik wynosi tylko 0,6, jak to pokazuje rys. 9.8.
Rysunki te przedstawiają stan wiedzy w makroekonomii. Co z nich wynika? Po pierwsze, zauważmy, że cztery modele Keynesowskie są zgodne co do tego, że mnożnik G jest wysoki dla pierwszych dwóch lat. Pod koniec pierwszego roku cztery modele Keynesowskie dają przeciętną wartość mnożnika wynoszącą 2.
mo
dele
Następna uwaga dotyczy "dynamiki" mnożnika. Na to, by mnożnik osiągnął połowę swojej pełnej wartości, potrzeba trochę czasu, na ogół około czterech miesięcy. Dlaczego? Dlatego, że konsumenci reagują na zmiany dochodu z pewnym opóźnieniem. Co więcej, zauważmy, że z badań tych wynika, iż mnożniki zaczynają maleć po upływie dwóch lat. Dzieje się tak dlatego, że w modelach zawarte są pewne efekty pieniężne (zwane niekiedy "efektami wypychania"), których jeszcze nie analizowaliśmy.
Niezgodność mnożników. Kłopotliwą cechą rys. 9.8 jest to, że

konomiczne nie są ze sobą zgodne. Wszyscy znamy dowcipy na temat nie-dności zdań na tematy ekonomiczne: "jeżeli postawisz pięciu ekonomistom . ^jgś pytanie, otrzymasz sześć odpowiedzi". Dlaczego ekonomiści nie mogą � zgodzić w sprawie tak prostej jak mnożnik?
Są dwie przyczyny. Po pierwsze, w naturze zależności ekonomicznych leży pewna "przyrodzona" niepewność dotycząca natury stosunków ekonomicznych. Nawet w naukach przyrodniczych występuje taka niepewność: całkiem niedawno fizycy zmienili swoją ocenę wieku wszechświata z ośmiu na szesnaście miliardów lat! Ekonomia zawiera jeszcze większą "naturalną"
Mnożnik wydatków rzędowych w rzeczywistości
1 2 3
Lato, liczgc od momentu wzrostu wydatków
Rys. 9.8. Mnożniki według pięciu modeli makroekonomicznych
Na rysunku przedstawiono estymowane w pięciu różnych modelach mnożniki wydatków rządowych po upływie jednego roku oraz dwóch i trzech lat. W każdym modelu warunki eksperymentu byty takie same: przyjmowano hipotetyczny trwały wzrost wydatków rządowych (z wyłączeniem wydatków na cele obronne) o 1 mld dol. powyżej poziomu, który by osiągnięto w przeciwnym razie.
Zauważmy, że mnożniki początkowe są niskie, osiągają swoją kulminację na poziomie od 1 do 2,5, a potem, po roku lub dwóch latach, na ogół maleją.
Modele: (a) Model Andersena-Jordana, Rezerwa Federalna St. Louis; (b) Data Resources, Inc.: (c) Model Wharton, University of Pennsylvania; (d) Biuro Analiz Ekonomicznych, Departament Handlu; (e) Model ekonomiczny MIT-Penn-SSRC. Źródło: G. Fromm i L.R. Klein A Comparison of Eleven Econometric Mode/s of the United States, "American Economic Review", maj 1973.

niepewność i znajduje to odzwierciedlenie w rozbieżnościach ocen i ilościowych.
Drugą, bardziej jeszcze fundamentalną przyczyną nieporozumień ekono micznych jest brak zgody wśród ekonomistów w kwestii podstawowych teor". pewien stopień niezgodności występuje nawet miedzy spowinowaconymi mo' delami Keynesowskimi.
Z różnicą bardziej zasadniczą mamy do czynienia w modelu Ander sena-Jordana. Model ten jest odzwierciedleniem poglądu monetarystycznegn (który skrupulatnie przeanalizujemy w rozdziale 16), a mianowicie, że głównym czynnikiem wyznaczającym ruchy PNB są zmiany w podaży pieniądza Zważywszy znaczenie, jakie modele monetarystyczne przywiązują do pje. niądza, trudno się dziwić, że konkludują one, iż po upływie mniej więcej jednego roku wydatki rządowe nie są już zdolne do pobudzenia gospodarki.
Zastrzeżenia i ograniczenia
Naszkicowana w ostatnich dwóch rozdziałach teoria procesu wyznaczania produktu jest potężnym narzędziem, które pomaga zrozumieć wzniesienia i załamania cyklu koniunkturalnego. Pokazuje, w jaki sposób inwestycje oddziałują na produkt i zatrudnienie. Tłumaczy, jak można się posłużyć polityką fiskalną rządu w celu zwalczania inflacji i bezrobocia. Do problemów tych powrócimy w dalszych rozdziałach.
Błędem byłoby jednak mniemać, że ekonomistę można zrobić z byle papugi, po prostu ucząc to ptaszysko magicznych słów "oszczędności" i "inwestycje". Za przesłoną tych słów dzieje się mnóstwo rzeczy.
Po pierwsze, przypomnijmy sobie z rozdziału 7, że w rzeczywistości inwestycje nie są naprawdę stałe. Zmiany w podaży pieniądza wywrą wpływ na poziom funkcji II, tak jak i wielkość produkcji, polityka podatkowa, oczekiwania dotyczące przyszłości i wiele innych czynników. Pełne znaczenie oddziaływania polityki fiskalnej będzie można zrozumieć dopiero wtedy, kiedy do naszej analizy włączymy pieniądz.
Najważniejsze jest jednak to, że w omawianym tu ujęciu modelu mnoż-nikowego zakładamy zamrożenie cen i płac. Jeżeli ceny mają swobodę reagowania na zmiany stanu gospodarki, wpływ mnożnika G lub / na realny PNB zostaje osłabiony i może nawet zbliżać się do zera.
Te podstawowe zastrzeżenia będziemy musieli brać pod uwagę w dalszym ciągu części drugiej oraz w części trzeciej. Zanim jednak do nich przejdziemy, w następnym rozdziale zaczniemy badać kształt cyklu koniunkturalnego, będącego dotkliwym utrapieniem kapitalizmu w całej jego historii.

PODSUMOWANIE A. Polityka fiskalna w modelu mnożnikowym
1. Dawno temu społeczności doznawały klęsk głodu w następstwie nie-
rodzaju. We współczesnej gospodarce rynkowej można cierpieć nędzę pośród
hfitości. Mogą tu występować olbrzymie luki między potencjalną a faktyczną
ielkością produktu wskutek niedostatecznego globalnego popytu. Albo też
nadmierne wydatki mogą prowadzić do inflacji. Teraz badamy, w jaki sposób
lityka fiskalna może coś zdziałać dla wygładzenia cyklicznych boomów
i zapaści gospodarczych.
2. Przedstawiana tu analiza polityki fiskalnej jest kontynuacją Keynesow-skiego modelu mnożnikowego z rozdziału 8. Najlepiej można ją zrozumieć w odniesieniu do świata, w którym ceny i płace pozostają sztywne, tak że krzywa globalnej podaży dla poziomów produktu nie osiągających potencjalnej wielkości PNB jest płaska.
3. Zwiększenie wydatków rządowych - samo przez się, przy nie zmienionych podatkach i inwestycjach - bardzo podobnie jak zwiększenie inwestycji pobudza ekspansję produktu narodowego. Funkcja C+I+G przesuwa się w górę, do wyżej położonego punktu przecięcia (w stanie równowagi) z sieczną biegnącą pod kątem 45�.
4. Obniżenie podatków - samo przez się, przy nie zmienionych inwestycjach i wydatkach rządowych - podwyższa poziom równowagi produktu narodowego. Funkcja konsumpcji CC w stosunku do PNB w wyniku obniżek podatków przesuwa się w górę i ku lewej stronie, ponieważ jednak dodatkowe dolary rozporządzalnego dochodu idą częściowo na oszczędności, wyrażony w dolarach przyrost konsumpcji nie będzie tak duży, jak wyrażony w dolarach przyrost rozporządzalnego dochodu. Dlatego mnożnik podatkowy jest niższy od mnożnika wydatków rządowych.
5. Wysiłki na rzecz zwiększenia oszczędności to coś innego niż osiągnięcie wzrostu oszczędności w skali całego społeczeństwa. "Paradoks oszczędności" ukazuje nam, że wzrost skłonności do oszczędzania w czasach depresji może wywołać obniżkę produktu bez jakiegokolwiek wzrostu inwestycji. Jedynie w świecie klasycznym, gdzie zatrudnienie stale jest pełne, konsumpcja i inwestycje nieuchronnie konkurują ze sobą. Jedynie wtedy prywatna cnota oszczędności jest zawsze cnotą społeczną.
Wynikającym z tego morałem nie jest zalecenie, by każdy "rzucał pieniędzmi" w czasie depresji, usiłując działać patriotycznie. Chodzi natomiast � zwrócenie uwagi, że polityka może odtworzyć warunki wysokiego zatrud-nienia, w których cnoty prywatne nie są już równoznaczne ze społeczną głupotą.

19 _
Ekonomia^, l


B. Polityka fiskalna w praktyce
6. Kiedy prywatne wydatki na inwestycje i konsumpcję stwarzają lui, miedzy faktycznym a potencjalnym poziomem produktu, polityka pieniężn i fiskalna może być zdolna zredukować tę lukę w dążeniu do utrzymań' stabilności cen, wysokiego zatrudnienia i wzrostu.
7. Polityka fiskalna obejmuje politykę podatkową, politykę wydatków oraz politykę nadwyżek i deficytów budżetowych. Gospodarka współczesna ma szczęście, gdyż korzysta z ważnych, wbudowanych w nią stabilizatorów Wpływy z podatków zmieniają się automatycznie, wraz ze zmianami dochodu bez uciekania się do działań dyskrecjonalnych. To zmniejsza mnożnik i lik. widuje część każdego zakłócenia. Ten sam efekt stabilizujący dają zasiłki dla bezrobotnych i inne transfery związane z zabezpieczeniem społecznym, które automatycznie rosną przy obniżaniu się dochodu.
8. Automatyczne stabilizatory nigdy nie wyrównują w pełni niestabilności gospodarki. Zmniejszają one mnożnik, ale nie sprowadzają go do zera. Pozostaje pewna przestrzeń dla programów działań dyskrecjonalnych. Do narzędzi polityki dyskrecjonalnej zalicza się roboty publiczne, programy tworzenia miejsc pracy oraz różne programy transferów i podatków. Z robotami publicznymi i innymi wydatkami na dobra i usługi wiążą się tak długie opóźnienia czasowe ich realizacji, że posługiwanie się tymi środkami dla zwalczania krótkich recesji jest niepraktyczne. Dyskrecjonalne modyfikacje stawek podatkowych mają większą giętkość w okresie krótkim, ale i one w Stanach Zjednoczonych mają poważne wady z politycznego punktu widzenia.
9. W licznych badaniach ekonometrycznych szacowano wartość mnożników wydatków rządowych "występujących w rzeczywistym świecie". W odniesieniu do modeli standardowych badania te podają, że mnożniki wynoszą około 2 dla okresów od pół roku do dwóch lat.
WAŻNIEJSZE POJĘCIA l PROBLEMY
krzywa C+I+G, polityka fiskalna: wpływ G na odpowiadający
równowadze poziom PNB,
wpływ podatku na CC i PNB,
mnożniki polityki fiskalnej: podatki, wydatki,
mnożniki wg badań empirycznych,
"paradoks oszczędzania".
polityka stabilizacyjna,
mnożnikowe oddziaływania przesunięć SS lub CC na dochód,
wbudowane w gospodarkę automatyczne stabilizatory oraz obniżony mnożnik,
narzędzia polityki dyskrecjonalnej (aktywnej),

PROBLEMY DO DYSKUSJI
1. Dlaczego państwo okresowo musi stablizować gospodarkę?
2. "Nawet jeśli rząd wydaje miliardy na "marnotrawne" zbrojenia zimno-wojenne, w czasie depresji działania takie wspierają tworzenie miejsc pracy � przynoszą nową, użyteczną produkcję wartości wielu miliardów dolarów". przeanalizuj to zdanie.
3. Podaj argumenty przemawiające za i przeciw "cnocie" oszczędności Przeciwstaw sobie (a) punkt widzenia indywidualny i ogólnospołeczny, /D) warunki rozkwitu i depresji oraz (c) pogląd klasyczny i "depresyjne" poglądy Keynesowskie.
4. Opisz oddziaływanie na produkt (a) wydatków rządowych oraz (b) podatków.
5. Przeanalizuj ekonomiczną treść toczących się w 1984 r. sporów dotyczących potrzeby zredukowania deficytu rządowego.
6. Gdyby uzgodniono sprawę zamrożenia wydatków na zbrojenia i obcięto wydatki na obronę o 20%, w jaki sposób moglibyśmy utrzymać pełne zatrudnienie? Wyłóż swoje alternatywne programy, posługując się kategoriami przesunięć funkcji C+ 7+ G.
1. Niechaj PNB = g, DI=Yd = Q-f. Przyjmijmy C = 800 + frd. Jeśli
G=0 = f, 7 = 100, posługujemy się wzorem g = 800 + f (Q-T) + T +G, rozwiązując to równanie dla _Q* = 2700. Analogicznie, zweryfikuj poniższe czwórki rozwiązań dla (7; G ; T: Q*) : (101; 0; 0; 2703), (100; 1; 0: 2703), (100; 0; 1: 2698), (100; 1; 1:2701).
8. Jakie są cztery główne narzędzia polityki fiskalnej? Wylicz ekonomiczne oraz polityczne walory i słabości każdego z nich. Które z nich wolałbyś wybrać dla przeciwdziałania (a) recesjom i (b) "przegrzanym" rozkwitom?
9. Problem dla zaawansowanych. W układzie znajdującym się w stanie równowagi między produkcją a wydatkami dodaj l mld dol. wydatków rządowych na dobra i usługi. Opłać je, ustanawiając zwiększenie podatków o jeden miliard dol. Czy taka ekspansja fiskalna przy zrównoważonym budżecie pozwoli zachować poziom dochodu w równowadze bez zmiany? Nie. Oddziaływanie dodatkowego mnożnika wydatków przeważa, jak widzieliśmy, wpływ ujemnego mnożnika wzrostu podatków. O ile? Dokładnie o tyle, ile wystarczy, by dać nam nowy mnożnik zrównoważonego budżetu, wynoszący akurat 1. Oto dlaczego.
Wypisujemy nasze szeregi geometryczne wydatków i podatków:
nowe wydatki: l + r+r2 + r3 + ...
nowe podatki: -r -r2 -r3- ...
mnożnik zrównoważonego
budżetu: 1 + 0 + 0 + 0+... = !.

19*


wynikami
GLOBALNA PODAŻ l CYKLE GOSPODARCZE

a
wykresie "brązując^ równej analogicznym do wykresu "a ry, szen,a skali dziatalności państwa w poz,omu PNB w Keynesowskim
*�*�*
Skl"k' fcą?7l

C+'
odzaJu


Mną, Brutusie drogi, jest nie w gwiazdach, lecz w nas.
Szekspir Żywot i śmierć Juliusza Cezara, akt l, scena 2; przekład M. Stomczyńskiego, Kraków 1980.
W poprzednich rozdziałach, omawialiśmy czynniki, które łącznie wyznaczają poziom globalnego popytu i produktu narodowego. Widzieliśmy, jak inwestycje i wydatki państwa doprowadzają do równowagi oszczędności i inwestycji. Nacisk kładliśmy dotychczas przede wszystkim na rolę globalnego popytu w "napędzaniu" produktu.
W tym rozdziale zaczynamy poszerzać zakres naszych zainteresowań. Musimy zbadać bardziej skrupulatnie czynniki wyznaczające globalną podaż: jakie są siły prowadzące do tego, stałego, z dziesięciolecia na dziesięciolecie, wzrostu produktu? Jakie są możliwe rodzaje polityki "po stronie podażowej" i w jaki sposób oddziałują one na gospodarkę? A także, jak zależność między globalną podażą a globalnym popytem prowadzi - za pośrednictwem prawidłowości znanej jako prawo Okuna - do określonej stopy bezrobocia? Oto tematy omawiane w pierwszej części niniejszego rozdziału. W drugiej jego części zwracamy się do innej, "empirycznej", strony tego samego medalu: jakim fluktuacjom podlegał PNB w ciągu paru ubiegłych dziesięcioleci? Czy cyklów koniunkturalnych można uniknąć? Jakie prawidłowości statystyczne ujawniają się w wielu cyklach?
We współczesnej nauce nieodzownym ogniwem jest porównanie teorii głoszonych przez ekonomistów z faktami historycznymi. Zanim zdecydujemy się akceptować śmiałe sformułowania teoretyczne, należy je zweryfikować, zestawiając ze skrupulatnym opisem rzeczywistości danej z doświadczenia.
Rysunek 10.1, posługując się znaną nam już "mapą strumieni", daje Przegląd treści rozdziału.
r-

Rzut oka na treść rozdziału
CZYNNIKI WYZNACZAJĄCE GLOBALNĄ PODAŻ
Rys. 10.1. W rozdziale tym omawia się stronę podaży i cykle koniunkturalne
W części A omawia się dwa główne punkty. Po pierwsze, dokonujemy przeglądu czynników wyznaczających globalną podaż, zwłaszcza czynników oddziałujących na produkt potencjalny. Badamy także zależność między produktem realnym a bezrobociem, znaną jako prawo Okuna. Następnie, w części B, badamy teorie i fakty cyklu koniunkturalnego co w gruncie rzeczy składa się na całość systemu makroekonomii.
Nieustanne fluktuacje
Warunki gospodarcze nigdy nie pozostają w bezruchu. Po rozkwicie może wystąpić panika czy gwałtowne załamanie. Ekspansja gospodarcza ustępuje miejsca recesji. Produkt narodowy brutto, zatrudnienie oraz realne dochody spadają. Inflacja i zyski maleją, a ludzie są wyrzucani z pracy.
Z biegiem czasu zostaje osiągnięte dno i zaczyna się poprawa; może ona być powolna albo szybka; może być niepełna albo też tak silna, że prowadzi do nowego rozkwitu. Ów nowy rozkwit może przybrać postać długotrwałego utrzymywania się ożywionego popytu, obficie dostępnych miejsc pracy i P0"' wyższonej stopy życiowej. Albo też może przybrać formę nagłej, inflacyjnej eksplozji cen i spekulacji, po której nadejdzie następna depresja.
Takie ruchy w górę i w dół produktu, cen, stóp procentowych i poziomu zatrudnienia składają się na cykl koniunkturalny, który przez dwa ostatni6

mięcia był charakterystyczną cechą gospodarki uprzemysłowionych krajów '\viata - poczynając od chwili, gdy skomplikowana, powiązana licznymi ależnościami wzajemnymi gospodarka pieniężna zaczęła zastępować relatywnie samowystarczalny ustrój społeczeństwa przedindustrialnego.
A. STRONA PODAŻY
Ale jak tego rodzaju cykle pasują do teorii, które przedstawiliśmy? Ujmując rzecz w kategoriach globalnego popytu i globalnej podaży - która z tych krzywych przesuwa się, wywołując zmiany produktu i cen? Zanim odpowiemy na te pytania, opiszemy pokrótce czynniki wyznaczające globalną podaż.
CZYNNIKI WYZNACZAJĄCE GLOBALNĄ PODAŻ
Aż do tej chwili przyjmowaliśmy w dużej mierze globalną podaż jako daną i koncentrowaliśmy się na zmianach globalnego popytu. Jakkolwiek może to być rozsądne w odniesieniu do bardzo krótkiego okresu, nie ulega wątpliwości, że w odniesieniu do okresów długich prowadzi ono wyraźnie na manowce. Z długookresowego punktu widzenia, głównymi czynnikami pobudzającymi wzrost gospodarki w ciągu szeregu dziesięcioleci są produkt potencjalny i globalna podaż. Dlaczego stopa życiowa w Stanach Zjednoczonych jest obecnie o wiele wyższa aniżeli w Ameryce Łacińskiej? Dlaczego poziom konsumpcji w 1985 r. był tak wyraźnie wyższy niż w 1885 r.? Odpowiedź kryje się w poziomie potencjalnego produktu i globalnej podaży, nie zaś w szczególnym umiejscowieniu globalnego popytu w jakimś określonym roku.
Zagadnienie czynników wyznaczających potencjalny produkt i globalną podaż to problem stanowiący przedmiot badań teorii wzrostu; omawiamy go nieco dokładniej w rozdziałach 36 i 37. Na tym etapie przedstawimy tylko sam szkielet analizy - tyle, ile nam wystarczy, by zrozumieć tendencje zmian globalnej podaży oraz cyklów koniunkturalnych.
Możemy zacząć od rysunku 10.2, ukazując zależność między globalną podażą a potencjalnym produktem w dwóch latach: 1981 i 1984. Linie pionowe określają poziom potencjalnego produktu w tych latach; szacuje się, że między rokiem 1981 a 1984 realny produkt potencjalny rósł w tempie 2,6% rocznie.
Oprócz tego, przedstawiliśmy graficznie naszą szacunkową ocenę krótkookresowej krzywej globalnej podaży za owe dwa lata z tym, że krzywa AS dotyczy roku 1981, zaś szacunkowa krzywa dla 1984 r. jest to AS'.
Zauważmy na rysunku 10.2 dwie sprawy: po pierwsze, wzrost wielkości Produktu potencjalnego przesuwa całą krzywą AS na prawo. Po drugie, wzrost kosztów produkcji (bez jakiejkolwiek zmiany wielkości produktu potencjalnego) przesuwa krzywą AS do góry.
A zatem zmiana, jaką dostrzegamy między rokiem 1981 a 1984, jest Połączeniem tych dwóch efektów: ruchu krzywej AS ku prawej stronie w na-

stępstwie zwyżki potencjalnego produktu oraz jej przesunięcia w górę w
stępstwie zwyżki kosztów, zwłaszcza kosztów pracy. na~
Na koniec, zauważmy, że poziom produktu potencjalnego służy jako w rodzaju osi dla krótkookresowej krzywej AS. Poniżej potencjalnego p0 ��Ś
Podaż globalna i produkt potencjalny


Q* Q*'



300
o o

-

B

j

krzywo dla 1984 r.

II



t*?.

vi'



Osi
E 200

^�^ A

y

/,-





krzywa - "^~^







c

dla 1981 r.







O)









u









E









9 100 r-
N







O









Q_









n



\

ł
___ L-

.!

1000 2000 3000 AA 5 000
1981 1984 produkty potencjalne Realny PNB (ceny 1984 r.)
Rys. 10.2. Krzywa globalnej podaży przesuwa się w górę i na prawo w miarę wzrostu produktu potencjalnego
Dla każdego roku produkt potencjalny (O*) dany jest przez linie pionowe. Na wykresie widzimy także wznoszące się krzywe globalnej podaży. Zauważmy, że w miarę przechodzenia od 1981 do 1984 r. krzywa AS przesuwa się w prawo, co odzwierciedla wzrost produktu potencjalnego; krzywa AS przesuwa się również w górę, co odzwierciedla wzrost płac i innych kosztów produkcji.
Z badań empirycznych wynika, że dla okresu jednego roku lub niewiele dłuższego krzywa AS jest stosunkowo płaska dla wielkości produkcji poniżej poziomu produktu potencjalnego. Z chwilą jednak kiedy poziom produktu potencjalnego zostaje przekroczony, krzywa AS zaczyna biec stromo w górę. Źródło: produkt potencjalny i realny PNB - z rys. 5.1 i 5.2; nachylenie krzywej AS zaczerpnięto z empirycznych badań Roberta J. Gordona.
mu produktu krzywa AS jest dość płaska, gdyż kiedy PNB jest niższy od produktu potencjalnego, ceny są stosunkowo "lepkie" czy sztywne. Gdy produkt realny zaczyna przewyższać potencjalną wielkość produktu, ceny tracą ową "lepkość" i zaczynają szybko rosnąć; wobec tego na prawo od poziomu potencjalnego produktu krzywa AS zaczyna gwałtownie rosnąć.

Źródła wzrostu produktu potencjalnego
Co sprawia, że w miarę upływu czasu produkt potencjalny rośnie? n kładną odpowiedź na to pytanie zawiera rozdział 36, ale już w tym punkcie arto coś o tym powiedzieć.
przyjęło się dzielić źródła wzrostu produktu potencjalnego na dwa rodza-. . wzrost nakładów (kapitał, praca, ziemia) oraz ulepszenie techniki lub Ulepszenie efektywności. Stosując metody statystyczne, możemy nawet oszacować ilościowy udział każdego z tych źródeł.
Weźmy na przykład okres 1948-1981. Szacuje się, że wzrost produktu otencjalnego wyniósł w tym okresie 3,3% rocznie. Z tego 0,7% rocznie uważa się za wynik wzrostu nakładów pracy, 0,5% - zwiększenie zasobów kapitału, l % - osiągnięć wiedzy i techniki; resztę zaś przypisuje się różnorodnym źródłom.
Szacunki wzrostu produktu potencjalnego wskazują także na jego poniekąd zaskakującą właściwość: ujawnia się tendencja do wzrostu stosunkowo gładkiego". I tak, produkt potencjalny może przez szereg lat rosnąć w tempie 4%, potem zaś tempo to na parę lat może ulec zwolnieniu do 3,25% rocznie. Bardzo rzadko występują gwałtowne zmiany potencjalnego produktu gospodarki1.
Jakie są przyczyny cykli?
Cykle gospodarcze występują z powodu przesunięć w funkcjach globalnej podaży lub globalnego popytu. Wyjaśnimy tu, w jaki sposób takie przesunięcia mogą prowadzić do typowych ruchów cyklu gospodarczego.
Rysunek 10.3 pokazuje, w jaki sposób rodzi się typowa recesja. Recesja jest to osłabienie działalności gospodarczej; obecnie powiada się, że recesja występuje wtedy, kiedy realny PNB obniża się przez dwa kolejne kwartały.
Przypuśćmy teraz, że na wstępie gospodarka znajduje się w krótkookresowej równowadze w punkcie B. Następnie wskutek spadku G lub 7, albo w wyniku tego, że konsumenci chcą więcej oszczędzać, następuje przesunięcie ku lewej stronie AD, tj. krzywej łącznych wydatków. Jeżeli to przesunięcie krzywej AD jest nagłe, to jest mało prawdopodobne, by krzywa AS Przesunęła się w znaczniejszym stopniu; przyjmijmy, że pozostała ona bez zmiany. Efekt netto, gdy zadziałają już mnożniki, będzie taki, że nowy punkt równowagi dla gospodarki będ/ie leżał w C. Zauważmy, że produkt spadł z Q do Q' i że ceny są niższe (albo, w modelu bardziej realistycznym, że stopa "tflacji zmniejszyła się).
1 Pełniejszą analizę zawiera rozdział 36; w rozdziale tym omawiane jest również spowol-
n'e wzrostu wydajności pracy w ostatnim dziesięcioleciu. ;

|^P'
Typowa faza zwrotu w dół



C

r ;AS^-



AD ^



c

"\ \.
\v ^

Rys. 10.3. Spadek globalnego popytu prowadzi do zwrotu

o p



J^-^

w dół w cyklu gospodarczym

E P'

\xT
^s.

S

Przesunięcie krzywej AD

o 'N

1 ^4

L. "

wzdłuż stosunkowo płaskiej i nie

o





zmieniającej się krzywej AS pro-

o.



AD'

wadzi do niższych wielkości pro-



1



duktu (który spada z Q do Q') i ob-



1



niża ceny lub inflację. Zauważmy,



1



że podczas recesji w następstwie

-------- ! ---- -------------- --- Q przesunięcia krzywej AD w dół lu-Q' Q produkt potencjalny ka między faktycznym a potencjal-Realny PNB nym PNB rośnie.

W przypadku boomu sytuacja jest, naturalnie, odwrotna - krzywa AD przesuwa się na prawo, produkt wzrasta i zbliża się do poziomu potencjalnego PNB albo nawet przekracza ten poziom, ceny zaś (lub inflacja) rosną.
PRAWO OKUNA
Zgodnie z rys. 10.3, cykle koniunkturalne biorą się stąd, że luka między PNB potencjalnym a faktycznym rozszerza się albo zwęża. Historia nie kończy się jednak na produkcie. Wpływ cykli gospodarczych rozszerza się i oddziałują one na zatrudnienie i bezrobocie.
Co się dzieje z bezrobociem podczas recesji? Gdy zamówienia i produkcja maleją, robotnicy są zwalniani. Sztywność płac uniemożliwia im szybkie znalezienie nowych miejsc pracy przy niższych stawkach płac. W sumie, podczas recesji stopa bezrobocia rośnie.
Rysunek 10.4 ukazuje, jak ścisła jest zależność między zmianami w produkcji a bezrobociem: zależności tej odkrytej przez nieżyjącego już Arthura Okuna2, nadano nazwę prawa Okuna.
2 Arthur Okun (1929-1979) był jednym z najbardziej twórczych amerykańskich polityko* gospodarczych ery powojennej. Po studiach na uniwersytecie Columbia uczył w Yale aż do chwil', kiedy wszedł do Komitetu Doradców Ekonomicznych prezydenta Kennedy'ego w 1961 r. Członkiem Komitetu został w 1964 r., w 1968 r. zaś, za prezydentury Johnsona, jego przewodniczący*-Po opuszczeniu Komitetu Okun pracował w Brookings Institution w Waszyngtonie. W ostatnie

Prawo Okuna stwierdza, że na każde 2% spadku PNB realnego w stosunku do PNB potencjalnego, stopa bezrobocia wzrasta procentowo o l punkt. Tak więc, jeżeli w punkcie wyjścia PNB stanowi 100% swego potencjalnego ziornu j Spadnie do 98%, to stopa bezrobocia wzrośnie z 6 do 7%.
Zależność ta zdaje się dość skomplikowana, ale łatwo ją wytłumaczyć, posługując się przykładami3.
Przykłady. Po pierwsze, załóżmy, że potencjalny PNB rośnie w tempie 3% rocznie, co było w przybliżeniu prawdą dla dziesięciolecia, które dobiegło końca w 1985 r. Utrzymanie stałej stopy bezrobocia wymaga corocznego wzrostu realnego PNB o 3%. Aby tylko stopa bezrobocia pozostała bez zmiany, gospodarka musi stale iść naprzód!
Drugi przykład dotyczy trzech lat stagnacji - od roku 1979 do 1982. W tym okresie realny PNB wcale nie wzrastał; rozwój "poszedł bokiem". Ale potencjalny PNB rósł przez 3 lata w tempie 3% rocznie. A zatem, aby zilustrować prawo Okuna, rozpoczynamy od wynoszącego 9% wzrostu potencjalnego PNB w latach od 1979 do 1982.
Co zatem powinno się stać ze stopą bezrobocia w latach 1979-1982? Przypomnijmy, że na podstawie prawa Okuna każde 2% niedoboru PNB w stosunku do jego poziomu potencjalnego dorzuca 1% do stopy bezrobocia; wynoszący 9% niedobór PNB powinien doprowadzić do wzrostu stopy bezrobocia o 4,5%. Rozpoczynając od stopy bezrobocia wynoszącej 5,8% w 1979 r., powinniśmy wobec tego na mocy prawa Okuna prognozować dla roku 1982 stopę bezrobocia wynoszącą 10,3%. Urzędowe statystyki podają nieco niższą (9,7%) liczbę bezrobotnych dla 1982 r. W nauce tak nieścisłej jak ekonomia jest to zdumiewająco dobra dokładność.
Oto jeszcze jeden przykład. Wyobraźmy sobie, że jesteśmy nowo wybranym prezydentem i że planujemy naszą politykę makrogospodarczą w koń-
latach życia pracował nieustannie nad znalezieniem sposobu zredukowania inflacji bez pozbawienia pracy milionów ludzi; wśród metod osiągnięcia tego celu znajdowały się metody polityki dochodowej opartej na podatkach (Tax-Based Incomes Policies, TIP), omawianej w rozdziale 13. Słynął on poza tym ze stosowanych przez siebie dobitnych, lecz prostych przykładów ilustrujących problemy ekonomiczne. Argumenty wysuwane przeciwko wprowadzonej w 1968 r. zwyżce Podatków porównywał z argumentacją, jaką się posługiwał jego siedmioletni synek, kiedy nie chciał wziąć lekarstwa: "Jest absolutnie zdrów; jest tak bardzo chory, że nic w ogóle nie może mu pomóc; weźmie lekarstwo kiedyś później, jeżeli gardło nie przestanie go boleć; jest rzeczą niesprawiedliwą, żeby tylko on brał lekarstwo, a jego bracia nie". (A. M. Okun The Political Economy of Prosperity, Norton, New York 1970, s. 99). Okun raz po raz dowodził, że dobrze opowiedziana anegdota warta jest tysiąca mętnych równań.
3 W swych wczesnych badaniach Okun stwierdził, że zależność ta wynosi około 3 do 1; to znaczy, ] punkt U (bezrobocia) na każde 3 punkty luki PNB. Jednakowoż z nowszych danych 1 stosowania bardziej wyrafinowanych technik ekonometrycznych zdaje się wynikać, że dla ostatnich okresów właściwsza jest relacja 2 do l (albo - wedle niektórych badań - 2,5 do 1).

cu 1988 r. Stopa bezrobocia u schyłku 1988 r. wynosi 7% i chcielibyśm
doprowadzić gospodarkę znów do potencjalnego poziomu PNB w chw'l
kiedy nasz program będzie oceniany przez elektorat przed wyborami w 1999 '
(może to być odbiciem zjawiska, które w dalszym ciągu nazywać będziem
"politycznym cyklem gospodarczym"). ^
Pytanie: jak szybko musi rosnąć gospodarka w ciągu czterech lat od 19"o
do 1992 r.? Odpowiedź: musi się ona rozwijać zgodnie ze stopą wzrost
potencjalnego PNB (około 3% rocznie), plus tyle, ile potrzeba, by ston
bezrobocia obniżała się każdego roku o około 0,25%. Przeciętna ston
wzrostu PNB musi zatem wynosić 3 + 0,5 = 3,5% rocznie w ciągu całego
czteroletniego okresu. Prawo Okuna dostarcza zatem klucza do zrozumienia
związku pomiędzy rynkami produktu a rynkami pracy w okresach recesji
i w okresach ożywienia.
Prawo Okuna
1975
1980
1985
~41955 1960 1965 1970
Rys. 10.4. Ilustracja prawa Okuna, 1955-1984
Dwie linie na wykresie przedstawiają "lukę produktu" i "lukę bezrobocia" za ostatnie trzydzieści lat. Luka produktu, to wyrażone w procentach odchylenie PNB od jego poziomu potencjalnego. Luka bezrobocia, to (w procentach) odchylenie stopy bezrobocia od jego stopy naturalnej.
Według prawa Okuna, ilekroć produkt spada o 2% poniżej potencjalnego poziomu PNB, stopa bezrobocia rośnie o 1% powyżej stopy naturalnej, l tak, w 1983 r. produkt byt o 7% niższy od potencjalnego PNB, stopa bezrobocia zaś wynosiła 9,5% (= 6% stopy naturalnej + połowa luki produktu, wynoszącej 7%).

Czy większość cykli to cykle globalnego popytu?
1 prowadzonej do tej chwili analizy wynikała sugestia, że cykle koniun-
ralne oraz zmiany w stopie bezrobocia występują wtedy, gdy zmienia się
^pomiędzy potencjalnym a faktycznym poziomem PNB. Otwarte pozo-
1 e pytanie, czy zmienność owej luki wynika z fluktuacji globalnego popytu
globalnej podaży. Czy cykle są następstwem zmian w potencjale wytwór-
CZvm gospodarki - zmian, jakie mogą występować wtedy, kiedy zbiory były
ł lub wtedy, gdy zastosowanie robotów powoduje gigantyczną ekspansję
otencjalnego'produktu gospodarki? Albo też, czy rosnące i spadkowe fazy
cyklu występują wtedy, gdy zmiany inwestycji, nakładów na obronę i innych
nozycji wydatków oddziałują na globalny popyt?
Od Wielkiej Depresji lat trzydziestych większość makroekonomistów była zdania, że cykle są generowane przez przesunięcia funkcji globalnego popytu. I dane', których użyto dla zilustrowania prawa Okuna, przemawiają za tym poglądem. Szacunki produktu potencjalnego będące podstawą rysunku 10.4 sugerują gładki wzrost potencjału wytwórczego z roku na rok. Dlatego też spadkowi produktu towarzyszy wzrost bezrobocia. Z takiego schematu wynika, że spadek produkcji podczas recesji jest rezultatem raczej spadku globalnego popytu aniżeli wzrostu globalnej podaży czy produktu potencjalnego. Gdyby cykle były generowane przede wszystkim fluktuacjami globalnej podaży, boomowi gospodarczemu towarzyszyłby raczej wzrost aniżeli spadek bezrobocia. To zaś, w połączeniu z innymi danymi mającymi charakter cykliczny, potwierdza pogląd, że cykle gospodarcze są w przeważającej mierze wywoływane zmianami globalnego popytu.
PODAŻOWA TEORIA EKONOMII
Do tej chwili podkreślaliśmy znaczenie globalnego popytu dla zrozumienia cyklicznych wahań gospodarki i podejmowania odpowiednich korekcyjnych posunięć w polityce fiskalnej czy monetarnej. W ciągu ostatnich paru lat wielu krytyków twierdziło, że polityka gospodarcza stała się zbyt jednostronnie zorientowana na problemy" popytu. Utrzymywali oni, że przesadne przywiązywanie wagi do stabilizowania globalnego popytu zagraża zdolności przetrwania gospodarki w dłuższym okresie.
Jako reakcja na postrzegany nadmiar ekonomicznych teorii popytowych Pojawiła się cała fala poglądów teoretyków, zwanych niekiedy "szkołą Podażową". Do głównych strategów tej grupy należeli Arthur Laffer (krzywą Laffera rozpatrujemy dalej, w rozdziale 33), Jude Winniski oraz ekono-miści z administracji Reagana, Norman Turę i Paul Craig Roberts.
W sferze polityki za ekonomią podażową opowiadała się jawnie adminis-

tracja Reagana, a lansowaną przez nią hierarchię wartości podzielał w mierze rząd brytyjski, gdy premierem była Margaret Thatcher.
Jakkolwiek w tej grupie ekonomistów i liderów politycznych napotykamy bardzo szeroki wachlarz różnorodnych stanowisk, uwypuklają się trzy rnotv wy: odejście od poglądów Keynesowskich; nacisk na zmiany raczej globalne' podaży niż na zmiany globalnego popytu oraz opowiadanie się za znacznym' obniżkami podatków.
Odejście od Keynesa. Odejście od poglądów Keynesowskich widać było wyraźnie w działaniach administracji R. Reagana i M. Thatcher. Oboje zdecydowani byli prowadzić politykę nastawioną na przyśpieszenie wzrostu w okresie średnim raczej niż czynienie zadość wymaganiom stabilizacji gospodarczej w krótkim okresie. Określali odpowiadającą temu linię polityczną i następnie twardo przy niej obstawali. Uznali, że należy unikać precyzyjniejszego sterowania gospodarką, wraz ze związanymi z tym nieustannymi modyfikacjami, gdy polityka próbuje stawić czoła stale się zmieniającym tendencjom makrogospodarczym.
Skąd takie nagłe odrzucenie wcześniejszej zgody w sprawie stabilizacji gospodarczej? Częściowo linia polityczna owych dwóch rządów miała swoje korzenie w bardzo zbliżonym do klasycznego poglądzie na gospodarkę. Oba rządy chciały zmniejszyć inflację i - wyobrażając sobie stosunkowo stromy przebieg krzywej AS - mniemały, że krótka recesja powinna szybko sprowadzić ceny na właściwy poziom. Oprócz tego głowy obu rządów uważały, że państwo zaczęło działać zbyt natrętnie; że gospodarka ich krajów popadła niejako w stan uzależnienia od pochodzących od władz bodźców ekonomicznych. Byli zdania, że "zaciskanie pasa" przyhamowujące gospodarkę doprowadzi do wzrostu wydajności.
Czy to nowe podejście przyczyniło się do zwiększenia małym kosztem wzrostu produkcyjności oraz obniżenia inflacji? Chociaż nie czas jeszcze na ostateczną ocenę, widać wyraźnie, że w Stanach Zjednoczonych od 1980 r. nie nastąpiła żadna zasadnicza zmiana w gospodarce. Inflacja zmniejszyła się w sposób znaczący, ale krzywa AS okazała się dosyć płaska, tak że tej obniżce inflacji towarzyszyło bardzo wysokie bezrobocie. Zastosowana polityka być może doprowadziła do pewnego nieznacznego wzrostu wydajności, ale jest to kwestia kontrowersyjna.
Wydaje się natomiast, że w Wielkiej Brytanii polityka podażowa wywa"a nieoczekiwanie wielki wpływ, oddziałując korzystnie zarówno na inflację, JaK i na wydajność w stopniu wyższym, aniżeli przewidywało wielu obserwatorów-Być może, te większe efekty w Wielkiej Brytanii wynikały z większej sztywności gospodarki brytyjskiej przed epoką M. Thatcher; być może, posunięci3 polityki podażowej były tam bardziej skuteczne dlatego też, iż miały charak bardziej drakoński aniżeli w Ameryce.

Nacisk na podaż. Drugim motywem teorii podażowej jest koncentrowanie
j? raczej na rozkręcaniu globalnej podaży niż na samym tylko globalnym
Opycie, AD. Jeżeli gospodarka jest stagnacyjna, dlaczego nie zwiększyć raczej
AS aniżeli AD1 To zaś można osiągnąć środkami służącymi zwiększeniu
potencjalnego produktu.
Polityko czysto podażowa
AS AS'
1000
2000
5000
Realny PNB
Rys. 10.5. Wpływ polityki czysto podażowej
Przed wdrożeniem polityki podażowej produkt potencjalny wynosi 3200; stosowanie tej polityki podwyższa produkt potencjalny do 3400 (rezultat niezmiernie trudny do osiągnięcia). Jeżeli gospodarka pozostaje w obrębie płaskiego odcinka krzywej AS, wpływ na produkt faktyczny może być bardzo mały, jeśli nie nastąpi również przesunięcie krzywej AD. W zilustrowanym tu przypadku faktycznie realny PNB przy przesunięciu gospodarki z punktu B do punktu C wzrasta z 2700 do 2750.
Co się jednak stanie z faktycznym PNB, jeżeli AD przetnie krzywą AS na jej "klasycznym", prawie pionowym odcinku, na przykład w punkcie D? Prawie cały przyrost produktu potencjalnego przejawi się we wzroście produktu faktycznego.
Rysunek 10.5 obrazuje wpływ hipotetycznego programu propodażowego.
'a ułatwienia analizy, załóżmy, że rząd podejmuje jakieś kroki zmierzające
do zwiększenia podaży nakładów - być może obniżając podatki w celu
Pobudzenia podaży pracy czy akumulacji kapitału. Dla uproszczenia przyj-
lerny, ze koszty produkcji się nie zmieniają, raczej krzywa AS po prostu
esuwa się na prawo wskutek wzrostu potencjału wytwórczego. Tak więc na

rysunku 10.5 przyjmujemy, że potencjalna wielkość produktu przesunęła
z Q* na poziomie 3200 do nowego Q*', na poziomie 3400. W wyniku krzv ^
AS przesuwa się w kierunku poziomym akurat o 200. a
Silą oddziaływania jakiegoś środka propodażowego zależy od kszt ł krzywej globalnej podaży. Jeżeli gospodarka znajduje się w stanie rec ^ a krzywa AS przebiega bardzo płasko, jak to ukazuje punkt B na rys jnij' wpływ na produkt będzie nieznaczny. W ilustrowanym tu przypadku rów ' waga przesuwa się z punktu B do punktu C, przy bardzo niewielkim wzróść'" produktu i bardzo małej obniżce cen.
Gdyby jednak gospodarka znajdowała się w sytuacji bardziej odpowiada jącej postulatom klasycznym, jak na przykład w punkcie D na krzywej ^A zatem posunięcia polityki czysto podażowej tylko wtedy mogą być efektywne, kiedy towarzyszą im środki polityki propopytowej, albo wtedy kiedy gospodarka zachowuje się na sposób bliski wersji klasycznej. Ta użyteczność polityki zorientowanej na podaż w gospodarce bliskiej koncepcji klasycznej może tłumaczyć atrakcyjność tego podejścia dla ekonomistów odrzucających Keynesowską strukturę teoretyczną.
Trzeba podkreślić jeszcze jeden realistyczny moment dotyczący środków propodażowych. Badania nad czynnikami wyznaczającymi produkt potencjalny sugerują, że szybkie czy znaczniejsze przesunięcie poziomu produktu potencjalnego jest niezwykle trudne. Weźmy na przykład jakiś ambitny program zwiększenia oszczędzania; przypuśćmy, że udało się dzięki niemu podwyższyć stopę oszczędności osobistych z 7 do 9% dochodu (ogromnie trudne to zadanie); powiedzmy, że ten wynoszący 2 punkty procentowe przyrost oszczędności zostaje całkowicie odprowadzony do inwestycji (wynik wysoce nieprawdopodobny) i powiedzmy, że okres oczekiwania wynosi 10 lat. Badania Denisona i innych wskazują, że posunięcie takie z końcem dziesięciolecia dałoby przyrost produktu potencjalnego wynoszący około l % (na przykład z 5000 mld dol. do 5050 mld dol.) Koła poruszające produkt potencjalny obracają się niezmiernie powoli.
Obniżki podatków. Ostatni wątek myślenia propodażowego to opowiadanie się za wielkimi obniżkami podatków. W poprzednim rozdziale pokazano, jak można zmienić podatki, aby oddziaływać na globalny popyt, a w konsekwencji na produkcję. Ekonomiści propodażowi utrzymują, że popytowe efekty podatków były znacznie przeceniane. Argumentują, i nie bez pewnej racji, ze w latach sześćdziesiątych i siedemdziesiątych XX w. władze posługiwały sif podatkami w celu podwyższania przychodów i odziaływania na wydatK'> często jednak ignorowały wpływ rosnącego obciążenia podatkowego na bódź

zachęcające do oszczędzania i do pracy. "Podażowcy" zalecali ostrą hniżkę podatków jako sposób pobudzania podaży pracy i kapitału, a tym "jnym pobudzenia wzrostu gospodarczego4.
Makroekonomiczne oddziaływanie "propodażowej obniżki podatków"
ożna pokazać na rys. 10.6. Z analizy zawartej w ostatnim rozdziale wiemy,
. obniżki podatków zwiększają globalny popyt, czyli przesuwają krzywą AD
prawo. Znaczna i permanentna ich obniżka, jak na przykład wynosząca
15% obniżka podatków od dochodów osobistych przeprowadzona w 1981 r.,
spowoduje bardzo pokaźne przesunięcie krzywej AD na prawo. Obniżka taka
prawdopodobnie (ale nie na pewno) doprowadzi do wzrostu potencjalnego
produktu, chociaż efekt ten będzie dosyć znikomy. Tak więc na rys. 10.6
widzimy, że obniżka podatku przesuwa krzywą AS tylko trochę na prawo.
Propodażowa obniżka podatków
AD \ \AD' AS II AS'
AD'
AD'
Rys. 10.6. Makroekonomiczne oddziaływanie propodażowej obniżki podatków
Wielu "podażowców" zaleca pokaźne obniżki podatków jako narzędzie zwalczania schorzeń współczesnej gospodarki. Obniżki te mają dwojakie skutki: przesuwają ku prawej stronie krzywą AD (z AD do AD'), jak to wynika z analizy mnożnikowej z ostatniego rozdziału. Mogą też podwyższyć produkt potencjalny, jeżeli obniżka podatków przyciągnie większą podaż pracy czy kapitału, przesuwając tym samym krzywą AS z AS do AS'. Takie obniżki podatkowe, jak to sugerują "podażowcy", zwiększają realny PNB. Z badań statystycznych zdaje się jednak wynikać, że dla okresów jedno-, dwu- czy nawet pięcioletnich rolę dominującą gra przesunięcie krzywej AD.
4 Jednym z możliwych sposobów zrozumienia tej argumentacji będzie powrót do "mapy" strumieni makroekonomicznych na s. 231. "Podażowcy" przecięliby linię prowadzącą od podatków do globalnego popytu. Zamiast tego poprowadziliby długą linię łączącą podatki z pracą, aP'tałem i techniką, podkreślając w ten sposób, że podatki oddziałują na produkt potencjalny Przez swój wpływ na bodźce pobudzające podaż czynników. Dodatkowe twierdzenie niektórych

Ekonomia t.


Efektem netto bardzo znacznej propodażowej obniżki podatku be dzie, jak to prognozują Laffer i inni, ogromne zwiększenie produkcji-ukazuje to przesunięcie z A do B na rys. 10.6. Ale w okresie aż do pięciu l ' podstawowe konsekwencje propodażowych obniżek podatków wynikają z icL wpływu na globalny popyt, nie zaś z ich bodźcowego oddziaływania na globaln podaż.
Lekcja wynikająca z rys. 10.6 ma wielkie znaczenie dla nowszej histori' amerykańskiej. Nie było to przypadkiem, że gospodarka Stanów Zjednoczonych wyszła z głębokiej recesji lat 1980-1982 właśnie wtedy, kiedy propoda-żowe obniżki podatków wywołały znaczny wzrost rozporządzalnych dochodów ludności. Gdy w latach 1982-1984 deficyt budżetu federalnego rósł bardzo szybko, rosły też szybko wydatki konsumentów, podwyższając globalny popyt, zwiększając PNB i prowadząc do wyraźnego spadku bezrobocia. Burzliwy wzrost nasilenia działalności gospodarczej w latach 1983-1984 był ekspansją napędzaną przez wzrost po stronie popytu, w imię teorii propodażowej.


rcze3
Cykle gospodarcze od 1919r.
II woj na
światowa
polityczny cykl
Rysunek 10.7 ukazuje, jak gospodarkę amerykańską w całym okresie jej 0\vszej historii trapiły cykle gospodarc
zakończenie

B. CYKLE GOSPODARCZE
W pierwszej połowie tego rozdziału pokazaliśmy, w jaki sposób wzajemne oddziaływanie globalnej podaży i globalnego popytu może doprowadzić do cykli koniunkturalnych. Obecnie przechodzimy do bardziej skrupulatnego opisu faktów: jakie są prawidłowości cyklu gospodarczego? Jakie zmiany - w zmiennych zewnętrznych czy politycznych - napędzają globalny popyt? I jak dokładnie ekonomiści potrafią przewidywać cykle? Przeanalizujemy teraz te pytania.


1970
1980
1960
1940
1930
1920
1950
Rys. 10.7. Wahania cykliczne w XX wieku
Produkcja przemysłowa przejawiała nieustanne wahania wokół rosnącego trendu. Czy w ciągu ostatnich trzydziestu lat można dostrzec większą stabilność gospodarki? Źródło: Federal Reserve Board; trend wyeliminowany przez autorów.



Cykle w XX wieku f;
Cykle nigdy nie przebiegają dokładnie tak samo. Pomimo to mają one wiele cech wspólnych. Choć nie są identyczne jak bliźnięta, łatwo rozpoznać, że należą do tej samej rodziny. Dla prognozowania cykli koniunkturalnych nie dysponujemy żadną ścisłą formułą, w rodzaju tych, które można stosować do ruchów księżyca czy wahadła. Nacechowane różnorodnymi nieregularnościami cykle koniunkturalne bardziej zbliżają się do wahań pogody.
"podażowców", że obniżki podatków same się finansują i nie prowadzą do zmniejszenia wpływów, omawiane jest w rozdziale 33, w ramach zawartej tam analizy problemów opodatkowania.

Cechy cyklu gospodarczego
Dawniejsi autorzy piszący o cyklach koniunkturalnych, dysponując bardzo skąpą informacją ilościową, skłonni byli przywiązywać nieproporcjonalnie wielką wagę do wybuchów paniki i do kryzysów. Pisali o pęknięciu "mydlanej bańki" Towarzystwa Mórz Południowych w 1720 r., o panice Jay Cooke 2 1873 r., panice Grover Cleveland z 1893 r., "panice bogaczy" z 1904 r. i, oczywiście, o kataklizmie krachu giełdowego w "czarny wtorek" 29 października 1929 r. .
5 Jak się dochodzi do wykresów przedstawiających cykle koniunkturalne? Najpierw elimi-
nilje się z danych czynnik "sezonowości", tj. efekt systematycznie działających czynników (np.
Pfyw Bożego Narodzenia na zbyt zabawek), potrąca się od danych miesięcznych czy kwar-
alnych. Niekiedy eliminuje się "trend", tj. dane przelicza się ponownie jako odchylenie od trendu
'Ugookresowego. Szczegółowe wyjaśnienia obu tych procedur zawierają podręczniki statystyki.

Fazy. Współcześni badacze dzielą cykl koniunkturalny na fazy. "Szczyt" i "dno" to punkty zwrotne cyklu, głównymi natomiast fazami są "recesja" i "ekspansja".
Rysunek 10.8 przedstawia kolejne fazy cyklu koniunkturalnego. Qo podarka wchodzi w recesję, jeżeli realny PNB obniżał się przez dwa kolein kwartały. Recesja kończy się "dnem" czy depresją, przy czym ostatnie "dno" zdarzyło się w listopadzie 1982 r. wedle nieoficjalnej instytucji zbierającej dań dotyczące cyklów koniunkturalnych, National Bureau od Economic Research Następnie przychodzi poprawa czy ożywienie, szczyt, recesja, dno, poprawa i tak nie kończący się szereg wzlotów i spadków.
Cztery fazy cyklu

�a\visk, których pojawienia wraz z recesją można by się spodziewać? Wymień-
y tylko parę prawidłowości cyklicznych.
0 We wczesnej fazie recesji na ogół likwiduje się zapasy. Wkrótce potem
wałtownie spadają również inwestycje przedsiębiorstw w zakłady i urządzenia Wytwórcze. Jak to pokazaliśmy w rozdziale 7, inwestycje są jednymi z najbardziej zmiennych składników PNB.
� Spada popyt na pracę - widoczne jest to najpierw w skracaniu średniej ,-ygości tygodnia pracy, potem następują zwolnienia i wzrost bezrobocia.
� Wrażliwsze ceny towarów często spadają w okresie recesji gospodarczej' bardziej "bezwładne" ceny i płace obecnie spadają rzadko, ale zdecydo-wanie ich wzrost ulega spowolnieniu.
� W okresach recesji gwałtownie spadają zyski przedsiębiorstw. Wyprzedza to zazwyczaj gwałtowny ruch w dół kursów akcji, w miarę jak racjonalnie działający inwestorzy wyczuwają zapach spadku nasilenia działalności gospodarczej. Ponieważ jednak spada popyt na kredyt, stopy procentowe również na ogół spadają w okresach recesji.
Dotąd operowaliśmy kategoriami dotyczącymi recesji. Boom, czyli rozkwit, to zwierciadlane odbicie recesji, każdy jednak z wymienionych wyżej elementów działa w odwrotnym kierunku: stopy procentowe, zyski i wrażliwsze ceny rosną.

Czas
Rys. 10.8. Cykl, podobnie jak rok, przejawia swoistą sezonowość
Po recesji następuje ekspansja; dzielą je punkty zwrotne. The National Bureau of Economic Research określiło daty tych faz w dziejach Stanów Zjednoczonych i wielu innych krajów. Nie każdy "szczyt" doprowadza do "rozkwitu" z punktu widzenia niskiego bezrobocia. Niektóre recesje są zaś o wiele głębsze od innych.
(tm) fn 7WT,y raZ JeSZCZC' ŻL PrZCbieg Cykli jest nieregularny. Jak to widać na rys. 107, cykle są podobne do łańcuchów górskich - są one nieregularne, a szczyty , doliny przypadają na rozmaitych wysokościach. Niektóre doliny są bardzo głębokie, jak w czasie Wielkiej Depresji; inne są płytkie, jak w 1970 r. Co więcej, czas trwania cyklu bywa różny. Niekiedy większa depresja może mac przez dziesięciolecie; kiedy indziej, jak w 1975 r., faza spadku może być stosunkowo krótkotrwała.
Uderzające cechy. Cykle koniunkturalne nie są bliźniacze, często jednak występuje w nich rodzinne podobieństwo. Kiedy jakiś godny zaufania pro-gnosta ekonomiczny zapowiada nadejście recesji, to czy oczekuje się typowych

TEORIE CYKLU KONIUNKTURALNEGO
W poprzedniej części zwracaliśmy uwagę na zmiany globalnego popytu jako źródło cyklów. Czy możemy iść dalej i znaleźć wspólne prawidłowości dotyczące czynników inicjujących i napędzających cykle?
Jednym z możliwych punktów wyjścia procesu zrozumienia cyklów koniunkturalnych jest poszukiwanie prawidłowości wahań cyklicznych. Jednym ze wzmiankowanych wyżej ważnych zjawisk jest to, że inwestycje i zaku-Py dóbr trwałych mają tendencję do gwałtownego wzrostu w fazach ekspansji oraz do spadku w fazach recesji. Nie powinno to nas szczególnie dziwić, bo zakup nowego samochodu czy fabryki lub maszyny możemy - przedłużając tycie starego obiektu - odłożyć o wiele łatwiej, aniżeli wydłużyć żywot Palonego papierosa czy nietrwałej główki sałaty.
Większość teorii podkreśla dzisiaj zatem znaczenie trwałych dóbr kon^ surnpcyjnych i inwestycyjnych. Gdybyśmy zaś chcieli zestawić listę teorii cyklów, moglibyśmy się ich doliczyć całych tuzinów6. Jeśli jednak przeanalizu-
6 Możemy tu wymienić choćby parę z najlepiej znanych teorii: (1) teoria monetarna
~ występowanie cykli ekspansji i kurczenia się przypisuje podaży pieniądza i kredytu (Hawtrey,
riedman i in.); (2) teoria innowacji - przypisuje występowanie cykli spiętrzaniu się ważnych
Wynalazków, jak np. kolej żelazna (Schumpeter, Hansen i in.); (3) teoria psychologiczna - uważa

jemy te teorie dokładniej i odrzucimy treściowo puste albo stojące w wyrazu �
sprzeczności z faktami czy zasadami logiki, pozostanie nam tylko parę rzec? ^
wiście odmiennych koncepcji. Większość z nich różni się między sobą tylk
rozkładem akcentów. �
Czynniki zewnętrzne i wewnętrzne
Teorie te możemy sklasyfikować w dwóch grupach, uwypuklającycj, głównie albo czynniki zewnętrzne, albo wewnętrzne. Teorie z wnętrzne doszukują się źródeł cyklu koniunkturalnego w wahaniach czegoś, co znajduje się poza systemem gospodarki - w plamach na słońcu lub astrologii-w wojnach, rewolucjach i wyborach; w odkryciach nowych złóż złota; w stopie wzrostu liczby ludności i migracjach; w odkryciach nowych lądów i nowych zasobów; w przełomach naukowych i innowacjach technicznych.
Teorie wewnętrzne szukają w obrębie samego układu gospodarczego mechanizmów zapoczątkowujących samoregulujące się cykle koniunkturalne tak że każda ekspansja hoduje w sobie przyszłą recesję i kurczenie się gospodarki, co z kolei inicjuje poprawę i ekspansję, w niejako regularnym powtarzającym się, nigdy nie kończącym się łańcuchu zjawisk.
Polityczny cykl koniunkturalny
Jednym z głównych przykładów teorii nawiązujących do czynników zewnętrznych jest teoria "cyklu politycznego". Jej podstawą jest obserwacja, że politykę makroekonomiczną wyznaczają raczej pochodzący z wyboru funkcjonariusze aniżeli królowie-filozofowie Platona7. Rozumowanie jest tu następujące.
� Od czasów Keynesa sternicy polityki znajdują się w posiadaniu narzędzi pobudzania gospodarki.
� Wyborcy lubią okresy niskiego bezrobocia, szybkiego wzrostu gospodarczego i niskiej inflacji.
� Politycy lubią wygrywać kolejne wybory.
cykl za przejaw wzajemnego "zarażania się" ludzi pesymistycznymi i optymistycznymi przewidywaniami (Pigou, Bagehot i in.); (4) teoria podkonsumpcji - utrzymuje, że w porównaniu z tym, co można zainwestować, zbyt wielka część dochodu dostaje się w ręce ludzi bogatych czy oszczędnych (Hobson, Sweezy i in.); (5) teoria przeinwestowania - twierdzi, że recesje wywoływane są raczej przez nadmierne niż niedostateczne inwestycje (Hayek, Mises i in.); (6) polityczne teorie cyklu (Kalecki, Nordhaus, Tufte); (7) równowagowa teoria cyklu, utrzymuje, że błędne oceny sytuacji sprawiają, iż ludzie za bardzo są skłonni pracować lub poszukiwać pracy (Lucas, Barro, Sargent).
7 Pogląd ten łączy się zatem ściśle z teorią wyborów (decyzji) publicznych, przedstawiona w rozdziale 32. Główny nacisk kładzie się nie na szaleństwo czy złą wolę polityków, ale na bódź** i motywy, którymi kierują się decydenci.

Co wynika z tych trzech stwierdzeń? Polityczny cykl koniunkturalny. Oto jaka może być sekwencja wydarzeń: zaraz po wyborach wykorzystaj rok czy też dwa lata na "twardą" politykę w stosunku do gospodarki; zwiększ bezrobocie oraz liczbę nieczynnych zakładów, redukując tym samym presję inflacyjną. Upewnij się, że wyborcy zażyją owe leki antyinflacyjne dość wcześnie, w nadziei, że w dniu wyborów zdążą już zapomnieć o ich przykrym
smaku.
Potem zaś, mniej więcej na rok przed dniem wyborów, zacznij pobudzać gospodarkę. Obniż podatki, zwiększ G, przekonaj Rezerwę Federalną do utrzymywania stóp procentowych na niskim poziomie. Obywatele idący do urn wyborczych zapewne będą mieć w świeżej pamięci tylko boom, nie zaś
recesję.
Czy to tylko cyniczna fikcja naukowa? Wcale nie, wedle najbardziej sumiennego badania nad tym przedmiotem, przeprowadzonego przez Edwarda Tufte: "W działalności ekonomicznej wielu kapitalistycznych demokracji przejawia się pewien swoisty rytm wyborczy... Rozłożenie wyborów w czasie wywiera wpływ na stopę bezrobocia i wzrost realnego rozporządzal-nego dochodu, na kontrolę inflacji i bezrobocia w krótkim okresie, na przepływ wypłat transferowych, podejmowanie polityki gospodarczej prowadzącej bądź to do ekspansji, bądź to do recesji oraz na perspektywiczną wizję prowadzonej polityki ekonomicznej... Życie gospodarcze wibruje zgodnie z rytmem polityki"8.
Najlepszym przykładem takiego syndromu jest kampania Richarda Nixo-na z 1972 r., kiedy to wywierano presję na Rezerwę Federalną, by zwiększyła podaż pieniądza i na piętnaście miesięcy przed wyborami wprowadzono obniżki podatków oraz kontrolę cen i płac. Jednakże w roku swojej ewentualnej reelekcji (1980) Jimmy Carter nawoływał do "zaciskania pasa", realizował je w praktyce, wybory wygrał Ronald Reagan. Niektórzy są zdania, że wykryli cykl polityczny u podstaw zmian stopy bezrobocia w okresie 1981-1984, kiedy to w ciągu pierwszych dwóch lat było wysokie bezrobocie, a w ciągu kolejnych dwóch lat wysoki był wzrost gospodarczy.
Synteza modeli9
Większość ekonomistów wierzy dzisiaj, że siłą napędową cyklów koniunkturalnych jest jakaś kombinacja czynników zewnętrznych i wewnętrznych. Sądzi się na ogół, że impulsy do powstawania cyklów rodzą się poza obrębem gospodarki - w wojnach lub demobilizacji, w polityce lub w szokowych
8 E. R. Tufte Political Control of the Economy, Princeton Uniyersity Press, Princeton, New York 1978.
9 Przy kursie skróconym można pominąć dwa kolejne paragrafy.

zmianach cen ropy, w dopływach złota czy pieniądza, w innowacjach albo radykalnie nowych produktach. Ale te zewnętrzne wstrząsy są następnj przenoszone do całej gospodarki w sposób prowadzący do bardziej czy mnie' regularnych wahań, rozpoznawanych przez badaczy cyklów.
Prostej analogii tego mechanizmu połączonych czynników zewnętrznych i wewnętrznych dostarcza nam dziecięce krzesełko na biegunach. W sposóh nie dający się przewidzieć dziecko podskakuje na krzesełku albo siedzi w nim-to jest podobne do nieregularnie pojawiających się wojen czy innowacji, które "wstrząsają" gospodarką. Potem jednak widzimy, że krzesło na biegunach porusza się w tył i w przód w sposób cykliczny, a cykl ten zależy od jego własnej wewnętrznej struktury (wielkość i waga). Podobnie gospodarka reaguje na wstrząsy zewnętrzne, zgodnie ze swoją wewnętrzną naturą. Dla wytłumaczenia cyklu mają znaczenie zarówno siły zewnętrzne, jak i wewnętrzne
Szukając czynnika nakręcającego cykle gospodarcze, ekonomiści na ogół muszą wrócić do inwestycji. Co więcej, jeżeli bliżej przyjrzeć się inwestycjom to widać, że mają one cechy zarówno czynników wewnętrznych, jak i zewnętrznych. Zewnętrznymi czynnikami napędzającymi inwestycje są wydarzenia takie, jak poważne innowacje, wzrost liczby ludności i fluktuacje w stanie "zaufania" do gospodarki. Aż do tej chwili przyjmowaliśmy, że istotne są właśnie te czynniki zewnętrzne, i konsekwentnie zakładaliśmy, że inwestycje są dane i stałe.
Ale jest i inny czynnik napędzający inwestycje - ich składowa "indukowana", którą aż do tej pory przeważnie pomijaliśmy. Przypomnijmy z naszego krótkiego przeglądu czynników wyznaczających inwestycje zawartego w rozdziale 7, że rozpatrywaliśmy trzy czynniki napędzające inwestycje (przychody, koszty i oczekiwania). Jasne jest, że wielkość przychodu, jaki uzyskamy z jakiejś nowej inwestycji, będzie zależeć od stanu gospodarki, tj. od cyklu gospodarczego. A zatem inwestycje są zarówno przyczyną, jak i skutkiem cyklów gospodarczych.
Jak funkcjonuje ów wewnętrzny czynnik wpływu na inwestycje? Jeżeli wysoka sprzedaż nastraja właścicieli przedsiębiorstw optymistycznie, jest bardziej prawdopodobne, że angażują się oni w śmiałe programy inwestycyjne. Kiedy w latach 1975-1978 PNB rósł, indukowało to akumulację kapitału mającą pokaźne rozmiary (nowe maszyny, przyrost zapasów, budowy). I P�~ dobnie, kiedy w latach 1981-1982 gospodarka ruszyła w dół, inwestycje rozwijały się kiepsko.
W obu tych przypadkach możemy dostrzec, że na popyt inwestycyjny wpływa wzrost zbytu i produkcji. Nazywa się to zasadą przyśpieszenia. Wszyscy prawie autorzy ostatecznie w swoich teoriach cyklu gospodarczego wprowadzają tę zasadę jako jeden z wątków. Zastanówmy się, jak funkcjonuje ów wewnętrzny mechanizm cyklu i jak łączy się on z naszą wcześniejsza analizą mnożnikową.

Zasada przyśpieszenia
Zasada przyśpieszenia (albo akceleracji) jest teorią czynników wyznacza-� cvch inwestycje. Stwierdza ona, że zapotrzebowanie społeczeństwa na zasoby kapitału czy to w postaci zapasów, czy urządzeń zależy przede wszystkim d poziomu produkcji; przyrosty zasobu kapitału, inwestycje netto, występują tylko wtedy, kiedy produkcja rośnie. W wyniku okres prosperity może się kończyć nie po prostu dlatego, że zbyt zmalał, ale tylko dlatego, że zbyt trzymuje się bez zmiany na wysokim nawet poziomie.
Wyjaśni to przykład liczbowy. Wyobraźmy sobie jakąś typową firmę tekstylną, której zasób kapitału jest zawsze utrzymywany na poziomie dwa razy wyższym niż wartość jej rocznej sprzedaży tkanin10.
A zatem, jeśli utarg ze sprzedaży utrzymywał się w firmie przez pewien czas na poziomie 30 min dol. rocznie, jej bilans będzie wykazywać 60 min dol. wartości urządzeń kapitałowych, składających się na przykład z dwudziestu maszyn w różnym wieku, przy czym każdego roku jedna maszyna ulega zużyciu i zostaje zastąpiona. Ponieważ zastąpienia dokładnie równoważą amortyzację, w firmie tej nie ma żadnych inwestycji netto ani oszczędności. Inwestycje brutto wynoszą 3 min dol. rocznie, co wyraża roczny koszt zastąpienia jednej maszyny. Pozostałe 27 min dol. utargu idą, jak można przypuszczać, na płace i dywidendy. Przedstawia to pierwsza faza w tablicy 10.1.
A teraz przypuśćmy, że w roku czwartym utargi rosną o 50% - z 30 do 45 min dol. Ażeby utrzymać stosunek kapitału do produktu (współczynnik kapitałowy) wynoszący 2, liczba maszyn musi także wzrosnąć o 50%, czyli z 20 do 30. W tym czwartym roku zamiast tylko jednej maszyny trzeba kupić 11 maszyn - 10 nowych, oprócz zastąpienia jednej zużytej.
Utargi zwiększyły się o 50%. O ile wzrosły inwestycje w maszynach? Z jednej do jedenastu, czyli o 1000%! To właśnie ta przyśpieszona reakcja inwestycji na daną zmianę produkcji dała zasadzie przyśpieszenia jej miano.
Jeżeli zarówno w piątym, jak i w szóstym roku utargi nadal będą rosnąć 0 tyle samo, tj. o 15 min, będziemy nadal w każdym roku potrzebować jedenastu nowych maszyn (10+1).
Dotychczas zasada przyśpieszenia nie przysparzała nam kłopotów. Przeciwnie, dała nam gigantyczne pchnięcie wydatków inwestycyjnych w wyniku umiarkowanego wzrostu utargów. Teraz jednak się okazuje, że jedziemy na grzbiecie tygrysa.
10 Dla uproszczenia analizy stosujemy współczynnik kapitałowy wynoszący 2 do l i abstrahujemy od zmian stóp procentowych, cen czy stopnia wykorzystania zdolności wytwórczej. Dla Pełnej analizy należałoby uwzględnić wraz ze zmianami w wyposażeniu również zmiany zapasów 1 *ielkości zakładu.

ZASADA PRZYSPIESZANIA (w mld dol.)
Czas

Roczne

Zasób

Inwestycje Inwestycje brutto



utargi

kapitału

netto (NI) (NI+ zastąpienie)

Pierwsza faza





-- - - -

rok pierwszy

30

60 ~\

^^ 0 1 maszyna za 3 dol. = 3 dol.

rok drugi

30

60-^

--- 0 1 maszyna za 3 dol. = 3 dol.

rok trzeci

30

60^-

-- -0 1 maszyna za 3 dol. = 3 dol.

Oruga faza







rok czwarty

45

90^-

- - T?0 (10+1) maszyn po 3 dol.=







\ =33 dol.

rok piąty

60

120^-

--^30 (10+1) maszyn po 3 dol. =







\ =33 dol.

rok szósty

75

150^-

-^30 (10+1) maszyn po 3 dol.=







= 33 dol.

Trzecia faza







rok siódmy

75

150 Y~

-- -*0 1 maszyna za 3 dol. = 3 dol.

Czwarta faza







(do wypełnienia)







rok ósmy

73,5

147

-A- 3 - maszyn po 3 dol. = - dol.

Tabl. 10.1. Zasada przyspieszenia wiąże poziom inwestycji ze stopą wzrostu PNB
Inwestycje wahają się bardziej niż utargi: aby inwestycje nie spadały, tempo wzrostu utargów nie może nawet zostać zahamowane. Wobec tego, gdy występuje łączne działanie mnożnika i zasady przyspieszenia, utargi będą zarówno skutkiem, jak i przyczyną inwestycji. (Sprawdź, że w czwartej fazie inwestycje brutto wynoszą zero, gdyż nie ma w ogóle zamówień maszyn.)
I
Zgodnie z zasadą przyśpieszenia, utargi muszą stale rosnąć w takim samym tempie, jeżeli inwestycje mają pozostawać bez zmian!
Gdyby utargi przestały rosnąć w aż tak szybkim tempie - gdyby w siódmym roku zatrzymały się choćby na wysokim poziomie 75 min dol. rocznie - wówczas inwestycje netto spadną nagle do zera, a inwestycje brutto na wiele lat powrócą do poziomu tylko jednej maszyny rocznie (zob. tabl. 10.1).
Innymi słowy, wynikiem zahamowania wzrostu utargów był spadek inwestycji brutto o 90% i spadek inwestycji netto o 100% (zob. trzecią faz? w tabl. 10.1).
Zasada przyśpieszenia może działać w obu kierunkach. Gdyby teraz utargi spadły poniżej 75 min dol., inwestycje netto spadłyby na długi czas do zera; w rzeczywistości firma być może postanowi "dezinwestować", sprzedają.0 cześć swoich maszyn.
(Wypełnij kolumnę dla czwartej fazy potrzebnymi zerami; oznacza to, ze niczego teraz nie trzeba zastępować.)

Inwestycje mogą zatem gwałtownie spadać i - być może - spowodować ecesję, tylko dlatego, że produkcja przestała rosnąć11.
.
Zasada przyśpieszenia jest więc potężnym czynnikiem przyczyniającym jo niestabilności gospodarki: zmiany w produkcji mogą zostać przeniesio-w zwielokrotnionej skali na zmiany w inwestycjach.
Interakcja mnożnika i akceleratora
Łatwo dostrzec, w jaki sposób akcelerator można włączyć do naszego Keynesowskiego modelu mnożnikowego. Spadek produkcji w gałęziach wytwarzających maszyny zmniejszy dochód i wydatki na żywność i odzież oraz doprowadzi do dalszych jeszcze "mnożnikowych" zmian w produkcji. To sarno przez się mogłoby w ostatecznym wyniku sprawić, że zbyt tekstyliów całkiem przestanie rosnąć albo nawet spadnie. To z kolei spowoduje dalszy przyśpieszony spadek inwestycji netto.
Tak więc możemy się znaleźć w błędnym kole, gdzie zasada przyśpieszenia oraz mnożnik współdziałają w wytwarzaniu kumulującej się recesji albo poprawy, boomu albo kryzysu.
Interakcja mnożnika i akceleratora pokazuje nam, w jaki sposób dr Jekyll ekspansji może się zmienić w pana Hyde'a depresji. Przypuśćmy, że w sytuacji bezrobocia jakoś doprowadzimy do ponownego wzrostu produkcji. Rosnąca produkcja indukuje - za pośrednictwem akceleratora - nowe inwestycje. Nowe inwestycje indukują dalszy wzrost produkcji za pośrednictwem mnożnika. Wobec tego osiągnięta stopa wzrostu produktu może się okazać samo-podtrzymująca.
Ale jak gospodarka może rosnąć w tempie 4,5 czy 6%, jeżeli jej potencjalny PNB wzrasta w tempie tylko 3%? Nie może to trwać. długo.
W jakimś punkcie samopodtrzymująca się poprawa ostatecznie musi natrafić na pułap pełnego zatrudnienia. Sięgnąwszy tego pułapu, gospodarka od poziomu pełnego zatrudnienia może się zacząć znów pogrążać w recesji. Dlaczego? Dlatego, że gdy tylko ustaje szybki wzrost całego układu gospodarczego, akcelerator narzuca zmniejszenie tempa wzrostu inwestycji, podtrzymujących dotąd ożywienie. Podobnie jak samolot, który gdy tylko zanadto zmniejszy swoją prędkość, musi spaść, tak i układ gospodarczy leci w dół.
Analogiczna analiza łącząca akcelerator z mnożnikiem może nam wytłumaczyć ostateczny koniec recesji i zapoczątkowanie zwrotu w górę.
11 W naszym przykładzie posłużyliśmy się maszynami. Czy to oznacza, że w przypadkach "recesji zapasów" (np. w recesjach takich jak 1920-1921, 1937-1938, 1953-1954, 1973-1975, 1979-1980, 1981-1982) zasada przyśpieszenia nie wchodzi w grę? Ależ nie. Ta sama zasada Przyspieszenia - mówiąca, że w tendencji istnieje jakaś określona proporcja między zapasami a zbytem - służy wyjaśnieniu krótkich cykli zapasów.

Kiedy produkcja szybko spada, zasada przyśpieszenia działa na rzecz ujem nych inwestycji. Ale trudno sobie wyobrazić, by inwestycje brutto w budów zakładów i ich wyposażenie były ujemne w całej gospodarce, to zaś określ pewną granicę możliwego spadku inwestycji.
Tak więc recesja gospodarcza zawiera źródła poprawy. Gdy raz inwestv cje osiągną dno, muszą przestać spadać; to samo dotyczy produkcji. W tym punkcie zatem przedsiębiorstwa mogą potrzebować pewnych inwestycji na zastąpienie zużytych urządzeń; wobec tego inwestycje brutto znów zaczynają rosnąć i może się zacząć nowy cykl. Tu zamiast porównania z samolotem posłużymy się porównaniem z korkiem: gdy przestaniemy pchać zanurzony w wodzie korek w dół (tj. kiedy produkt raz przestanie spadać), znowu wyskakuje on w górę.
W ten sposób skontruowaliśmy prosty model cyklu koniunkturalnego, model, w którym cykl uruchomiony jest przez siły zewnętrzne. Gdy jednak cały proces już zostanie puszczony w ruch, podtrzymują go wewnętrzne siły zasady przyśpieszenia oraz mnożnika. Jeżeli mechanizm mnożnika połączonego z zasadą przyśpieszenia uzupełnimy innymi realistycznymi cechami współczesnej gospodarki (jak zapasy, rynki finansowe oraz inflacja), może on wyjaśnić wiele charakterystycznych cech dzisiejszych cyklów koniunkturalnych.
PROGNOZOWANIE CYKLÓW GOSPODARCZYCH
Zważywszy na rozległe wahadłowe ruchy aktywności gospodarczej - oraz ich drastyczne niekiedy oddziaływania na zyski przedsiębiorstw i dobrobyt ekonomiczny - nie można się dziwić, że prognozowanie gospodarcze należy do najważniejszych zadań ekonomistów. Jeżeli przedsiębiorstwa wiedzą, że w perspektywie rysuje się spadek koniunktury, mogą odpowiednio przykroić zapasy, produkcję i zatrudnienie, podobnie jak marynarz w oczekiwaniu sztormu decyduje się zdryfować żagle. I podobnie, jeżeli sternicy polityki gospodarczej stwierdzają, że spekulacyjne ożywienie koniunktury przybiera na sile, mogą podjąć pewne kroki pieniężnej i fiskalnej natury, aby przyhamować gospodarkę.
Dobre prognozy, podobnie do silnych reflektorów samochodu, rzucają światło na teren gospodarki przed nami i umożliwiają decydentom dostosowanie ich działań do warunków ekonomicznych.
Zanim się zagłębimy w rozważania nad różnymi metodami prognozowania, trzeba podkreślić, że ma ono w sobie tyle ze sztuki, ile z nauki ścisłej. Ponieważ żaden cykl koniunkturalny nie jest mechanicznym powtórzeniem przeszłości, niezbędnym składnikiem dobrej prognozy muszą być rozeznanie i ocena sytuacji. Nie można zaprzeczyć, że prognozy często okazują się bardzo chybione, jak to wkrótce zobaczymy. Ale siła ekonomicznych prognoz leży w tym, że z roku na rok profesjonaliści "biją" tych, którzy są

niewykwalifikowani, nie działają systematycznie lub posługują się nienaukowy-j technikami, na przykład opierają swoje przepowiednie na fazach księżyca.
Modele ekonometryczne i prognozowanie
W dawniejszych czasach ekonomiści prognozowali cykl koniunkturalny podstawie obserwacji wielu różnych danych np. o pieniądzu, przewozach samochodowych i produkcji stali. Niekiedy szeregi tych danych sumowano, instruując pewien "indeks wiodących wskaźników", który - jak ufali - pełniłyby funkcję barometru warunków ekonomicznych w przyszłości.
Tak jak nie polegamy już na samych tylko barometrach przewidując pogodę, tak ekonomia wkroczyła w erę komputerów i statystyki wyposażona w niodele makroekonomiczne na wielką skalę. Dzięki pionierskiej pracy holenderskiego laureata Nagrody Nobla, Jana Tinbergena, dysponujemy obecnie dziesiątkami modeli makroekonomicznych. Lawrence Klein z Wharton School, który w 1980 r. dostał Nagrodę Nobla za swój wkład w budowę modeli ekonomicznych, w ciągu ostatnich trzech dziesiątków lat skonstruował szereg modeli prognostycznych. Pośród najpowszechniej używanych narzędzi prognozy wymienić należy modele opracowane przez firmy konsultingowe - przez biuro ekonometryczne banku Chase Manhattan czy model Data Resources Inc. (DRI).
Jak się konstruuje takie wielkie modele komputerowe?12 Na ogół ich twórcy rozpoczynają od jakiegoś schematu analitycznego, jak na przykład C+I+G, który przedstawiliśmy w poprzednich rozdziałach, wzbogaconego teoriami pieniądza oraz cen i płac, o których będzie mowa w dalszych rozdziałach. Żadnego z tych modeli nie można skontruować nie opierając się na pewnym zestawie własnych wyobrażeń na temat sposobu funkcjonowania gospodarki.
Taki teoretyczny schemat konfrontuje się następnie danymi: wykorzystując techniki współczesnej ekonometrii, każde równanie "dopasowuje się" do posiadanych danych, aby uzyskać szacunki parametrów (na przykład MPC, współczynnik przyśpieszenia, tempo wzrostu potencjalnego PNB itd.). Oczywiście, w każdym stadium potrzebna jest ocena, czy osiągnięte wyniki są rozsądne czy też nie do przyjęcia13.
12 "Autobiografię" pewnej prognozy znajdzie czytelnik w: L. Klein i R. Young Ań 'Mroduction to Econometric Foreacasting and Foreacasting Models, Heath, Lexington, Mass., 1980.
13 Proces konstruowania prognoz jest do pewnego stopnia tajemnicą dla samych ich autorów. Ta mieszanina cech sztuki i nauki skłoniła jednego z obserwatorów do postawienia Pytania: "Jakie jest podobieństwo między prognozą ekonomiczną a psią konserwą? To proste: 1 tu> i tam nigdy nie wiesz, co właściwie jest w środku".

� / Na koniec cały "model" zostaje zestawiony i "puszczony w ruch
postacią pewnego układu równań. W małych modelach mogą występo
równania w liczbie dziesięciu lub dwudziestu. Współczesne wielkie syst
prognozują na podstawie paruset do dziesięciu tysięcy zmiennych j^
prognozujący gotów jest przyjąć za pewne kształty zmiennych zewnętrzn u
i politycznych (ludność, wydatki rządowe, podatki, polityka pieniężna Urn
taki system równań można ekstrapolować w przyszłość, innymi słowy u?
kuje się prognozę gospodarki. ys~
Jak może wyglądać typowa prognoza? Tablica 10.2 przedstawia progno jednej z najbardziej wpływowych instytucji (DRI), dokonaną już po tym gd ogłoszono zasady polityki gospodarczej Reagana. W kwietniu 1981 r. DR} opracowała stosunkowo różową prognozę na ostatni kwartał 1982 r., przewj dując dalsze utrzymywanie się wysokiej inflacji przy bezrobociu na poziomie bliskim stopy naturalnej. W rzeczywistości gospodarka weszła w fazę najostrzejszego w okresie powojennym spadku. Dopiero pod koniec 1981 r. (mniej więcej na rok przed osiągnięciem "dna") DRI i inni zaczęli wyczuwać, że przed gospodarką stoją poważne problemy.
PROGNOZY CZASÓW BURZLIWYCH l WYNIKI


(D

(2)

(3)



Prognoza DRI z kwietnia 1981

Rzeczywiste dane

Błąd



dotycząca IV

za IV kwartał

prognozy



kwartału 1982

1982

w %

PNB (w mld dol.)







realny

1582

1477

_ -f

nominalny

3482

3108

-11

Stopa inflacji







(deflator PBN)

10,1

3,7

-63

Stopa bezrobocia (%)

6,6

10,7

+ 62

Stopy procentowe w (%)







trzymiesięczna

13,8

7,9

-43

długoterminowa (Aaa)

13,1

11,1

-15

Deficyt budżetu federalnego







(w mld dol.)

24

203

+ 746

Kursy giełdowe

146

137

- 6


pokładność prognoz ekonomicznych
Sfery gospodarcze oraz rządy płacą grube miliony za prognozy ekono-. Jak dokładne okazały się owe prognozy w ciągu całego okresu od viii rozpoczęcia na serio takich prac? Mówi o tym tabl. 10.3, przed-C wjająca prognostyczne błędy dwóch grup - Komitetu Doradców Ekonomicznych rządu federalnego oraz zgodnej opinii prywatnych eksper-t'vv Oprócz tego, dla porównania, w ostatniej kolumnie pokazaliśmy śred-� błędy prostej ekstrapolacji, procedury mechanicznej, która pomija dodat-jcowe informacje.
Tablica ta zasługuje na uważne przestudiowanie, jest bowiem najlepszym sprawdzianem sukcesu makroekonomii jako nauki obiektywnej w najtrudniejszej ze wszystkich dziedzin, prognozowaniu przyszłości14.
Zauważmy najpierw, o ile trudniejsze stało się prognozowanie z chwilą, gdy od spokojnych lat sześćdziesiątych XX w. przeszliśmy do burzliwych lat siedemdziesiątych. Błędy naiwnych prognoz są dobrym wskaźnikiem naturalnych trudności prognozowania gospodarki. Sytuacja w okresie po roku 1968 stała się znacznie burzliwsza, a w związku z tym wykreślenie linii rozwoju gospodarki stało się o wiele ryzykowniejsze. I tak zauważmy, że błędy naiwnych w odniesieniu do stopy inflacji w drugim okresie były czterokrotnie większe niż w latach sześćdziesiątych. Nic dziwnego, że autorzy prognozujący przeżywali ciężkie czasy.
W długim okresie prognozujący mieli całkiem niezłe wyniki. Błąd prognoz realnego PNB wynosił około jednej trzeciej błędu prognoz naiwnych. Niestety, dokładność prognoz inflacji okazała się bardziej zawodna. W ciągu wielu okresów prognozy inflacji dokonywane przez ekonomistów profesjonalnych były nie lepsze od zgadywanek laików.
A wreszcie był i rok klęski prognozujących, rok 1982. Co się mianowicie stało? Możliwe, że poddali się oni euforycznemu entuzjazmowi propodażowe-mu i po prostu zagłuszyli w sobie głos rozsądku. W rezultacie w roku 1982 Wad prognoz realnego PNB był dla Komitetu Doradców Ekonomicznych największy w całych dziejach tej instytucji, a progności prywatni spisali się tylko nieznacznie lepiej. Kiedy oddają się oni na usługi polityki, stwarza to mroczne perspektywy dla przyszłych wydarzeń.

Tabl. 10.2. Prognoza gospodarki z osiemnastomiesięcznym wyprzedzeniem
Tablica przedstawia makroekonomiczną prognozę dla gospodarki amerykańskiej na koniec 1982 r., sporządzoną w stanie euforii wiosną 1981 r. Nie przewidywano recesji ani towarzyszącego jej obniżenia inflacji. DRI przedstawiła mato udaną prognozę, jednak większość innych (włącznie z rządem) spisała się jeszcze gorzej. Według Ecksteina z DRI "[rok 1982] z punktu widzenia prognoz okazał się najtrudniejszy ze wszystkich lat w ostatnich czasach". Źródło: The Data Resources Review of the U.S. Economy, kwiecień 1981 i luty 1983.

14 Na jeden z zestawów zmiennych, na których szczegółowym prognozowaniu najbardziej "V nam zależało, składają się: stopy procentowe, kursy giełdowe i inne zmienne finansowe. Tu jednak ostrzeżenie: dla uzasadnionych przyczyn teoretycznych, które tłumaczymy w Dodatku do r�zdziału czternastego, autorzy prognoz okazali się niezdolni do dokładnego przewidywania tych Siennych. Dlaczego? Dlatego, że gdyby znana była reguła określania przyszłych ruchów kursów Sełdowych, spekulujący na giełdzie rzucaliby się tłumnie na zakup lub sprzedaż i w wyniku reguła a Przestałaby obowiązywać.

DOKŁADNOŚĆ PROGNOZ EKONOMICZNYCH
Nazwa zmiennej oraz okres
(3)
� Naiwna' eks"-apoiacja
(D
Prognoza, , , "a,,u.Łct,
sprawozdawczość uzgodniona opinia
gospodarcza profesjonalna
Wzrost realnego PNB 1962-1968
1969-1982 1>Ł u,a 3o
1982 4,8 2,3 33
Stopa inflacji
1962-1968 0,5 brak 0,4
1969-1982 1,2 1,1 -\'j
1982 1,2 1,9 3J
* Błąd definiujemy jako średnią bezwzględną różnic między prognozowanym a faktycznym poziomem danej zmiennej.
Tabl. 10.3. Jak dokładne mogą być prognozy ekonomistów?
Tablica przedstawia stopień dokładności prognoz ekonomicznych za ostatnie dwa dziesięciolecia. Kolumna pierwsza ukazuje błąd prognozy CEA, przedstawianej w sprawozdawczości ekonomicznej (Economic Report) w styczniu każdego roku, natomiast kolumna druga - średni błąd prognozy opracowanej przez NBER-ASA i mającej wyrażać "consensus" opinii profesjonalistów, tj. średnią z prognoz około 50 ekonomistów.
Na koniec w kolumnie trzeciej przedstawiamy prognozę "naiwną", w której przyjmuje się po prostu, że stopa wzrostu w roku przyszłym będzie równa stopie wzrostu w roku bieżącym.
Z punktu widzenia makroekonomii z konfrontacji z rzeczywistością wynika, że prognozy profesjonalne są lepsze od laickich "zgadywanek": błędy w odniesieniu do realnego PNB są tu mniejsze w stosunku jak 2:3, w odniesieniu do inflacji zaś jak 1:3. Źródło: H. Moore The Presidenfs Economic Report: A Forecasting Recorct, Business Cycles, Inflation and Forecasting, Ballinger, New York 1983.
Czy można uniknąć cyklów koniunkturalnych?

męczeństwo nie znikło. Siły, które produkują powtarzające się recesje,
e\'kryit sie- za kulisami, czekając tylko na swój moment"15.
"w ostatnich latach raz po raz przypominały się nam wstrząsy, które
- gospodarki mieszane ku ożywieniu lub recesji: mająca polityczną
vwację polityka fiskalna w 1971 r.; bojkot naftowy OPEC i skoki cenowe
�1(io73 i 197^ r-; ryg�ry piem?zne w latach 1979-1982; załamania inwestycyjne
W tach 1975 i 1982 r.; wielkie obniżki podatków federalnych w okresie
* . 1983 Te i inne siły uruchomiły najjadowitsze cykle od czasów drugiej światowej w latach 1970-1975 i 1980-1982 obejmujące cały świat. Dziś są jak najbardziej żywe.
,, jeśli chodzi o głębokie depresje? Choć w nauce nieścisłej, takiej jak konomia, nic nie jest niemożliwe, w ciągu ostatniego półwiecza prawdopodobieństwo wielkiej depresji - przedłużającego się, kumulatywnego, chroniczego załamania, takiego jak w latach trzydziestych XX w., dziewięćdziesiątych czy siedemdziesiątych wieku XIX - znacznie się zmniejszyło. Aby nastąpiło załamanie gospodarcze typu Wielkiego Kryzysu, trzeba by jakiegoś ekstremalnego zdarzenia - w rodzaju załamania się systemu bankowego i finansowego, pod ciężarem odmowy spłaty przez najbardziej zadłużone kraje.
Co się zmieniło w okresie ostatnich pięćdziesięciu lat? Wyłaniają się dwa czynniki: po pierwsze, nauka ekonomii zyskała wiedzę o tym, jak się posługiwać polityką pieniężną i fiskalną, aby nie dopuścić do przerodzenia się w sposób lawinowy rozpoczynającej się recesji w trwałą i chroniczną depresję. Jeżeli marksiści czekają na załamanie się kapitalizmu w jakimś ostatecznym kryzysie, to czekają na próżno. A poza tym, w gospodarce mieszanej wyborcy obstają, by każda partia u władzy - obojętne, czy republikanie czy demokraci
- podejmowała działania o charakterze ekspansjonistycznym, by zapobiec trwałym depresjom.
Dziki cykl koniunkturalny, który pustoszył kapitalizm w XIX wieku,
został poskromiony, nie jest on jednak jeszcze pokojowym pieskiem. *,,,

wuiemkr Wyst?pują P^miennie, tak i obser
wujemy fluktuacje w wyobrażeniach na temat konieczności występowania
cyk ów gospopdarczych Kiedy recesje występowały często, nierzadko uważa-
dzies atvch H"/011'' "^ dłUgiCg� �kreSU �Żywienia w ktach sześć" stanow S " nfjdłUZSZej W naszych dzieJ^h fazie ekspansji - ugruntowało się wał N l �Ptym/StyCZne: Istotnie> w 1965 r. prezydent Johnson skonstatował. "Nie wierzę, by recesje były nieuniknione"
przesadnie optymistyczne. Pogląd bardziej wywa-
� "UWaŻa Slę teraz na <*"' i (tm)żna w zasad*
ć, tak jak katastrof lotniczych, inaczej zaś niż huraganów Nie-
rnniej jednak nie zlikwidowaliśmy na śniecie ka tastrof lotniczych i %% ' **
rzeczą jasną, ze mamy dość wiedzy i umiejętności, by wyeliminować recesje. Ich

PODSUMOWANIE
A. Strona podaży
1. Globalna podaż wywodzi się ze zdolności danej gospodarki do wytwarzania, to znaczy z jej potencjalnego produktu. Dla okresu krótkiego krzywą AS możemy najlepiej opisać jako stosunkowo płaską aż do poziomu Produktu potencjalnego, po czym ostro zwraca się ona ku pionowi dla wyższych poziomów produkcji. Przyrosty potencjalnego produktu, przy nie-
A. M. Okun, The Political Economy of Prosperity, Norton, New York 1970, s. 337.

Ekonoir


zmienności kosztów, przesuwają krzywą AS na prawo; przyrosty kosztów (na przykład kosztów płacy) przesuwają krzywą AS ku górze.
2. Jeżeli produkt potencjalny jest czymś w rodzaju osi, z którą związan jest krzywa AS, to co wpływa na zmiany potencjalnego produktu? Głównym' wyznacznikami potencjalnego wzrostu są: przyrosty nakładów kapitału i pracy oraz polepszenie stanu wiedzy i techniki. W długich okresach wzrost poten cjalnego produktu przebiega - w tendencji - dość gładko, mieszcząc się w ciągu ostatnich pięciu dziesięcioleci w przedziale od 2,5 do 4% rocznie.
3. Cykle najlepiej można zrozumieć, jeśli traktujemy je jako ruchy globalnego popytu, odzwierciedlające przesunięcia C+I+G.
4. Istnieje wyraźny związek między zmianami w stopie bezrobocia i w wielkości produktu w ramach cyklu. Zgodnie z prawem Okuna, na każdy procent spadku faktycznego PNB poniżej PNB potencjalnego stopa bezrobocia wzrasta o 0,5% powyżej poziomu naturalnej stopy bezrobocia. Reguła ta przydaje się do przełożenia cyklicznych ruchów PNB na ich efekty w odniesieniu do bezrobocia.
5. Ekonomiści Keynesowscy skupiali uwagę przede wszystkim na stabilizowaniu globalnego popytu, "szkoła podażowa" kładzie natomiast nacisk na odmienne rodzaje polityki; przedstawiciele tej szkoły skłonni są mówić sceptycznie o użyteczności polityki zorientowanej na popyt przy stabilizowaniu cyklów w okresie krótkim; kładą oni nacisk na politykę wpływającą na globalną podaż raczej niż na oddziałującą na AD; poza tym popierają jednomyślnie niskie stopy podatkowe.
B. Cykle koniunkturalne
6. Cykl koniunkturalny (gospodarczy) jest to rytm, wspólny dla rozwoju większości działów życia gospodarczego, jak i dla różnych krajów. Cykle uwidaczniają się w zmianach występujących w PNB, bezrobociu, cenach i zyskach - jakkolwiek ruchy te nie są tak regularne i równie przewidywalne jak obroty ciał niebieskich czy ruchy wahadła. Obecnie rozróżniamy fazy: ekspansji, rozkwitu ("szczytu"), recesji czy depresji ("dna").
7. Pierwszym kluczem do problemu genezy cyklów koniunkturalnych jest ogromna amplituda wahań inwestycji (zakupu trwałych dóbr kapitałowych). Jakkolwiek większość ekonomistów jest, jeśli chodzi o te fakty, zgodna, różni ich stopień nacisku na czynniki zewnętrzne albo wewnętrzne. Jednakże w coraz to większym stopniu skłaniają się oni ku syntezie wpływu czynników zewnętrznych i wewnętrznych. Z jednej strony, przywiązuje się dużą wagę do fluktuacji liczby ludności, odkryć nowych złóż złota oraz wydarzeń politycznych czy wojen. Z drugiej strony, ekonomiści podkreślają sposób, w jaki owe czynniki zewnętrzne współdziałają z systemem gospodarczym. Wśród ważnych interakcji mieszczą się mnożnik i zasada przyśpieszenia, wpływające na temp0

a także na osiągany poziom, oraz wywoływane działaniami politycznymi cykliczne zahamowania i pobudzenia, występujące w gospodarkach mieszanych stojących wobec trudnego dylematu inflacji i bezrobocia.
8. Prognozowanie ciągle jeszcze jest niedokładne. Obecnie twórcy najbardziej udanych prognoz dla przewidywania przyszłych zmian w gospodarce posługują się modelami komputerowymi na średnią i wielką skalę, opartymi na szacunkach statystycznych. Analizy ex post dowodzą, że progności z dość dużym powodzeniem przewidywali zmiany realnego PNB, natomiast ich sukcesy w przewidywaniu inflacji były raczej skromne.
zewnętrzne (egzogeniczne) oraz wewnętrzne (endogeniczne) teorie cyklu: wojny, innowacje, cykle polityczne,
prawo Okuna,
interakcja zasady przyśpieszenia i mnożnika,
modele makroekonomiczne.
WAŻNIEJSZE POJĘCIA l PROBLEMY
cykl koniunkturalny (cykl gospodarczy),
związki między globalną podażą a produktem potencjalnym,
główne zasady ekonomii podażowej,
źródła wzrostu produktu potencjalnego,
fazy cyklu koniunkturalnego: "szczyt", "dno", ekspansja, recesja,
PROBLEMY DO DYSKUSJI
1. Opisz różne fazy cyklu koniunkturalnego. W jakiej fazie znajduje się teraz gospodarka?
2. Oceń słuszność następującego stwierdzenia: kolejne fazy cyklu są obecnie mniej ważnym przedmiotem badań aniżeli "luka bezrobocia", trend realnego wzrostu oraz chroniczna inflacja.
3. Załóżmy, że stopa bezrobocia wynosi 8%, zaś PNB - 4000 dol. Ile wyniesie przybliżona wysokość potencjalnego PNB? Załóżmy, że potencjalny PNB rośnie w tempie 3% rocznie. Ile wyniesie potencjalny PNB za dwa lata? Jak szybko powinien rosnąć PNB, ażeby w ciągu dwóch lat osiągnąć poziom potencjalnego PNB?
4. Ekonomista propodażowy dla ożywienia gospodarki mógłby zalecić Pokaźną obniżkę podatków. W jaki sposób posunięcie takie wpłynęłoby na krzywą AS l Na krzywą AD! Na wynikające z tego poziomy cen i produktu realnego?
5. Dlaczego opanowanie umiejętności prognozowania przyszłej działalności gospodarczej jest rzeczą ważną? Daj przykłady z punktu widzenia przedsiębiorstw oraz rządu. W jaki sposób prognozowałbyś ty sanf!

6. Czy prognozowanie jest nauką? Czy może sztuką? W jakiej mier> zwiększona dostępność rozległej bazy danych statystycznych oraz spadek ce komputerów zmieniły rolę sądów jakościowych z jednej, a ilościowych równa' z drugiej strony?
7. Problem dla zaawansowanych. W ostatnich latach wysunięto nów teorię "cyklów gospodarki w równowadze". Sugeruje ona, że robotnic pracują intensywniej lub też przedsiębiorstwa wytwarzają więcej w wyniku błędnych wyobrażeń na temat relatywnych cen. I tak, uważa się, że przedsie biorstwa przesuwają swoje krzywe podaży ku górze dlatego, że sądzą, ^ osiągane przez nie ceny wzrosły w fazie boomu, a w rzeczywistości wzrósł poziom cen P w skali całej gospodarki. Zwolennicy tego poglądu twierdza również, że ludzie formują sobie "racjonalne" oczekiwania i doskonale prognozują przyszłe wydarzenia.
Czy tego rodzaju teoria może wyjaśnić: (a) dlaczego, kiedy ceny nieoczekiwanie wzrosną, produkcja może wzrosnąć powyżej poziomu produktu potencjalnego (zaś bezrobocie może się obniżyć poniżej swojej stopy naturalnej); (b) w jaki sposób obniżająca się koniunktura może utrzymywać się przez wiele lat, jak to było w latach trzydziestych XX w. (W Dodatku do rozdziału 14 wykażemy, iż odpowiedzi na te pytania brzumią, odpowiednio, "tak" i "nie".)
8. Problem dla zawansowanych. Weź dwie kostki do gry i posłuż się następującą techniką, by sprawdzić, czy możesz generować coś na kształt cyklu koniunkturalnego. Zapisz liczby uzyskane z dwudziestu lub więcej rzutów kostką. Oblicz średnie ruchome kolejnych liczb dla pięciu okresów. Otrzymane wyniki zaznacz na wykresie. Otrzymamy coś bardzo zbliżonego do wykresu zmian PNB, bezrobocia czy inflacji.
I tak na przykład uzyskano następujący szereg: 7, 4, 10, 3, 7, 11, 7, 2, 9, 10... Średnie wynosiłyby:
(7 + 4+10 + 3 + 7)/5 = 6,2; (4+10 + 3 + 7+ll)/5 = 7,... i tak dalej.
Dlaczego te wyniki wyglądają podobnie do cyklu koniunkturalnego? Szeregi losowych liczb generowanych przez rzuty kostką są czymś zbliżonym do egzogenicznych "szoków" inwestycyjnych czy spowodowanych wojną. Średnia ruchoma jest czymś w rodzaju wewnętrznego mechanizmu mnoż-nikowego czy "wygładzającego" w danym układzie gospodarczym (lub w krzesełku na biegunach). Razem wzięte, czynniki te dają coś na kształt cyklu.

BEZROBOCIE
Jesteśmy prawie na dnie i prawie wykończeni; i tyle tylko dobrego można według mnie na ten temat powiedzieć, że spaść można już tylko niewiele niżej.
Bezrobotny (1935)
Przechodzimy teraz do jednego z kluczowych społecznych problemów współczesnego kapitalizmu. Jak to możliwe, żeby było osiem do dziesięciu milionów bezrobotnych w sytuacji, gdy jest tyle pracy do wykonania? Jakaż to skaza współczesnej gospodarki mieszanej zmusza aż tylu ludzi, którzy i chcą pracować, i potrzebują pracy, do bezczynności? Ten właśnie zestaw problemów - wraz z jego związkami z zagadnieniem inflacji - niepokoi pracowników, polityków, ekonomistów bardziej aniżeli jakikolwiek inny problem gospodarczy.
Rozdział niniejszy jest przeglądem pojęć, faktów oraz problemów polityki związanych z bezrobociem. W następnych paragrafach omówimy najpierw przyczyny, dla których znaczenie tego problemu jest aż tak wielkie; następnie przejdziemy do przeglądu oficjalnej definicji bezrobocia; dalej opiszemy ekonomiczny sposób ujmowania bezrobocia, zwłaszcza bezrobocia dobrowolnego. W końcowych dwóch partiach niniejszego rozdziału rozważymy bardziej szczegółowo naturę bezrobocia, a zakończymy przeglądem kluczowych problemów polityki bezrobocia, w których obliczu stoją współczesne gospodarki.
Zanim się zagłębimy w omówienie problemu bezrobocia, spójrzmy na rys. 11.1, który przypomina jakie jest miejsce tego problemu w ramach logicznej struktury teorii makroekonomicznej. W poprzednich rozdziałach pokazywaliś-my - zarówno na modłę klasyczną, jak i Keynesowską - w jaki sposób wyznaczane są globalny popyt i globalna podaż oraz jak ich wzajemne oddziaływanie prowadzi do określenia poziomu produkcji i cen. Zawarty zaś w 10 rozdziale rzut oka na prawo Okuna ukazywał, że gdzieś u podstaw Wzrostu i spadku stopy bezrobocia leżą zmiany poziomu realnego PNB w stosunku do PNB potencjalnego. W tej fazie naszych rozważań skupiamy Jednak uwagę na samym tylko problemie bezrobocia.

Rzut oka na treść rozdziafu
robocia towarzyszy wysoki poziom produktu, którego wytworzenia zaniechają - zupełnie tak samo, jak gdyby tę właśnie ilość zmarnotrawionych, nie wytworzonych samochodów, środków żywności i budynków po prostu utopiono w odmętach oceanu.
Jak wielkie jest marnotrawstwo wynikające z wysokiego bezrobocia? Tablica 11.1 przedstawia pewien rachunek skali, w jakiej produkt faktyczny hywał niższy od potencjalnego poziomu PNB w najbardziej spektakularnych okresach wysokiego bezrobocia w ostatnim półwieczu. Jakkolwiek największe były straty podczas Wielkiej Depresji, także okresy stagnacji lat siedemdziesiątych i osiemdziesiątych przyniosły marnotrawstwo produkcji, którego wartość jest określana powyżej tryliona dolarów.
Straty ponoszone w okresach wysokiego bezrobocia to największe udokumentowane marnotrawstwo we współczesnej gospodarce. Są one wielokrotnie większe od szacowanych strat wynikających z nieefektywności (zbędnych strat - deadweight losses) w następstwie monopolu (zob. rozdział 23) czy też marnotrawstwa wywołanego stosowaniem ceł i kontyngentów w wymianie zagranicznej (o czym mowa w rozdziale 39)1.
MARNOTRAWSTWO GOSPODARCZE W OKRESACH WYSOKIEGO BEZROBOCIA

1 Jednakowoż, szacunkowe straty produkcji przedstawione w tabl. 11.1 być może zawyżają rzeczywisty ekonomiczny koszt recesji. Jak to przedstawiają zawarte w rozdziale 6 szacunki dobrobytu ekonomicznego netto (net economic welfare, NEW), jakaś cześć czasu nie zatrud-
Rys. 11.1. W rozdziale jedenastym rozważamy źródła i naturę bezrobocia
W poprzednich rozdziałach badano wyznaczanie wielkości produkcji w ramach zarówno podejścia Keynesowskiego, jak i klasycznego. Łączyły one wielkość produkcji i wielkość bezrobocia prawem Okuna. Przechodzimy teraz do szczegółowego rozważania definicji bezrobocia oraz jego ekonomicznych skutków.
ZNACZENIE BEZROBOCIA
We współczesnych społecznościach bezrobocie jest problemem kluczowym. Ilekroć jest ono wysokie, występuje marnotrawstwo zasobów, a dochody ludzi kurczą się; w takich okresach marazm gospodarczy wywiera wpływ także na doznania oraz postawy ludzi i na życie rodzin.
Skutki ekonomiczne
Tymi właśnie aspektami problemu, wiążącymi się z ekonomicznym znaczeniem poziomu zatrudnienia oraz istotnymi stratami wynikającymi z bezrobocia, zajmowaliśmy się w zawartej w rozdziale 10 analizie cyklów koniunkturalnych. Zgodnie z prawem Okuna, okresy, w których poziom bezrobocia jest wysoki, to okresy, w których faktyczny poziom PNB spada poniżej jego poziomu potencjalnego. A zatem wysokiemu poziomowi bez-


Utracona produkcja

Okres

Przeciętna stopa

W miliardach dol.

W procentach przeciętnego



bezrobocia

(w cenach roku

rocznego PNB w danym



(w procentach)

1984)

okresie

Wielki Kryzys

18,2

2100

340

(1930-39)







Stagnacja lat

5,2

40

2

pięćdziesiątych







(1954-60)







Stagnacja lat







siedemdziesiątych







i osiemdziesiątych

7,8

1150

35

(1975-84)







Tabl. 11.1. Ekonomiczne koszty okresów wysokiego bezrobocia
Trzy główne okresy wysokiego bezrobocia po roku 1929 to czasy Wielkiego Kryzysu, ,,ospałych" lat pięćdziesiątych i stagnacji po roku 1974. Pokazaną wyżej wielkość utraconej produkcji obliczono jako skumulowaną różnicę pomiędzy PNB potencjalnym a faktycznym. Zauważ, że Wielki Kryzys przyniósł straty prawie 10 razy większe niż ostatnie okresy stagnacji. Źródło: szacunki autorów na podstawie oficjalnych danych dotyczących PNB i bezrobocia.

Bezrobocie 329


Skutki społeczne
Bez względu na to, jak wysokie są ekonomiczne koszty bezrobocia rachunek strat w dolarach nie odzwierciedla właściwie i w pełni szkóH ludzkich, społecznych i psychicznych, jakie niosą ze sobą okresy trwał utrzymującego się bezrobocia przymusowego.
Te osobiste dramaty bezrobocia znajdują odzwierciedlenie w dwóch wspomnieniach. Pierwsze pokazuje rozpaczliwą sytuację bezrobotnych w okresie Wielkiej Depresji na podstawie wspomnień mieszkańca San Francisco z 1931 r.2
,,Normalnie wstawałem o piątej rano i udawałem się na nabrzeże. Pod rafinerią cukru firmy Spreckłes, za bramami, czekało zazwyczaj około tysiąca ludzi. Gołym okiem można było zobaczyć, że miejsc pracy jest trzy albo cztery Facet wychodził w towarzystwie dwóch małych policjantów od Pinkertona-"Trzeba mi dwóch do obstawy transportu. Dwóch niech się zgłosi do okienka." I tysiąc ludzi zaczynało walczyć ze sobą jak pociągowe psy z Alaski, żeby się przedrzeć. A udawalo się to najwyżej czterem z nas".
A to wspomnienia dwudziestopieciolatka z lat siedemdziesiątych3.
,,Zgłaszałem się do firmy dekarskiej, a oni nie potrzebowali mnie, bo już mieli kupę ludzi, którzy pracowali dla nich od pięciu czy sześciu lat. Tylu szans to nie było. Na większość stanowisk trzeba mieć za sobą szkołę średnią. A ja szukałem czegokolwiek bądź, wszystko jedno, czy chodziłoby o mycie samochodów czy cokolwiek innego.
No i co się robilo przez cały dzień? Wracałeś do domu i siedziałeś. I z tego siedzenia w domu popadałeś w frustrację. Ostatecznie każdy w rodzinie zaczynał mieć dosyć. Zaczynaliśmy się kłócić o najgłupsze rzeczy, bo każdy się dusił w miarę upływu czasu na tej zamkniętej przestrzeni. Całe życie rodzinne się rozlatywało.
To były naprawdę złe czasy. Taka beznadzieja. Pozostawałem wtedy bez pracy przez cztery miesiące. Całkiem sfrustrowany".
Byłoby dziwne, gdyby takie doświadczenia nie wycisnęły piętna na ich ofiarach. Z nowszych badań wynika zaś, że bezrobocie prowadzi do de-

terioracji zdrowia zarówno psychicznego, jak i fizycznego: do wyższego poziomu zachorowań na choroby serca, przypadków alkoholizmu, samobójstw- Jeden z najważniejszych badaczy tego przedmiotu, dr M. Harvey grenner, szacuje, że utrzymujący się w ciągu sześciu lat wzrost stopy bezrobocia o jeden procent prowadziłby do liczby przedwczesnych zgonów wynoszącej 37000. W tablicy 11.2 przedstawiono wskaźnik natężenia stresów wywoływanych przez różnorodne "przypadki życiowe", od zgonów w rodzinie czy wśród przyjaciół do zmiany warunków pracy. Zarówno te badania, jak i szereg innych, dowodzą, że niedobrowolne pozostawanie bez pracy to dla wielu ludzi sytuacja o wysokim oddziaływaniu trauma-tycznym.
STRES WYWOŁANY UTRATĄ PRACY l INNYMI WYDARZENIAMI
Wydarzenie

Poziom stresu związany z danym wydarzeniem

Śmierć współmałżonka

100

Uwięzienie

66

Wyrzucenie z pracy

49

Śmierć bliskiego przyjaciela

47

Zwolnienie z pracy

40

Niepowodzenie w szkole

37

Opuszczenie domu przez dziecko

29

Zasadnicza zmiana warunków pracy

20

Tabl. 11.2. Utrata pracy to szok
Przedstawiciele nauk społecznych przeprowadzili badania ankietowe w celu określenia wielkości stresu wywołanego ważnymi wydarzeniami. Skalę określano tak, by stres związany ze śmiercią współmałżonka miał wartość 100. Zauważ, że stresy związane z utratą pracy zajmują na tej liście wysokie miejsce. Źródła: T. H. Holmes The Social Readjust-ment Rating Scalę, "Journal of Psychosomatic Research" 1967; B. S. Dohrenwend, L. Krasnoff, A. R. Askenasy i B. P. Dohrenwend The Psychiatrie Epidemiology Research lnterview Life Events Scalę, w: L. Goldberger i S. Breznitz Handbook of Stress, Free Press, New York 1982.



nionych może być spożytkowana w pracach domowych, na przykład do lepszego izolowania ścian czy regulacji silnika. Skrupulatne szacunki przeprowadzone przez Roberta J. Gordona z Northwestern University sugerują jednak, że w efekcie chodzi tylko o mniej więcej 25% różnicy między produktem realnym a potencjalnym. Nawet jednak po uwzględnieniu tych korekt, makroekonomiczne straty wynikające z recesji zdają się być niezmiernie wysokie w porównaniu z innym' nieefektywnościami natury mikroekonomicznej.
2 S. Terkel Hord Times: Ań Oral History of the Great Depression in America, Pantheon, New York 1970.
3 H. Maurer Not Working: Ań Oral History of the Unemployed, Holt, New York 1979.

MIERZENIE BEZROBOCIA
Co miesiąc gazety w nagłówkach sygnalizują zmiany w stopie bezrobocia. ^� się ukrywa za liczbami? Dane o pracy i bezrobociu należą do najskrupulat-niej obliczanych i najpełniejszych danych gospodarczych, jakie w ogóle są 8fomadzone (na co oczywiście zasługują ze względu na ogromną wagę problemu).

l
Są one zbierane w skali miesięcznej dla próby losowej populacji4 p miesiąc badaniem jest objętych około 60 000 gospodarstw domowych; pyta -� zamieszczone w kwestionariuszu dotyczą stanu zatrudnienia ich członk' w ostatnim czasie.
Badanie ankietowe dzieli całość populacji od szesnastu lat wzwyż na t
grupy. 2y
� Pracujący. Są to ludzie wykonujący różnego rodzaju płatne prace a także ci, którzy są nieobecni w pracy ze względu na chorobę, strajk czy urlon'
� Bezrobotni. Grupa ta obejmuje ludzi, którzy nie są zatrudnieni, al aktywnie poszukują pracy zarobkowej lub też oczekują na powrót do pracv Mówiąc dokładniej, dana osoba jest bezrobotna w przypadku, kiedy obecnie nie pracuje, ale (a) w czasie ostatnich czterech tygodni podjęła określone wysiłki, aby znaleźć pracę, (b) została czasowo zwolniona z pracy i oczekuje że będzie wezwana do podjęcia zatrudnienia albo (c) ma się zgłosić do pracy w ciągu nadchodzącego miesiąca. Aby się zaliczać do bezrobotnych, dana osoba musi nie tylko zastanawiać się nad podjęciem pracy albo, ewentualnie rozważać możliwość prrzystąpienia do pisania powieści. Musi się ona wykazać podjęciem określonych wysiłków (na przykład odwiedzając miejscowe przedsiębiorstwa lub udzielając odpowiedzi na ogłoszenia o oferowanych miejscach pracy) na rzecz znalezienia zatrudnienia. Ci, którzy się zaliczają do grupy zatrudnionych lub bezrobotnych, należą do siły roboczej (lub zawodowo czynnych) w danym kraju.
� Wszyscy pozostali nie należą do zawodowo czynnych. Obejmuje to 37% ludności - uczęszczających do szkoły, prowadzących gospodarstwa domowe, będących na emeryturze, będących w tak złym stanie zdrowia, iż uniemożliwia im to podjęcie pracy lub wreszcie tych, którzy zrezygnowali z poszukiwania pracy.
A więc reguła, jaką stosuje rząd, jest następująca.
Ludzie mający swoje miejsce pracy są to zatrudnieni; ci, którzy aktualnie nie mają pracy, ale jej poszukują, są to bezrobotni; ludzie bez miejsc pracy, którzy nie szukają zatrudnienia, nie zaliczają się do czynnych zawodowo. Stopę bezrobocia oblicza się jako stosunek liczby bezrobotnych do łącznej liczby osób zawodowo czynnych.
Rysunek 11.2 pokazuje, w jaki sposób ludność Stanów Zjednoczonych (mężczyźni i kobiety) dzieli się na trzy kategorie.
4 Posługiwanie się próbą losową jest niezmiernie użyteczne przy szacowaniu czy to zachowań, czy to cech całej populacji bez konieczności objęcia badaniem ankietowym ok. 240 min ludzi. Metoda ta polega na przypadkowym wybraniu z danej populacji pewnej grupy (nP' dobrania numerów telefonicznych na podstawie generowanego przez komputer szeregu HCZ'' losowych), a następnie na przeanalizowaniu wybranej grupy. Technika taka jest stosowana w badaniach rynku, ocenie programów telewizyjnych, w badaniach opinii publicznej i w'e'u innych dziedzinach.

Strukturo oktywności zawodowej ludności
25 do 64 lat
20 do 24 lat 16 do 19 lat
kobiety -
-mężczyźni-
Rys. 11.2. Ludność ze względu na aktywność zawodową, 1984
Jak Amerykanie spędzają czas? Rysunek pokazuje podział mężczyzn i kobiet w różnym wieku na pracujących, bezrobotnych i biernych zawodowo. Wielkość każdego obszaru przedstawia względne proporcje liczby ludności zaliczonej do danej kategorii. Zauważ, że mimo wielu zmian, jakie nastąpiły w postawach kobiet i wobec kobiet, znacznie większy odsetek kobiet niż mężczyzn jest nieaktywny zawodowo. Źródło: U.S. Department of Labor Employment and Earnings.
Zarzuty. Jakkolwiek oficjalne statystyczne szacunki liczby bezrobotnych dostarczają podstawowych danych, na których można opierać skrupulatne analizy, od czterdziestu pięciu lat, tj. od chwili, gdy sformułowano te podstawowe pojęcia, uporczywie stawiane są rozmaite zarzuty. Najważniejszy jest zarzut, że stopa urzędowa zaniża wielkość bezrobocia, gdyż wyklucza pracowników "zniechęconych". I tak, na przykład na dnie recesji lat 1981-1982 szacowano (listopad 1982), że 1,8 min pracowników chciałoby dostać jakąś pracę zarobkową; nie szukają jej jednak, gdyż są zdania, że nie ma dla nich miejsc pracy. Oprócz tego urzędowe wskaźniki nie uwzględniają tych pracowników, których przeniesiono na gorsze stanowiska lub których czas pracy skrócono. W roku 1982 było ponad dwa miliony pracowników, którzy normalnie pracowali w pełnym wymiarze czasu, obecnie jednak pracowali W czasie skróconym, ponieważ popyt na pracę się zmniejszył.
Czy stopa bezrobocia powinna odzwierciedlać tego rodzaju dodatkowe straty czasu pracy? Pytanie to zadawano przy wielu różnych okazjach, zawsze

jednak opowiadano się za aktualnie obowiązującą definicją. Główn czyna odmowy liczenia pracowników "zniechęconych" (bądź też obowiązującego wskaźnika rewizji tak, by stał się miernikiem "p "konieczności" czy "niedostatku") leży przede wszystkim w tym, że zmuszał ' by to nas do zajęcia się wysoce kontrowersyjnymi i subiektywnymi ocena � - czy dana osoba rzeczywiście chce pracować czy też tylko H3ca ---jj--j"" * ouuiGMywnymi ocen;
o "ąsa sę", albo t �
czy określone grupy rzeczywiście są ofiarą braku miejsc pracy. Jest rzec? naturalną, że statystycy niechętnie się odnoszą do ewentualności skażenie skądinąd obiektvwnvch darwnh tpar. r^(tm);" ""u:-!^-
osoba rzeczywiście chce pracować czy też tylko "dąsa się", albo t ' one erutw rzprr-uwifrio co nt~,n~" i-i- � �
, , -c-- -r ~~"^O.LCJ uu ewentualności skażenia
skądinąd obiektywnych danych tego rodzaju subiektywnymi odczuciami.
EKONOMICZNA INTERPRETACJA BEZROBOCIA
Pface giętkie
Tyle na temat sposobu, w jaki władze liczą bezrobotnych. W jaki sposób bezrobocie daje się wpasować w naszą teorię ekonomii? Jak powinniśmy interpretować fakt, że ktoś nie ma pracy? Czy kategorie bezrobocia przymusowego i "dobrowolnego" poddają się jakiejś interpretacji z punktu widzenia ekonomii czy polityki?
Płace sztywne
Aktywni zawodowo (sifa robocza)
Aktywni zawodowo (sita robocza)
Praca (w osobach) Praca (w osobach)
Rys. 11.3. Sztywne płace prowadzą do przymusowego bezrobocia
Różne rodzaje bezrobocia możemy opisać za pomocą przedstawionego w rozdziale 4 schematu analizy podażowo-popytowej. Na wykresie (a) płace rosną lub spadają, "oczyszczając" (równoważąc) rynek pracy. Nigdy nie ma bezrobocia przymusowego.
Część (b) rysunku pokazuje, co się dzieje, gdy płace nie zmieniają się w sposób "oczyszczający" (równoważący) rynek pracy. Przy zbyt wysokim poziomie płacy W, JH robotników pozostaje zatrudnionych, lecz HG robotników jest przymusowo bezrobotnych.

W sformułowaniu odpowiedzi na te pytania pomocne będzie przeanalizowanie podaży pracy i popytu na nią. Rozważmy pewną grupę pracowników, którzy mają krzywą podaży pracy taką, jaką widzimy na rys. 11.3 (krzywa ^5). Przyjmujemy, że ta krzywa podaży zaczyna biec pionowo przy tej ilości acy (L*), która odpowiada zasobowi siły roboczej. W miarę obniżania się poziomu płacy, podaż pracy maleje.
Bezrobocie dobrowolne. Na rysunku 11.3 wykres po lewej stronie przedstawia normalny obraz popytu i podaży, przy czym w punkcie E i przy stawce nłac W przypada punkt "zrównania się popytu z podażą" lub tzw. punkt oczyszczenia rynku (market clearing). Poziomy odcinek A E wyraża liczbę zatrudnionych. W przedziale od E do F znajdują się ci robotnicy, którzy byliby skłonni pracować, ale tylko przy wyższej stawce płac. W statystyce mogliby być zaliczeni do bezrobotnych, jednak są oni "dobrowolnie bezrobotni" w tym sensie, że nie chcą pracować przy bieżącej rynkowej stawce
plac.
Występowanie dobrowolnego bezrobocia w gospodarce konkurencyjnej sygnalizuje pewne istotne pomieszanie pojęć dotyczących bezrobocia. W niektórych przypadkach dana gospodarka może funkcjonować efektywnie przy istnieniu pewnego bezrobocia. Na przykład w przypadku dobrowolnego bezrobocia, zilustrowanym na rys. 11.3, pracownicy mogą pozostawać nie zatrudnieni dlatego, że rynkowa stawka płac jest niższa od ich indywidualnej oceny wartości czasu. W niektórych przypadkach osoby o małej wydajności mogą woleć czas wolny od pracy za niską płacę i dlatego właśnie pozostają bezrobotni. Z punktu widzenia efektywności w wąskim znaczeniu (z punktu widzenia maksymalizacji dobrobytu ekonomicznego netto danego kraju czy jego PNB) sytuacja taka może się zdawać "efektywna", chociaż to, że niektóre grupy ludności nie mogą znaleźć dobrze płatnego zatrudnienia, może się wydawać niesprawiedliwe. Fakt, że efektywna gospodarka może prowadzić do bezrobocia ludzi o niskiej wydajności, wspiera niejednokrotnie wysuwany przeciwko gospodarkom konkurencyjnym zarzut, a mianowicie, że są one efektywne, ale mogą być ślepe, jeśli chodzi o problem sprawiedliwości.
Na rynku pracy charakteryzującym się doskonałą giętkością płac nie mogą występować ani nadprodukcja, ani bezrobocie niedobrowolne. Zarówno ceny, jak płace po prostu wahają się w górę i w dół aż do chwili, w której nastąpi zrównoważenie rynku. W takim świecie bezrobocie tego typu, jakiego doświadczyła ludzkość, gdy Keynes w latach trzydziestych pisał swoją Ogólną teorię (czy tego, jakiego doznały Stany Zjednoczone w początkach lat osiemdziesiątych) po prostu byłoby niemożliwe.
Bezrobocie przymusowe (niedobrowolne). Wielki przełom Keynesowski polegał na tym, że pozwolono faktom skazić prześliczną, ale niekiedy mało

^"".uoLj^uą icune. Keynes nie mógł sformułować eleganckiego pa
o sztywności płac i cen, tłumaczącego dokładnie, w jaki mianowic
możliwe jest równoczesne występowanie niedobrowolnego bezroh C S
nych miejsc pracy. la '
Dlatego przyjął on po prostu, że płace ustalane są w taki właśni
by dopuszczać niedopasowanie liczby poszukujących pracy oraz i] - S*>0s
jakie przedsiębiorstwa chciałyby sprzedać i tych, jakie faktycznie m Cl .
dać. 8ą ^e.
Współcześnie, sekret niepełnego zatrudnienia kryje się w analizie ści plac albo też rynków nie w pelni równoważących się w g0s ^n�~ (non-market clearing economies). Uproszczoną interpretację tego da' "^ 11.3(b). Zakładamy tutaj, iż okazuje się, że stawki płac na rynku pracy są ^ wysokie: płace kształtują się na poziomie W a nie W. Co więcej, płace n' ^ giętkie. Nie przesuwają się one w dół do poziomu W, jakby to miało mię' ' w przypadku równoważenia rynku. Ze względu na zawarte umowy o prą nieformalne porozumienia czy wreszcie ze względu na zwykłą inercję, p}ac' pozostają zamrożone na poziomie W.
A jakie są skutki? Przy zbyt wysokiej stawce płac liczba robotników którzy chcą pracować, jest określona punktem G na krzywej podaży; przedsiębiorstwa jednak życzą sobie zatrudnić tylko liczbę odpowiadającą punktowi H na krzywej popytu. Wobec tego z chętnych do pracy wybrana zostanie w taki czy inny sposób (z racji starszeństwa, stażu lub kwalifikacji; ze względu na nepotyzm czy protekcję, rasę, pleć czy po prostu szczęście) jedynie liczba JH. Reszta - wyraża ją odcinek HG - to przymusowo bezrobotni; są to ludzie bez pracy, którzy chcieliby pracować przy istniejącej stawce plac.
Źródła sztywności. Ten ponad miarę uproszczony obraz "lepkości płac" może się zdawać poniekąd naiwny. Bo dlaczegóż to płace nie spadają wtedy, kiedy rynek pracy znajduje się w fazie recesji? Istotnie, to zagadnienie jest jednym z najbardziej niezgłębionych problemów teorii ekonomii. Jednakże jeden rzut oka na rynki istniejące w rzeczywistym świecie pozwoli nam wysunąć przypuszczenie, dlaczego to mianowicie obraz nie równoważących się rynków przedstawiony na rys. 11.3 po prawej stronie nie jest ani nierealistyczny, ani nieracjonalny.
Buszel pszenicy zawsze można sprzedać na chicagowskiej giełdzie zbożowej, gdyż cena huśta się tam to w górę, to w dół, doprowadzając do zrównoważenia podaży i popytu. Nikt jednak nie dokonuje codziennie skalowania jakości pracy i nikt nie decyduje o ruchu stawki plac w górę czy w dół z dnia na dzień, aby zapewnić, że w żadnym momencie nie będzie ani nie zatrudnionych pracowników, ani nie obsadzonych miejsc pracy. Przeciwnie, przedsiębiorstwa w gałęziach przemysłu nie objętych działaniem związkó zawodowych skłonne są ustalać najpierw pewną skalę płac, a następnie

'nie stawkach płac, najmować pewną ograniczoną liczbę pracow-r więcej, w tendencji owe tabele płac utrzymują się na tym samym
me P�z łeziach objętych działaniem związków zawodowych normalne jest
e skali płac za pomocą umów wieloletnich. Pracownicy zrzeszeni . ach zawodowych nie są skłonni akceptować obniżek płac nawet
;; ji> o j J ....1 , .. ..,
�
VrZeS nenl -
" A renegocjowanie istniejących umów tak, aby zwiększyć zatrud-
w zamian za obniżkę płac, to zadanie kosztowne i prowadzące do enl -wiionych podziałów, przeciwstawiające pracowników o dłuższym stażu 1116 ownikom o stażu krótszym, naruszające morale i wydajność pracy. Trud-P . dziwić, że związkowe umowy zbiorowe rzadko kiedy się renegocjuje "rzed upływem przewidzianego okresu.
Dlaczego rynki pracy przejawiają raczej "lepkość" niż giętkość cen? Dlaczego ruchy na nich przypominają raczej zachowanie się ciągutek aniżeli kulek rtęci? Zapewne najbardziej podstawowym źródłem owej lepkości jest to, że procedura ustanawiania lub renegocjowania płac jest rzeczą kosztowną (zob. nasze omówienie na s. 237). Kierownicy wydziałów personalnych po prostu nie mogą renegocjować płac i ewentualnych deputatów oraz przywilejów (świadczeń) z każdym nowym pracownikiem, podważając za każdym razem stare porozumienia i utarte obyczaje. Koszty takich negocjacji są na tyle wysokie, że przedsiębiorstwa skłonne są zmieniać płace tylko raz do roku, albo, w przypadku związkowych umów zbiorowych, raz na trzy lata.
W sumie, raz jeszcze natykamy się na rozbieżność między dwiema koncepcjami: gospodarki o cenach giętkich i gospodarki o cenach "lepkich" (sztywnych). Która z tych koncepcji daje nam możliwość lepszego opisania rynków pracy? Obie mają swe mocne i słabe strony. Jak zobaczymy w następnym paragrafie, prawda leży pośrodku. Rynki pracy nie są równoważone natychmiast, ale z biegiem czasu dostosowują się do zmieniających się okoliczności. Najzwięźlej można by rzec, że sytuacja na rynkach pracy w okresie krótkim jest bardzo zbliżona do analizy rynków nie równoważących się. W długim okresie jednak istnieje tendencja do takich zmian płac, które równoważą podaż i popyt, tak że w miarę przystosowawczych ruchów płacy pokaźniej sze luki bezrobocia lub nadwyżki popytu na pracę są likwidowane.
PROBLEMY RYNKU PRACY
Po określeniu tych najważniejszych pojęć, przechodzimy do głównych Problemów rynku pracy w latach osiemdziesiątych. Jakich grup społecznych dotyczy w najwyższym stopniu prawdopodobieństwo bezrobocia? Jak długo Pozostają one nie zatrudnione? Jaka jest naturalna stopa bezrobocia i dlaczego rośnie ona wraz z upływem czasu?

ważne dla po],yków 1ce
okresach, także
oc rynku prą ypdw 'm� *>
robocia w zależności od w,ekTraw } �1Umny poda* nam ?ĆS*
^mieszczono bezrobocie w ych Z J ^ W dWÓch �"*S k> <**
bezrobotnych. ych roznych 8(tm)pach jako ułamek lumn

ma jednak takiej grupy, która by mogła całkiem uniknąć konsek-UYvażniejszego spadku koniunktury.
"ważmy także, iż pośród niebiałych stopa bezrobocia bywa dwukrot-� ^ a niż wśród białych. Relatywnie stopy bezrobocia mężczyzn i kobiet fljewyzs ostatnjego dziesięciolecia uległy natomiast odwróceniu. Na ogół
* C-'ą\ biet obserwowano wyższe stopy bezrobocia aniżeli wśród mężczyzn,
* ku 1982 było akurat odwrotnie.
3'6 ^M koniec, zauważmy, że udział nastolatków w ogólnej liczbie bezrobot-
, u""/a o wiele wyższy w czasie boomu aniżeli podczas recesji. W okresie "ych livwa
Długość okresu bezrobocia

krzywa długości okresu bezrobocia, 1973 (ożywienie)
50


40


Według wieku 16-19 lat 20 lat i starsi Według rasy biali
czarni i inni Według płci mężczyźni kobiety
wszyscy pracownicy
c
O CL
8.= 30 a
H 4
L.
N L.
,|
If1^ 1�
krzywa długości okresu bezrobocia, 1982
(recesja) � , .. ,.




demograficzne i, z grubsza rLz b orac nr y ^^ Ws^stkie ""**
topa bezrobocia podwaja S1? co ^^^nie. Oznacza to, że kiedy
1973 do 1982), podwaja się on! mn WyStąpił� w okre^e od roku
W grupach o wysokim Iz obodu rSkn ^L" �^bie każdeJ B(tm)'
dotkniętych brakiem pracy wzrasta wi ^^ WŚrÓd ^arnych) hczba
charakteryzujących Slę WunTowf"^ s�to^ ^^ (tm) " ****
stopą bezrobocia (np. wśród bia-


0-4
5-H
15-26
więcej niż 26
Długość okresu bezrobocia (w tygodniach)
Rys. 11.4. W Stanach Zjednoczonych przeważa bezrobocie krótkookresowe, ale w czasie recesji narasta bezrobocie długookresowe
Ile potrzeba czasu pracownikom na znalezienie pracy? "Krzywe długości okresu bezrobocia" przedstawione na rysunku pokazują, jaki odsetek bezrobotnych pozostaje bez pracy przez określony czas. l tak, w roku 1973, będącym rokiem ożywienia gospodarczego, tylko 8% bezrobotnych Pozostawało bez pracy dłużej niż przez 26 tygodni. W roku głębokiej recesji (1982) zakres bardzo długotrwałego bezrobocia (ponad 26 tygodni) wzrósł do liczby 1,8 min osób, tzn. 17% ogółu bezrobotnych. Tak więc krzywa długości okresu bezrobocia ulega spłaszczeniu - w tendencji ~ w okresach recesji, kiedy to więcej osób musi dłużej szukać pracy, a tym samym mniej jest chętnych do porzucenia pracy, nawet takiej, której nie lubią. Źródło: U.S. Department of Labor
yment and Earnings.
Ekono

wysoiaej Koniunktury roku 1973 nastolatki stanowiły przeszło jedn ogółu bezrobotnych. Podczas głębokiej recesji stanowiły one mniej piątą.
Ż
ą
Długość okresu bezrobocia. Inna istotna sprawa wiąże się okresu bezrobocia. Jak duża jego część ma charakter długookresowy ' ^ poważny problem socjalny; jaka zaś ma charakter krótkookresowy j n�*i z tym, że ludzie szybko przenoszą się z jednego miejsca pracy do inne ^? ^
Rysunek 11.4 przedstawia różnicę w czasie trwania bezrobocia w f boomu i recesji, raz jeszcze wykorzystując dane dla roku 1973 i 1982 R ^ pokaźny ułamek całości stanowi bezrobocie nader krótkotrwałe, co je skakującą cechą amerykańskiego rynku pracy. I tak w roku 1973; którv T rokiem rozkwitu, mniej niż jedna piąta bezrobotnych pozostawała bez r>r dłużej niż czternaście tygodni. W okresach natomiast recesji szukanie pracy tnv o wiele dłużej i długotrwałe bezrobocie staje się poważnym problemem spolec nym. Liczba robotników pozostających bez pracy przez czas dłuższy niż sześć miesięcy wzrosła z 340000 w 1973 r. do 2600000 pod koniec roku 1982 W Europie zaś, gdzie stopień mobilności siły roboczej jest niższy a ograniczenia instytucjonalne większe, bezrobocie długookresowe w początkach lat osiemdziesiątych wynosiło 50% ogólnej liczby nie zatrudnionych. Długotrwałe bezrobocie stanowi problem dlatego, że zasoby, z pomocą których rodziny muszą jakoś dawać sobie radę - ich oszczędności oraz okazywana sobie nawzajem życzliwość - po paru miesiącach zaczynają się wyczerpywać.
Przyczyny braku pracy. Ostatnie nasze pytanie brzmi: dlaczego ludzie pozostają nie zatrudnieni? Rysunek 11.5 przedstawia odpowiedzi osób zapytywanych o przyczynę ich bezrobocia, również dla lat 1973 i 1982.
Zawsze istnieje pewne bezrobocie, wynikające czy to ze zmiany miejsca zamieszkania, czy to z przebiegu cyklu życia - przeprowadzki, włączenie się po raz pierwszy w pracę zawodową i tak dalej. Największe zmiany stopy bezrobocia wynikają ze wzrostu liczby tych bezrobotnych, którzy utracili swoje miejsce pracy. Bezrobocie będące wynikiem tego zjawiska ogromnie rośnie podczas recesji z dwóch przyczyn: po pierwsze rośnie liczba ludzi, którzy tracą dotychczasowe zatrudnienie, a następnie (jak widać na rys. 11.4) znalezienie nowej pracy wymaga dłuższego czasu.
Trzy typy bezrobocia
Przyglądając się strukturze współczesnych rynków pracy, możemy wyodrębnić trzy typy bezrobocia: frykcyjne, cykliczne i strukturalne.
Bezrobocie frykcyjne występuje w związku z nieustannym ruchem ludności, przechodzącej z jednego regionu do innego, z jednej pracy do innej czy tez

Bezrobocie według przyczyn (odsetek czynnych zawodowo bezrobotnych według przyczyn)
recesja
/
/ / /
/ / /
/ /
/ "

zwolnieni

/ * 5

7 z procy

/
/ -Y



/ �j �> � f



> ',',. 1



� - ! � � ' �� � / /



ożywienie l



zwolnieni







z pracy

1,9

- "' TTf
*l~

| j





**�
, - " " 2

powracający do aktywności







zawodowej

powracający





\ ' ' .

do aktywności

1,5





zawodowej



__ _ - - f f

[T T





- ~" - ""

II 1 rozpoczynający

rozpoczynający aktywność

MIII 0,7

i

1 aktywność �' || zawodową

zwalniojącysię 1

i|i|i|J IIIIIIIIIII
0,7

1 11 I �

(tm) l | zwalniający się Iz pracy

z pracy |

l lllllllllli

1 II III III

III || ||

1973 1982

Rys. 11.5. Struktura bezrobocia według jego przyczyn

Dlaczego ludzie stają się bezrobotnymi? Mniej niż jeden procent czynnych zawodowo to

bezrobotni, gdyż zwolnili się z pracy; kolejne 2 czy 3% to rozpoczynający aktywność zawodową (np.

powiedzmy dlatego, że dopiero co ukończyli szkołę) lub powracający do aktywności zawodowej

(ludzie, którzy niegdyś przestali pracować, a obecnie ponownie szukają pracy). Zasadniczą różnicę

pomiędzy okresami ożywienia i recesji wyraża jednak liczba tych, korzy utracili pracę. Pomiędzy

rokiem 1973 a 1982 udział bezrobotnych z powodu utraty pracy pośród czynnych zawodowo wzrósł

trzykrotnie. Źródło: U.S. Department ot Labor Employment and Earnings.

z jednej fazy cyklu życia do innej. Gdyby nawet w danej gospodarce było Pełne zatrudnienie i tak zawsze istniałyby jakieś przepływy, kiedy na przykład �udzie rozglądają się za pracą po ukończeniu szkoły lub po przeniesieniu się do innego miasta. Kobiety mogą ponownie podejmować pracę po urodzeniu 1 �dchowaniu dzieci. Ze względu na to, że tacy "frykcyjni" bezrobotni często

l
się przenoszą z jednego miejsca pracy do innego lub też poszukują pra lepszej niż dotąd, często się uważa, że są to bezrobotni "dobrowolni".
Bezrobocie strukturalne występuje wtedy, kiedy istnieje niedopasowan' podaży pracowników i popytu na nich. Niedopasowania takie mogą s-zdarzać, gdy popyt na pracę jednego typu rośnie, a równocześnie spad? popyt na pracę innego typu, podaż zaś nie dostosowuje się dość szybko Dlatego często widzimy brak równowagi w przekroju poszczególnych zawo dów lub regionów występujący wtedy, gdy niektóre działy gospodarki rozwijają się szybciej niż inne. Gdyby płace były bardzo giętkie, nierównowaga występująca w przekroju rynków pracy znikałaby w miarę spadku płac na obszarach wysokiej podaży i ich wzrostu na obszarach wysokiego popytu Ale płace, jak podkreślaliśmy, w rzeczywistości nie są giętkie. Widzieliśmy na rys. 11.3, że gdy płace są sztywne, nierównowaga między podażą a popytem może prowadzić do bezrobocia. W przypadkach skrajnych, jak w regionach górnictwa węglowego w Appalachach, bezrobocie może sięgać 25% w poszczególnych stanach albo nawet 75% w miejscowościach stosunkowo odizolowanych.
Bezrobocie cykliczne występuje wtedy, kiedy łączny popyt na pracę jest niski (nie zaś dlatego, że popyt na pracę obniża się w niektórych odrębnych dziedzinach czy miejscowościach, jak rejony górnicze czy "miasta samochodowe"). Widzimy, że gdy obniżają się globalne wydatki i spada produkt, bezrobocie rośnie praktycznie wszędzie. I tak, na przykład w roku recesji (1982) stopa bezrobocia wzrosła w czterdziestu ośmiu na pięćdziesiąt stanów. Taki wzrost bezrobocia w każdym praktycznie regionie jest sygnałem, że zjawisko to jest głównie cykliczne.
To rozróżnienie bezrobocia cyklicznego i innych jego rodzajów jest kluczem do oceny generalnego stanu rynku pracy traktowanego jako całość. Wysoki poziom bezrobocia frykcyjnego czy strukturalnego może występować nawet wtedy, gdy rynek pracy jako całość jest zrównoważony, na przykład wtedy, kiedy ruch ludności jest duży lub duże są nierówności geograficzne. Bezrobocie cykliczne pojawia się wtedy, gdy na rynkach pracy szale wagi przechylają się ku recesji.
Bezrobocie młodzieży ma charakter głównie frykcyjny
Wśród nastolatków występuje na ogół najwyższa pośród wszystkich gruP demograficznych stopa bezrobocia, wśród czarnych zaś w tym przedziale wieku w ostatnich latach występowały stopy bezrobocia wynoszące od 36 d� 48% ogółu czarnoskórych zawodowo czynnych. Jaka część tak wysokich stop bezrobocia ma charakter frykcyjny, jaka zaś strukturalny lub cykliczny?

Nowsze materiały sugerują, że - zwłaszcza w odniesieniu do białych pokaźna część bezrobocia młodzieży jest natury frykcyjnej. Nastolatki bardzo często odchodzą od pracy zawodowej i powracają do niej. Szybko dostają pracę i często ją tracą albo porzucają. Przeciętny czas trwania bezrobocia nastolatków równa się zaledwie połowie takiego okresu dla osób dorosłych; typowa, przeciętna długość okresu zatrudnienia w jednym miejscu pracy jest dla dorosłych dwanaście razy wyższa niż dla młodzieży. W każdym prawie roku połowę bezrobotnych nastolatków stanowią nowi", którzy nigdy dotąd nie pracowali zarobkowo. Wszystkie te zjawiska sugerują, że bezrobocie młodzieży jest w przeważającej mierze frykcyjne to znaczy, że odzwierciedla się w nim poszukiwanie pracy oraz przepływy niezbędne, aby ludzie mogli się zorientować w swych własnych, indywidualnych kwalifikacjach oraz nauczyli się, na czym w ogóle polega praca.
BEZROBOCIE WEDŁUG WIEKU, 1983
Wiek

Stopa bezrobocia

16-17

22,6

18-19

. 18,7

20-24

. 13,8

25-34

9,0

35-44

6,4

45-54

5,7

55-64

5,6

65 lat i więcej

3,2

Tabl. 11.4. Stopa bezrobocia białych mężczyzn,
1983
Stopa bezrobocia białych mężczyzn pokazuje wptyw wieku i doświadczenia na wysokość stóp bezrobocia. Wraz z poszukiwaniem pracy i zdobywaniem kwalifikacji pracownicy zdobywają określony zawód; dążą do utrzymywania aktywności zawodowej, znajdują pracodawcę, który im odpowiada. W rezultacie, stopa bezrobocia mężczyzn w wieku średnim obniża się do poziomu jednej czwartej stopy bezrobocia nastolatków ptci męskiej. Źródło: U.S. Department of Labor Employment and Earnings.
Ale młodzież z biegiem czasu przyswaja sobie umiejętności i nawyki pracy doświadczonych robotników. Tablica 11.4 przedstawia rozkład bezrobocia według wieku dla białych mężczyzn w 1983 r. Zdobywanie doświadczenia i kwalifikacji, a także większe zapotrzebowanie na pracę w pełnym wymiarze czasu i jej pragnienie sprawiają, że wśród pracowników w średnim wieku stopa bezrobocia jest znacznie niższa niż wśród młodzieży.

Bezrobocie wśród młodzieży czarnej. Nakreślony wyżej obraz bezroboc' młodzieży jako zjawiska głównie frykcyjnego dość dobrze pasuje do środowi ka młodzieży białej, natomiast sytuacja wśród młodzieży czarnej była dl" analityków istotnym problemem. Po drugiej wojnie światowej dane dotyczą rynku pracy dla nastolatków czarnych i białych były praktycznie jednakow Aż do roku 1955 ich udział w łącznej liczbie zawodowo czynnych oraz sto ich bezrobocia kształtowały się podobnie. Następnie, poczynając od połowi lat pięćdziesiątych, bezrobocie wśród młodzieży czarnej wzrosło w stosunku do innych grup, a ich udział w łącznej liczbie zawodowo czynnych zmniejszył się. W 1983 r. stosunek liczby zatrudnionych do liczby ludności wynosił dla młodzieży czarnej 17%, a dla białej zaś 46%.
Co by mogło tłumaczyć ten jaskrawy skok na rynku pracy czarnoskórej młodzieży? W wielu badaniach analizowano, dlaczego dorośli robotnicy czarnoskórzy w wyższym stopniu bywają dotknięci bezrobociem niż biali - niższy poziom wykształcenia, mniej kontaktów z ludźmi, którzy mogliby zapewnić im miejsca pracy, lokalizacja miejsca zamieszkania, mniejsze doświadczenie i wyszkolenie "przy warsztacie", a także czysta dyskryminacja rasowa. W sumie jednak stopień upośledzenia pozostawał w przybliżeniu taki sam w ciągu ostatnich czterdziestu lat. Stopa bezrobocia dorosłych pracowników czarnoskórych od czasu drugiej wojny światowej utrzymywała się na poziomie mniej więcej dwa razy wyższym niż wśród białych.
Przeprowadzano rozliczne badania nad źródłami bezrobocia młodzieży murzyńskiej, nie dały one jednak jednoznacznych odpowiedzi. Jedną z możliwych przyczyn jest dyskryminacja rasowa; aby jednak wyjaśnić wzrost stopnia zróżnicowania między bezrobociem czarnych i białych, trzeba by zakładać wzrost natężenia owej dyskryminacji, nie ma zaś na to żadnych dowodów. W jednym z badań stwierdzono, że wielu czarnych nastolatków nie jest zainteresowanych niskopłatną pracą w dziale usług. Inne badania wskazują na zmniejszenie się roli rolnictwa, które - historycznie biorąc - było ważnym źródłem zatrudnienia dla czarnoskórej młodzieży. W sumie jednak wszystkie te badania wyjaśniają co najwyżej niewielki ułamek wzrostu bezrobocia młodzieży murzyńskiej. Wniosek z tego jest taki, iż przyczyny leżące u podstaw tego zjawiska nadal są zagadką.
Czy wysokie bezrobocie wśród młodzieży prowadzi do długotrwałych deformacji rynku pracy, przy trwałym utrzymywaniu się niższego poziomu zarówno kwalifikacji, jak i poziomu płac? Zagadnienie to było w ciągu ostatnich dziesięciu lat przedmiotem intensywnych dociekań. Odpowiedź może brzmieć: tak jest, rzeczywiście obserwujemy długookresowy wzrost bezrobocia, zwłaszcza w odniesieniu do czarnoskórej młodzieży. Wydaje się, ze kiedy młodzież nie ma możliwości zdobycia w miejscu pracy kwalifikuj1 oraz właściwych postaw, w późniejszym okresie ma ona niższe płace

i dotyka ją wyższe bezrobocie. O tyle, o ile badania te znajdują potwierdzenie, wynika z nich, że ważnym zadaniem polityki społecznej jest tworzenie programów służących obniżeniu bezrobocia młodzieży w mniejszościowych grupach społecznych.
Naturalna stopa bezrobocia
Dokonaliśmy przeglądu metod pomiarów bezrobocia, sposobów jego interpretowania przez ekonomistów oraz kształtowania się w fazach recesji j rozkwitu. Przechodzimy z kolei do jednego z kluczowych problemów politycznych naszych czasów: dlaczego stopa bezrobocia jest wysoka? I czy społeczeństwo może zrobić cokolwiek na rzecz obniżenia marnotrawstwa, nędzy i nieszczęść wywołanych przez okresy wysokiego bezrobocia?
Ażeby zrozumieć te zagadnienia, zwracamy się do koncepcji naturalnej stopy bezrobocia. Jest to stopa bezrobocia, przy której rynki pracy i rynki produktów znajdują się w równowadze. Mówiąc dokładniej:
Naturalną stopą bezrobocia jest ta jego stopa, przy której siły oddziałujące na wzrost bądź spadek cen i płac równoważą się. Przy stopie naturalnej inflacja płac i cen jest stabilna; nie występują tendencje wskazujące bądź to na przyśpieszenie, bądź to na spadek inflacji. We współczesnej gospodarce, nastawionej na zapobieganie wysokiej stopie inflacji, naturalna stopa bezrobocia oznacza ten jej najniższy poziom, który można utrzymać; tym samym wyraża najwyższy dający się utrzymać poziom zatrudnienia i odpowiada potencjalnemu poziomowi produktu w danym kraju.
Stopa naturalna wyższa od zera. Dwie są ważne sprawy dotyczące stopy
naturalnej, które trzeba zrozumieć. Po pierwsze, stopa naturalna nie jest
równa zeru: w gospodarce charakteryzującej się wysokim zatrudnieniem i tak
istnieje dość pokaźna liczba bezrobotnych. Dlaczego tak się dzieje? Dlatego,
że w dużym kraju, o wysokim poziomie mobilności, wysokim zróżnicowaniu
zarówno upodobań, jak i talentów, przy ustawicznych zmianach popytu na
miriady dóbr i usług oraz ich podaży - w takim świecie występować będzie
znaczny stopień bezrobocia frykcyjnego i strukturalnego. Przypomnijmy so
bie, nawiązując do rys. 11.5, że 2 do 3% ogólnej liczby zawodowo czynnych
zazwyczaj stanowią nie zatrudnieni, czy to po raz pierwszy włączający się do
Pracy zawodowej, czy to do niej powracający, oraz że dodatkowy jeden
procent (lub coś koło tego) pozostaje nie zatrudniony, a to dlatego, że ludzie ci
zrezygnowali z pracy. A zatem w charakteryzującej się bardzo wysoką mobil
nością gospodarce Stanów Zjednoczonych w latach osiemdziesiątych mielibyś
my bezrobocie wynoszące 3-4% ogółu zawodowo czynnych nawet w przypad
ku, gdyby nikt nie utracił pracy, i ;

Naturalna stopa bezrobocia
Szacunki. Jak wysoka jest stopa naturalna obecnie? Rysunek 11.6 pokazuje dane szacunkowe pochodzące ze skrupulatnych badań Roberta J. Gordona (Northwestern University) wraz z dziejami faktycznej stopy bezrobocia w trzech ostatnich dziesięcioleciach. Badanie to określiło stopę naturalną dla 1984 r. na Poziomie wynoszącym około 6%. Inni ekonomiści, na przykład związani 2 Komitetem Doradców Ekonomicznych (Council of Economic Advisers), Prezydenta Reagana sądzą, że stopa ta była wyższa i mieściła się w przedziale 6~7%. Dzisiaj niewielu tylko ekonomistów utrzymuje, że przy współczesnych
Związek z inflacją. Po drugie, stopa naturalna pozostaje w ścisł związku z procesem inflacji. (Problem ten sygnalizowaliśmy już w rozdzi T 5 i zostanie on przeanalizowany w sposób pełny w najbliższych dwń k rozdziałach, ale już tutaj damy jego zwięzłe omówienie.) Społeczeństwa w bezrobocie niskie od wysokiego. Dlaczegóż nie mielibyśmy mieć stopy K robocia wynoszącej 2 czy 3%, jak to było w okresie drugiej wojny światów " albo podczas konfliktu koreańskiego, nie zaś 5 do 10%, jak w lata h siedemdziesiątych i osiemdziesiątych? Jedyną widoczną przyczyną, dla któr ' nie pozwala się gospodarce na osiągnięcie tak niskich stóp bezrobocia, jest troska o następstwa natury inflacyjnej. Niska stopa bezrobocia prowadziłaby do narastającej spirali inflacji wynoszącej powyżej 10, 15 albo 20% rocznie Naturalna stopa bezrobocia stanowi ten najniższy jego poziom, który dany kraj może utrzymywać, nie ryzykując przyśpieszenia inflacji w stopniu nie do przyjęcia.
Stopa naturalna jest owym złotym środkiem pomiędzy zbyt wysokim i zbyt niskim poziomem inflacji; jest to poziom, przy którym stopień inflacji ani nie wzrasta w następstwie nadwyżkowego popytu, ani się nie obniża w następstwie nadwyżkowej podaży. Pojawia się ona na owym progowym poziomie, poniżej którego napięcia na rynkach pracy i rynkach produktów zaczynają prowadzić do coraz to szybszego z każdym rokiem wzrostu płac
� i cen.
,; Społeczeństwa są w najwyższym stopniu niechętne przyśpieszeniom in
flacji (dla przyczyn, w które zagłębimy się w następnym rozdziale). Dlatego też
* odpowiedzialni i dalekowzroczni politycy na ogół nie starają się wykorzystywać możliwości danej gospodarki powyżej poziomu potencjalnego PNB ani też nie stawiają sobie za cel obniżania bezrobocia poniżej jego stopy naturalnej. Postępowanie takie prowadziłoby do wzrostu inflacji.
Analiza ta wyjaśnia nam również, dlaczego poziom produkcji odpowiadający naturalnej stopie bezrobocia jest równoznaczny z potencjalnym poziomem produkcji danego kraju. Przypomnijmy sobie z poprzedniego rozdziału (a także z rozdziału 5), że produkt potencjalny określa najwyższy dający się utrzymać poziom PNB. Dlaczego najwyższy możliwy do utrzymania poziom PNB występuje w połączeniu z naturalną stopą bezrobocia? Gdyby bowiem bezrobocie było niższe, produkcja zaś wyższa, rozkręciłoby to spiralę inflacji. Społeczeństwa nie chcą dopuścić do coraz to szybszej galopady inflacji i dlatego gospodarki nie mogą trwale funkcjonować przy stopach bezrobocia niższych od stopy naturalnej; wobec tego osiągnięcie poziomu produktu potencjalnego danego kraju następuje przy właściwej mu naturalnej stopie bezrobocia.
Ponieważ inflacja działa jako warunek ograniczający politykę gospodarczą, stopą naturalną jest najniższa stopa bezrobocia, którą można utrzymać, z praktycznego punktu widzenia odpowiada ona wysokiemu zatrudnieni11 i produktowi potencjalnemu danej gospodarki.

11 r
1960
1970
1980
Rys. 11.6. Rzeczywista i naturalna stopa bezrobocia, 1955-1984
Naturalna stopa bezrobocia to taki jego poziom, przy którym siły oddziałujące na płace i ceny równoważą się. Poniżej stopy naturalnej, ogólnie rzecz biorąc, inflacja wykazuje tendencję do wzrostu; powyżej tej stopy, do spadku.
Zauważ, że stopa naturalna znacznie wzrosła w ciągu ostatniego ćwierćwiecza. Dziś kształtuje się ona na poziomie około 6%. Zauważ także, iż naturalną stopę bezrobocia przedstawiono na rysunku w postaci szerokiego pasa, co obrazuje poważne trudności z jej oszacowaniem. Źródło: rzeczywista stopa bezrobocia na podstawie: U.S. Department of Labor Earnings and Employment, naturalna stopa bezrobocia na podstawie: R. J. Gordon Inflation, Flexible Exchange Rates and the Natural Ratę of Unemployment, w: M. N. Baily (ed.) Workers, Jobs and Inflation, Brookings, Washington 1982, dane zaktualizowane przez autorów.

formach instytucji gospodarczych Stany Zjednoczone mogłyby przez dłuzs czas utrzymywać stopę bezrobocia na poziomie niższym od 6%, nie wyw0ł ^ jąć wzrostu inflacji.
Dlaczego aż taki wysoki poziomi Dlaczego dany kraj nie może zape\vn' � wszystkim dobrej pracy bez równoczesnego przyśpieszenia inflacji? jeObok owej frykcyjnej składowej bezrobocia występuje jednak zwykle w sporej skali bezrobocie strukturalne i niedobrowolne. Nawet wtedy, kiedy stopa bezrobocia jest niska, pokaźną część ogółu bezrobotnych stanowią ci, którzy utracili pracę oraz ci, którzy pozostają nie zatrudnieni przez dłuższy czas. Dostosowanie liczby wolnych miejsc pracy do liczby bezrobotnych nie następuje szybko.
W sumie, stopa naturalna w Stanach Zjednoczonych jest wysoka częściowo dlatego, że stopień mobilności i odsetek poszukujących lepszej pracy jest tak wysoki, częściowo zaś dlatego, że rynek pracy nie jest zdolny do szybkiego dostosowywania liczby wolnych miejsc pracy do liczby tych, którzy chcą pracować.
Na tym się kończy wstępna analiza naturalnej stopy bezrobocia. Analizę uzupełnimy w rozdziale 13, gdy będziemy omawiać związki między inflacją a bezrobociem.
Wzrost naturalnej stopy bezrobocia
W ostatnich latach jednym z najbardziej niepokojących zjawisk była rosnąca tendencja stopy naturalnej. W początkach lat sześćdziesiątych ekonomiści z kręgu prezydenta Kennedy'ego doszli do wniosku, że przy pełnym zatrudnieniu całej "armii pracy" stopa bezrobocia byłaby mniejsza niż 4%; według szacunków, w początkach lat siedemdziesiątych stopa ta wynosiła około 5%. W początkach lat osiemdziesiątych, jak to widzieliśmy, uważano, że stopa naturalna wynosi 6% lub jest nawet wyższa. Jakie są źródła tej tendencji?
Teoretycy wykryli dwa czynniki. Najistotniejszą zmianą jest wzrost udziału młodzieży, przedstawicieli mniejszości oraz kobiet w ogólnej liczbie zawodowo czynnych. Przypomnijmy, że normalnie najniższa stopa bezrobocia występuje w grupie dorosłych mężczyzn. W okresie od roku 1950 do

udział dorosłych mężczyzn w ogólnej liczbie zawodowo czynnych obniżył się 66 do 53%. Udział młodych robotników prawie się podwoił.
Ta zmiana struktury musiałaby doprowadzić do wzrostu ogólnokrajowej naturalnej stopy bezrobocia nawet w sytuacji, w której naturalna stopa bezrobocia dla każdej grupy z osobna byłaby stała. Żeby zrozumieć, dlaczego zmiany w składzie zawodowo czynnych wpływają na wysokość stopy naturalnej, rozważmy prosty przykład. Przypuśćmy, że w roku 1950 iedną dziesiątą pracowników stanowili młodzi, wśród których stopa bezrobocia wynosiła 20%, resztę zaś dorośli, wśród których stopa bezrobocia
wynosiła 4%.
Przeciętna stopa bezrobocia wynosiłaby zatem 0,1 x 20%+ 0,9 x 4% = .= 5,6%. Załóżmy teraz, że w 1980 r. proporcje były następujące: jedna piąta młodzieży i cztery piąte dorosłych. Gdyby zatem każda z tych grup charakteryzowała się taką samą stopą bezrobocia jak poprzednio, ogólna stopa wyniosłaby 0,2x20% x 0,8 x 4% = 7,2%. W podanym tu przykładzie zmiana struktury ogółu zawodowo czynnych na rzecz grupy pracowników o wysokim stopniu zmienności rodzaju zatrudnienia i wysokiej stopie bezrobocia podwyższa stopę naturalną o 1,6%.
Skutki polityki. Niektórzy badacze obawiają się, że do tej rosnącej tendencji stopy naturalnej doprowadziła także filantropijna polityka rządu. Często cytowanym przykładem jest ubezpieczenie od bezrobocia (unemploy-ment Insurance, Ul). W większości stanów wyrzucony lub przejściowo zwolniony z pracy spełnia warunki niezbędne do korzystania z Ul. W okresie sięgającym dwudziestu sześciu tygodni bezrobotny może dostawać zasiłek w wysokości 50% swojej uprzedniej płacy. Dla większości pracowników są to sumy wolne od opodatkowania; gdyby zatem przeliczyć je na dochody włącznie z podatkiem, odpowiadałoby to równowartości 60-70% płacy.
W rezultacie korzystający z Ul z mniejszym zapałem szukają nowej pracy. Prawdopodobniejsze jest również - rzecz zrozumiała - że odrzucą oni propozycje zatrudnienia niskopłatnego. W wyniku stopa bezrobocia jest wyższa. Podobne skutki przypisuje się zasiłkom z pomocy społecznej zapomogom żywnościowym i innym rządowym programom socjalnym. Ostatnim czynnikiem jest płaca minimalna, której ustalanie sprzyja - jak się sądzi - wzrostowi bezrobocia wśród niskopłatnych pracowników.
Jaka jest skala "antybodźcowego" oddziaływania takiej polityki na stopę naturalną bezrobocia? Szacunki mieszczą się w przedziale od paru dziesiętnych PUnkta procentowego do przeszło jednego procentu. (Zauważmy jednak, że wzrost ten miałby nastąpić od chwili, gdy po raz pierwszy uruchomiono takie Programy w latach trzydziestych.) Jednakże nawet najostrzejsi krytycy nie Zlecają zniesienia programów, których celem jest łagodzenie strat będących skutkiem bezrobocia. Nawołują oni natomiast zwykle do reform: na przykład

do wyższego opodatkowania tych pracodawców, u których płynność zatr H
nienia jest szczególnie wysoka; do obniżenia świadczeń społecznych; do K
dziej rygorystycznego zwalczania nadużyć i oszustw. ar~
Czy wzrost bezrobocia strukturalnego! Niezależnie od skutków zrn' demograficznych oraz programów socjalnych, niektórzy ekonomiści są 2(fn nią, że stopa naturalna jest nawet wyższa od akceptowanych powszech *~ szacunków, a to ze względu na wzrost bezrobocia strukturalnego. Zwraca'6 oni uwagę na fakt, że lata siedemdziesiąte i osiemdziesiąte przyniosły powa^ ne wstrząsy w gałęziach oraz regionach czy to uzależnionych od dostaw energii, czy to narażonych na wpływ wymiany międzynarodowej; depresj wystąpiła w przemyśle samochodowym i stalowym, wiercenia ropy naftowe' najpierw wzrosły, a następnie się załamały, nastąpił natomiast rozkwit elektroniki. "Pas słońca" prosperował, podczas gdy w "pasie mrozów" panowała stagnacja.
Dlaczegóżby owo rosnące zróżnicowanie rynku pracy czy sytuacji w poszczególnych gałęziach produkcji miało podwyższać naturalną stopę bezrobocia? Przypomnijmy sobie, że stopa naturalna jest wysoka dlatego, że dynamiczna gospodarka znajduje się w nieustannym ruchu. Rozwijają się i upadają poszczególne przedsiębiorstwa, gałęzie i regiony, zarówno pracownikom zaś jak i przedsiębiorstwom potrzeba czasu na to, żeby się do tego dostosować; zupełnie tak samo jak trzeba czasu mężczyznom i kobietom na to, żeby znaleźć właściwego partnera. Jeżeli w następstwie "szoków naftowych" oraz inwazji zagranicznych konkurentów na liczne gałęzie przemysłu przetwórczego okaże się, iż bezrobotni znajdują się w Detroit czy Pittsburgu, wolne miejsca pracy są natomiast w Dallas czy Los Angeles, to dyspersja w całej gospodarce rośnie i rośnie także naturalna stopa bezrobocia.
Istotnie, z analiz różnych rynków zdaje się wynikać, że w ostatnich dwóch dziesięcioleciach bezrobocie strukturalne przejawiało tendencję rosnącą. Rozbieżności pomiędzy regionami zwiększyły się na bardzo licznych obszarach: wzrosła dyspersja stóp bezrobocia w przekroju regionalnym i demograficznym, wzrosły także różnice w zapotrzebowaniu na wsparcie w walce z bezrobociem w poszczególnych regionach. Z badań Davida Liliena, Jamesa Medoffa oraz Martina Baily wynika, że być może jeden punkt procentowy wzrostu stopy naturalnej w latach siedemdziesiątych należy przypisać wzrostowi bezrobocia strukturalnego.
Niemniej jednak można znaleźć i pewne podstawy do optymizmu. W miarę stopniowego starzenia się zawodowo czynnych (jeżeli zmniejszy się częstotliwość i siła "szoków naftowych" oraz innych szoków zewnętrznych, jakim poddawana jest gospodarka) być może w następnych latach owa rosnąca tendencja stopy naturalnej ulegnie odwróceniu.

Obniżanie stopy naturalnej '
Skoro widzimy, że naturalna stopa bezrobocia waha się od 4 do 5 i 6% � dalej jeszcze, powstają ważne problemy polityki publicznej. Czy stopa 1 turalna jest optymalnym poziomem bezrobocia? A jeśli nie, to co możemy obić, aby ją obniżyć do bardziej pożądanego poziomu?
Musimy rozpocząć od spostrzeżenia, że chociaż termin "stopa naturalna" zviął si? w potocznym języku makroekonomistów, może on nas wprowadzać w błąd. Ta stopa naturalna nie jest w żadnym sensie "naturalna". Jak idzieliśmy, wpływ na nią wywierają: struktura zmian demograficznych, wstrząsy zewnętrzne, jakich doznaje gospodarka, polityka rządu w stosunku do rynku pracy, a zapewne także i historia samego bezrobocia.
Co więcej, stopa naturalna nie jest równoznaczna z optymalną stopą bezrobocia. Żaden ekonomista nigdy nie udowodnił, że wartość, jaką ma dla danej gospodarki "rezerwowy" pracownik - można by rzec, wartość "koła zapasowego" - równa się wartości produktu, którą straciliśmy, gdyż dany osobnik nie pracował. Gdyby stopa naturalna występowała wtedy, kiedy PNB osiąga swoje maksimum, stwierdzilibyśmy, że prawo Okuna traci ważność z chwilą, gdy bezrobocie spada poniżej swojej stopy naturalnej; innymi słowy, realny PNB zaczynałby spadać z chwilą, gdy bezrobocie spadało poniżej swojej stopy naturalnej. Jednakowoż prawo Okuna wcale nie traci ważności przy wysokich poziomach produktu, jak to może dowieść jeden rzut oka na rys. 10.4. Przeciwnie, kiedy stopa bezrobocia spada poniżej poziomu stopy naturalnej, PNB gwałtownie rośnie w stosunku do potencjalnego poziomu PNB.
Istnieje zatem możliwość, by stopa naturalna kształtowała się powyżej optymalnej stopy bezrobocia - powyżej tego poziomu bezrobocia, przy którym dobrobyt ekonomiczny netto zostaje zmaksymalizowany.
Jeżeli stopa naturalna nie jest ani naturalna, ani optymalna, to dlaczego dany kraj nie jest w stanie osiągnąć niższego poziomu bezrobocia? Przyczyna leży w tym - jak to już podkreślaliśmy - że krok taki prowadziłby do inflacji, inflacji rosnącej i nie do przyjęcia. Ogromna dywidenda społeczna czeka zatem na ekonomistę, który potrafi wynaleźć sposób obniżenia stopy naturalnej o l czy 2 punkty procentowe.
Jakież są więc środki, które by mogły obniżyć stopę naturalną?
� Synchronizacja rynku pracy. Część bezrobocia wynika z tego, że wy
stępowanie wolnych miejsc pracy nie jest zsynchronizowane z istnieniem nie
zatrudnionych. Gdyby się udało zapewnić lepszą informację, skomputeryzo
wane rejestry wolnych miejsc pracy, zwiększyć możliwość szkolenia i prze-
Szkalania, można by obniżyć wielkość bezrobocia frykcyjnego i struktural
nego, i

� Szkolenie i przeszkolenie. Niekiedy robotnicy nie mają ^
kacji, potrzebnych do pracy na wolnych miejscach pracy. Przejrzyjcie
rykę "pracownicy poszukiwani" w niedzielnej gazecie. Stwierdzicie
w znacznej liczbie ogłoszeń wymaga się kwalifikacji, jakie mają stosunkó
nieliczni. �
"nia
� Usuniecie przeszkód natury rządowej. Niektórzy ekonomiści, jak przykład Martin Feldstein (Uniwersytet Harvarda) uważają, że pracowników przed dotkliwościami bezrobocia czy nędzy, do podwyższenia stopy naturalnej. Ci ekonomiści doma^ płacy minimalnej (albo wprowadzenia specjalnej "subminimainej" pła< młodzieży), reformy systemu ubezpieczenia na wypadek bezrobocia ora? zredukowania antybodźcowego oddziaływania programów emerytalnych rent inwalidzkich i pomocy społecznej.
� Roboty publiczne. Ostatnia propozycja dotyczy zapewniania przez rząd znacznej liczby miejsc pracy w usługach publicznych (PSE, public service employment) przeznaczonych dla bezrobotnych. Bardziej radykalna jest sugestia, by rząd występował w roli "pracodawcy ostatniej szansy"; propozycja taka była pierwotnie zawarta w ustawie Humphreya Hawkinsona z roku 1978 (zob. wyżej, s. 147), jednak w końcu zrezygnowano z niej. Ogólnie rzecz biorąc, ekonomiści sceptycznie się odnoszą do możliwości obniżenia stopy naturalnej dzięki szeroko zakrojonym programom PSE. Przeciwnie: tego rodzaju "rządowe" miejsca pracy doprowadziłyby do przesunięć w zatrudnieniu innych pracowników w sektorze prywatnym w przypadku, gdyby fundusze państwowe wydatkowano na tworzenie stanowisk pracy PSE, nie zaś na produkcję czołgów lub ołówków. Niektórzy jednak sądzą, że gdyby tego typu miejsca pracy finansowane ze środków publicznych rezerwowano (czy przeznaczano) głównie dla grup o wysokiej stopie bezrobocia (mniejszości, a zwłaszcza młodzieży) mógłby z tego wyniknąć pewien długookresowy wpływ na kształtowanie się kwalifikacji i dyspozycyjności owych grup, w rezultacie zaś można by osiągnąć niższą naturalną stopę bezrobocia.
Po tym przeglądzie możliwości obniżenia stopy naturalnej, powinniśmy zarejestrować i pewne zastrzeżenia: dwadzieścia lat badań i prowadzonych na rynku pracy eksperymentów w tej kwestii skłania obiektywnych teoretyków do ogromnego umiarkowania. Pomijając rozwiązania, które by zmuszały bezrobotnych do głodowania i zamarzania na śmierć, realizacja większości wymienionych propozycji zapewne w nieznacznym tylko stopniu oddziałałaby na poziom stopy naturalnej. Wydaje się mało prawdopodobne, aby stosując jakiś zestaw akceptowanych politycznie reform można obniżyć stopę naturalną o więcej niż parę dziesiątych punktu procentowego.

PODSUMOWANIE
1. Jakkolwiek bezrobocie było plagą kapitalizmu od czasów rewolucji
enlysłowej, zrozumienie jego przyczyn i kosztów stało się możliwe dopiero
�V z i powstaniem nowoczesnej teorii makroekonomicznej. Obecnie widać
aźnie, ^e recesje i związane z nimi wysokie bezrobocie są niezwykle kosztow-
dla gospodarki. Okresy poważniejszego zastoju, jak na przykład lata siedem-
(iziesiąte i osiemdziesiąte, kosztują kraj dwie piąte rocznego PNB; pozostawiają
ne przy ty01 blizny na substancji ludzkiej, jako że bezrobocie owocuje stanami
tresu, utratą nabytych kwalifikacji i zwiększoną zachorowalnością.
2. Miesięczne dane statystyczne dotyczące bezrobocia, zatrudnienia i aktywności zawodowej są zestawiane w badaniu ankietowym na podstawie próby losowej z całej zbiorowości. Osoby mające pracę to zatrudnieni; osoby bez pracy, ale szukające jej - to bezrobotni; osoby bez pracy, które jej nie szukają, są bierne zawodowo (są poza siłą roboczą). W ciągu ostatniego dziesięciolecia 63% ogółu ludności powyżej szesnastu lat zaliczało się do zawodowo czynnych, natomiast liczba bezrobotnych wynosiła 8% zawodowo
czynnych.
3. W badaniach bezrobocia napotykamy dwie skrajnie odmienne interpretacje. Z punktu widzenia zwolenników giętkości płac (opowiadających się za płacą "oczyszczającą rynek", czyli wiodącą do równowagi), ludzie pozostają bezrobotni dlatego, że zdecydowali się nie pracować przy istniejącej płacy. W tym przypadku zatem bezrobotni wolą czy to bezczynność, czy to działania nierynkowe od pracy za istniejącą stawkę płacy. Recesja to swego rodzaju masowe wakacje, bezrobocie zaś to efektywny (choć niekonieczne sprawiedliwy) wynik działania podaży i popytu.
Alternatywna interpretacja traktuje bezrobocie jako wynik sztywności ("lepkości") płac lub tego, że wchodzące w grę rynki nie dochodzą do równowagi. Tutaj płace na pewnym określonym rynku mogą się utrzymywać na poziomie wyższym od płacy dającej równowagę. Przy takiej zbyt wysokiej płacy niektórzy pracownicy są zatrudnieni, inni jednak pozostają bezrobotni, jakkolwiek przy tej płacy rynkowej byliby gotowi pracować. Takie niedobrowolne bezrobocie jest także nieefektywne, w tym sensie, że zarówno pracownicy, jak i przedsiębiorstwa byliby w lepszej sytuacji, gdyby zrenego-cJowano umowę o pracę.
4. Nieustanne zmiany metod wynagradzania pracy szkodziłyby zarówno tym, którzy pracują, jak i morale pracy. W rezultacie renegocjowanie istniejących umów (co w zasadzie dopuszczałoby giętkość płac) zdarza się bardzo rzadko.
5. Uważne przyjrzenie się statystykom bezrobocia sprawia nam szereg
niespodzianek. �?>� "� -: ^..;i

(a) Recesje uderzają wszystkie grupy z grubsza proporcjonalnie znaczy, że stopa bezrobocia w ramach każdej grupy rośnie albo analogicznie do ogólnej stopy bezrobocia.
(b) Znaczna część bezrobocia ma charakter bardzo krótkookresowy. \y i tach niskiego bezrobocia (jak na przykład w roku 1973) więcej niż 90�/~ bezrobotnych pozostaje bez pracy krócej niż dwadzieścia sześć tygodni. Przeci tny czas trwania bezrobocia, a zwłaszcza liczba nie zatrudnionych przez bardz długie okresy, gwałtownie rosną w ciągu głębokich i przedłużających się recesji
(c) Pokaźna część bezrobocia ma charakter frykcyjny czy też charakter zwykłego przepływu zatrudnienia - ludzie po raz pierwszy wchodzą w szeregi zawodowo czynnych lub też do nich wracają. Jedynie w okresie recesji pula bezrobotnych złożona jest głównie z tych, którzy utracili pracę.
6. Użyteczne jest sklasyfikowanie bezrobocia w trzech kategoriach:
(a) frykcyjne - pracownicy, którzy po prostu przenoszą się od jednego zatrudnienia do innego;
(b) strukturalne - pracownicy, znajdujący się w regionach czy w gałęziach, w których panuje uporczywy zastój;
(c) cykliczne - pracownicy zwalniani w okresach, gdy cała gospodarka popada w recesję.
7. Jednym z kluczowych pojęć we współczesnej makroekonomii jest naturalna stopa bezrobocia. Stopa naturalna to ten poziom, przy którym różne i zróżnicowane rynki pracy danego kraju są, biorąc rzecz przeciętnie, w równowadze. Na niektórych występuje nadwyżka popytu (czyli wolne miejsca pracy), na innych natomiast nadwyżka podaży (czyli bezrobocie). Łącznie, suma wszystkich sil działa tak, że w przekroju wszystkich rynków presje na płace i na ceny równoważą się.
Stopa naturalna wcale nie musi być - co należy podkreślić - optymalną stopą bezrobocia. Można raczej powiedzieć, że jest to najniższa stopa, którą może, przeciętnie rzecz biorąc, mieć dany kraj, nie ryzykując rozkręcenia się spirali inflacyjnej. A zatem stopa naturalna wiąże się ściśle z procesem inflacji, który będziemy analizować w następnych dwóch rozdziałach.
8. W ostatnich latach stopa naturalna nieubłaganie pełzła w górę. Ekonomiści w początkach lat sześćdziesiątych szacowali ją na około 4%; w połowie lat osiemdziesiątych wedle większości szacunków kształtowała się ona na poziomie około 6%.
Ten powolny wzrost stopy naturalnej wynika głównie z trendów demograficznych, zwłaszcza z wyższego udziału młodzieży w ogólnej liczbie zawodowo czynnych. Oprócz tego pewna część tej wysokiej stopy naturalnej może zostać przypisana oddziaływaniu polityki państwa (na przykład ubezpieczenia od bezrobocia) oraz zwiększonym "zawirowaniom" gospodarki w ostatnim dziesięcioleciu w następstwie szoków naftowych, związanych z handlem zagranicznym i innych.

WAŻNIEJSZE POJĘCIA l PROBLEMY
bezrobocie dobrowolne a przymusowe,
bezrobocie frykcyjne, strukturalne, cykliczne,
naturalna stopa bezrobocia,
rosnąca naturalna stopa bezrobocia: czynniki demograficzne, wpływ polityki rządu, szoki,
stopa bezrobocia naturalna a optymalna.
bezrobotny, zatrudniony; ogół zawodowo czynnych (siła robocza); bierny zawodowo; stopa bezrobocia,
bezrobocie związane z płacą giętką (doprowadzającą do równowagi na rynku, czyli tzw. oczysz-(czenia rynku) a bezrobocie związane z "lepkością" płacy, nie oczyszczającą rynku,
PROBLEMY DO DYSKUSJI
1. Jaki jest status zawodowy każdej z niżej wymienionych osób:
(a) nastolatek szukający pierwszej pracy,
(b) pracownik przemysłu samochodowego, który został zwolniony i stracił już nadzieję znalezienia zatrudnienia, ale chciałby pracować,
(c) emeryt, który przeniósł się na Florydę, ale czytuje ogłoszenia w gazetach, gdyż chce znaleźć zatrudnienie w niepełnym wymiarze czasu pracy,
(d) matka, która pracuje w niepełnym wymiarze czasu, chce pracy w pełnym wymiarze, ale nie ma kiedy jej szukać,
(e) nauczyciel, który ma posadę, ale jest zbyt chory, żeby pracować.
2. Pomyśl o ostatnich dwóch lub trzech latach swego życia. Miesiąc po miesiącu oceń, jaki był twój ówczesny status (zatrudniony, bezrobotny, bierny zawodowo). Następnie, w odniesieniu do okresów, w których pozostawałeś bezrobotny, zalicz swoje bezrobocie do jednej z trzech kategorii (frykcyjne, strukturalne, cykliczne). Jaka była twoja osobista stopa bezrobocia? Co z własnego doświadczenia możesz powiedzieć o przyczynach bezrobocia młodzieży?
3. Jak sądzisz: czy koszty ekonomiczne lub stresy bezrobotnego nastolatka są mniejsze czy większe od kosztów rocznego bezrobocia głowy rodziny? Czy uważasz, że wynika z tego, iż polityka publiczna powinna mieć odmienny stosunek do obu tych grup?
4. Co to jest stopa naturalna? Dlaczego nie jest ona równa zeru? Dlaczego w Stanach Zjednoczonych jest tak wysoka? Jakbyś sobie wyobrażał naturalną stopę bezrobocia w kraju takim, jak Japonia, która ma pewien "system ^trudnienia na całe życie", coś w rodzaju gwarancji permanentnego zatrudnienia dla większości pracowników?
~~ Ekonomia t. l

prowadzającą faktyczną sto lata? A
INFLACJA: DEFINICJE l KOSZTY
Wdrożyć


StOpę
zann aC Przedwskaz^ia dla ustalenia
"KU na poziomie równym stu procentom ostatniej płacy?
na
(a) 50% wzrostu płacy minimalnej w stosunku do innych płac
W zniesienie płacy minimalnej dla młodzieży,
(c) rządowy program zatrudnienia przeciętnych robotników
W opodatkowanie zasiłków dla bezrobotnych,
(e) szczodry program szkoleniowy dla bezrobotnych,
W wysokie opodatkowanie ogłoszeń w gazetach.
^ dlaczeS� Politycy mogą mieć trudności z podjęciem

Lenin jakoby twierdził, że najlepszym sposobem zburzenia ustroju kapitalistycznego jest zniszczenie jego pieniądza. Za pośrednictwem procesu nieustającej inflacji władze są w stanie skonfiskować - po cichu i niepostrzeżenie - znaczną część bogactwa swoich
obywateli.
John Maynard Keynes

W poprzednich rozdziałach pokazywaliśmy, w jaki sposób współczesna makroekonomia analizuje siły prowadzące do ekspansji produkcji lub do jej kurczenia się. Można je ujmować w kategoriach globalnej podaży i globalnego popytu albo - prościej jeszcze - w kategoriach Keynesowskiego modelu mnożnikowego.
Przeważnie - z wyjątkiem analizy modelu klasycznego - rozpatrywaliśmy przypadek sztywnych cen i płac. Tak ujmując rzecz, w rozdziałach 8 i 9 posługiwaliśmy się płaską krzywą globalnej podaży, zakładając, że ceny nie zmienią się dopóty, dopóki nie zostanie osiągnięte pełne zatrudnienie. W takim ujęciu przesunięcie się w górę funkcji globalnego popytu (konsumpcja plus inwestycje plus wydatki rządowe) powodowałoby ekspansję produkcji. Wyższy poziom produkcji zaś prowadziłby, zgodnie z prawem Okuna, do obniżenia się stopy bezrobocia, jak to opisano w ostatnim rozdziale.
Być może, założenie takie byłoby dobrym przybliżeniem do rzeczywistości dawno temu, w czasach Wielkiego Kryzysu w latach trzydziestych. My jednak żyjemy w epoce inflacji. W dzisiejszych czasach, jeżeli nominalny PNB rośnie, P idzie w górę równocześnie z Q. Co więcej, P przejawia tendencję wzrostową o wiele wcześniej, nim gospodarka osiągnie pełne zatrudnienie. I tak, w ciągu głębokiej recesji roku 1982, kiedy bezrobocie wynosiło 10% ogółu zawodowo czynnych, zaś Q spadło o 2% w porównaniu z rokiem poprzednim, P nadal rosło w tempie wynoszącym 6% rocznie.
W tym i następnym rozdziale kierujemy naszą uwagę na inflację, na zmiany poziomu cen. Dlaczego ceny rosną miliardokrotnie w okresach hiper-inflacji, kiedy zdezorganizowany kraj drukuje całymi belami nowy pieniądz papierowy? Dlaczego ceny i płace nadal rosną, nawet w okresach wysokiego bezrobocia? Dlaczego wszystkie kraje tak są niechętne ryzyku galopującej

niż
urn
inflacji? Jakie możemy podjąć kroki, żeby trzymać raczej inflacje w puszczać ją wolno?
Na takie pytania trzeba znaleźć odpowiedź, jeżeli mamy rozdziaTe nar�dy t0lemją nieszczęśda bezr�bocia, przedstawione w
Rzut oko na treść rozdziału
wzajemne
oddziaływanie
AS i AD
^
niechęć do
Rys. 12.1. Badamy teraz problemy mierzenia, natury i kosztów inflacji

C0 TO JEST INFLACJA
Rzecz zaskakująca: inflacja występuje wszędzie, ale powszechne jest jej hłedne rozumienie. Rozpocznijmy od starannie sformułowanej definicji in-
Inflacja występuje wtedy, gdy rośnie ogólny poziom cen i kosztów; rosną ny chleba, benzyny, samochodów; rosną płace, ceny gruntów, czynsze za
ajem ^^r kapitałowych. Mówiąc o deflacji, mamy na myśli ogólny spadek cen i kosztów.
Nie upieramy się przy tym, jakoby w okresach inflacji wszystkie ceny i koszty rosły w tej samej proporcji; w gruncie rzeczy ich ruchy rzadko są /godne. Okresy inflacji to raczej okresy, w których rośnie ogólny poziom cen mierzony za pomocą wskaźników cen, stanowiących pewne średnie cen dla konsumentów lub cen dla producentów.
Wskaźniki cen
Autorzy zamieszczanych w dzienniku tekstów o tym, że "inflacja spadła", albo "oczekiwania inflacji się nasilają", zazwyczaj mówią o ruchach jakiegoś wskaźnika cen. Wskaźnikiem najpowszechniej stosowanym jest wskaźnik cen konsumpcyjnych (consumer price index, CPI).
CPI. Ze wskaźnikiem cen konsumpcyjnych spotkaliśmy się w rozdziale 5, tu jednak będziemy się starali zrozumieć go głębiej. Skonstruowanie CPI jest wynikiem całych dziesięcioleci żmudnych prac teoretycznych i statystycznych. Wskaźnik ten mierzy koszt pewnego rynkowego koszyka dóbr i usług konsumpcyjnych. Podstawowe grupy w owym koszyku to żywność, odzież, mieszkanie, opał, transport i opieka lekarska.
Delikatne pytanie dotyczące CPI i innych wskaźników cen to problem, jak ważyć różne ceny. Rzecz jasna, że głupotą byłoby zwykłe dodawanie różnych cen i dzielenie ich przez liczbę dóbr albo ich ciężar, lub objętość. Wskaźnik cen konstruujemy, ważąc każde dobro zgodnie z jego znaczeniem ekonomicznym. W przypadku CPI ekonomiczne znaczenie danego dobra



Naszą analizę podzielimy na dwie części. Rysunek 12 l daje przegląd
treści rozdziału. Badamy w nim metody mierzenia, definicje i historię inflacji.
Potem, w następnym rozdziale, dokonujemy przeglądu współczesnych teorii
inflacji, a także technik, jakie mogą stosować różne kraje w celu jej kon
trolowania. J J

1 Nieporozumień w sprawie inflacji jest cały legion. Oto niektóre z najczęściej spotykanych wędnych (misconceptions, M) i poprawnych (correct, C) sformułowań.
(M) Inflacja oznacza, że dobra są drogie. (C) Nie, oznacza to, że ceny dóbr rosną.
(M) Inflacja oznacza, że stajemy się ubożsi. (C) Nieprawda. Na ogół w okresach inflacji Szybko rosną zarówno dochody, jak i ceny dóbr, ale nie wynika stąd, by nasze dochody realne (tj. dochody podzielone przez wskaźnik cen) musiały ulec zmianie.
(M) W okresach inflacji płacobiorcy są systematycznie wyzyskiwani przez paskarzy. (C) Czasem tak, czasem nie, i nie musi tak być.

mierzy się udziałem wydatku nań w całej sumie wydatków konsumpcyjr w latach 1972-1973*.
A zatem, żeby obliczyć CPI, dokonujemy następujących działań
metycznych: ^
"chleb
CPI = Ąhkb x 100 x (udział chleba)
-Samochody
+ 'samochody x 100 x (udział samochodów)
+ ważone zmiany cen pozostałych dóbr,
gdzie CPI = wartość CPI w roku t, lir!
^chieb_cena cnieba w roku t, ;;
jp.Qhleb = cena chleba w roku 1967 (roku bazowym), "udział chleba" = część całkowitych wydatków konsumpcyjnych przeznaczona na chleb w okresie 1972-1973.
Współcześnie konstruowany CPI posługuje się cenami dwustu sześćdziesięciu pięciu głównych grup towarów w osiemdziesięciu pięciu miastach.
Żeby mieć jakiś przykład praktyczny, przyjrzyjmy się CPI dla 1983 r., obliczonemu jako średnia ważona wskaźników cen dla najważniejszych podgrup:
197(0,07) 254(0,08)
pozostałe
żywność mieszkanie odzież
284(0,19) + 298(0,18)
transport
CPT -
^JT-L 100i -
1983
323 (0,43) 357(0,05)
ochrona zdrowia
Interpretując powyższe, zauważmy, że ceny żywności w 1983 r. wynosiły 284% ich wartości z 1967 r., żywność zaś stanowiła 19% budżetu przeciętnego konsumenta. Warto wziąć kalkulator i sprawdzić, że CPI dla roku 1983 wynosił 298 w stosunku do przyjętego za podstawę (100) roku 1967. Oznacza to, że rynkowy koszyk dóbr kosztował około 3 razy więcej w roku 1983 niż w roku 1967.
Inne wskaźniki. Jakkolwiek CPI jest najpowszechniej stosowanym wskaźnikiem cen, warto opisać pokrótce dwa inne. (1) Wskaźnik cen zbytu (produ-
* Należy pamiętać, że te i dalsze uwagi autora co do metody liczenia CPI dotyczą Pralc ^ przyjętej w USA w okresie, gdy powstawał tekst niniejszego wydania podręcznika. Jako sys wag dla CPI przejmowano wówczas strukturę wydatków z lat 1972-73. W różnych oki&* i różnych krajach okres bazowy, może być, oczywiście, odmienny, jak też różne mogą być >n opisywane dalej charakterystyki, takie jak liczba grup towarowych itd. (przyp. tłum.).

cer price index, PPI) jest wskaźnikiem cen hurtowych. Służy on do mierzenia en w miejscu pierwszej sprzedaży dóbr i jest użyteczny ze względu na swą wielką szczegółowość - obejmuje około 3400 produktów. (2) "Korektor PNB względu na inflację" (GNP deflator) to wskaźnik cen dla całości produktu narodowego brutto. Definiujemy go jako stosunek PNB nominalnego do PNB Inego. innymi słowy, deflator PNB = PNB nominalny/PNB realny. Użyteczność deflatora PNB wynika z tego, że obejmuje on ceny wszystkich dóbr � usług wchodzących do PNB i wobec tego jest pełniejszy od CPI, który mierzy jedynie ceny dóbr konsumpcyjnych.
Problemy związane ze wskaźnikami. Jakkolwiek wskaźniki cen w rodzaju CPI są niezmiernie użyteczne, nie są pozbawione braków. Niektóre problemy leżą w samej naturze wskaźników cen. Pierwszy problem to osławiony "problem wskaźnikowy" dotyczący sprawy, jaki okres należałoby przyjmować za rok bazowy. Przypomnijmy, że CPI stosuje dla każdego roku stałe wagi. W rezultacie, kiedy konsumenci dokonują substytucji na niekorzyść dóbr, które stały się stosunkowo droższe, rzeczywisty koszt utrzymania jest zawyżany. Na przykład, wagi stosowane w CPI nie uwzględniają faktu, że po gwałtownym wzroście cen benzyny po 1973 r. spadła ilość benzyny kupowana przez konsumentów. Można by zmienić rok bazowy albo zastosować inne, bardziej wyrafinowane systemy ważenia, nie ma jednak metody gwarantującej doskonałe rozwiązanie "problemu wskaźnikowego".
Inny zestaw trudności wynika z ograniczonych środków budżetowych na badania. CPI nie wychwytuje dokładnie zmian w jakości dóbr: w CPI nie wprowadza się żadnej korekty ze względu na fakt, że zegarki elektroniczne wyposażono dodatkowo w grę "Inwazja z kosmosu", że wzrósł stopień wyrafinowania kalkulatorów, że ulepszono motory napędzające maszyny itd. Nowsze badania sugerują, że gdyby takie zmiany jakościowe były właściwie uwzględniane, CPI w ostatnich latach rósłby wolniej.
Długie dzieje inflacji
Inflacja jest równie stara, jak gospodarka rynkowa. Rysunek 12.2 przedstawia historię inflacji angielskiej od XIII w. W długim okresie ceny ciągle r�sły, jak to ukazuje biegnąca wyżej krzywa poziomu cen. Spójrzmy również na biegnącą niżej linię wykreślającą ścieżkę plac realnych (płaca dzielona przez ^ny konsumpcyjne). Płace realne wahały się z biegiem czasu aż do rewolucji Przemysłowej. Z porównania obu krzywych wynika, że inflacji nie musi towarzyszyć spadek dochodów realnych. Zauważmy również, iż płace realne P'?fy się systematycznie w górę od mniej więcej roku 1800, rosnąc przeszło dwunastokrotnie.

l
lOOOh
POZIOM CEN
.y"
II wojna światowa
100
�'*�'� Poziom cen i płaca realna w Anglii 1270-1984
(127(^=1)

c�ś koło teS0) w okresach wojny, a następnie znów spadały w USA od ojny secesyjnej. Do r. 1945 podwajały się one w czasie wojen i spadały czasie powojennej depresji. Prawidłowość ta uległa jednak zmianie po II Ojnie światowej. Obecnie ruch cen i płac jest niejako jednokierunkowy. Rosną one w okresach boomu, ale nie spadają w okresach recesji. Ceny i place rzejawiają o wiele mniejszą giętkość niż przed dekadą lat 40.; stały się "lepkie". Ta prawidłowość rodzi pytanie: jeśli ceny rosną w "dobrych" czasach, ale nie spadają w "złych", to jaki jest trend długookresowy? Jasne: w górę i w górę.



Ceny w Stanach Zjednoczonych od wojny domowej (1860 =100)
1 000
1 000


10


500
500


1 7


0,1
1200 1300


Rys. 12.2. Inflacja cen wiernie towarzyszyła historii kapitalizmu
Sita nabywcza pieniądza stopniała wraz z tym, jak ceny rynkowego koszyka, zawierającego zboże, mięso, produkty mleczarskie, napoje, paliwa i odzież, wzrosły w Anglii 350 razy. Nominalna płaca robotnika budowlanego wzrosła 3000 razy, zwłaszcza od roku 1820. Zauważ wahania płacy realnej, występujące przed rewolucją przemysłową, oraz nieustanny jej wzrost po roku 1800. Szukając przyczyn zmienności poziomu cen, możesz podejrzewać, iż wzrost podaży pieniądza wynikający z napływającego z Nowego Świata srebra i złota oraz z drukowania papierowych pieniędzy w okresie wojen Napoleońskich miał związek ze wzrostem cen. Źródło: E. H. Phelps Brown i S.V. Hopkins Economics (1956), zaktualizowane przez autorów.
Rysunek 12.3 skupia się na kształtowaniu się cen dóbr konsumpcyjnych w Stanach Zjednoczonych od czasów wojny domowej. Aż do roku 1945 wzrost ten odbywał się zgodnie z pewną prawidłowością: ceny podwajały si?

50
1860
Rys. 12.3. Inflacja przychodziła wraz z wojnami, obecnie jednak nie odchodzi ona po ich zakończeniu
Rysunek przedstawia historię cen dóbr konsumpcyjnych w Ameryce, poczynając od roku 1860. Ceny wzrastały wraz z każdą wojną, następnie po jej zakończeniu spadały, l tak ceny w 1940 r. były niemal na tym samym poziomie, co w roku 1870. Ale od roku 1940 występuje trend rosnący, zarówno w Stanach Zjednoczonych, jak i w innych krajach. Dziś mamy do czynienia jedynie ze zmianami stopy inflacji, sam fakt występowania inflacji jest niezmienny. Źródło: U.S. Department of Labor, Bureau of Labor Statistics.

Trzy odmiany inflacji v
Tak jak choroby, inflacja ma różne stopnie ostrości. Użyteczne jest ' � sklasyfikowanie w trzech kategoriach: umiarkowana, galopująca i hiperinfi cja (przedstawienie graficzne zawiera rysunek 12.4). Granice podziału mied^ tymi trzema kategoriami są zamazane. Nie ma wyraźnego punktu grani nego. Rzecz raczej w tym, żeby zrozumieć różnice jakościowe.
USA
w latach Brazylio
196D-tvrh w latach
Niemcy? * USA w latachł| w latach Włochy 1960-tvch|l 1970-tych wiatach 1970-tych
Trzy rodzaje inflacji
Niemcy 1923
Polska 1923
Izrael w latach 1980-tych
100
50
Niemcy 1922
1 000000
000000
Galopująca
Stopa
Umiarkowana
Hiperinflacja (w procentach rocznie]
Rys. 12.4. Inflacja przychodzi pod wieloma rozmaitymi postaciami, czasem jest jedynie nieprzyjemna, czasem zaś bardzo niszcząca
Rysunek przedstawia trzy występujące rodzaje inflacji. Inflacja umiarkowana jest dziś typowa dla większości krajów uprzemysłowionych. W sytuacji inflacji galopującej, takiej, jakiej doświadczyły Włochy w latach siedemdziesiątych, lub też jaką spotkać możemy w wielu krajach Ameryki Południowej, wysokość inflacji skacze z roku na rok, ale na ogół nie eksploduje. Hiperinflacja występuje wówczas, gdy rozkiełznane prasy drukujące pieniądze powodują coroczny wzrost cen o tysiąc, milion lub bilion procent. Hiperinflacja nie bywa trwała i na ogół prowadzi albo do reformy walutowej, lub też do ogólnej katastrofy gospodarczej.
Inflacja umiarkowana. Z tym typem inflacji mamy do czynienia wtedy, kiedy ceny rosną powoli. Możemy to arbitralnie określić jako jednocyfrową roczną stopę inflacji, czyli wzrost wynoszący mniej niż 10% rocznie. W warunkach inflacji umiarkowanej i stabilnej relacje cen tylko w niewielkim stopniu odchylają się od normy. Ludzie nie spędzają wiele czasu na próbach pozbycia się posiadanego pieniądza gotówkowego, ponieważ realna stopa procentowa nie jest zbyt niska. (Przypomnijmy z rozdziału 7, że "realna stopa procentowa" jest to stopa procentowa nominalna, czyli pieniężna, pomniejszona o stopę inflacji. Kiedy inflacja jest niska, pieniądz gotówkowy - którego nominalna stopa procentowa jest na ogół bliska zera - ma w najgorszym razie niedużą ujemną stopę realną. Wobec tego gotówka z roku na rok w dużej mierze zachowuje swoją wartość.) Dalej, oczekiwania są stosunkowo stabilne-Ludzie nie obawiają się zawierać umów w wielkościach nominalnych; oznacza to, że umowy nie muszą być indeksowane ze względu na inflację. (Umowa jest

indeksowana" wtedy, kiedy ceny, płace czy wartości pieniężne w niej zawarte "osną l"*5 maleją wraz z ruchami wskaźnika cen.) Nieefektywności związane jnflacją umiarkowaną są znikome.
Inflacja galopująca. Ma miejsce wtedy, kiedy ceny zaczynają rosnąć według stóp dwu - czy trzycyfrowych, na przykład o 20, 100 czy 200% rocznie. Na dolnym krańcu tego spektrum znajdujemy rozwinięte kraje prze-fflysłowe, jak Wielka Brytania czy Włochy (zob. rys. 12.4). W wielu krajach Ameryki Łacińskiej, takich jak Argentyna i Brazylia, występują stopy inflacji wyższe od 100%; tak było też w Izraelu w latach osiemdziesiątych.
Gdy galopująca inflacja raz się zakorzeni, występują poważne zniekształcenia gospodarcze. Na ogół zaczyna się indeksować większość kontraktów czy to w stosunku do wskaźnika cen, czy to w stosunku do jakiejś waluty obcej, na przykład dolara. Ponieważ pieniądz gotówkowy traci wartość tak szybko - ma on ujemne realne stopy procentowe w wysokości 50 czy 100% rocznie _ ludzie unikają trzymania w gotówce ilości pieniędzy przewyższającej niezbędne minimum. Rynki finansowe zamierają, alokacja funduszów zaś odbywa się na ogół raczej drogą racjonowania niż za pośrednictwem stóp procentowych. Ludzie "chomikują" dobra; kupują domy; i nigdy, nigdy nie udzielają pożyczek wedle zwykłych stóp procentowych.
W gruncie rzeczy jest zaskakujące, że gospodarkom, w których roczna inflacja wynosi 200%, udaje się tak dobrze funkcjonować. Wzrost krajów typu Brazylii i Izraela przez pewien czas był szybki, jakkolwiek ceny galopowały nieustannie.
Hiperinflacja. Gospodarki zdają się być zdolne do przeżycia (niektóre do prosperowania) przy inflacji galopującej, kiedy jednak zaatakuje je rak hiper-inflacji, mamy do czynienia z trzecim, śmiercionośnym typem tego schorzenia. O gigantycznym wzroście cen, jaki miał miejsce w Niemczech w latach 1920-1923 lub w Chinach i na Węgrzech po drugiej wojnie światowej, nie da się powiedzieć niczego dobrego.
Najskrupulatniej udokumentowana była hiperinflacja w Republice Weimarskiej, w Niemczech. Rysunek 12.5 daje obraz tej hiperinflacji. Widzimy, jak rząd puścił wolno prasy drukujące pieniądze, popychając zarówno jego ilość, jak i ceny na astronomiczne wręcz poziomy. Od stycznia 1922 do listopada roku 1923 wskaźnik cen wrósł z l do 10000000000. Jeżeli ktoś w początkach roku 1922 był posiadaczem obligacji wartej 300 min dol., dwa lata później za obligację tę nie mógłby sobie kupić nawet kawałka gumy do żucia.
Hiperinflacje są szczególnie interesujące dla badaczy inflacji, ponieważ rzucają one szczególnie ostre światło na jej skutki. Patologia jest ilustracją anatomii. Podobnie jak karmi się szczury ogromnymi dawkami różnych sub-

Zastanówmy się nad tym opisem hiperinflacji wśród konfederatów w okresie wojny domowej. "Poprzednio chodziliśmy do sklepów z pieniędzmi w kieszeniach, a wracaliśmy z żywnością w koszykach. Teraz idziemy z pieniędzmi w koszykach, a wracamy z żywnością w kieszeniach. Brakuje wszystkiego, z wyjątkiem pieniędzy! Ceny kształtują się chaotycznie, a produkcja jest zdezorganizowana. Posiłek, który dawniej kosztował tyle, co bilet do opery, kosztuje obecnie dwadzieścia razy więcej. Wszyscy dążą do gromadzenia "rzeczy" i pro~
stancji w nadziei, że pozwoli to zrozumieć skutki mniejszych dawek dla
obsen(tm)jemy dlatego-że rzuca światto na mniej
100 000 000 000 r
10 000 000 OOC
1 000 000 000
100 000 OOC
10 000 OOC
1 000 OOC
100 000
10 000
Rys. 12.5. Niewiarygodny spadek wartości marki niemieckiej
We wczesnych latach dwudziestych, młoda Republika Weimarska czyniła wysiłki, by sprostać wysokim płatnościom reparacji wojennych i zaspokoić wierzycieli. Nie można było ani zaciągnąć kredytu, ani na tyle podnieść podatków, by sfinansować wydatki państwa i dlatego uruchomiono prasy drukarskie. Zasoby pieniądza od początku roku 1921 do grudnia 1923 r. wzrosły 7 mld razy, a ceny wystrzeliły w górę, gdy ludzie szaleńczo próbowali się pozbyć swych pieniędzy, jak gdyby to były gorące kartofle. W wyniku wartość marki skurczyła się - od rozmiarów pancernika do ziarnka grochu.

hujĄ s^ Pozbyć "niedobrych" pieniędzy papierowych, wypierających z obiegu dobry pieniądz kruszcowy. W rezultacie następuje częściowy powrót do wymiany aturalnej ze wszystkimi jej niedogodnościami^.
Niemcy. Gdy uważnie analizujemy hiperinflacje, znajdujemy wiele cech polnych. Po pierwsze, gigantycznie wzrasta szybkość obiegu pieniądza (jak zybko wydaje się pieniądz po jego otrzymaniu). Pod koniec okresu niemieckiej hinerinflacji obrót pieniądza był przeszło 30 razy szybszy niż w jej początkach. Po drugie, ceny relatywne stają się wysoce niestabilne. Zwykle zmiany wysokości płacy realnej danej osoby wynoszą z miesiąca na miesiąc tylko l % lub mniej. \V roku 1923 płace realne w Niemczech zmieniały się co miesiąc przeciętnie o jedną trzecią (w górę lub w dół). Istotnie, ta ogromna zmienność cen relatywnych i płac realnych oraz wywołane takimi fluktuacjami nierówności i zniekształcenia pokazują nam główne koszty, jakie pociąga za sobą inflacja.
Najgłębszy wpływ ma ona zapewne na podział bogactwa. Czcigodny ekonomista brytyjski, Lionel Robbins, tak podsumował owo oddziaływanie: "Deprecjacja marki ... zniszczyła majątek solidniejszych elementów społeczeństwa niemieckiego; pozostawiło to po sobie nierównowagę moralną i gospodarczą, idealną pożywkę dla klęsk, które później nastąpiły. Inflacja była mamką, która wykarmiła Hitlera"2.
Czy inflacje ulegają przyśpieszeniu
Większość ludzi boi się inflacji, nawet inflacji o umiarkowanym tempie wynoszącym 6 czy 9%, obawiają się oni bowiem, że ceny zaczną galopować w górę albo iż, być może, inflacja umiarkowana "wyrodzi się" w hiperinflacje. Czy te obawy są uzasadnione? Czy pełzanie inflacji nieuchronnie przechodzi w chód, chód w kłus, kłus w galop?
Historia inflacji sugeruje, że nie istnieje taki nieuchronny porządek rzeczy. Na szczęście hiperinflacja występuje niezwykle rzadko. Zdarza się ona tylko w czasie wojny lub w następstwie wojny i rewolucji.
Inflacja galopująca nie jest natomiast rzadkością. Podobnie jak przedłużające się okresy bezrobocia, tak i inflacja galopująca wybucha od czasu do czasu nawet w gospodarkach rozwiniętych. Od chwili "szoku naftowego" w roku 1973 rozwinięte gospodarki Francji, Włoch i Wielkiej Brytanii doświadczyły ataków galopującej inflacji.
Jednakże tendencja w gospodarkach rozwiniętych, jak na przykład w Stanach Zjednoczonych, zmierza raczej ku inflacji umiarkowanej. Wykorzystując
2 Dzieje hiperinflacji niemieckiej opowiada szczegółowo C. Bresciani-Turroni The Econo-""'" oflnflation: A Study ofCurrency Depreciation in Post-War Germany, wyd. III, London 1968. Cytat z prof. Robbinsa zaczerpnięto ze wstępu do tej książki.

narzędzia współczesnej makroekonomii, reagując na oznaki inflacji przez "d0_ kręcanie śruby" pieniężnej i fiskalnej, kraje są w stanie utrzymywać umiarko wane, pełzające tempo inflacji i sprowadzać jej koszty do znośnych poziomów
ODZIAŁYWANIE INFLACJI
Wiele gwałtu zadano gospodarce światowej w imię kontrolowania inflacji Politycy i przedstawiciele banków centralnych codziennie wypowiadają się na temat niebezpieczeństw związanych z oczekiwaniami inflacyjnymi. Badania opinii publicznej często odkrywają, że inflacja to wróg publiczny numer jeden Z zachowań takich zdaje się wynikać, że ściśle zdefiniowany "koszt inflacji" został zidentyfikowany, zmierzony i opatrzony etykietką "substancja niebezpieczna". Na czym zatem polegają koszty inflacji?
W rzeczywistości, zidentyfikowanie kosztów inflacji okazało się dla współczesnej makroekonomii jednym z najtrudniejszych zadań. Pożyteczne okaże się tutaj porównanie z bezrobociem. Ekonomiczne i społeczne koszty, jakie pociąga za sobą bezrobocie, są oczywiste i jasne dla wszystkich, jak to widzieliśmy w ostatnim rozdziale. Koszty inflacji, przeciwnie, są mało uchwytne i jasne tylko dla niewielu. Nie oznacza to, że kosztów inflacji nie ma. Ale koszty te nie uderzają w oczy tak, jak zetknięcie się z wysokim bezrobociem na przykład w Detroit czy południowym Bronxie. Pamiętając o tej subtelności problemu inflacji, musimy się upewnić z całą ostrożnością, że koszty inflacji są realne, nie zaś wyimaginowane, że ci, którzy się boją jej niebezpieczeństw, nie popełniają jakichś błędów logicznych.
Zauważyliśmy wyżej, że w okresach inflacji ceny i płace nie zmieniają się w tym samym tempie; innymi słowy, następują zmiany w cenach relatywnych. W następstwie rozbieżnych ruchów cen relatywnych dwa są wyraźne skutki inflacji.
� Redystrybucja dochodu i bogactwa między różne klasy.
� Zniekształcenia relatywnych cen oraz wielkości produkcji różnych dóbr, a niekiedy produkcji i zatrudnienia w gospodarce jako całości.
Ale pamiętajmy, że nie wszystkie inflacje są jednakowe. Istnieje inflacja umiarkowana, galopująca i hiperinflacja. Ich ekonomiczne konsekwencje ogromnie się różnią; można by to porównać ze złapaniem kataru, zapadnięciem na grypę lub dostaniem się pod koła ciężarówki.
Wpływ na podział dochodu i bogactwa
Główny efekt redystrybucyjny inflacji wynika z różnic w rodzaju aktywów i zobowiązań różnych ludzi. Kiedy ktoś obciążony jest długoterminowym zadłużeniem przy stałej stopie procentowej (w rodzaju długów hipotecznych w starym stylu), gwałtowny wzrost cen przyniesie mu nadzwyczajną, "loso-

wą", korzyść. Przypuśćmy, że zaciągnąłeś pożyczkę wynoszącą 100000 dol. na dom, i że nagle wszystkie płace i ceny podwajają się. Twój dochód pieniężny
je podwoi. Twój dochód realny (dochód pieniężny podzielony przez poziom ^n) pozostanie bez zmiany, ale zwrócić bankowi w realnych dolarach będziesz musiał tylko połowę tego, co pożyczyłeś. Taki właśnie sposób myślenia
obudził kolosalne ożywienie w budownictwie mieszkaniowym w latach siedemdziesiątych, kiedy to ludzie zapożyczali się, oczekując, że inflacja zredukuje jch zadłużenie hipoteczne w kategoriach realnych.
Jeżeli jesteś pożyczkodawcą i na twoje aktywa składają się wierzytelności hipoteczne czy długoterminowe obligacje, rzecz ma się odwrotnie. Po nagłym wzroście cen staniesz się uboższy, bo spłacane dolary są warte mniej niż pierwotnie oczekiwałeś.
Dostosowania realnej stopy procentowej. Kiedy inflacja utrzymywała się już przez dłuższy czas i staje się zjawiskiem antycypowanym, rynki zaczynają się do niej dostosowywać. W rynkową stopę procentową stopniowo wbudo-wuje się składnik uwzględniający inflację. Przypuśćmy, że w punkcie wyjścia, przy stałości cen, stopa procentowa wynosi 3%. Kiedy ludzie oczekują, że ceny będą rosnąć w tempie 9% rocznie, zarysuje się tendencja do oprocentowywania obligacji i długów hipotecznych wedle stopy 12% raczej niż 3%. Wynosząca 12% nominalna stopa procentowa odzwierciedla wynoszącą 3% realną stopę procentową plus dziewięć procent "z tytułu inflacji". Z chwilą gdy nastąpi tego rodzaju dostosowanie stóp procentowych, ustanie proces poważniejszej redystrybucji dochodu i bogactwa.
To dostosowanie się stóp procentowych do chronicznej inflacji obserwowano w Brazylii, Chile i właściwie w prawie wszystkich innych krajach o długiej historii wzrostu cen. W latach osiemdziesiątych można dostrzec, jak coś w rodzaju analogicznej "premii ze względu na inflację" zostaje wbudowane w stopy procentowe Ameryki i Europy3. Podsumujmy.
Główny efekt redystrybucyjny inflacji wynika z jej nie antycypowanego oddziaływania na realną wartość bogactwa ludzi. Ogólnie rzecz biorąc, inflacja redystrybuuje, w tendencji, bogactwo - przechodzi ono od tych ludzi, którzy posiadają aktywa o stałych nominalnych stopach procentowych, na rzecz tych, którzy mają długi o stałym oprocentowaniu nominalnym. Nie antycypowany spadek inflacji ma skutki odwrotne.
Przypadki szczególne. Niektóre przykłady zilustrują ten proces. Rządy konstatują, że ciężar zadłużenia zmniejsza się podczas inflacji. Ten, kto lokował pieniądze w nieruchomościach lub w złocie w okresie nie przewidywa-
3 Rysunek 30.3 ukazuje ruchy realnych i nominalnych stóp procentowych w Stanach Zjednoczonych.

nej inflacji, osiągnie duży zysk. Zwykło się myśleć, że dobrą ucieczką 0(j inflacji są akcje zwykłe, jednakowoż zawiodły one podczas inflacji w okresi po roku 1965; akcje zwyżkowały dopiero wtedy, kiedy inflacja malała. Tezau ryzujący oraz "krety" z podziemia gospodarczego nie zarabiają żadnych procentów na posiadanych studolarówkach, przeto szybki wzrost cen dział na ich szkodę.
Ze względu na instytucjonalne sposoby reagowania na inflację, niektóre stare mity przestają mieć zastosowanie. Wdowy i sieroty dostają w ramach zabezpieczenia społecznego renty, które są "indeksowane" w stosunku do CPI; renty są zatem odizolowane od inflacji, gdyż dochody te automatycznie rosną w miarę wzrostu CPI. Także i wiele typów pożyczek (jak hipoteki o "płynnym oprocentowaniu") oprocentowanych jest według stóp rosnących i malejących wraz ze stopami rynkowymi, tak że niespodzianki inflacyjne dotykają wierzycieli w stopniu mniejszym niż dawniej.
Prowadzono szeroko zakrojone badania nad redystrybucyjnym oddziaływaniem inflacji. Z podsumowania wyników tych badań wyciągnąć można wniosek, że generalny efekt jest wysoce nieprzewidywalny. W tendencji, ludzie starsi tracą na inflacji, młodsi przedsiębiorcy zaś zyskują. Niezgodnie ze stereotypami, ze statystyki wynika, że rodziny ubogie często zyskują na inflacji kosztem zamożnych.
Wnioskiem głównym jednak jest to, że inflacja po prostu mąci istniejący układ dochodów i aktywów, dokonując losowej redystrybucji bogactwa między ludność i nie oddziałując w sposób znaczący na żadną grupę.
Oddziaływanie na produkcję i zatrudnienie
Oprócz redystrybuowania dochodów, inflacja wywiera wpływ na realną gospodarkę. W gruncie rzeczy istnieją dwa odrębne oddziaływania: na globalny produkt oraz na alokację zasobów i efektywność ekonomiczną.
Oddziaływanie makroekonomiczne. Po pierwsze, istnieje wpływ na poziom produktu jako całości. Okresy niespodziewanie rosnącej inflacji są zazwyczaj okresami wysokiego zatrudnienia i wysokiej produkcji. Aż do lat siedemdziesiątych i ówczesnych szoków podażowych, rosnąca inflacja występowała wtedy, gdy ruch inwestycyjny był ożywiony i istniała obfitość miejsc pracy. Okresy nie antycypowanych spadków inflacji - lata trzydzieste oraz lata: 1954, 1958 i 1982 - były okresami wysokiego bezrobocia zarówno pracy, jak i kapitału. W gruncie rzeczy okresy, w których spadek inflacji miał "poprawić" sytuację banków i innych wierzycieli, doprowadziły do tego, że ostatecznie pozostawali oni z nieściągalnymi wierzytelnościami - bez względu na to, czy chodziło o zadłużenie rolników w latach trzydziestych czy Argentyny w połowie lat osiemdziesiątych.

Tu jednak rodzi się pytanie: co było przyczyną, a co skutkiem w tym zaobserwowanym związku między inflacją a produkcją? Czy wzrost produktu był wywołany wzrostem cen? Czy też przyczyną wzrostu cen był wzrost produktu? Czy też jedno i drugie było efektem oddziaływania jakiegoś trzeciego czynnika?
Problemy te rozważymy skrupulatnie w następnym rozdziale. Tutaj możemy dać tylko pewną zapowiedź późniejszej analizy. W długim okresie nie istnieje jakiś nieuchronny związek między cenami (czy inflacją) a produkcją. W krótkim okresie zaś związek ten jest dwuznaczny: przesunięcie krzywej globalnego popytu na prawo może prowadzić do wyższej produkcji i wyższych cen czy inflacji; ale szok podażowy, przesuwający krzywą globalnej podaży ku górze, mógłby prowadzić do wyższych cen czy inflacji oraz niższych wielkości produktu. (Oba te przypadki przedstawiono na rysunkach 5.9 i 5.10.) Współczesna makroekonomia dochodzi zatem do wniosku, że nie istnieje bezpośrednia zależność pomiędzy inflacją a poziomem produkcji i zatrudnienia.
Oddziaływanie mikroekonomiczne. Drugim i bardziej finezyjnym efektem inflacji jest jej mikroekonomiczne oddziaływanie na alokację zasobów. Przypomnijmy, że inflacja zniekształca relacje cen; ogólnie rzecz biorąc, im wyższa stopa inflacji, tym większe zniekształcenie relacji cen. Jednym z dóbr, którego cena jest zasadniczo zniekształcana przez inflację, jest pieniądz gotówkowy (monety i pieniądz papierowy). Z samej swojej natury, pieniądz gotówkowy nie otrzymuje procentu; oznacza to, że nominalna czy pieniężna stopa procentowa dla gotówki wynosi zero. Przypomnijmy jednak, że realną stopę procentową (stopę procentową w kategoriach dóbr realnych) definiujemy jako stopę procentową pomniejszoną o stopę inflacji. Wynika stąd, że realna stopa procentowa od gotówki równa się stopie inflacji ze znakiem minus. Na przykład ci, którzy przetrzymywali gotówkę w roku 1980 zyskali przychód realny równy - 12,4% (stopa inflacji wynosiła 12,4%). Sens jest taki, że inflacja wywiera drastyczny wpływ na realną stopę procentową od pieniądza gotówkowego; nie powinniśmy się przeto dziwić, gdy w okresach szybkiego wzrostu cen rezerwy gotówkowe zachowują się w bardzo dziwny sposób.
Także i ceny nakładów czy dóbr, ustalane na zasadach długookresowych (umowy o pracę i ceny w gałęziach kontrolowanych przez państwo lub państwowych), w okresach inflacji mają tendencję do poważniejszego odbiegania od ogólnego poziomu cen. Te i inne nieefektywności będziemy analizować niżej.
Różdżka czarnoksięska. Kiedyśmy się już zapoznali z oddziaływaniami mflacji, być może dostrzegamy, że z umiarkowaną inflacją wiążą się stosunkowo skromne koszty. Badaczom nie udało się znaleźć poważniejszych kosz-

24 - Ekonomia t. l


tow i to dlatego niektórzy z nich sądzą, że awersja do inflacji jest zjawisk^ społecznym. Lek przed inflacją może być swoistą różdżką czarnoks S? która pozwala odwrócić ludowe i polityczne namiętności od probierń?' gebszych, takich jak konflikty klasowe czy niezgodności dotyczące dhwego podziału dochodu. I, być może, w ostatecznym rezultacie
r
ANALIZA KOSZTÓW INFLACJI
SP�SOby oddziały^a inflacji na społeczeństwo; oba do redystrybucji bogactwa i zniekształcania relacji cenowych cvch w%7 ter,aZ7P�;łuŻyć si? ty* PoJ?ciami w zastosowaniu do występują! cych w Stanach Zjednoczonych i innych krajach szoków inflacyjnych W ani as?ektv 7 k0nkretneg0 CPizodu Macyjnego kluczową rolę odegrają dwa aspekty inflacji: po pierwsze, czy jest to inflacja zrównoważona (kiedy relacje cen pozostają w dużej mierze niezmienione), czy też inflacja nie zrównoważona (kiedy relacje cen skaczą sobie to tu to tam). I - po drugie - czy jest to inflacja antycypowana, czy tez me (to znaczy, czy ludzie i instytucje dostosowali się do inflacji, czy tez jest ona zaskoczeniem).
Inflacja zrównoważona, antycypowana
Łatwiej będzie zrozumieć koszty inflacji, jeżeli rozpoczniemy od przypad-
P! A JCSt ZarÓWn� 2równoważona, jak i w pełni antycypowana.
ł-owiedzmy, ze w tym przypadku wszystkie ceny rosną w tempie wynoszącym
10/o rocznie. Zmiany cen nikogo nie zaskakują. Ceny żywności i odzieży,
płace , czynsze, wszystko rośnie co roku o 10%, a wszystkie realne stopy
procentowe (to znaczy stopy procentowe skorygowane ze względu na inflację)
są dokładnie takie same, jakie byłyby w razie stabilności wszystkich cen.
(Uczywiscie, jest to przypadek wysoce nierealistyczny, tak jak próżnia dosko
nała albo rynek czysto konkurencyjny. Zajmując stanowisko skrajne, możemy
jednak jaśniej widzieć konsekwencje.)
tego rodzaju inflacja w ogóle kogoś by obchodziła? Czy efektywność
9S^ia ZaS^ÓW alb� tealny PNB ^by choć trochę mniejsze lub / Odpowiedz na oba pytania brzmi: nie. Inflacja, która jest 'zrów-na- antycyP�wana nie (tm) żadnego wpływu na produkt realny, na wnosc czy na podział dochodu. Mój dochód rośnie o 10% szybciej, niżby rósł w razie stałości cen; moje koszty utrzymania także rosną o 10% szybciej-
n(tm) T ^ aktyWÓW niCZeg� Si? nie zyskuJe ani nie traci- W takim przypadku ceny są po prostu "zmienną miarą" i do tej zmiennej miary ludzie
całkowicie dostosowują swoje zachowania. W związku z tym skrajnym

zypadkiem nasuwa się niepokojąca myśl: czyżby społeczny koszt inflacji był złudzeniem optycznym? Czy ludzie nie lubią inflacji dlatego, że do-
'akfli
strzegają wzrost swoich kosztów utrzymania, ale zapominają, że ich dochody
rosną. w tym samym tempie co koszty?
Nie ulega wątpliwości, że w umysłach wielu ludzi utrwaliło się niepełne rozumienie inflacji. Ludzie często mieszają wysoką inflację z wysokimi cenami Niekiedy sądzą, że wysoka inflacja obniża ich stopę życiową lub ich płace realne4. Ani to, ani to nie jest jednak nieuchronnie związane z samą naturą inflacji, jak tego dowodzi przypadek inflacji zrównoważonej.
Inflacja nie zrównoważona: zniekształcenia wywołane inflacją
Zróbmy krok w stronę realizmu, uwzględniając fakt, że inflacja ma wpływ na relacje cen, koszty i obciążenia podatkowe. Na razie pozostańmy przy przypadku inflacji antycypowanej.
Pierwszy problem powstaje dlatego, że niektóre instytucje nie mogą się dostosować do inflacji (albo dostosowanie to nie przychodzi łatwo). Dwa najważniejsze przykłady to pieniądz gotówkowy i podatki. Gotówka jest to forma pieniądza, która nie przynosi procentu; rachunki czekowe są oprocentowane według stopy ustalanej ustawowo. (Zagadnienia te będą analizowane dokładniej w dalszych rozdziałach.) I tak, jeżeli inflacja wzrasta z O do 10%, to realna stopa procentowa od gotówki zmienia się z O na -10%. Ten sam typ zmian będzie występować w odniesieniu do każdego aktywu oprocentowanego według stałej stopy pieniężnej (nominalnej).
Przesadne "gospodarowanie gotówką". W jaki sposób taka zmiana realnych stóp procentowych może prowadzić do nieefektywności? Badania dowodzą, że kiedy inflacja rośnie, ludzie poświęcają zasoby realne na zredukowanie swoich rezerw pieniężnych. Znacznie częściej chodzą do banku, "zdzierając podeszwy butów" i tracąc cenny czas. Korporacje opracowują skom-
4 W 1978 r., kiedy Robert Strauss został mianowany przez prezydenta Cartera "carem od inflacji", dostał mnóstwo listów, w których doradzano mu, co powinien robić. Listy te dostarczają menaukowej próby ludzkich wyobrażeń o inflacji. Oto przykłady: "Dlaczego funkcjonariusze Poczty mieliby ssać moją krew i żywić się moją pracą?" Albo: "Ceny artykułów spożywczych r�sną znacznie powyżej stopy inflacji bez żadnej przyczyny". Albo: "Winne są źle zarządzane, nie obliczone na zysk szpitale zatrudniające wolontariuszy". Albo: "Istotę problemu stanowią deficyty budżetowe". Autorka jednego z listów użalała się nawet, że to wynagrodzenie Straussa wynoszące 66 000 dol. jest problemem, uważała bowiem, że "to rozbój". Inny osobnik posłużył się obrazowo analogią: "Wielkie marzenie amerykańskie jest jak balon. Nie nadymaj (inflate) go Pan 24 bardzo, bo pęknie". (Takie i inne wypowiedzi można znaleźć w U.S. News and World Report, 2 26 czerwca 1978 oraz w "Newsweek" z 29 maja 1978.)
W punkcie 3 Problemów do dyskusji kontynuujemy sprawę znaczenia takich twierdzeń.
24"

plikowane programy "gospodarowania" gotówką. W ten sposób, aby Sob' poradzić ze zmienną "miarką" pieniądza, zatrudnia się zasoby realne. Z bad ^ empirycznych wynika jednak, że koszt ten jest nieznaczny5.
Podatki. Bardziej znaczące są inne realne oddziaływania antycypowanej n' zrównoważonej inflacji. Jedno z nich następuje za pośrednictwem system podatkowego. Jeżeli jest to progresywny system podatkowy, to wyższa ston inflacji szybciej przesuwa ludzi do grup wyżej opodatkowanych. Umożliwia t rządowi ściągnięcie - bez konieczności dodatkowych ustaw - większych podat ków. Takie "bezustawowe opodatkowanie" skłoniło wiele krajów do "indeksowania" swoich parametrów podatkowych ze względu na inflację; taka klauzula indeksacyjna miała zacząć funkcjonować w Stanach Zjednoczonych w 1985 r
Indeksacja jednak nie wystarcza, aby oczyścić system podatkowy z wpływów inflacji, zniekształcającej pomiar dochodu. Na przykład część wynoszącej 10% stopy procentowej z roku 1984 stanowi nie tyle realną stopę procentową ile premię z tytułu inflacji. Nasz system podatkowy nie rozróżnia jednak realnych i nominalnych wypłat procentów; strony kodeksu przepisów podatkowych roją się od analogicznych składników dochodu, których pomiar jest zniekształcony przez inflację. Nie ma kraju, któremu by się w pełni udało skorygować dochód ze względu na inflację.
Inne oddziaływania są bardziej finezyjne. W gałęziach regulowanych przedsiębiorstwa proszą agencje zajmujące się regulacją o aprobowanie zmian dokonanych w cenach. W okresach inflacji muszą się one zwracać z takimi prośbami częściej i większe jest prawdopodobieństwo, że spotkają się z odmową. W rezultacie w okresach inflacji ceny regulowane są często zaniżone.
Inflacja zniekształca informację. Wielu ekonomistów podkreśla fakt, że ceny zawierają mnóstwo wartościowej dla konsumentów informacji. Można by przypomnieć, że Elm City sprzedaje benzynę po 1,10 dol. za galon; mając to w pamięci, łatwo porównać ceny Elm City z cenami Exxon czy ARCO. Inflacja jednak niszczy informację. Przy szybkiej inflacji metki z cenami zmieniane są bardzo często. W wyniku konsumenci tracą orientację, w których sklepach ceny są niższe i dlatego przez pomyłkę mogą dokonać zakupów w sklepie droższym.
Pewna analogia może nam uzmysłowić, w jaki sposób wartościowe informacje są niszczone przez szybkie zmiany cen. Wyobraźmy sobie, że każdego roku numery telefonów byłyby zwiększane o jednostkę, wobec czego
5 Ten "efekt zdzierania butów" jest - rzecz zaskakująca - jedynym dobrze udokumentowanym kosztem inflacji. W jednym z badań stwierdzono, że każdy jednopunktowy wzrost stopy inflacji w 1977 r. był w stanie skłonić ludzi do wydania jednego mld dol. dodatkowych zasobów po to, by zaoszczędzić na rezerwach gotówkowych. Należy to oceniać w stosunku do PNB z 1977 r. wynoszącego 1900 mld dol.

doznawalibyśmy "inflacji numerów telefonicznych". Pomyślcie, ile kłopotu � zamętu wywołałaby szybka inflacja numerów telefonicznych, w wyniku której musielibyśmy codziennie wyszukiwać swój numer domowy. A cóżby hvło, gdyby numery biura numerów i informacji zmieniały się równie szybko?
Inflacja nie antycypowana
Na koniec przechodzimy do inflacji nie antycypowanej, jako że zmiany inflacji zazwyczaj bywają wielkim zaskoczeniem, nawet dla profesjonalnych nrognostów. W przypisie 2, w tymże rozdziale, mówiliśmy szczegółowo o tym, w jaki sposób "inflacyjne niespodzianki" wpływają na gospodarkę. Ludzie, którzy mają rozmaite długoterminowe umowy opiewające na ustalone sumy pieniężne - obojętne, czy chodzi o aktywa takie, jak hipoteki czy o umowy takie, jak uzgodnienia ze związkami zawodowymi - stwierdzają, że wartość realna czy koszt realny tych umów jest całkiem inny niż to, co było pierwotnie celem pertraktacji. Jeżeli ceny się podwajają, realna wartość obligacji zmniejsza się o połowę.
Ogólnie rzecz biorąc, ekonomiczne oddziaływanie nie antycypowanej umiarkowanej inflacji dotyczy przede wszystkim podziału dochodu i bogactwa, w mniejszym zaś stopniu efektywności systemu. Nieoczekiwany gwałtowny wzrost cen zuboży jednych i wzbogaci innych, nie będzie jednak mieć zbyt wielkiego wpływu na efektywność funkcjonowania gospodarstw rolnych i fabryk. Nie antycypowana inflacja może bardzo znacznie wpłynąć na podział dochodu i bogactwa (problem dla kogo), pozostawiając efektywność gospodarki (problem jak i co) praktycznie bez zmian.
Jak kosztowna jest ta redystrybucja? Być może termin "koszt" nie oddaje znaczenia tego problemu. Efekty mogą mieć charakter bardziej społeczny niż gospodarczy. Epidemia kradzieży może nie doprowadzić do obniżenia PNB, ale wywołuje wiele zmartwień i kłopotów. Losowe redystrybucje związane z inflacją są czymś podobnym do zmuszania ludzi do gry na loterii, na którą nie mają ochoty.
Co więcej, redystrybucyjny efekt inflacji zależy od tego, jak wielka jest inflacja. Nie ulega wątpliwości, że inflacja galopująca lub hiperinflacja podcina morale i siły żywotne danej gospodarki, o czym świadczy przypadek niemiecki. Jednakże stopa inflacji wynosząca 4 czy 6%, jak na przykład w Stanach Zjednoczonych w połowie lat osiemdziesiątych, przypuszczalnie ma niewielki tylko wpływ na podział dochodu i bogactwa.
Inflacja nie zrównoważona i nie antycypowana
Najważniejsze przypadki inflacji są zarówno nie zrównoważone, jak i nie antycypowane.

Inflacja w latach 1979-1980. Rozważmy, co się stało w roku 1970
Większość prognozujących sądziła, że w roku tym ceny wzrosną o około 7o'
i że realne ceny ropy będą stabilne. W rzeczywistości po rewolucji irańsf �
wskaźnik cen konsumpcyjnych wzrósł o 11%. Co więcej, inflacja ta h ł^
zdecydowanie nie zrównoważona: realne ceny energii zwyżkowały o O o
realne płace zaś spadły o 3%. 0>
Kiedy kurz po tym wszystkim już osiadł, było wiele losowych redv trybucji i nieco marnotrawstwa. Udziałowcy kompanii naftowych cieszyli �" wielkimi, losowymi zyskami, podczas gdy posiadacze łykających benzy urządzeń ucierpieli. (Żeby sobie uświadomić losowość wpływu takiej n' zrównoważonej inflacji, zapytaj sam siebie jacy ludzie są właścicielami wielkich samochodów.)
Uważne przyjrzenie się temu okresowi skłania jednak do poglądu, że znaczna cześć postrzeganych przez ogół i przez polityków kosztów inflacji nie wynikała z inflacji per se; tarcia społeczne zrodziły się nie ze wzrostu ogólnego poziomu cen, ale ze zmian w układzie relacji cen. Realny dochód tych, którzy płacili wysokie ceny za ropę, obniżył się dlatego, że ropa stała się stosunkowo droga, nie zaś dlatego, że wzrósł ogólny poziom cen. I gdyby nawet stopa inflacji wynosiła zero, to i tak wzrost stosunkowej ceny ropy boleśnie by dotknął używające ropy gospodarstwa domowe.
DWA WYMIARY KOSZTÓW INFLACJI


Inflacja

Inflacja



zrównoważona

nie zrównoważona

Inflacja antycypowana

Nie ma kosztów inflacji

Straty efektywności

Inflacja nie antycypowana

Redystrybucja dochodu

Straty efektywności



i bogactwa

i redystrybucja

Tabl. 12.1. Oddziaływaniami inflacji rządzą dwa główne czynniki: czy jest ona zrównoważona i czy jest antycypowana
Koszty inflacji zależą od dwóch różnych spraw. Po pierwsze, czy jest to inflacja zrównoważona, przy której nie ulegają zmianie relacje cen i nie ma wywołanych inflacją zniekształceń. Po drugie, czy jest ona antycypowana. Jeżeli odpowiedź na oba te pytania jest twierdząca, to znajdujemy się w lewej górnej części tablicy, a koszty nie są warte wzmianki. Jeżeli inflacja doprowadziła do ostrego wypaczenia relacji cen i nie było to antycypowane, to zarówno straty efektywności, jak i skala redystrybucji mogą być bardzo wielkie, jak to widać w prawym dolnym rogu tablicy.
Rekapitulacja
Analizę tę możemy podsumować w tablicy 12.1. Widzimy tu, jak oblicza inflacji mogą wyznaczać jej następstwa. Najłagodniejsze oddziały"

vvanie stwierdzimy wtedy, kiedy stopa inflacji jest niska; takie efekty zawierają
sje w "północno-zachodnim" narożniku tej tablicy; są one małe, antycypowa-
ne j zrównoważone. Poważniejsze skutki społeczne i ekonomiczne wynikają
galopującej inflacji czy hiperinflacji po prawej stronie w dole; chodzi o nie
ntycypowaną i nie zrównoważoną inflację o wysokiej stopie.
Reakcja makroekonomiczna
Jakiekolwiek jednak są realne czy tylko postrzegalne koszty inflacji, społeczeństwa nie chcą dziś tolerować przez czas dłuższy wysokiej jej stopy. Wcześniej czy później podejmują jakieś kroki w celu zmniejszenia inflacji - przez ograniczenie wzrostu produktu realnego i zwiększenie bezrobocia lub, niekiedy, przez regulowanie cen i płac. Następstwem tego jest prawie zawsze bolesny okres stagnacji, kiedy to robotnicy są nękani zwolnieniami z pracy, skracaniem czasu pracy i mizernymi perspektywami uzyskania nowego zajęcia. I rzeczywiście, to przede wszystkim podjęta przez rządy decyzja o opanowaniu inflacji leżała u podstaw długotrwałej stagnacji w Europie i Ameryce Północnej po "szoku naftowym" z roku 1979.
Tak więc, bez względu na to, co ekonomiści mogą powiedzieć o "zdzieraniu butów" czy innych mikroekonomicznych kosztach inflacji, w demokratycznym ustroju reakcję w sferze polityki pieniężnej i fiskalnej trzeba uważać za jeden z kosztów inflacji. A reakcja ta polegała generalnie na ograniczeniu inflacji przez wysokie bezrobocie i niską stopę wzrostu PNB; jak to pokażemy w następnym rozdziale, niezbędne do opanowania inflacji straty wielkości produkcji i liczby miejsc pracy są bardzo duże.
Ocena końcowa
Zawarta w tym rozdziale analiza oddziaływania inflacji i jej kosztów dowodzi, że jest to zjawisko złożone, z wieloma różnorodnymi odmianami kosztów. Czy możemy dokonać jakiegoś ostatecznego szacunku ciężaru inflacji? Czy inflacja obniża w sposób znaczący produkt realny danego kraju? Czy wymierne jej koszty, dotyczące PNB, lub koszty niewymierne, dotyczące morale i stabilności społecznej, są wielkie czy też małe?
Uważne przesiewanie rozporządzalnego materiału dowodowego sugeruje, że umiarkowana inflacja, podobna do występującej niedawno w Stanach Zjednoczonych, wywiera co najwyżej skromny wpływ na wydajność czy na produkt realny. Trudno znaleźć badania określające roczne odziaływania tego typu na więcej niż parę miliardów dolarów w gospodarce, w której produkt sięga czterech bilionów. Nawet podczas hiperinflacji niemieckiej produkcja i zatrudnienie spadły mniej niż podczas Wielkiego Kryzysu.

jm


inflacja, deflacja,
wskaźnik cen (konsumpcyjnych, zbytu; deflator PNB),
typy inflacji (umiarkowana, galopująca, hiperinflacja),
oddziaływanie inflacji (redystrybu-cyjne, na produkt i zatrudnienie),
Niewątpliwie jednak oddziaływanie nagłych, wywołanych inflacją 2n kształceń czy zmian w dochodzie i bogactwie ma wielki i przykry wpływ losy wielu jednostek; jest to coś podobnego do sytuacji, gdy padło się ofia rabunku.
I na koniec: jakkolwiek ekonomiści nie potrafili odkryć wysokich ko tów umiarkowanej inflacji, ogół wyborców reaguje gwałtownie na wzrost cen Ludzie głosują na tych polityków, którzy podejmą działania na rzecz ob niżenia inflacji, polegające z reguły na spowolnianiu wzrostu produktu i z\vie kszaniu bezrobocia. Taka reakcja jest najbardziej widocznym i najdramatycz-niejszym efektem oddziaływania inflacji we współczesnej gospodarce.
PODSUMOWANIE
1. Nierealistyczną rzeczą jest oczekiwać, że wzrost wydatków na konsumpcję i inwestycje będzie wywierać wpływ tylko na zatrudnienie i produkcję. W miarę jak krzywe globalnej podaży i globalnego popytu przesuwają się, wraz ze zmianami produktu należy oczekiwać zmian poziomów cen. Co więcej, w okresie stagflacji ceny mogą rosnąć na długo przedtem, zanim gospodarka osiągnie pełne zatrudnienie.
2. Inflacja ma miejsce wtedy, kiedy ogólny poziom cen i kosztów rośnie (a deflacja wtedy, kiedy ceny i koszty generalnie spadają). Dziś obliczamy inflację, posługując się "wskaźnikami cen" - średnimi ważonymi cen tysięcy produktów. Najważniejszym wskaźnikiem cen jest wskaźnik cen konsumpcyjnych (CPI), który mierzy koszt rynkowego koszyka dóbr i usług konsumpcyjnych w stosunku do kosztu takiego koszyka w określonym roku bazowym.
3. Aż do drugiej wojny światowej ceny rosły w czasie wojny i potem spadały. Dziś widzimy, że inflacja wzrasta podczas boomów i maleje podczas recesji. Ale w naszych czasach ogólny poziom cen nie obniża się prawie nigdy.
4. Podobnie jak choroby, inflacje objawiają się w różnych formach. Na ogół w Stanach Zjednoczonych występuje inflacja umiarkowana (parę procent rocznie); niekiedy inflacja przekształca się w odmianę galopującą, o rocznych stopach 50, 100 czy 200%. Trzeci i śmiercionośny typ wirusa występuje wtedy, kiedy prasy drukarskie wypluwają obficie pieniądz, a ceny zaczynają rosnąć wielokrotnie z każdym miesiącem; jest to hiperinflacja. Wielu ludzi boi się, że inflacja umiarkowana musi nieuchronnie zacząć galopować, a potem zmienić się w hiperinflację. Historycznie rzecz biorąc, hiperinflacje zdarzały się tylko w okresach wojen i rewolucji.
5. Inflacja oddziałuje na gospodarkę na dwa sposoby: przez redystrybucję dochodu i bogactwa oraz przez zmianę poziomu i struktury produkcji. Inflacja i deflacja rzadko należą do odmiany zrównoważonej i antycypowanej, kiedy to dokonuje się antycypowany wzrost wszystkich cen i wszystkich płac o ten sam

procent, przy czym proces ten nikomu nie przynosi korzyści, ale i nikomu nie szkodzi- Nieprzewidziana inflacja zazwyczaj sprzyja dłużnikom oraz polują-vrn na zys'( i gotowym na ryzyko spekulantom. Przynosi szkodę wierzycielom, grupom � stałych dochodach, rencistom i bojaźliwym inwestorom.
6. We współczesnej gospodarce utrzymywanie inflacji w ryzach jest . jjjyni z podstawowych zadań polityki makroekonomicznej. Jakież są koszty nflacji> które skłaniają polityków do przywiązywania tak wielkiej uwagi do jej ruchów?
Gdyby inflacja była zawsze zrównoważona i w pełni antycypowana, nie prowadziłaby do żadnych poważniejszych kosztów ekonomicznych. Ale w rzeczywistym świecie rzadko kiedy zdarza się inflacja w pełni zrównoważona czy w pełni antycypowana. Kiedy inflacja jest nie zrównoważona, występują zniekształcenia cen relatywnych, stóp podatkowych i realnych stóp procentowych. Ludzie częściej chodzą do banku, podatki mogą piąć się w górę, pomiar dochodu może się okazać zniekształcony. Kiedy inflacja jest nie antycypowana, prowadzi do błędnie skierowanych inwestycji oraz do demoralizującej i czysto losowej redystrybucji dochodów. Kiedy zaś społeczeństwo decyduje się podjąć kroki na rzecz obniżenia inflacji, realne koszty tego rodzaju kroków - wyrażające się spadkiem produktu i zatrudnienia - mogą być dotkliwe.
WAŻNIEJSZE POJĘCIA l PROBLEMY
koszty inflacji: "zdzieranie butów", zniekształcenie dochodu i podatków, straty informacji,
inflacja zrównoważona i nie zrównoważona,
inflacja antycypowana i nie antycypowana,
makroekonomiczna reakcja na inflację.
PROBLEMY DO DYSKUSJI
1. Jeżeli jesteś pewien, że nadchodzi inflacja, to jaki - wedle twoich przewidywań - będzie jej wpływ na twoją sytuację osobistą? Jakie mógłbyś Podjąć kroki, żeby się uchronić?
2. Padły następujące stwierdzenia o inflacji. Które z nich prawidłowo opisują koszt inflacji, a które są ocenami błędnymi?
(a) "Inflacja to okradanie zwykłych ludzi przez wielkie spółki naftowe".

(b) "Inflacja to złodziejstwo. Rząd może uzyskać wzrost podatków
zmieniając ustawy podatkowej". ' Rle
(c) "Zwiększając koszty utrzymania, inflacja obniża nasz poziom żyd "
(d) "Głównym kosztem inflacji jest bezrobocie wynikające z wysilt-
rządu na rzecz obniżenia inflacji". �w
3. Przeczytaj ponownie przypis 4. W przypadku każdego z podany h cytatów zdecyduj, czy jest biadoleniem dotyczącym inflacji, czy też da stwierdzenie myli inflację z innymi zagadnieniami gospodarczymi. Co do tyc^ które dotyczą inflacji, określ, czy inflacja jest zrównoważona czy nie zrów' noważona i czy była antycypowana czy nie antycypowana. Czy ta list" wypowiedzi o inflacji pomaga ci zrozumieć, dlaczego inflacja jest tak nicpoń^ larna wśród wyborców?
4. Wyobraź sobie, że znajdujesz się w gospodarce, w której ceny rosną o 10% każdego miesiąca. Wystąpienia jakich zmian w gospodarce oczekujesz? Które z tych zmian prowadzą do poważnych kosztów ekonomicznych, które zaś są jedynie mniejszej wagi dolegliwościami?
5. Niżej przedstawiamy dane o CPI i nominalnych stopach procentowych.
Wskaźnik Nominalna stopa
Rok cen konsumpcyjnych procentowa
(l 967 = 100) (procent rocznie)
1977

181,5

5,5

1978

195,4

7,6

1979

217,4

10,0

1980

246,8

11,4

1981

272,4

13,8

1982

289,1

11,1

1983

298,4

8,8

1984 (przewidywania)

311,2

10,2

Oblicz stopę inflacji dla każdego roku - od 1978 do 1984. Oblicz następnie realną stopę procentową. Czy dostrzegasz jakieś znaczące przesuniecie poziomu realnej stopy procentowej w tym okresie? Problem ten jest rozwijany w rozdziale 16.
6. Wyobraź sobie gospodarkę, w której w punkcie wyjścia płace nominalne rosną każdego roku o 2%, ceny natomiast są stałe. Opisz, czy w każdym z poniższych przypadków będziemy mieć do czynienia z inflacją zrównoważoną czy nie zrównoważoną, antycypowaną czy nie antycypowaną.
(a) Nastąpił gwałtowny przewrót w umowach o pracę, tak że płace rosną w tempie 4% rocznie, ceny natomiast pozostają stałe.
(b) Ceny rychło doganiają płace, tak że robotnicy ze zdziwieniem konstatują, iż obecnie ceny rosną w tempie 2% rocznie.
(c) W dziesięć lat później płace nadal rosną o 4% każdego roku, ceny zas pną się w górę w tempie 2% rocznie.

INFLACJA: PRZYCZYNY l ŚRODKI ZARADCZE
Wedle przebadanych tutaj rocznych danych za okres prawie całego stulecia (...) zmiany w nominalnym PNB dzielą się systematycznie na następujące części: dwie trzecie z nich ma postać zmian w produkcie, pozostała jedna trzecia zaś - postać zmiany cen.
Robert J. Gordon
W ostatnim rozdziale rozstrząsaliśmy zagadnienia pomiaru inflacji i jej historii. Teraz zwracamy się do zmory trapiącej każdą gospodarkę mieszaną: czy może ona równocześnie korzystać z dobrodziejstw pełnego zatrudnienia i stabilności cen?
Albo też, czy istnieje fundamentalny problem wyboru między pełnym zatrudnieniem a utrzymaną w granicach rozsądku stabilizacją cen? Czy za nadzieję uzyskania przez wszystkich dobrej pracy trzeba płacić pełzającą inflacją? Czy nawet inflacją galopującą coraz szybciej w górę?
Czy we współczesnej gospodarce mieszanej jedynym sposobem zwalczania inflacji jest świadome doprowadzenie do recesji gospodarczej i wysokiego bezrobocia?
Ujmując rzecz inaczej - czy potrzebne jest nowe podejście, zwane "polityką dochodową", które by służyło wzmocnieniu i poparciu makroekonomicznej polityki pieniężnej i fiskalnej?
A jeżeli istnieje taka potrzeba, gdzie znaleźć idealną politykę dochodową? W bezpośrednim regulowaniu cen i płac przez rząd? W dobrowolnym stosowaniu się do pewnych wytycznych? W polityce dochodowej opartej na podatkach, ściągając kary pieniężne od przedsiębiorstw podwyższających ceny i płace? Czy też ów cel - efektywna polityka dochodowa - to tylko złudzenie i kpina?
Pytania, pytania, pytania. A mają one kluczowe znaczenie dla gospodarczego zdrowia kraju. Na niektóre z nich - na przykład, jak współcześni ekonomiści zapatrują się na ową transakcję wymiany (trade-off) inflacji na bezrobocie - będziemy w stanie dać jasne odpowiedzi. Podstawowy dylemat Jednak pozostaje. Podobnie jak żaden odpowiedzialny lekarz nie może dzisiaj 2agwarantować lekarstwa na raka, tak i żaden zespół ekspertów ekonomicz-

nych nie może dziś się zgodzić w kwestii zadowalającej kuracji współczesne'
choroby - stagflacji. Wszystkie proponowane metody są kontrowersyjne
a uboczne skutki wielu z nich gorsze od samej choroby. '
Rysunek 13.1 przedstawia plan niniejszego rozdziału. Będziemy analizo
wać powiązania między globalną podażą a globalnym popytem, bezrobociem
a inflacją. Aby zrozumieć ten fundamentalny zbiór wzajemnych oddziaływań
potrzebne będą wszystkie nasze narzędzia makroekonomiczne.
ALTERNATYWNE ŹRÓDŁA INFLACJI
W rozdziale 12 podkreślaliśmy, że inflacja występuje w różnych kształtach i rozmiarach. Podobnie i przyczyny inflacji są niezliczone i nie maja monolitycznego charakteru. Żeby zaś było jeszcze trudniej, pośród ekonomistów istnieje duża niezgodność dotycząca samej natury inflacji. Co zaś najgorsze, teorie inflacji szybko ewoluują w miarę rozwoju wydarzeń gospodarczych.
Rzut oka na treść rozdziału
Rys. 13.1. Globalna podaż i globalny popyt wspólnie oddziałują na ruchy cen i inflacji
W tym rozdziale badamy, jak AS i AD współdziałają w procesie wyznaczania stopy inflacji. Zobaczymy także, iż istnieje bliski związek pomiędzy stopą bezrobocia a zmiennością stopy inflacji w dół czy w górę.

Mając w pamięci te ostrzeżenia, zagłębimy się w teorie inflacji. Następny
aragraf zaczyna się od spostrzeżenia, że inflacja przejawia tendencję do
inercyjności": ma ona tendencję do utrzymywania się z roku na rok na tym
"amym poziomie, jeżeli nie nastąpi jakiś wstrząs. Analizujemy także rodzaje
S ków, ktore pchają inflację w górę lub w dół; ciągnienie przez popyt
?popychanie przez koszty. Rozdział kończymy kontrowersyjną "krzywą Phil-
lipsa" - środkiem służącym przedstawieniu dylematów, w których obliczu stoi
współczesna gospodarka. -J^-u. '
Inflacja inercyjna
W gospodarce współczesnej inflacja ma tendencję do utrzymywania się na poziomie swojej "historycznej" stopy. Podobnie jak śpiący pies, jest ona inercyjna. Jeżeli śpiącego psa nie kopniemy lub jeśli nie znęci go włóczący się kot, pozostanie na miejscu. Raz kopnięty, poruszy się trochę i pozostanie tam aż do następnego wstrząsu.
W gospodarce pieniężnej, takiej jak gospodarka Stanów Zjednoczonych, inflacja zachowuje się podobnie. Jeśli przez jakiś czas ceny systematycznie rosły o 6%, ludzie przyzwyczajają się do oczekiwania takiej jej stopy. Owa oczekiwana stopa inflacji zostaje wbudowana w różne instytucje gospodarcze. Związki zawodowe i dyrekcje spisują umowy obliczone na wynoszącą mniej więcej 6% stopę inflacji; stratedzy rządowi wmontowują ten wzrost cen w swoją politykę pieniężną i fiskalną; w stopy procentowe zostaje wbudowana wynosząca 6% premia inflacyjna. Bez żadnych poważniejszych niespodzianek nominalny PNB może rosnąć w tempie 9% (3% wzrostu realnego potencjalnego PNB plus 6% inflacji). Sześć procent stanowi wówczas inercyjną stopę inflacji (niekiedy nazywa się to stopą inflacji oczekiwaną, antycypowaną, podstawową czy "rdzenną").
Stopa inflacji, która jest oczekiwana, i która zostaje wbudowana w umowy i w porozumienia nieformalne, jest stopą inflacji inercyjną lub oczekiwaną. |
Ważną cechą inercyjnej inflacji przebiegającej w umiarkowanym tempie jest to, że może ona utrzymywać się przez długi czas. Dopóki ta sama stopa inflacji jest oczekiwana i niejako ratyfikowana przez bank centralny, przez politykę fiskalną, przez inwestorów, konsumentów, związki zawodowe i dyrekcje przedsiębiorstw, dopóty nie ma powodu, dla którego inflacja nie mogłaby się utrzymywać przez całe lata w tempie wynoszącym 6 albo 2 albo 10%. W pełni "wbudowana" w gospodarkę inflacja odpowiada stanowi pewnej równowagi neutralnej; stan taki może się utrzymywać przy stopie wynoszącej 2 lub 4 czy 10% przez nieograniczony czas.
Na ogół jednak tempo inflacji nie jest stałe. Zmienia się ono raczej erratycznie z dziesięciolecia na dziesięciolecie, nawet z roku na rok. Naszej gospodarce nie pozwala się pozostawać przez dłuższy czas w roli śpiącego

psa; bardzo często doznaje ona wstrząsów. A zatem, zgodnie z obserwacja stopa inflacji waha się dosyć silnie. Co spycha inflację inercyjną z jej dotych' czasowej ścieżki? Wstrząsy: zdarzenia takie jak wysokie czy niskie bezroboci jak gwałtowne zwyżki cen ropy, jak nieurodzaj, jak wojna. Gdy tego rodzaj' wstrząsy uderzają w gospodarkę, inflacja rośnie powyżej - lub spada poniż ' - swojej stopy inercyjnej.
Podsumujmy.
W pewnym określonym czasie gospodarka odziedziczyła pewną dana stopę inflacji (w naszym przykładzie 6%) i oczekiwania ludzi dostosowały się do tej stopy. Tę oczekiwaną stopę nazywamy "inercyjną stopą inflacji". Raz wbudowana w system gospodarki, stopa inercyjna może się utrzymywać przez długi czas. Kiedy jednak nastąpi jakiś wstrząs, inercyjna stopa rośnie albo spada. W ciągu ostatnich kilku lat powtarzające się i częste wstrząsy sprawiły że inflacja stała się bardzo zmienna.
Wstrząsy, na jakie narażona jest inflacja
W jakimś spokojnym świecie można by się spodziewać, że inflacja będzie sobie człapać naprzód w swoim inercyjnym tempie. W rzeczywistości, podobnie jak pogoda, bez przerwy staje się to gorsza, to lepsza; siły ekonomiczne ustawicznie wstrząsają inflacją. Najważniejsze z nich to "ciągnienie przez popyt" i "popychanie przez koszty".
Inflacja ciągniona przez popyt
Widzieliśmy w poprzednich rozdziałach, iż wstrząsy dotyczące wielkości inwestycji lub wydatków państwa i podatków mogą popychać gospodarkę poza poziom odpowiadający jej produktowi potencjalnemu. Czytając następne trzy rozdziały będziemy się uczyć o innym mechanizmie - polityce pieniężnej. Zobaczymy, jak bank centralny przez kreację większej ilości pieniądza może stymulować gospodarkę. I zobaczymy też, iż w krańcowych przypadkach - takich jak niemiecka hiperinflacja pokazana na rys. 12.5 - bank centralny może dodać dodatkowe pięć lub dziesięć zer na każdej metce z ceną.
Bez względu na to, jak do tego doszło, jeżeli globalny popyt przewyższy to, co gospodarka może wyprodukować przy pełnym zatrudnieniu, dolary tworzące popyt zderzą się z ograniczoną podażą towarów i podbiją ich ceny. Ponieważ praca to jest usługa i ponieważ w takim okresie także i rynek pracy staje się bardzo napięty, podbijanie płac również jest częścią procesu inflacyjnego.
Kierunek zależności przyczynowo-skutkowej jest tu jasny. Prowadzi on od popytu do inflacji. I tak, gdy w 1922 r. niemiecki bank centralny drukował

biliony i biliony papierowych marek, a te pojawiały się na rynku w po-7ukiwaniu chleba czy mieszkań, nic dziwnego, że poziom cen w Niemczech
o/zrósł bilionkrotnie, a marka stała się bezwartościowa. Jest to inflacja ciąg-iona przez popyt w swej skrajnej postaci. Ale nie jest ona zasadniczo
imienna od sytuacji w roku 1849 po odkryciu złota w Kalifornii, lub też gdy
wywołany wojną boom w okresie wojny w Wietnamie popychał gospodarkę
dobrze powyżej poziomu potencjalnego PN B.
Inflacja ciągniona przez popyt
AS
Produkt potencjalny Produkt realny
Rys. 13.2. Inflacja ciągniona przez popyt występuje wtedy, gdy zbyt duże wydatki trafiają na zbyt małą ilość dóbr
Gdy gospodarka znajduje się na poziomie produktu potencjalnego lub powyżej tego poziomu, wzrost popytu prowadzi do inflacji ciągnionej przez popyt. Gdy rosną całkowite wydatki na C+1+ G, te rosnące wydatki konkurują o ograniczoną w swej wielkości podaż realnego produktu. Przy stromo wznoszącej się krzywej AS, większość tych wyższych globalnych wydatków przemienia się w wyższe ceny. Ceny rosną od poziomu P do P'. Tak więc to wyższy popyt ciągnie ceny w górę - stąd inflacja ciągniona przez popyt.
Rysunek 13.2 ilustruje proces inflacji ciągnionej przez popyt, wykorzystując znany nam z wcześniejszych rozdziałów schemat AS-AD. Powiedzmy, ze początkowym punktem równowagi gospodarki jest przecięcie krzywych ^45* 1 AD w punkcie E. Poziom cen w tym punkcie wynosi P i jest zaznaczony na �si pionowej.
Następnie ma miejsce ekspansja wydatków pchająca krzywą AD na Prawo. Punkt równowagi gospodarki przesuwa się z E do L". Przy tym

wyższym poziomie popytu ceny wzrosły z P do P'. Wystąpiła inflacja cia
niona przez popyt. (r)"
Główne szkoły makroekonomiczne nie różnią się dziś między sobą bardzo w poglądach na ogólną naturę inflacji ciągnionej przez popyt. Keyn � ści, monetaryści oraz przedstawiciele szkoły racjonalnych oczekiwań, zgad? �" się że istotą inflacji ciągnionej przez popyt jest zderzenie zbyt wielkich wydatk pieniężnych z ograniczoną podażą dóbr, jaka może być wytworzona przy pe{nv zatrudnieniu.
Inflacja popychana przez koszty
Gdyby tylko świat wieku dwudziestego był bardziej podobny do wizji klasycznej, z jej prostą inflacją ciągnioną przez popyt! Jednakowoż bardziej realistyczny opis musi uwzględnić, że żaden kraj nie cieszył się długo: (a) pełnym zatrudnieniem, (b) wolnym rynkiem, (c) stabilnymi cenami.
Rzut oka wstecz, na historię cen pokazaną w rozdziale 12, przypomina że w dzisiejszych czasach ceny podróżują ulicą o ruchu jednokierunkowym - w górę w okresie recesji, jeszcze szybciej w górę w okresach boomu. I jest to prawdą dla wszystkich mieszanych gospodarek świata - Stanów Zjednoczonych, Niemiec, Wielkiej Brytanii, Francji i Japonii.
Współczesną inflację różni od tej, którą przedstawiają proste teorie inflacji ciągnionej przez popyt to, że ceny i płace zaczynają rosnąć, zanim zostaje osiągnięte pełne zatrudnienie. Rosną nawet wówczas, gdy 30% fabryk jest bezczynnych, a 10% aktywnych zawodowo pozostaje bez pracy. Zjawisko, gdy koszty pchają ceny w górę, nawet w okresach, kiedy zasoby nie są w pełni zatrudnione, nazywamy inflacją popychaną przez koszty.
Kto pcha koszty w górę! Inflacja popychana przez koszty nie występowała we wczesnych stadiach gospodarki rynkowej. Wydaje się raczej, że pojawiła się w okresie lat trzydziestych i czterdziestych i prowadziła do dramatycznej zmiany w sposobie zachowania cen, ewidentnej po drugiej wojnie światowej, jak to pokazano na rys. 12.3 w rozdziale 12.
Naturalne jest szukanie winnych. Zachowanie płac jest w oczywisty sposób istotnym składnikiem inflacji ciągnionej przez koszty. W roku 1982, gdy stopa bezrobocia wynosiła prawie 10%, płace wzrosły o 5%. Niektórzy wskazują na związki zawodowe jako stronę odpowiedzialną za inflację, gdyż wymuszają one wzrost płac nominalnych, chociaż wielu ich członków straciło pracę. Oczywiste jest, że gdy wzrośnie tak ważna część kosztów, zwiększy to koszty produkcji, zmusi przedsiębiorstwa do żądania wyższych cen i doprowadzi do zwyżkowej presji na ceny.
Ten pogląd na związki zawodowe jako jednoznacznie czarne charaktery dramatu nie daje się dopasować do złożonych faktów historycznych.

badań pokazało, że płace pracowników nie zrzeszonych w związkach zawodo-cjj także wykazywały tendencję wzrostową w okresach bezrobocia. W rzeczy-
u/istości stawki płac tych pracowników w okresach ożywienia rosły nawet cześniej i silniej, gdyż długoterminowe umowy płacowe powodowały opóź-ienia wzrostu płac pracowników zrzeszonych w związkach zawodowych. Peł-ieisze studia nad historią pokazują, że związki przyczyniały się do hamowania
nflacji wówczas, gdy jej tempo się zwiększało, a powstrzymywały jej gwałtowny nadek, kiedy malała. Związki zawodowe, zwłaszcza te negocjujące trzyletnie
urnowy zbiorowe, są głównym źródłem inercji inflacji cenowej.
Inflacjo popychana przez koszty Q'
o a.
Produkt potencjalny Produkt realny
Rys. 13.3 Ceny są pchane w górę przez koszty
We współczesnej gospodarce dochodzi często do inflacji nawet wtedy, gdy produkt jest sporo niższy od swego poziomu potencjalnego. W okresach depresji ptace lub ceny towarów rosną, krzywa AS przesuwa się w górę, a ceny wykazują tendencję wzrostową.
Powiedzmy, że w sytuacji, gdy gospodarka jest w recesji, występuje wzrost cen ropy naftowej lub duży wzrost płac. Ten wzrost kosztów przesuwa krzywą AS z pozycji AS do pozycji AS'. W wyniku, ceny rosną z poziomu P do P'. Występuje inflacja popychana przez koszty.
W latach siedemdziesiątych do popychającej koszty gry wszedł nowy zespół: ropa naftowa i inne podstawowe surowce. W roku 1973, i ponownie w roku 1979, gdy wystąpiły poważne niedobory na rynku ropy naftowej i na

25 - Ekonomia t. l


mnych rynkach poszczególne kraje zajmowały się własnymi sprawami ekonomiczn Przyczyną ich były gfównie darz/nia L yc(tm)
W każT arab*krzraelska w -ku 1973 lub upadek szacha^ranu w l978
" przyPadków' g^ ^koiło się na Bliskim "

Poziom cen a inflacja
�t-
Do tej pory nie dokonaliśmy starannego rozróżnienia pomiędzy zmianami poziomu cen i zmianami inflacji. Różnicę tę możemy dostrzec z pomocą
rys.
13.4.



Inflacja inercyjna
o o_
w latach 1978 do 1980 r. 13'3 P�kazuJ'e mechanizm inflacji popychanej przez
wtedy
PChni?de ZC Str�ny k�SZtów "
W gÓr? krzywa ^ "a rys n h J Plunięcie w górę od AS do AS'. W rezultacie ceny
' WgÓfę' Ch�Ćby naWCt g�sP�darka znajdowała się dobrze
Zauważd że k | * ze
Zjawisk� nazywane ^4-em poda 0 a m�Że gwałtownie obniżyć (jak to pokazuje rys. 13 3) jeśli
krzywą ^ w 8órę w stosunku opada acej k z -
Inflacja inercyjna raz jeszcze

'T ^ ChWil? d� inflaCJ1 inercyJneJ- Przypomnij sobie, że gdy nie
cię do u r WStrZąSy p�Pytowe ani Podażowe, inflacja wykazuje tenden-
przebie, flyWania S1? na tym Samym P�ziomie- Możemy teraz zobaczyć, jak
krzywyS ^l mercyJna' rozważając to w ramach naszego schematu
czynimy n * ' pokazane8� na rys- 13.4. (Dla celów tego przykładu
nego PNBne Upr�SZCZenie' zaWadając, że nie występuje wzrost potencjal-
WYno �CzekuJe' że inflacJa b?dzie się utrzymywać na poziomie
będl w ,' WÓWCZaS k�SZty b?dą r�snąć Przeci?tnie o 6%. Krzywa AS
0 Z , M ^ Przesuwać si? w g�r? o 6%. Załóżmy również, iż
^ ą P�lltykę Pieni?żn^ i fiskalną, by utrzymywać wielkość
P�zlomie wykorzystującym w pełni możliwości produkcyjne;
wiec
(tm) AD b?dzie Się Przesuwac w żóre w takim samym tempie. Tak o 6o/.Przeci?cia krzywych AD i AS każdego roku będzie się znajdować w F ""t '.Punkty równowagi układają się tak, że najpierw przypada ona
usta'ma ęPniC W E>' PÓŹmej W L"' przy czym ceny rosna z roku na rok o 6%: nawa się inercyjna inflacja na poziomie 6%.
przesuw, Wi?C in?aCJa inercyJna P�wstaJe wówczas, gdy krzywe AS i AD przesuwają się stale w górę w jednakowym tempie.

Produkt potencjalny Produkt realny
Rys. 13.4. Rosnące koszty przesuwają krzywą AS w górę, prowadząc do rozkręcającej się spirali cen i płac
W jaki sposób inercyjna inflacja prowadzi do rozkręcającej się spirali cen? Załóżmy, że koszty produkcji rosną w tempie 6% rocznie. Tak więc, przy każdym poziomie produkcji, krzywa AS w następnym roku będzie się znajdować o 6% wyżej, o następne 6% wyżej po dwóch latach i tak dalej.
Dopóki krzywa AD przesuwa się w górę w tym samym tempie, produkt będzie się kształtować na poziomie bliskim potencjalnemu, a ceny będą także rosnąć w tempie 6%. Gdy makrorównowaga przesuwa się z f do L', a następnie do E", ceny kroczą miarowo pod wpływem inflacji inercyjnej.
Czy wykorzystując ten schemat, możesz dostrzec, co się dzieje, gdy stopa inflacji inercyjnej wynosi 2 lub 10% rocznie?
Ogólnie mówiąc, prawostronne przesunięcie krzywej AD podniesie ceny w porównaniu z ich dotychczasowym poziomem przy założeniu, że wszystkie inne elementy pozostają bez zmian. Podobnie podniesie ceny przesunięcie w górę krzywej AS, także przy założeniu, że nic poza tym się nie zmienia.
Na ogół jednak musimy analizować zjawiska w kontekście zmian owych innych elementów. W szczególności, pozycje krzywych AD i AS prawie zawsze

25*


ulegają zmianom wraz z upływem czasu. Na przykład na rys. 13.4 widzimy ? krzywe AS i AD kroczą wspólnie z roku na rok, w miarę jak gospodart doświadcza inercyjnej inflacji wynoszącej 6% rocznie.
Co się stanie, gdy nastąpi przesunięcie w trzecim z okresów krzywej 4Analizując skutki różnych rozwiązań, pamiętajcie więc, że chociaż jakaś polityka może prowadzić do poziomu cen niższego od tego, który miałby miejsce w innym wypadku, gospodarka nadal może doświadczać inflacji z uwagi na inercyjne składniki kosztów.
Stagflacja. Sprawa ta jest kluczowa dla zrozumienia zjawiska stagflacji czy też wysokiej inflacji w okresach wysokiego bezrobocia. Dopóki występuje silne oddziaływanie inercyjnych czynników pchających koszty w górę, dopóty recesja może występować jednocześnie z wysoką inflacją. I tak, gdy ponownie zbadamy rys. 13.4, zobaczymy, iż recesyjnemu punktowi E"' odpowiada poziom produkcji znacznie niższy od potencjalnego. Ceny jednak nadal rosną, gdyż ich poziom odpowiadający punktowi E'" znajduje się około 5% powyżej poziomu cen z poprzedniego okresu P'.
KRZYWA PHILLIPSA
Schemat globalnej podaży i globalnego popytu jest schematem niedogodnym do analizy inflacji. Jak widzieliśmy na rys. 13.4, musimy śledzić przyprawiającą o zawrót głowy plątaninę wciąż przesuwających się krzywych AS i AD.
Na początku lat sześćdziesiątych pojawiła się przełomowa innowacja w dziedzinie analizy inflacji. A.W. Phillips dokonał pionierskiej próby skwan-tyfikowania czynników określających inflację. Jego odkrycie dotyczyło empirycznego związku pomiędzy wielkością bezrobocia a tempem wzrostu cen i płac.
Wczesne wersje krzywej Phillipsa
Rysunek 13:5 pokazuje typowy kształt krzywej Phillipsa, taki, jaki przedstawiali autorzy w latach sześćdziesiątych. Na osi poziomej wykresu znajduje się stopa bezrobocia. Na skali po lewej stronie mamy roczne stopy inflaOJ1 cenowej. Gdy zmniejszając wielkość bezrobocia przesuwasz się w lewo wzdłuż

^ wczesnej wersji krzywej Phillipsa, stopy wzrostu cen i płac wyznaczane przez tę krzywą stają się wyższe.
U podstaw współczesnych poglądów na inflację znajduje się ważny element inflacyjnej arytmetyki. Załóżmy dla uproszczenia, że wydajność pracy (wielkość produktu na jednego zatrudnionego) wzrasta każdego roku w sta-
Zomienność między inflacją



a bezrobociem



_ A P/P ".' AW/W



s ;:ii!s n1- ~

OJ



c. .... ..^.

�^



g e- �.":,.;,�;.';

10 S





0

Rys. 13.5. Wczesna wersja

87- \

Q L� 3 o L

krzywej Phillipsa

01 g _ \

a di

Krzywa Phillipsa opisuje



� 0
o

związek między bezrobociem i in-

D. \

7 �-

flacją. Skala zmiany płac oznaczo-

- 5 " \

7 S

na na prawej osi pionowej jest

"� 4 - X.

c U

przesunięta w górę w stosunku do

� X,

'i

znajdującej się po lewej skali po-

o) 3 - ^^^

5 -

miaru inflacji o założoną, wyno-

u krzywa Phillipsa ^^^^

g

szącą 2%, stopę wzrostu przecięt-

o 9 ^^^^

/ N 4 ?

nej wydajności pracy.

"u * ~
o

>.

Kluczowe jest tu założenie,

I 1 '

�3 C J N

że inflacja i bezrobocie powiązane



8

są relacją odwrotną. Oznacza to,

i i i i i i i i i i

2 *

że niezbędne jest większe bezro-

0 1 23456789 10

bocie, jeśli chce się zmniejszyć

Stopa bezrobocia (w procentach)

inflację.

łym tempie wynoszącym 2%. Załóżmy dalej, że przedsiębiorstwo ustala ceny (czy też "marże od kosztów"), opierając się na przeciętnym koszcie pracy, tak iż ceny stanowią zawsze 120 czy 140% przeciętnych kosztów pracy.
Arytmetyka wiążąca inflację cen z inflacją płac jest wówczas prosta: gdy płace rosną o 8% a wydajność pracy o 2%, to przeciętny koszt pracy rośnie o 6%. W wyniku, w naszym prostym przykładzie, ceny także wzrosną o 6%1.
Posługując się tego typu rachunkami, możemy dostrzec przedstawiony na rys. 13.5 związek pomiędzy wzrostem płac i cen. Skala zaznaczona po prawej
1 Ten istotny element obliczeń można sformalizować w sposób następujący. Zakładamy, że Przedsiębiorstwa ustalają ceny według jakiejś stałej "marży", nakładanej na przeciętny koszt pracy przypadający na jednostkę produktu. Oznacza to, że P jest zawsze proporcjonalne do \WL/X), gdzie P jest poziomem cen, w jest stawką płac, L liczbą godzin pracy, zaś X wielkością Produkcji. Załóżmy dalej, że przeciętna wydajność pracy (X/L) rośnie systematycznie w tempie 2% rocznie. Stąd, jeśli płace rosną o 8% rocznie, to ceny będą wzrastać w tempie 6% rocznie ( = "% wzrostu płac minus 2% wzrostu wydajności).
Ogólniej:
stopa inflacji = stopa wzrostu płac-stopa wzrostu wydajności. '

stronie pokazuje procentowe zmiany stawek płac, natomiast skala po W pokazuje stopę inflacji cen. Skale te różnią Slf między sobą jedynie o wielkość stopy wzrostu wydajności (tak, iż miana cen ^"I w ska odpowiada rocznej zmianie poziomu płac o 8%, jeśH tylko wydajność

-cłi. Dlaczego w tym okresie ceny pełzły w tempie od l do 2% rocznie? niaczego nie spadały, jak to się może dziać z cenami pszenicy czy cyny Awczas, gdy ma miejsce nadwyżkowa podaż?

Jakie w tym prostym obrazie zamiany coś z
wyznaczania produktu i dochodu? Za kulisami, można
Polityka pieniężna i fiskalna, wraz z innymi czynnikami wyznaczają
całkowity poziom wydatków, określają całkowity poziom globalnego S
znego czyli nominalnego PNB. Potrzebuje^ j^ informacji doL *
przez krzywą Phllllpsa, by móc określ]Ć5 jaką J nonunS
PNB stanowi wzrost realnego PNB, jaka zaś wynika po prostu ze *
cen.
Tę prostą, wczesną wersję krzywej Ph,llipsa nazwano "teorią inflacji
zasadzie wymiany cos za coś". Zgodnie z tympogladem społeczeąństwo
;kuplc nizszy bezroboaa, jeśli tylko gotowe jest zapłacić za to
wyższej stopy inflacji. Sądzono też, iż taka możuwość zamiimy ś z&
p^rrOWn0 WłdłUgim' Jak l " krÓtklm okresie- Nachylona w dół
(tm)ąredstawia więc tę podstaw�wa możiiw�ść ***** - -
Zastosowania wczesnych wersji krzywych Phillipsa
Wielu ekonomistów było nieostrożnych w swych interpretacjach wczesnych wersji krzywej Phillipsa. Niekiedy ludzie sądzili, że gospodarka może
fnTp-^^l^ff ZC, ,�de' akCeptU"c wysoka> lecz stabilną stop?
mflacji. Rysunek 13.6 pokazuje krzywą Phillipsa, zamieszczona we wpływo-
wym Econormc Report of the President (1969 ,). Rysunek ten, wraz z kPomen-
anv ^fdsiamo^m * wra^ z rys- 13-6' ferował, iż głównym niepomyślnym skutkiem niskiego bezrobocia będzie Wysoka ^ dy t Pzasem
Przekonamy się dalej, że - jak się okazało - ta prosta wersja krzywej Phillipsa ma zasadniczą wadę: ma ona zastos0wanie w krotkim okresie, ale me w długim. Ale pamiętając przez chwilę, że dotyczy }ownie krótkiegO
UJa m�Zna Zr�ZUmieC (tm)V^^ zależność przedstawioną przez tę
eJ PrZek�naliŚmy - Skutkiem n"kiego bezrobocia jest rosnąca

Zomienność "coś za coś" w raju
� 1956
1966
1958
E 3
1965
1961
1954' 1962
Stopo bezrobocia (w procentach) Rys. 13.6. Krzywa Phillipsa z 1969 r.
Rysunek ten pochodzi z Economic Report of the Council of Economic Advisers (19(39 r.). W owym czasie szeroko panowało przekonanie, że krzywa Phillipsa jest względnie stabilna i dostarcza swoistego menu dla wyborów pomiędzy inflacją a bezrobociem. W raporcie napisano, że wykres "odstania bardzo ścisły związek szybszych wzrostów cen z niższymi stopami bezrobocia... Naciski na wzrost cen i płace będą najprawdopodobniej silniejsze w gospodarce funkcjonującej przy wysokim stopniu wykorzystania zasobów ludzkich i kapitału. "W gospodarce depresyjnej rosnące ceny rzadko są problemem". Źródło: Economic Report of the President, 1969; dla ułatwienia porównania z następnym rysunkiem pociągnięto linie łączące poszczególne punkty. Podkreślenie dodane przez autora.

analizowano da"e przedstawione na rys. 13.6,
stan n - ^^^ zanim gospodarka osiągnęła
stan pełnego zatrudnienia. Popatrzcie na punkty dotyczące okresu 1961-1964,
w którym występowało znaczne bezrobocie i wiele fabryk było nie wykorzys-

Odpowiedź na to daje fakt, iż ceny i płace nie są ustalane na konkurencyjnych rynkach typu "aukcji"; ustalane są one raczej - jak to podkreślaliśmy ~ przez takie podmioty gospodarcze, jak przedsiębiorstwa i związki zawodowe. W każdym momencie pewne regiony czy branże będą doświadczać za-

IŁ.


stoju, podczas gdy inne będą się cieszyć rozkwitem W sektorach " u panuje zastój płace i ceny będą względnie stabilne. N^ obszarach ro,0^
SSS^Ł-S^ -cp~ "�* ^ 4,retr--
_ *r
Zauważcie, że gdy ogólny poziom bezrobocia się obniża, odsetek set torów doświadczających nadwyżki popytu rośnie, tak jak i rośnie terrm " w którym ceny pełzną w górę. Im bardziej przesuwamy się na lewo wzdłuż o ' poziomej rys. 13.6, tym wyższa jest stopa inflacji.
Przesunięcia krzywej Phillipsa
Krzywą Phillipsa przedstawiano czasem jako "menu, z którego można wybierać między inflacją a bezrobociem". Niestety - ceny się zmieniały, gdy biesiadnicy rozkoszowali się swymi daniami. Rysunek 13.7 pokazuje, co się stało z optymistyczną koncepcją "coś za coś", towarzyszącą krzywej Phillipsa po roku 1968: punkty zatoczyły - zgodnie z ruchem wskazówek zegara - koło w północno-wschodniej części wykresu. Sceptyczny obserwator mógłby w zasadzie utrzymywać, iż krzywa Phillipsa wznosi się!
Staranne zbadanie wydarzeń pozwala odkryć historię bardziej złożoną, lecz fascynującą. Gdy śledzi się przebieg wydarzeń, istotne jest odróżnienie inflacji faktycznej od inercyjnej. Inflacja inercyjna to taka stopa inflacji, która w danym momencie jest wbudowana w gospodarkę czy też jest antycypowana. Zawsze jednak zdarzają się niespodzianki (takie, jak zmiana cen ropy naftowej lub mróz na Florydzie). Gdy zdarzają się niespodzianki, faktyczna stopa inflacji może odbiegać od stopy inercyjnej czy antycypowanej.
Jednakże inflacja inercyjna reaguje na owe niespodzianki. Proces ten
zilustrowano na rys. 13.8. We wczesnych latach sześćdziesiątych inflacja
utrzymywała się na niskim poziomie. Szybki wzrost i niewielkie bezrobocie
w czasie wojny w Wietnamie doprowadziły w Stanach Zjednoczonych do
podbijania cen i płac - wystąpił wstrząs popytowy. Pchnęło to faktyczną stopę
inflacji powyżej poziomu inflacji inercyjnej czy antycypowanej. Jednakże
inflacja inercyjna wzrosła w ślad za rosnącą stopą faktycznej inflacji. I tak na
początku lat siedemdziesiątych inercyjna inflacja wynosiła już 5%, a nie jeden
procent, jak na początku lat sześćdziesiątych.
Spokój panował do roku 1973, gdy rosnące ceny ropy naftowej zwiększyły faktyczną inflację do 11%. I znów inercyjna inflacja szła jej śladem, rosnąc do 7%. W roku 1979 nastąpiło powtórzenie wydarzeń z pierwszego "szoku naftowego", pchając inflację inercyjną do poziomu 8 czy 9%. W latach 1979-1980 jednak politycy zdecydowani byli zapłacić niemal każdą cenę za krucjatę przeciwko inflacji. Wynikła z tego recesja przyhamowała działalność gospodarczą. Pod ciosami polityki trudnego pieniądza faktyczna stopa inflacji


10
Teoria inflacji po wygnaniu z raju
1975
1981
1974
1969
h 1968
Ż. 4 o
1967
I ^ 2
1965
1961
1964 1963
4567 89
Stopa bezrobocia (w procentach)
Rys. 13.7. Krzywa Phillipsa po latach: rok 1982
Trzynaście lat po opublikowaniu raportu, o którym mowa przy rys. 13.6, Komitet Doradców Ekonomicznych Prezydenta (CEA) przedstawił powyższy rysunek i ogtosit, że stabilna krzywa Phillipsa jest reliktem nadającym się na śmietnik: "Są tacy, którzy utrzymują, że trwałe obniżenie stopy inflacji powoduje permanentny wzrost stopy bezrobocia. Ale lekcja [historii pokazuje, że nie ma powodu, by oczekiwać systematycznego związku pomiędzy przeciętną stopą bezrobocia a przeciętną stopą zmian poziomu cen. W długim okresie najlepiej uznać przeciętną stopę bezrobocia i przeciętną stopę inflacji za niezależne. Niezdolność poprzednich polityków do przyjęcia tego wniosku jest jedną z podstawowych przyczyn tego, że mieliśmy dekadę stagnacji..." Źródło: Economic Report of the President, 1982, przytoczony tu indeks cen to deflator PNB.
obniżyła się z 13% w roku 1980 do 4% w roku 1984, a inflacja inercyjna spełzła w dół, w ślad za tym.
Opowieść ta wskazuje na istotny mankament wczesnej wersji krzywej
Phillipsa.
Warunki "wymiany" pomiędzy inflacją a bezrobociem pozostają stabilne tak długo tylko, jak długo stopa inflacji inercyjnej pozostaje nie zmieniona. Gdy tylko zmieni się stopa inflacji inercyjnej, krótkookresowa krzywa Phillipsa przesunie się.
Naturalna stopa bezrobocia
Czy możemy coś ocalić z ruin koncepcji przesuwających się krzywych Phillipsa? Tak, stwierdzają przedstawiciele współczesnego "głównego nurtu" niakroekonomii. W ostatniej dekadzie pojawił się pogląd odróżniający długookresowe krzywe Phillipsa od krzywych krótkookresowych.

Poruszająca historia inercyjnej i faktycznej inflacji
drugi szok cenowy
ożywienie okresu wojny w Wietnamie
inflacja faktyczna
1!
Rok
1980
Rys. 13.8. Jak wstrząsy w przebiegu inflacji faktycznej zmieniają stopę inflacji inercyjnej
Krzywa Phillipsa może się stawać niewiarygodna, gdy zmienia się inercyjna (oczekiwana) inflacja. Takie zdarzenia, jak wojna w Wietnamie, pierwszy szok naftowy i drugi szok naftowy pchnęły stopę inflacji inercyjnej w górę. Następnie przyszedł po roku 1979 okres "trudnego pieniądza", prowadzący do "dezinflacji" i obniżyła się także stopa inercyjna. Pytanie: jakie obecne zdarzenia mogą zwiększać lub zmniejszać inercyjną stopę inflacji? (Indeks cen wykorzystany na wykresie to CPI.)
Ten nowy pogląd wyrażany jest w następujący sposób. W każdym momencie mamy daną pewną inercyjną czy też oczekiwaną stopę inflacji. Jeżeli nie ma wstrząsów po stronie kosztów lub popytu, to faktyczna inflacja będzie również przebiegać według inercyjnej stopy inflacji. Co oznacza stwierdzenie o braku wstrząsów po stronie kosztów i popytu? Po prostu to, iż stopa bezrobocia kształtuje się na poziomie "stopy naturalnej" oraz że pozapłacowe elementy kosztów produkcji (takie jak ropa naftowa czy żywność) ani nie rosną, ani nie spadają w gwałtowny sposób względem kosztów pracy.
Jednakże gdy występują wstrząsy kosztowe lub popytowe, inflacja może odbiegać od stopy inercyjnej. Gdy bezrobocie spada znacznie poniżej stopy naturalnej, jak to było w czasie wojny w Wietnamie, stopa inflacji ma tendencję do wzrostu powyżej stopy inercyjnej. Gdy bezrobocie rośnie

jo poziomu 8 czy 10%, jak to było w okresie 1981-1983, wówczas inflacja spada poniżej swej dotychczasowej stopy inercyjnej.
Jednakże to nie koniec historii.
Gdy faktyczna stopa inflacji rośnie ponad stopę inflacji inercyjnej, ludzie dostosowują się do nowej sytuacji. Zaczynają oczekiwać wyższej inflacji w przyszłości. Inercyjna stopa inflacji dopasowuje się do nowej rzeczywistości2.
Przesuwająca się krzywa Phillipsa
Sposób, w jaki dokonują się zmiany inflacji inercyjnej i w jaki przesuwa się krzywa Phillipsa, to istotny aspekt nowoczesnej makroekonomii. Proces ten można zrozumieć jako pewną sekwencję kolejnych kroków, którą ilustruje cykl rozkwitu" przedstawiony niżej i zilustrowany rys. 13.9.
1. W pierwszym okresie bezrobocie jest na poziomie stopy naturalnej. Nie występują żadne wstrząsy. Gospodarka znajduje się na swej wyjściowej, krótkookresowej krzywej Phillipsa, powiedzmy w punkcie A na rys. 13.9.
2. Stopa bezrobocia spada dzięki wzrostowi produkcji wywołanemu w okresie ożywienia. Gospodarka przesuwa się w górę i na lewo wzdłuż swej krótkookresowej krzywej Phillipsa (SRPC na rys. 13.9). Inflacja zwiększa się, co ilustruje na rys. 13.9 ruch z punktu A do punktu B.
3. Ludzie, widząc, że inflacja wzrosła, oczekują wyższej jej stopy także i w przyszłości. Wyższa inflacja zostaje wkrótce wbudowana w oczekiwania i w umowy. Inercyjna stopa inflacji także rośnie.
W rezultacie krótkookresowa krzywa Phillipsa przesuwa się w górę. Stopa inflacji odpowiadająca każdemu poziomowi bezrobocia jest wyższa. Widać to na rys. 13.9 w postaci nowej, wyżej położonej, krótkookresowej krzywej Phillipsa, oznaczonej SRPC'. Chociaż stopa bezrobocia w punkcie C jest taka sama jak w B, inflacja jest wyższa, co odzwierciedla wyższą inercyjną czy oczekiwaną stopę inflacji.
4. Jednakże ożywienie nie będzie trwało wiecznie. W jakimś momencie mechanizm akceleratora zadziała przeciwko szybkiemu wzrostowi: albo, być
2 Makroekonomiści opisali kilka mechanizmów, dzięki którym inercyjna stopa inflacji adaptuje się do jej stopy faktycznej. Pierwsze sposoby wyjaśniania tego mechanizmu wskazywały na zjawisko uczenia się na podstawie faktów - gdy twój pies ugryzie cię parokrotnie, dochodzisz wreszcie do wniosku, że jest to zły pies. Współcześniejsze dyskusje podkreślały, jak umowy długoterminowe mogą spowalniać proces dostosowywania faktycznej inflacji w momencie występowania wstrząsów. Około jedna czwarta pracowników sektora prywatnego jest objęta umowami długoterminowymi. Reagują one na zmieniającą się inflację jedynie wówczas, gdy upłynie Już termin ich ważności.
Nowsze poglądy, związane z rewolucją teorii racjonalnych oczekiwań, analizowaną w dodatku do rozdziału 16, utrzymują, iż inflacja inercyjna bardzo szybko reaguje na zmieniające się okoliczności. Zgodnie z tymi poglądami ludzie są prognostami wrażliwymi i dokładnymi, tak iż krótki okres bardzo szybko staje się okresem długim.

może, zwiększy się zaniepokojenie władz monetarnych rozkręcającą się i n cją i spowolnią one wzrost ilości pieniądza tak, jak to zrobiły w 1979 r w z pojawieniem się tego zwrotu w dół aktywność gospodarcza zmniejsza's'
Cykl rozkwitu
długook resowo krzywo Phillipso
SRPC
SRPC
krótkookresowe krzywo Phillipso (okresy 3 i 4)
krótkookresowa krzywa Phillipsa (okresy 1i2)
U "(stopa naturalna)
Stopa bezrobocia Rys. 13.9. Jak wstrząsy przesuwają krzywą Phillipsa
Rysunek pokazuje, jak okres niskiego bezrobocia powoduje przesunięcie krótkookresowej krzywej Phillipsa. Początkowo gospodarka znajduje się w punkcie A. Następnie wchodzi w okres ekspansji przy bezrobociu obniżającym się poniżej stopy naturalnej do punktu B. W wyniku tego inflacja rośnie powyżej stopy inercyjnej.
Z upływem czasu jednak ta wyższa inflacja jest już antycypowana i zostaje wbudowana w nową krótkookresową krzywą Phillipsa SRPC'. Przy tej samej niskiej stopie bezrobocia, jak w punkcie B, stopa inflacji jest wyższa. Gdy gospodarka powraca do naturalnej stopy bezrobocia w punkcie D, obarczona jest teraz wyższą inercyjną i faktyczną stopą inflacji.
Zauważ, że gdy punkty A, B, C i D dotyczą różnych lat, można połączyć odpowiadające im kropki, l oto niespodzianka, gdyż przesuwające się krzywe utworzyły zgodną z ruchem wskazówek zegara pętlę, podobną do tej, jaką widzieliśmy na rys. 13.7.
Powiedzmy, że wraz z tym spowolnieniem wzrostu bezrobocie powraca do swej naturalnej stopy. Pokazuje to punkt D na krzywej SRPC' na rys. 13.9. Zasadniczą sprawą, na którą trzeba zwrócić uwagę, jest to, iż stopa inflacji jest wyższa, choć stopa bezrobocia jest w punkcie D taka sama jak w A. Dlaczego-Dlatego, że inercyjna stopa wzrosła, gdy przesuwaliśmy się z punktu A do D-
Cykl ten będzie działać również w przeciwnym kierunku wówczas, gdy gospodarka przechodzi przez okres "zaciskania pasa". W tym przypadku

^ezrobocie zwiększa się, faktyczna stopa inflacji spada następnie poniżej stopy inflacji inercyjnej; w końcu obniża się stopa inflacji inercyjnej, a gdy g0spodarka powróci do naturalnej stopy bezrobocia, cieszyć się będzie niższą stopą inflacji. Przykładem czegoś w rodzaju tego bolesnego cyklu zaciskania pasa" mogą być wojny wydane inflacji przez Cartera i Reagana ^ latach 1979-1982.
Pionowa długookresowa krzywa Phillipsa
Widzieliśmy, że gdy stopa bezrobocia odbiega od jego stopy naturalnej, występuje tendencja do zmiany stopy inflacji. Powiedzmy że naturalna stopa bezrobocia wynosi 6%, a stopa faktyczna 4%. Wskutek tego wystąpi tendencja do wzrostu inflacji z roku na rok, tak jak to pokazano na rys. 13.9. Inflacja może wynieść 6% w pierwszym roku, 7% w drugim, 8% w trzecim j zwiększać się dalej w następnych latach.
Kiedy się zatrzyma ta rozkręcająca się w górę spirala? Zgodnie z teorią naturalnej stopy bezrobocia nie zatrzyma się ona, dopóki bezrobocie nie wróci znów do poziomu odpowiadającego swej naturalnej stopie. Mówiąc inaczej, tak długo jak długo bezrobocie jest niższe od swej stopy naturalnej, inflacja będzie rosnąć.
Podobne zjawisko można zaobserwować, gdy bezrobocie jest wysokie. W tym wypadku inflacja będzie się obniżać tak długo, jak długo bezrobocie będzie większe od swej stopy naturalnej.
Tylko wtedy, gdy wielkość bezrobocia jest na poziomie stopy naturalnej, inflacja będzie stabilna; tylko wtedy będą się równoważyć siły nadwyżkowej podaży i popytu na poszczególnych rynkach pracy; tylko wówczas inflacja - jakakolwiek byłaby jej stopa inercyjna - nie będzie wykazywać tendencji do zwiększania się ani do zmniejszania.
Dlatego też w długim okresie jedynym poziomem bezrobocia mogącym współistnieć ze stabilną stopą inflacji jest jego stopa naturalna. Długookresowa krzywa Phillipsa musi być więc określona w postaci linii pionowej wznoszącej się w górę w punkcie odpowiadającym naturalnej stopie bezrobocia, tak jak to pokazano na rys. 13.9 (krzywa DA).
Z tego nowego spojrzenia na krzywą Phillipsa wynikają dla polityki gospodarczej dwa kluczowe wnioski. Po pierwsze - istnieje minimalny poziom bezrobocia, który w długim okresie gospodarka może utrzymywać; widzimy teraz, że w badanym kraju bezrobocie nie może się długo utrzymywać poniżej stopy naturalnej, bez rozkręcenia się spirali inflacyjnej.
Po drugie, możemy jednak wykorzystywać krótkookresową krzywą Phillipsa. Ekspansjonistyczny prezydent może spowodować zmniejszenie stopy bezrobocia poniżej jego stopy naturalnej i przejściowo społeczeństwo może się cieszyć niskim bezrobociem, ale kosztem rosnącej inflacji. Albo też kraj może

W derpliwość na okres ^ciskania pasa, jak to było w ]at i tym samym sprowadzić poziom inflacji w dół.
ch
Powtórzenie
Warto powtórzyć podstawowe wnioski z tej części rozdziału.
� Inflację charakteryzuje tendencja do inercji. Dryfuje ona zgodn' z ukształtowaną historycznie stopą, dopóki nie dotkną jej wstrząsy ze stron popytu lub kosztów.
� W krótkim okresie dodatni wstrząs popytowy, obniżający stopę bez-robocia do poziomu niższego od stopy naturalnej, spowoduje wzrost stonv inflacji (i odwrotnie w przypadku negatywnego wstrząsu popytowego). W krótkim okresie, gdy krzywa Phillipsa jest stabilna, istnieje zamienność "coś za coś" pomiędzy inflacją a bezrobociem.
� W długim okresie nie występuje jednak tego rodzaju zamienność W okresie takim, po okresie niskiego bezrobocia nastąpi przyśpieszenie inflacji. Rosnąca inflacja stanie się wkrótce inflacją oczekiwaną i inercyjna stopa inflacji także wzrośnie. Dopóki stopa bezrobocia jest niższa od stopy naturalnej, inflacja będzie rosnąć.
Tak więc w długim okresie krzywa Phillipsa jest linią pionową, wznoszącą się w punkcie naturalnej stopy bezrobocia; nie ma sposobu utrzymania w jakimś kraju bezrobocia na poziomie niższym od stopy naturalnej bez rozkręcania spirali inflacji.
KWESTIE OTWARTE
Teoria ekonomii jest ewolucyjna. Gospodarka zmienia się, reagując na politykę i wydarzenia zewnętrzne. Nasze teorie ekonomiczne zajmujące się takimi zagadnieniami, jak inflacja czy bezrobocie, także muszą się dostosowywać. Jednakże zanim jeden zestaw problemów zostanie rozwiązany, pojawiają się dwa następne, wprawiające ekonomistów w zakłopotanie.
W obszarze zagadnień dotyczących inflacji liczne pytania nadal budzą kontrowersje. W tym końcowym fragmencie części poświęconej teorii inflacji zwracamy się ku czterem problemom, którymi zajmują się współczesna teoria inflacji i polityka antyinflacyjna.
Czy koncepcja krzywej Phillipsa jest już martwa
W reakcji na niespójnie rozrzucone punkty, pokazane na rys. 13.7, wielu sceptyków z uciechą ogłasza, iż krzywa Phillipsa to bzdura. Czy mają rację?
Gdy przyjrzymy się temu problemowi uważnie, stwierdzimy, że rzeczywis-cię teoria prostej i stabilnej krzywej Phillipsa jest teorią martwą. Zastąpiła J4

�ednak subtelniejsza teoria naturalnej stopy bezrobocia, przedstawiona w po-
rzedniej części rozdziału. Najnowsze weryfikacje tej teorii dotyczą wydarzeń
o 1979 r. w Thatcherowskiej Wielkiej Brytanii i Reaganowskiej Ameryce.
Oba kraje przecierpiały głębokie recesje, które miały służyć zmniejszeniu
fljeakceptowalnie wysokiej inflacji. W obu krajach nastąpiło w efekcie zdecy-
40wane i istotne zmniejszenie inflacji - w znacznym stopniu tak, jak to
rzewiduje zarysowana uprzednio współczesna teoria inflacji.
Trzeba równocześnie podkreślić, że niezależnie od tego, jak żywotna może się okazać ta nowa teoria naturalnej stopy bezrobocia, to wciąż jest ona w najlepszym razie nieprecyzyjna i przybliżona. Zawsze będą występować niespodzianki oraz błędy predykcji. Poprawny pozostaje jednak zasadniczy punkt krzywej Phillipsa, sprawa zamienności pomiędzy inflacją a bezrobociem w krótkim okresie.
Jak długi jest długi okres
Zobaczyliśmy, że w długim okresie krzywa Phillipsa staje się pionowa. Jak długo gospodarka kraju może przesuwać się po danej krzywej Phillipsa?
Nie znamy dokładnej długości okresu, w którym gospodarka dostosowuje się do wstrząsu. Ostatnie badania sugerują, iż większość dostosowań wymaga od pięciu do dziesięciu lat, niezbędnych do renegocjacji umów na rynku pracy i do tego, by skutki tych dostosowań mogły przeniknąć do całej gospodarki. Długość tego okresu zależy też prawdopodobnie od rodzaju wstrząsu i od tego, na ile jest on zjawiskiem nowym. Tak więc polityk może polegać na krzywej Phillipsa o określonym nachyleniu wystarczająco długo na to, by wpłynąć na przebieg politycznego cyklu gospodarczego, ale niemądrze byłoby się opierać na krzywej Phillipsa o jakimś określonym nachyleniu przez okres dłuższy niż pół tuzina lat.
Zwalczać czy dostosować się
Jeżeli nasz wiek jest wiekiem inflacji, to oczywiście rodzi się pytanie: czy powinniśmy próbować zwalczyć inflację przez zaciskanie pasa lub innymi brutalnymi strategiami? Czy też powinniśmy dostosować naszą gospodarkę do inflacji i żyć z nią z jako mniejszym złem?
W większości wypadków, poczynając od roku 1980, w czołowych państwach uprzemysłowionych optowano za wyplenieniem inflacji. Thatcher w Wielkiej Brytanii i Reagan w Stanach Zjednoczonych wynieśli sprawę opanowania inflacji na sam szczyt swych priorytetów makroekonomicznych.
Niektóre kraje wybrały indeksację i inne techniki dostosowawcze. Indek-Sacja jest mechanizmem, dzięki któremu ludzie zostają częściowo lub całkowicie uodpornieni na zmiany ogólnego poziomu cen.

Przykłady znaleźć można w umowach zbiorowych, takich na przyklap �
układy zawierane pomiędzy związkiem a przedsiębiorstwem, w których ? ^
te są klauzule zapewniające pracownikom podwyżki z tytułu wzrostu ko ^^
utrzymania, tzw. COLA (cost of living adjustmeni). Typowe zasady OVV
stepujące. Firma w roku następnym da pracownikowi podwyżkę płacy w ^
sokości 2%, jeśli nie będzie inflacji. Jednakże jeżeli ceny wzrosną o ino'"
w ciągu następnych dwunastu miesięcy, to firma doda kolejne 4% (lub 6 l i!
8%) jako rekompensatę wzrostu kosztów utrzymania. Klauzule takie h K
rzadkością przed inflacyjnym okresem lat siedemdziesiątych, lecz obecnie 7o�/
umów zbiorowych zawiera klauzule COLA. �
Równocześnie, w roku 1981, Kongres wprowadził częściową indeksac'
podatku od dochodów osobistych. Z każdymi dziesięcioma procentami wzro
tu cen rosną o 10% progi dochodów podlegających opodatkowaniu (przed
stawione w tabl. 33.3). Tak więc realna wielkość płaconych przez ludzi
podatków (podatki w dolarach o stałej sile nabywczej) rośnie tylko wtedy, gdy
rosną ich realne, podlegające opodatkowaniu dochody.
Dlaczego po prostu nie uodpornimy całej gospodarki, indeksując wszystko^ W takim świecie inflacja nie miałaby żadnego "realnego" znaczenia i, być może, moglibyśmy ją zignorować, koncentrując się na zmniejszaniu bezrobocia.
Wygląda to na dobry pomysł. Jednakże okazuje się, że im bardziej przez indeksację uodparniasz gospodarkę na inflację, tym bardziej niestabilna staje się inflacja. Załóżmy, że płace, czynsze, stopy procentowe i ceny dóbr użyteczności publicznej są indeksowane w stu procentach względem CPI (wskaźnika cen konsumpcyjnych). Powiedzmy, że złe zbiory powodują tak duży wzrost cen żywności, że CPI wzrasta o 10%. Ten wstrząs rozszerzy się na całą gospodarkę jak epidemia. Wszystko, co jest indeksowane względem CPI, wzrośnie o 10%. Ponieważ jednak indeksowane są wszystkie (lub prawie wszystkie) składniki kosztów, w następnym miesiącu CPI wzrośnie znów o niemal 10%. W trzecim miesiącu ceny ponownie wzrosną o niemal 10%. Zanim ta spirala kosztów i cen się uspokoi, poziom cen wzrośnie wielokrotnie.
Wysoka stopa indeksacji działa podobnie do ogromnej wartości mnożnika z naszego modelu wyznaczania produkcji z rozdziału 8 - wzmacnia ona wstrząsy cenowe. Być może, z tego właśnie powodu rząd niemiecki - mający awersję do inflacji od czasu bolesnych lat dwudziestych - zakazał klauzul typu COLA, a zakaz ten działa jako swego rodzaju stabilizator inflacji.
W adaptowaniu się do inflacji tkwi zatem paradoks: im bardziej społeczeństwo zabezpiecza swych członków przed inflacją, tym bardziej niestabilna może się ona stać. Kraje, które szeroko zastosowały indeksację w swych gospodarkach (na przykład Izrael czy Brazylia), nie doznały z tego powodu większej ulgi.

jak kosztowne jest zmniejszenie inflacji
Końcowe pytanie brzmi: ile kosztuje pozbycie się inflacji z gospodarki? jak kosztowna jest dezinflacja, czyli polityka obniżania stopy inflacji?
Można to traktować jako inny sposób postawienia następującego pytania: jak płaska jest krótkookresowa krzywa Phillipsa? Jeżeli krzywa Phillipsa est płaska, oznacza to, iż zmniejszenie inflacji będzie wymagać dużego wzrostu bezrobocia, tak więc dezinflacja jest w tym wypadku bolesna. Jednak-ie gdy krzywa Phillipsa wznosi się stromo, wówczas niewielki wzrost bezrobocia obniży inflację szybko i znacznie - tak więc dezinflacja jest względnie bezbolesna.
Wiele było badań statystycznych, które dają całkiem spójne odpowiedzi na postawione tu pytanie. Wyjdźmy od naturalnej stopy bezrobocia wynoszącej 6% i inflacji inercyjnej na poziomie 9%. Szacunki sugerują, że gdy stopę bezrobocia zwiększy się do 7% na jeden rok, a następnie powróci ona do poziomu 6%, to stopa inflacji obniży się o około pół punktu procentowego. Tak więc aby zmniejszyć inflację o jeden pełny punkt procentowy, trzeba utrzymywać bezrobocie przez jeden rok na poziomie o dwa punkty procentowe wyższym od naturalnej stopy bezrobocia3.
Możemy zrobić krok dalej i obliczyć stratę PNB powstającą w wyniku polityki dezinflacji. Zgodnie z prawem Okuna, omawianym w rozdziale 10, wzrost bezrobocia o dwa punkty procentowe ponad stopę naturalną będzie oznaczać, że PNB faktyczny będzie o 4% niższy od potencjalnego PNB. Dla warunków roku 1985, przy PNB w wysokości 4000 mld dol., strata PNB w wyniku zredukowania stopy inflacji o jeden punkt procentowy wyniosłaby więc 4% z 4000 mld dol. (tzn. 160 mld dol.). Liczba ta jest znacznie dokładniejsza od tego, co nauka ekonomii może gwarantować. Ekonomiści badali koszty dezinflacji, stosując rozmaite techniki.
Ostrożne podsumowanie wyników jest następujące: w połowie lat osiemdziesiątych obniżenie inflacji przez wysokie bezrobocie i recesję kosztowało od 100 do 220 mld dol. straty PNB za każdy punkt procentowy obniżenia inflacji.
Możliwe jest zweryfikowanie tego przedziału szacunków przez porównanie z wydarzeniami z lat 1980-1984, kiedy to Stany Zjednoczone doświadczyły długotrwałej recesji. Tablica 13.1 przedstawia szacunkowe obliczenia strat produkcji z tytułu recesji (w porównaniu z produkcją na poziomie potencjalnym) wraz z oszacowanym zmniejszeniem inercyjnej stopy inflacji. Obliczenia te pokazują, że lata 1980-1984 kosztowały Stany Zjednoczone
3 Liczne badania, których przeglądu dokonał Arthur Okun w Efficient Disinflationary Policies, "American Economic Review", maj 1978, dostarczają szacunków wpływu większego bezrobocia na zmniejszenie inflacji. Liczby podane tutaj uwzględniają zarówno pracę Okuna, jak i świeższe badania przeprowadzone przez R. J. Gordona i in.
26 - Ekonomia t. l

nią recesji dla obniżenia inflacji jest tak wysoki, jak tego dowodzili Okun i inni pesymiści; Okun pokazał też, że stosowanie ogłaszanych z wyprzedzeniem posunięć "monetarystycznych", mających zwiększyć wiarygodność, nie oka-
In
ppp
w pi/;.ytmzeniu l/O mld dol. straty produktu za każdy procentowy punut obniżenia inflacji.
Wiarygodność i inflacja. Ostatnie doświadczenia są użyteczne także d] omówienia innego problemu. W ostatniej dekadzie wielu odszczepieńców OH poglądów związanych z głównym nurtem ekonomii utrzymywało, że pogląd te są zbyt pesymistyczne. Niektórzy z nich - jak monetaryści lub zwolennicy teorii racjonalnych oczekiwań, z którymi spotkamy się w rozdziale 16 - ar gumentowali, iż wiarygodna i publicznie zapowiadana polityka gospodarcza jak ta, która przyjmuje stałe zasady polityki monetarnej, mogłaby prowadzić do szybkiego i względnie bezbolesnego obniżenia inflacji. Śmiałe eksperymenty dostarczają zdecydowanych wyników: dowody przedstawione w tabl. 13 j są zupełnie przekonujące. Okres 1980-1984 pokazał, że koszt wykorzystywa-I
KOSZTY DEZINFLACJI 1980-1984
Inercyjna stopa inflacji
1979 9%
1984 4%
Zmiana: minus 5 punktów procentowych
Różnica między potencjalnym i faktycznym PNB (ceny 1984)
1980 105 mld dol.
1981 115 mld dol.
1983
1984 Suma:
1982 270 mld dol.
250 mld dol. 110 mld dol. 850 mld dol.
Koszt dezinflacji = 850 mld dol./5 punktów procentowych = 170 mld dol. na punkt procentowy
Tabl. 13.1. Koszty dezinflacji w latach 1980-1984
Tablica obrazuje koszty obniżenia inercyjnej stopy inflacji z około 9% w 1979 r. do około 4% w 1984 r. W okresie tym stopa inercyjna obniżyła się o 5 punktów procentowych, podczas gdy gospodarka wytworzyła o 850 mld dol. mniej, niż wynosił poziom potencjalnego PNB. Podzielenie tych dwóch liczb daje szacunkową wielkość 170 mld dol. straty produktu na każdy punkt procentowy obniżenia inflacji. Liczba ta jest bliska szacunkom opartym na zachowaniu gospodarki USA w latach sześćdziesiątych i siedemdziesiątych. Źródło: szacunki autorów.

za}0 się efektywne z punktu widzenia obniżki tego kosztu. Bardziej sfor-badania, z których wynikały takie same w istocie wnioski, znaleźć
02tia w pracach Roberta Gordona, Otto Ecksteina, Georga Perry'ego Blancharda.
Myśl, iż dezinflacja kosztuje naród od 100 do 200 mld dol. za każdy nunkt obniżenia inflacji, wywołuje zdumienie. Słysząc coś takiego, ludzie odpowiadają zwykle po pierwsze, czy warto? A po drugie: czy nie ma tańszych sposobów zmniejszenia inflacji?
Co do odpowiedzi na pytanie "Czy warto?" opinie są głęboko podzielone. Omawialiśmy koszty inflacji w poprzednim rozdziale. Widzieliśmy rozmaite ich rodzaje, choć żadne dające się skwantyfikować koszty nie wydawały się zbyt duże. Zauważyliśmy jednak także, iż to, że koszty nie są kwantyfikowalne, nie oznacza, że są one niskie (rozważ przypadek wolności słowa).
Drugie pytanie, dotyczące realności mniej kosztownych sposobów obniżania inflacji, było przedmiotem nieustających dyskusji i sporów w ciągu ostatnich trzech dziesięcioleci. Związany z nim jest problem polityki dochodowej.
POSZUKIWANA: EFEKTYWNA POLITYKA DOCHODOWA
Odejdźmy teraz od analizy i zwróćmy się do palących problemów polityki w gospodarce mieszanej. Nie tylko Stany Zjednoczone muszą szukać kompromisu pomiędzy stabilnością cen a pełnym zatrudnieniem: muszą tak czynić także wszystkie pozostałe przodujące kraje. Problem, jak rozwiązać dylemat zważenia kosztów inflacji i kosztów bezrobocia, nadal pozostaje otwarty w Szwajcarii i Szwecji, w Niemczech i Japonii, w Holandii i Włoszech, we Francji i Wielkiej Brytanii.
A oto niektóre ze stosowanych sposobów postępowania.
� Naprzemienne hamowanie i pobudzanie (stop-go) gospodarki brytyjskiej i innych w latach sześćdziesiątych i siedemdziesiątych okazało się nieefektywne z punktu widzenia kontroli nad inflacją i zmusiło do zapłacenia okrutnej ceny w postaci obniżenia wydajności oraz poziomu życia.
� Regulacja płac i cen w warunkach pokojowych była szeroko stosowana w Skandynawii, Holandii i w innych krajach. Choć w krótkim okresie okazywała się ona niekiedy skuteczna - Finlandia w latach 1967-1971 jest tu znaczącym przykładem, a Ameryka w latach 1951-1952, być może, kolejnym ~ w dłuższym okresie takiej regulacji albo nie dawało się utrzymać, albo też stawała się ona nieefektywna, ulegając "stępieniu". A w niektórych przypadkach, jak w Stanach Zjednoczonych w okresie 1971-1974, regulacja cen i płac okazywała się całkowicie nieefektywna z punktu widzenia tłumienia spirali płacowo-cenowej.
26"

� Dobrowolne wytyczne plac i cen okazały się niewiele tylko wart w Holandii, a także w czasach Kennedy'ego, Johnsona i Cartera w Stanach Zjednoczonych. Z czasem okazywały się one nieefektywne i niesprawiedW - szczególnie wówczas, gdy towarzyszyły im nadmiernie pobudzająca polityk fiskalna i monetarna, stymulująca popytową presję na ceny.
� Strategię konkurencyjno-rynkową zalecało wielu ekonomistów, zwłasz cza mających skłonności do konserwatyzmu. Podejście to opiera ograniczeni wzrostu cen i płac na naturalnej dyscyplinie rynków. Jego zwolennicy chcieliby doprowadzić do tego, by siły rynkowe działały z większą mocą. Jak? Przy. śpieszając deregulację takich gałęzi, jak gazu naturalnego, użyteczności publicznej, telekomunikacji, transportu i finansów; usuwając przeszkody dla konkurencji tkwiące w wypaczonych przepisach antymonopolowych czy ochronie cen detalicznych (retail-price maintenance); uchylając prawa powstrzymujące konkurencję (takie jak kwoty w handlu zagranicznym czy ustawodawstwo o płacy minimalnej); a nawet rozważając zakazy monopolu związków zawodowych. Dowodzą oni, że zwiększając konkurencyjność rynków, można przynajmniej częściowo usunąć tkwiące w nich obciążenia inflacyjne.
Poszukiwania efektywnej i trwałej polityki dochodowej były jednak, jak dotąd, daremne. Jak to podsumowuje gruntowne studium tego problemu: "Z uogólnienia [siedmiu] badanych pod tym względem krajów wynika, iż polityka dochodowa nie przynosiła większych sukcesów... Zestawienie tych doświadczeń... pozwala stwierdzić, że w żadnej ze swych postaci, które dotychczas się pojawily, polityka dochodowa nie odniosła sukcesu w realizacji swego podstawowego celu, określanego jako uczynienie pełnego zatrudnienia spójnym z rozsądnym stopniem stabilności cen"4.
Stosować "POP-iwek" czy go nie stosować5
Pomimo niepowodzeń nie stracono nadziei. Dziś ekonomiści nadal poszukują efektywnych sposobów trwałego przesunięcia krótko- lub długookresowych krzywych Phillipsa w lewo. Jedna z bardziej odkrywczych ostatnich
4 L. Ullman i R. J. Flanagan Wagę Restraint: A Study of Income Policies in Western Europę, Berkeley 1971.
5 Tytuł tego paragrafu w oryginale brzmi To tip or not to tip (parafraza być albo nie być) i dosłownie znaczy "dawać napiwek czy nie dawać". Angielskie słowo tip (napiwek) jest tu jednak skrótem od tax-based income policy określającym politykę dochodową wykorzystującą podatek.
Stosowana w Polsce polityka opodatkowania wzrostu płac nazwana w skrócie PPWW (podatek od ponadnormatywnego wzrostu wynagrodzeń) i nosząca popularną nazwę "popiwku jest przykładem praktycznego zastosowania polityki typu TIP. Zbieżność brzmienia słów "pop1" wek" i "napiwek" uzasadnia być może przyjęcie takiego tłumaczenia tej nieprzetłumaczalnej gry słów i znaczeń (przyp. tłumacza).

sugestii zmierza do ujarzmienia systemu cen przez wykorzystanie bodźców mikroekonomicznych dla osiągnięcia makroekonomicznych celów. Propozycję te to "polityka dochodowa operująca podatkiem" (POP, po angielsku TIP: tax-based income policy).
Zwolennicy POP-iwku rozumują w następujący sposób: podobnie do broni jądrowej, regulacja płac i cen to narzędzie zbyt potężne; natomiast dobrowolne wytyczne wzrostu (guidelines), zwane niekiedy "rozśmieszaczami" (jawboning), są antyinflacyjną bronią o sile ognia równej gorącemu powietrzu. Stymulujmy tedy działania antyinflacyjne, dotując tych, których płace i ceny rosną wolno, a opodatkowując tych, którzy napędzają inflację. Podejście to dla opanowania inflacji używa więc fiskalnego kija i marchewki.
Powiedzmy na przykład, że pragniemy strącić stopę inflacji w dół z poziomu 6% rocznie do 4%. Ustalamy więc czteroprocentową normę wzrostu płac. Żadna firma, w której przeciętna płaca rośnie o więcej niż 4%, nie może sobie odliczyć tej nadwyżki ze swych zysków jako podstawy opodatkowania podatkiem od dochodów (zysków) korporacji6.
Jak dotąd POP jest tylko świetlaną ideą. Nie został sprawdzony7. Niektórzy ekonomiści sądzą jednak, że przy niezwykle wysokich kosztach obniżania inflacji przez recesję, idea ta warta jest jednak wypróbowania. Gdyby się okazała efektywna, byłaby wysoce wartościowa. Jeżeli zaś nie, niewiele jest do stracenia.
Ekonomiści nie są jednak zgodni w swym entuzjazmie dla POP, jak i w zasadzie dla każdej niekonwencjonalnej polityki antyinflacyjnej. Wielu wskazuje na wysokie koszty takich narzędzi, jak regulacja płac i cen; w dodatku uważają, że szacowana wielkość utraconego produktu niezbędnego do obniżenia inflacji także uległa swego rodzaju "inflacji". Sceptycy ci sądzą, że nie ma niczego, co mogłoby zastąpić dyscyplinę na rynkach oraz recesję.
Okrutny dylemat
Ostatnie dwa rozdziały dotyczyły w całości ważnego i złożonego zjawiska zwanego inflacją. Ostatecznie nie możemy uciec od wniosku, iż kontrola nad inflacją we współczesnej gospodarce przemysłowej stawia przed twórcami polityki gospodarczej jeden z najokrutniej szych dylematów, z jakimi mają do czynienia.
6 A co z cenami? Większość programów regulacji cen i płac wprowadza normę liczbową dla Płac i narzutową dla cen. Przypomnij sobie logikę rozumowania przedstawionego w przypisie l, Powyżej. Ceny w przedsiębiorstwie zmieniają się równolegle do jego kosztów. Dlatego też gdy Płace i inne koszty będą rosnąć o 2% wolniej, ceny podążą szybko w ślad za nimi, także rosnąc wolniej o 2%.
7 Jak wspomniano wcześniej, stosowany w Polsce podatek od ponadnormatywnych wypłat wynagrodzeń zwany potocznie "popiwkiem" może być uznany za pewien rodzaj polityki dochodowej operującej podatkiem (przyp. tłumacza).

ff':f/zda 2 Niezależnie


^datki
od innych __^ _^ ^^ ^
gospodarek Ja*-ek zdc>
zwiększenia ?reraja wydr
gdysiejszym 4
cześnie
�>- �"- -" Jicjs,
cię gospodarkodarka waną stopą
antycypować,
Inercyjna stop, nie wykazując stopa
gospodarka nie:a rzecz
/-cra ---Pa be �'K2M^f "*
^"*^(tm)*"<'
^M^\^^

momen-
* Przyz\V^y oczeki-
inne por^yczaili się
'ó ka^zumienia.
sinego roku,
'a doD(C Inercyjna
x xy, dopóki
^
jej stopy\om ceno-inercyjnej
* -*"*-* ***"'**
^wv;^r: --
,... "/fi/l/.i !" ^YV ^iska ni "n nnrwtn
ics^yusąs^as?
acja , da zderzają
sje w e
są
^
""l^'/ /f\^m
'z;^ M:\^>
zbytrfil^"/^^,
Jl "" _,"WO. Tfl'/)//?^ X>^ ^
5 chociaż obrazem też \ży. Presja ceny
względu
"ów naf-
^"f-^C.Sf-* ^ecio:L':>* 'ąp":**"
naftowej
t istnie
towych
robezroboci^ //W> \\V S
li^TO vru mcvy "coś za
L^J^ilQ\"teS
>^
^'riercyjn^ Vie spadr |>ewzroś^b dowyso-^flacja b^ie powyżej dzie miała
� "o temu w
^czone /edv ? ^enina, 2e n/,H J k�nsu"pcii , b?dzie sPoradyc/n;e
e Przez imp^tatki kapj- '^oboru globalnej
P ^ ,
m st�P> ^y inflacja ^ inercyjnej, ^ ^a inflacji, całkowicie


stopy iner^r p/ JA ^my wybiera^A / ^ poniżej ^W f J ^^nia i ata^.J ^ercyjnasWP3'
J Paniczne i drapieżne
Prze


11
Wielu współczesnych ekonomistów uważa, że istnieje naturalna stopa bezrobocia, poniżej której nasze gospodarki znaleźć się mogą jedynie wtedy, gdy poniosą ryzyko rozkręcającej się spirali inflacji. Ponadto ta naturalna stopa bezrobocia wydaje się tragicznie wysoka - o wiele wyższa od tej, której wymaga frykcyjna migracja młodych i niedoświadczonych pracowników poszukujących zatrudnienia. Te trzeźwe wnioski ostudzić powinny najbardziej entuzjastycznych obrońców mieszanej gospodarki kapitalistycznej.
Wysoka naturalna stopa bezrobocia, przy towarzyszącej jej konieczności zaakceptowania dużego niedobrowolnego bezrobocia, jest główną wada współczesnej mieszanej gospodarki kapitalistycznej. A problem ten wydaje się zaostrzać z upływem czasu, wraz z tym jak dla ograniczenia inflacji stają się konieczne coraz to wyższe stopy bezrobocia.
Dlaczego tak się dzieje, iż chroniczne bezrobocie staje się coraz bardziej dominującą cechą współczesnego kapitalizmu? Dlatego, że chroniąc ludzi przed nieszczęściami nędzy i bezrobocia państwo sprawiło, iż zaczęli się oni coraz silniej przeciwstawiać obniżkom cen i płac.
We wcześniejszych okresach swego rozwoju kapitalizm był efektywniejszy, lecz także bardziej bezduszny. Był to system, w którym ten, kto nie pracował, nie miał co jeść. Bez bonów żywnościowych i zasiłków dla bezrobotnych zarówno rodzice, jak i dzieci oferowali swą pracę za okruch srebra - pracując od świtu do nocy za kromkę chleba, przemierzając kilometry dziennie, by zarobić psie pieniądze. W dziewiętnastym wieku płace w okresie recesji spadały, ponieważ rodziny bezrobotnych mogły zaledwie przeżyć.
Dzisiejsze państwo opiekuńcze nie toleruje takiego okrucieństwa. Ludzie otrzymują dziś zasiłki dla bezrobotnych, dodatki za rozłąkę, zatrudnienie przy pracach publicznych, bony żywnościowe i wsparcie z pomocy społecznej. I niewielu tylko proponuje cofnięcie wskazówek zegara do bezwzględnych rządów czystego kapitalizmu.
Lecz nawet najzagorzalsi obrońcy dzisiejszego państwa opiekuńczego muszą przyznać, iż za humanitaryzm trzeba było zapłacić; stworzył on nowe prawa ruchu płac i cen. Wciąż większe i większe stopy bezrobocia potrzebne są dziś do opanowania inflacji.
PODSUMOWANIE
1. Dawno temu, w czasach panowania leseferyzmu, gdy królowa Wiktoria rządziła z zamku Windsor, a William McKinley drzemał w Białym Domu, mogło być jakieś uzasadnienie obaw, iż kapitalizm będzie sporadycznie doświadczał dolegliwości niedostatecznej konsumpcji i niedoboru globalnej siły nabywczej. Pogląd Lenina, że niedostatki kapitalistycznych rynków mog4 być leczone jedynie przez imperialistyczne inwestycje zagraniczne i drapieżne

wydatki wojenne, mógł więc zawierać w sobie nieco prawdy. Lecz niezależnie Od innych zalet, w epoce, jaka przyszła po Keynesie, każda z mieszanych gospodarek zdobyła i stosowała narzędzia polityki fiskalnej i pieniężnej dla zwiększenia wydatków i obniżenia bezrobocia. Polityka ta dzięki swym niegdysiejszym sukcesom stworzyła oczekiwania większej stabilności, lecz jednocześnie zrodziła inny problem: inflację kosztową i stagflację.
2. Dzisiejsza inflacja pojawia się w wielu odmianach. W każdym momencie gospodarka charakteryzuje się odziedziczoną pewną inercyjną czy oczekiwaną stopą inflacji. Jest to stopa inflacji, którą ludzie przyzwyczaili się antycypować, i która wbudowana jest w umowy płacowe i inne porozumienia. Inercyjna stopa inflacji może dryfować w tempie 2, 6 lub 10% każdego roku, nie wykazując silniejszych skłonności do wzrostu czy obniżania się. Inercyjna stopa inflacji jest stanem krótkookresowej równowagi i trwa dopóty, dopóki gospodarka nie zostanie poddana jakiemuś wstrząsowi.
3. W rzeczywistości gospodarka podlega nieustannym wstrząsom cenowym. Główne rodzaje wstrząsów wytrącających inflację z jej stopy inercyjnej to "ciągnienie przez popyt" i "pchnięcie ze strony kosztów".
Inflacja "ciągniona przez popyt" występuje wówczas, gdy zbyt wielkie wydatki zderzają się ze zbyt małą ilością dóbr, gdy krzywa globalnego popytu przesuwa się w górę i na prawo. W wyniku tego zjawiska płace i ceny podbijane są na rynkach w górę.
Inflacja "popychana przez koszty" to nowe zjawisko we współczesnych gospodarkach mieszanych. Występuje, gdy koszty produkcji rosną, chociaż nie występuje nadwyżkowy popyt na dobra czy nakłady. Graficznym obrazem inflacji popychanej przez koszty jest popychana w górę krzywa podaży. Presja kosztowa ma miejsce wówczas, gdy związki zawodowe lub też producenci ropy naftowej korzystają ze swej siły rynkowej, podnosząc ceny bez względu na fakt istnienia wysokiego bezrobocia lub nie wykorzystanych szybów naftowych.
4. Współczesna wersja krzywej Phillipsa jest narzędziem pozwalającym ukazać, jak inflacja inercyjna i wstrząsy wpływają na gospodarkę.
W krótkim okresie istnieje w gospodarce możliwość zamiany "coś za coś": bezrobocia za inflację. Powiedzmy, że w danym roku inercyjna stopa inflacji wynosi 4%, a naturalna stopa bezrobocia 6%. Jeśli bezrobocie spadnie poniżej stopy naturalnej, inflacja wzrośnie powyżej stopy inercyjnej, do wysokości 5 lub 6%, czy nawet więcej. Podobnie, jeśli bezrobocie wzrośnie powyżej stopy naturalnej (jak to się stało w latach 1980-1984), inflacja będzie miała tendencję do spadku poniżej stopy inercyjnej.
5. Menu, z którego możemy wybierać, nie jest jednak stałe. Gdy inflacja utrzymuje się powyżej lub też poniżej wbudowanej w system stopy inercyjnej, zmieniają się ludzkie oczekiwania i zmienia się sama inercyjna stopa inflacji. Panuje dziś przekonanie, że inercyjna stopa inflacji dostosowuje się całkowicie

do zmieniającego się doświadczenia historycznego. Warunki wymiany "coś za coś" pomiędzy inflacją a bezrobociem nie są więc stałe. Gdy politycy próbuj utrzymać przez długi czas bezrobocie na poziomie niższym od stopy natura! nej, spirala inflacji ulega rozkręceniu. Długookresowa krzywa Phillipsa kształ tuje się więc jako linia pionowa.
6. W czasie gdy w nauce ekonomii następowała ewolucja od wczesnych wersji krzywych Phillipsa do nowej teorii stopy naturalnej, pojawiły się nów problemy i spory. Głównym problemem dla polityków jest to, jak wielkie straty produktu i zatrudnienia trzeba ponieść, by zmniejszyć uporczywie przywartą do gospodarki inflację inercyjną, to znaczy, jak wielkie są koszty dezinflacji? Bieżące szacunki wskazują, że dla zwolnienia inflacji inercyjnej o jeden punkt procentowy niezbędna jest istotna recesja, obniżająca PNB o 100 do 200 mld dol. poniżej jego poziomu potencjalnego. Tak wielkie koszty zmuszają do zastanowienia, gdy rozważa się ewentualność wywołania recesji w celu stłumienia umiarkowanej inflacji.
7. Ze względu na wysokie koszty obniżania inflacji przez recesję, poszczególne kraje często próbowały stosować inne podejścia. Są to polityki dochodowe, takie jak regulacja płac i cen czy dobrowolne wytyczne ich wzrostu. Wielu chciałoby polegać na wzmocnieniu działania sił rynkowych. Nowszym, lecz nie sprawdzonym podejściem jest polityka dochodowa oparta na podatku (POP), która wykorzystywałaby system podatkowy dla opanowania inflacji, podobnie do prób ograniczenia spożycia alkoholu i tytoniu poprzez akcyzy.
WAŻNIEJSZE POJĘCIA l PROBLEMY
naturalna stopa bezrobocia i długookresowa krzywa Phillipsa,
cykl rozkwitu, cykl zaciskania pasa, pętle krzywej Phillipsa,
koszty dezinflacji,
polityka dochodowa: naprzemienne � hamowanie i pobudzanie, regu-/>' lacja płac i cen oraz wytyczne, '�'�' konkurencja,
POP (TIP).
inflacja inercyjna a inflacja wywołana wstrząsem,
źródła inflacji wywołanej wstrząsem (ciągniona przez popyt, popychana przez koszty), inflacja ciągniona przez popyt i popychana przez koszty w ra-'!; mach schematu AS i AD, WCzesne wersje krzywej Phillipsa, �- < dzisiejsza synteza tej teorii,
^t PROBLEMY DO DYSKUSJI
1. "Bezrobocie w budownictwie jest w 1984 r. wysokie, lecz stawki płac rosną w wielu regionach w tempie 8% w skali roku". Wykaż, że mamy tu do czynienia z inflacją popychaną przez koszty, nie zaś z inflacją ciągnioną przez popyt na rynku pracy typu aukcyjnego.

2. Opisz świat rynków aukcyjnych, w którym wszystkie ceny i płace kształtują się swobodnie, tak by "oczyścić" wszystkie rynki (z nadwyżek podaży czy popytu). Czy polityka makroekonomiczna byłaby w takim świecie łatwiejsza? Dlaczego? Jakie byłyby w takim świecie skutki fluktuacji inwestycji czy wydatków rządowych?
3. Co to jest krótkookresowa krzywa Phillipsa? Co znajduje się na osi poziomej? A na osi pionowej? Co może sprawić, że krótkookresowa krzywa phillipsa przesunie się w górę lub w dół?
4. Wielu ekonomistów argumentuje następująco: "Ponieważ w długim okresie nie ma zamienności coś za coś pomiędzy bezrobociem a inflacją, nie mają uzasadnienia próby stępienia szczytowych i dolnych faz cyklu koniunkturalnego". Zastanówmy się nad tym poglądem. Czy sugeruje on, iż nie powinniśmy troszczyć się o to, czy gospodarka jest stabilna, czy też doświadcza znacznych fluktuacji tak długo, jak długo przeciętny poziom bezrobocia pozostaje taki sam? Czy zgadzasz się z tym?
5. Czy dzisiaj bezrobocie znajduje się powyżej czy poniżej swej stopy naturalnej? Jakie są argumenty na rzecz utrzymania obecnej stopy bezrobocia? A na rzecz zbliżenia jej do poziomu stopy naturalnej? Jak poradziłbyś sobie z takimi dwoma poglądami?
6. Pewien wybitny ekonomista napisał: "Gdyby powrócić myślą do naszej dyskusji o społecznych kosztach inflacji, a przynajmniej umiarkowanej inflacji, to nie sposób oprzeć się wrażeniu, że są one nieznaczne w porównaniu z kosztami bezrobocia i obniżonej produkcji". Co sądzisz o tej zasadniczej kwestii?
7. Na poniższym rysunku (s. 410) przedstawiono wiązkę krzywych Phillipsa. Punkt U* oznacza naturalną stopę bezrobocia, kropki oznaczone są numerami, tak że l odnosi się do roku 1; 2 do roku 2 i tak dalej.
Rysunki krzywych odpowiadają sytuacjom (w przetasowanej kolejności) cyklu rozkwitu, cyklu zaciskania pasa, wstrząsu podażowego i politycznego cyklu koniunkturalnego. Zidentyfikuj każdy z rysunków. Wyjaśnij w każdym przypadku, dlaczego krzywa ma taki właśnie kształt. Zidentyfikuj okresy historyczne, które przedstawiałyby każdy z przypadków.
8. Problem dla zaawansowanych. Załóż, że w gospodarce występuje tylko jeden rodzaj kosztów - płace. Rosną one o 3% w skali roku, a wydajność także o 3% rocznie. Jeżeli przedsiębiorstwa ustalają ceny na podstawie przeciętnych kosztów pracy, to jaka będzie stopa inflacji?
Następnie załóż, że w 1990 r. związki zawodowe zażądały i uzyskały powszechny system rekompensaty wzrostu kosztów utrzymania (COLA), który rekompensuje 80% inflacji, jaka wystąpiła w roku poprzednim. Jak fakt ten wpłynie na poprzedni wynik?
9. Problem dla zaawansowanych. Załóż, że pracownicy otrzymali w 1991 r. Podwyżkę płac w wysokości 4% w skali roku (a dodatkowo ten sam wynoszą-

Część trzecia
MAKROEKONOMIA: PIENIĄDZ,
STOPY PROCENTOWE
l DEFICYTY

można 2awrzec mieścr,
. adne umowy inder
c* niż "
Okładzie.
- w 1992 r.?
z> gdyby procent rekompensaty wyniósł on 100%? kwestii związanej z inflacją, którą zdaniu: "Nie wylejesz z dzbana więcej niż się chcieli podnieść swe płace ;o pracownika wzrastał jedynie
ustawa Kongresu nie zniesie
-bitra żądań czasu ^aniesie z płacami realnymi w tym

r t c.
BANKOWOŚĆ KOMERCYJNA
Tylko pieniądz doprowadził do szaleństwa u,
dzi, niż to zrobiła miłość. szalenstwa więcej lu.
Benjamin Disraeli

Kanał, za pośrednictwem którego podaż pieniądza wpływa na ceny produkcję, będzie szczegółowo omawiany w następnych rozdziałach. Rysunek 14.1, używając naszego diagramu ilustrującego przepływy, pokazuje, że koncentrujemy się na naturze pieniądza. Rozpoczynamy od krótkiego omówienia zagadnień pieniądza i bankowości: zobaczymy, jak banki rozwijały się � przekształcały w złożone instytucje finansowe, jakimi są dzisiaj.
Druga część niniejszego rozdziału poświęcona jest zbadaniu tajemnicy, jaki sposób banki kreują pieniądz. Zagadkę można rozwiązać, patrząc, jak bank centralny karmi "rezerwami" banki handlowe, które, z kolei, "produkują" dodatkowe depozyty, najważniejszy składnik pieniądza.
W nastpnym rozdziale rozważane są struktury oraz funkcjonowanie banku centralnego - historia i sposób działania Systemu Rezerwy Federalnej.



Dotychczas nasze rozważania o makroekonomii koncentrowały się na zagadnieniach związanych z kształtowaniem wielkości produkcji, wpływem jej zmian na bezrobocie i inflację oraz na roli, jaką może pełnić polityka fiskalna w kształtowaniu koniunktury gospodarczej.
Jednakże, jak dotąd, tylko wspominaliśmy o jednym z głównych aktorów współczesnego dramatu inflacji i bezrobocia. Teraz czas, aby wprowadzić pieniądz do naszych rozważań. Pozostawał on dotąd za kulisami, ale nie dlatego, że jest mało ważny. W rzeczywistości, jak to zobaczymy w kolejnych rozdziałach, w pewnym sensie pieniądz jest najpotężniejszym i najbardziej użytecznym narzędziem, jakie twórcy polityki makroekonomicznej mają do dyspozycji.
Szczegółowe omówienie problemów pieniądza odłożono jednak do tego punktu, ponieważ pełne zrozumienie tej podstawowej kwestii jest trudniejsze niż zrozumienie polityki fiskalnej; łatwiej także zrozumieć sposób, w jaki polityka fiskalna wpływa na poziom produkcji, bezrobocia i inflacji przed przystąpieniem do omawiania zagadnień pieniądza. Polityka fiskalna wywiera na gospodarkę wpływ w relatywnie prosty sposób: jeśli wydatki rządowe rosną, wzrasta także łączny popyt. W rezultacie poziom produkcji i cen rośnie. Pieniądz wpływa na gospodarkę w sposób bardziej pośredni. Wzrost podaży pieniądza nie oznacza automatycznie wzrostu wydatków. Zmiany podaży pieniądza prowadzą do zmian stopy procentowej oraz warunków na rynku kredytowym i dzięki temu powodują zmiany różnych składników wydatków (mieszkaniowych, inwestycyjnych, eksportu netto itd.). Wpływ zmian podaży pieniądza na poziom wydatków i produkcji dokonuje się raczej za pośrednictwem efektu stopy procentowej niż efektu dochodowego.

Rzut oka na treść rozdziału
Rys. 14.1. Zajmiemy się teraz pieniądzem: jego istotą oraz rolą banków
Do tego momentu wpływ pieniądza na gospodarkę był na dalszym planie. W następnych trzech rozdziałach przejdziemy do bardziej szczegółowej analizy sposobu współdziałania pieniądza z makrogospodarką.
Rozdział rozpoczynamy od drobiazgowej analizy pieniądza, aby ukazać, dlaczego ludzie trzymają pieniądz, a także pokazać różne jego rodzaje oraz jak banki działają wspólnie, by kreować pieniądz.

W rozdziale 16 analizowana jest interakcja pieniądza i gospodarki, ukaz
jąca, jak zmiany podaży pieniądza prowadzą do ruchów cen i wielko' "
produkcji. Cl
A. HISTORIA PIENIĄDZA l BANKÓW
Pieniądz jest tak ważnym składnikiem naszego codziennego życia ż korzystamy z niego, rzadko tylko się zastanawiając, czym jest w istocie6 Współczesny system finansowy ze studolarowymi banknotami, czekami, Fun duszami Federalnymi i innymi ezoterycznymi formami nie powstał nagle. Jest on wynikiem wielowiekowego rozwoju.
Społeczeństwa przeszły wiele etapów historycznych, używając pieniądza Sekwencja barteru, pieniądza towarowego, papierowego oraz bankowego ilustruje, jak pieniądz ewoluował w czasie.
EWOLUCJA PIENIĄDZA
Wymiana barterowa a wykorzystanie pieniądza. Stanley Jevons, w jednym z pierwszych podręczników na temat pieniądza, chcąc zilustrować olbrzymi skok do przodu cywilizacji, związany z przejściem od wymiany barterowej do wymiany z użyciem pieniądza, opowiedział następującą historyjkę i była to najlepsza ilustracja. "Przed laty, Mademoiselle Zelie, śpiewaczka teatru Lyri-que w Paryżu,... dała koncert w Society Islands. Za arię z Normy i kilka innych pieśni miała otrzymać jedną trzecią wpływów. Po przeliczeniu okazało się, że jej udział składał się z trzech świń, dwudziestu trzech indyków, czterdziestu czterech kurczaków, pięciu tysięcy orzechów kokosowych i poza tym znacznych ilości bananów, cytryn i pomarańczy... [W] Paryżu... taka ilość zwierząt domowych i warzyw mogła przynieść cztery tysiące franków, co byłoby dobrym wynagrodzeniem za pięć pieśni. Jednakże w Society Islands pieniądze były rzadkością; a ponieważ Mademoiselle nie była w stanie skonsumować sama istotnej części należnych jej wpływów, w międzyczasie konieczne się stało karmienie świń i drobiu owocami".
Przykład ten ukazuje naturę wymiany barterowej: bezpośrednią wymianę dóbr na inne dobra raczej niż na ogólnie akceptowany środek wymiany - pieniądz.
Wymiana barterowa, chociaż niewygodna, była wielkim krokiem naprzód od stanu samowystarczalności, w którym każdy musiał robić wszystko, a nic nie robił dobrze. Niemniej prosta wymiana barterowa jest bardzo niekorzystna. Rozwinięty podział pracy byłby nie do pomyślenia, gdyby nie wprowadzono wielkiego ulepszenia - zastosowania pieniądza.
Ludzie wszystkich kultur, poza kulturami najbardziej prymitywnymi, nie wymieniają bezpośrednio jednego dobra na drugie. Sprzedają oni dobra za

pieniądz, a następnie używają pieniądza do zakupu pożądanych dóbr. Na pierwszy rzut oka wydaje się, że komplikuje to raczej sprawy, zamiast je upraszczać: zastępuje się jedną transakcję dwoma.
Tak więc, jeżeli mam jabłka, a chcę mieć orzeszki, czy nie byłoby prościej wyrnienić jedne na drugie, niż sprzedać jabłka za pieniądze, a następnie wykorzystać pieniądze na zakup orzeszków?
W rzeczywistości jest na odwrót: dwie transakcje są prostsze niż jedna. Zawsze są ludzie, którzy chcą kupić jabłka i zawsze są tacy, którzy chcą kupić orzeszki. Ale znalezienie osoby, której życzenia są dokładnie przeciwstawne twoim - osoby, która chce sprzedać orzeszki i kupić jabłka - byłoby niezwykle szczęśliwym zbiegiem okoliczności. Sytuacja taka określana jest jako "podwójna zgodność potrzeb". Taka zbieżność byłaby tak mało prawdopodobna, jak szansa wyrzucenia orła lub reszki w kolejnych dziesięciu lub piętnastu rzutach
monetą.
Używając klasycznego sformułowania ekonomicznego, można stwierdzić: zamiast podwójnej zgodności potrzeb, istnieje prawdopodobieństwo potrzeby zgodności. Tak więc, jeżeli nie zdarzy się tak, że głodny krawiec znajdzie farmera, który ma żywność i równocześnie potrzebuje spodni, żaden z nich nie może zawrzeć transakcji.
Społeczeństwa handlujące intensywnie po prostu nie mogły przezwyciężyć przytłaczających niedostatków transakcji barterowych i dopiero stosowanie pieniądza jako ogólnie akceptowanego środka wymiany stworzyło pewność, że farmer będzie mógł kupić spodnie od krawca, który kupuje buty od szewca, który, z kolei, kupuje skórę od farmera.
Pieniądz towarowy. Różnorodne towary służyły w jednym lub innym okresie historii jako środek wymiany: bydło, tytoń, oliwa, piwo i wino, miedź, żelazo, srebro, diamenty i papierosy.
Każdy z tych wymienionych towarów ma pewne zalety i pewne wady. Bydło nie dzieli się na drobne. Piwo nie staje się coraz lepsze z upływem czasu, chociaż wino - tak. Oliwa jest dogodnym płynnym pieniądzem, który można podzielić według życzeń, ale jej przechowywanie jest dość kłopotliwe i tak dalej.
Do XIX wieku pieniądz towarowy został niemal całkowicie ograniczony do metali. Srebro błyszczy, ale matowieje. Specyficzny ciężar gatunkowy złota sprawia, że wykrywanie fałszerstw i domieszek jest łatwe. Ale przez większą część dziejów wynikająca z rzadkości złota wartość jednej jego uncji była tak duża, że do dokonywania zwykłych zakupów konieczne były niezwykle małe
monety.
Większość rodzajów pieniądza, które kiedyś były w użyciu, miała samoistną wartość. Tak więc złoto było używane do wyrobu zębów i biżuterii. Jednakże współcześnie samoistna użyteczność pieniądza jest najmniej ważną jego cechą.

Pieniądz papierowy. Epoka pieniądza towarowego ustąpiła miejsca ep0c pieniądza papierowego. Istota pieniądza stała się naga. Pieniądz, jako pieniad raczej niż towar, jest teraz pożądany nie ze względu na samego siebie, ale względu na rzeczy, które można za niego kupić. Nie chcemy używać pieniad? bezpośrednio - czynimy z niego raczej użytek, pozbywając się go. Nawet jeże!' zadecydujemy, że będziemy używać pieniądza przechowując go, to jego war tość wynika stąd, że możemy go później wydać.
Pieniądz jest sztuczną konwencją społeczną. Jeżeli z jakichś względów dany materiał zaczyna być używany jako pieniądz, ludzie zaczynają go cenić Niepalący zaczynają cenić papierosy, jeżeli pełnią one rolę pieniądza w obozie jenieckim.
Prowadzi to do paradoksu: pieniądz jest akceptowany, ponieważ jest akceptowany.
Używanie papierowych pieniędzy (banknoty dolarowe, piątki, dziesiątki...) stało się powszechne, ponieważ są one dogodnym środkiem wymiany. Gotówkę łatwo transportować i przechowywać. Drukując więcej lub mniej zer na banknocie, większą lub mniejszą wartość można ucieleśnić w lekkim środku wymiany o małej masie, którego transport jest łatwy. Dzięki zastosowaniu miejsc dziesiętnych można go uczynić tak podzielnym, jak tylko sobie życzymy. Dzięki starannemu rytownictwu wartość pieniądza może być chroniona przed fałszerstwami. Prywatne osoby nie mogą kreować pieniądza na życzenie i to zapewnia utrzymanie jego rzadkości.
Dzięki tym ograniczeniom podaży współczesne waluty mają wartość. Można za nie kupować rzeczy niezależnie od pokrycia w złocie, srebrze lub gwarancji rządowych. Ludność ani nie wie, ani się nie troszczy - i nie musi ani wiedzieć, ani się troszczyć - o to, czy ich waluta ma formę certyfikatów srebra, banknotów Rezerwy Federalnej czy też miedzianych lub srebrnych monet. Dopóki pieniądz w każdej formie może być wymieniony na pieniądz w innej formie według stałej relacji, najlepsza jego forma jest równie dobra jak najgorsza.
Pieniądz bankowy. W końcu dzisiaj mamy erę pieniądza bankowego - czeków wystawianych na depozyty w bankach lub innych instytucjach finansowych.
Wynagrodzenie pani biolog jest wpłacane bezpośrednio na jej rachunek bankowy. Rachunki za czynsz lub dentystę, wydatki na ubranie i inne zakupy opłaca za pomocą czeku. Potrzebuje tylko niewiele gotówki z wyjątkiem drobnych sum na lunch i kino.
Szybka ewolucja. Dzisiaj rodzaje dostępnego pieniądza podlegają niezwykle szybkim innowacjom i rozwojowi. Karty kredytowe i czeki podróżne mogą być używane w wielu sklepach. Niektórzy wyobrażają sobie nadejście dnia, kiedy wszyscy będą mieć osobiste, niemożliwe do podrobienia karty

debetowe, podłączone do centralnego komputera, które będą służyć niemal do wszystkich transakcji. Bardzo szybka mutacja różnych gatunków pieniądza postawiła jednak, jak to zobaczymy później, wiele poważnych problemów przed bankami centralnymi, które chcą mierzyć i regulować podaż pieniądza. Istotą pieniądza jest pełnienie funkcji środka wymiany, za pomocą które-eo możemy sprzedać i kupić, praktycznie rzecz biorąc, wszystko. Wiele rzeczy służyło jako pieniądz przez wieki, ale dziś mamy przede wszytkim erę pieniądza papierowego i bankowego, środków nie mających samoistnej wartości.
Składniki podaży pieniądza
Przyjrzyjmy się teraz uważniej różnym rodzajom pieniądza, którymi posługują się Amerykanie. Główne agregaty pieniężne są dziś znane jako M15 jl/ itd. O ich zmianach z tygodnia na tydzień można czytać w gazetach, wraz z mądrymi komentarzami na temat znaczenia ostatnich zawirowań. Tutaj przeanalizujemy nieco głębiej definicje pieniądza z roku 1984.
Pieniądz transakcyjny (M^). Najważniejszym i najdokładniej obserwowanym miernikiem pieniądza jest Mv\ tworzą go składniki faktycznie używane w transakcjach, do zakupu i sprzedaży rzeczy. M1 obejmuje monety i gotówkę poza kasami banków wraz z rachunkami, na które można wystawiać czeki. Centralne znczenie Ml wynika także i stąd, że jest to najważniejszy wskaźnik polityki monetarnej (temat ten jest przedmiotem następnego rozdziału).
Monety. Są, po pierwsze, monety używane jako drobne: cynkowe jedno-i pięciocentówki, miedziane dziesięciocentówki wyglądające jak srebrne, dwu-dziestopięciocentówki i półdolarówki. Są one używane głównie do niewielkich zakupów - gumy do żucia i coli.
Banknoty. Większe znaczenie ma drugi rodzaj pieniądza: pieniądz papierowy. Większość z nas o banknotach jedno- czy pięciodolarowych wie tylko to, że są na nich umieszczone podobizny amerykańskich mężów stanu, że widnieje na nich podpis urzędnika państwowego i - co najważniejsze - że na każdym jest wydrukowana liczba określająca jego wartość.
Przyjrzyjcie się banknotowi dziesięciodolarowemu lub jakiemuś innemu. Zauważycie prawdopodobnie, że jest na nim napis "Banknot Rezerwy Federalnej". Stwierdza się także, iż jest to "prawnie obowiązujący środek spłaty wszelkich długów, publicznych i prywatnych".
Co się kryje za tym dziesięciodolarowym banknotem? Nic. Wiele lat temu ludzie wierzyli, że nasza waluta ma wartość, ponieważ "stoi za nią złoto". Dziś się już tak nie uważa.
Dzisiaj wszystkie amerykańskie banknoty i monety, są pieniądzem dekretowanym. Są pieniądzem, ponieważ rząd ogłosił, że są pieniądzem (tzn. rząd ogłosił, że pieniądz musi być akceptowany jako środek spłaty wszystkich

27 __
Ekonomia t.


X
długów publicznych i prywatnych) i ponieważ wszyscy je akceptujemy r>
cię pieniądza na kruszcu nie ma dziś praktycznego znaczenia. "
W ostatnich latach wielu domagało się powrotu do waluty złotej hih � niądza opartego na złocie. Takie pomysły rodzą się nie dlatego, że konserwatyści myślą, iż złoto jest potrzebne, by dać pieniądzowi '� Chodzi raczej o to, iż wiedzą oni, że działania rządu mogą dziś silnie wnkru na wartość pieniądza i są przekonani, że nie można wierzyć, iż rząd powstrzy ^ się od nadużywania tej władzy. Dlatego wolą pozbawić Kongres, rząd i Syste & Rezerwy Federalnej władzy nad sprawami pieniężnymi i zaufać raczej zmiennvm kolejom odkryć pokładów złota niż słabym i niekiedy skorumpowanym rządom Ale niepodważalny punkt tych poglądów jest następujący. Ograniczenie podaży pieniądza jest koniecznym warunkiem posiadania przez pieniądz wartości. Gdyby ilość gotówki była nieograniczona, tak że praktycznie stałaby się ona dobrem wolnym, ludzie mieliby tyle do wydania że wszystkie ceny, płace i dochody osiągnęłyby podniebną wysokość. Dlatego władza nad regulowaniem podaży pieniądza jest zarezerwowana dla rządu.
Monety i banknoty (suma ich tworzy "gotówkę") stanowią około jednej czwartej Ml lub całego pieniądza transakcyjnego1.
Rachunki bieżące. Trzecim składnikiem pieniądza transakcyjnego są rachunki bieżące lub pieniądz bankowy. Są to fundusze zdeponowane w bankach i innych instytucjach finansowych, na które można wystawiać czeki. Technicznie są one określane jako "depozyty na żądanie lub inne depozyty, na które można wystawiać czeki"2.
1 Jedną z fascynujących cech zagłębiania się w dane dotyczące pieniądza jest światło, jakie rzucają one na "gospodarkę podziemną" (przypomnij sobie naszą dyskusję ze strony 118). W 1982 r. na każdego dorosłego Amerykanina przypadło 997 dol. gotówki. W obiegu było także 59 mld dol. w banknotach studolarowych. Jeżeli się zastanowisz nad tym, ile masz gotówki lub ile razy widziałeś banknot studolarowy, możesz zrozumieć, dlaczego te liczby budzą zdziwienie.
Niektórzy myślą, że liczba banknotów studolarowych jest odzwierciedleniem wzrostu działań kryminalnych oraz transakcji płatnych gotówką w celu uniknięcia podatków. Liczba banknotów o wysokich nominałach używanych na Florydzie jest dwa razy większa niż w reszcie kraju, co sugeruje, że są one używane głównie w handlu narkotykami. Pomimo badań prowadzonych w tym zakresie, duży i rosnący udział pieniądza utrzymywanego w formie gotówki jest zagadką zarówno dla ekonomistów, jak i dla agentów IRS i FBI.
2 Do późnych lat siedemdziesiątych faktycznie wszystkie rachunki, na które można było wystawić czeki, były "depozytami na żądanie" w bankach handlowych i nie były oprocentowane. Pod naciskiem postępu technologicznego i wysokich stóp procentowych ostre rozróżnienie pomiędzy depozytami na żądanie i innymi rodzajami aktywów uległo erozji. W latach 1980 i 1982 Kongres uchwalił ustawy zezwalające innym instytucjom finansowym na oferowanie rachunków bieżących (nazywanych "poleceniem wypłaty na okaziciela" lub rachunkami NÓW) oraz zezwoli na oprocentowanie wkładów na rachunkach bieżących. Obecne prawo zakłada stopniowe usuwanie wcześniejszych ograniczeń poziomu oprocentowania innych aktywów. Rezultatem tej elim"13' cji prawnych ograniczeń dotyczących różnych instytucji i aktywów jest zamazywanie rożni pomiędzy pieniądzem i "prawie pieniądzem".

Jeżeli mam tysiąc dolarów na moim rachunku bieżącym w Albuąuerąue isiationd Bank, depozyt ten może być traktowany jak pieniądz. Dlaczego? 1 prostej przyczyny - dlatego, że mogę płacić za zakupy czekami wystawiony-jju na ten rachunek.
Depozyt jest takim samym, jak każdy inny, środkiem wymiany. Jest
latny na żądanie i służy jako pieniądz w taki sam sposób, jak banknot
siacdolarowy, to znaczy zarówno depozyt bankowy, jak i banknot mogą
hvć użyte do zakupu dóbr lub być zamienione na gotówkę według stałej
elacii, dolar za dolar. Ponieważ depozyty na rachunkach bankowych na
radanie mają istotne cechy pieniądza, powinny być traktowane jak pieniądz
transakcyjny, jako część Mr l tak też są traktowane.
Tablica 14.1 pokazuje ilościowe znaczenie różnych składników pieniądza transakcyjnego, Mr
Inne agregaty pieniężne x � ^ Ji
,' ołv--1 -;T;
Szeroki pieniądz. Chociaż Ml jest najbardziej obserwowaną wielkością dotyczącą pieniądza, inne od czasu do czasu także przyciągają uwagę. Najważniejszym z pozostałych agregatów jest tzw. szeroki pieniądz lub M2 (nazywany
ALTERNATYWNE POJĘCIA PODAŻY PIENIĄDZA W STANACH ZJEDNOCZONYCH
(w mld dol.)
Rodzaje pieniądza

1959

1971

czerwiec 1984

Gotówka (poza kasami banków)

29,0

52,6

154,2

Depozyty na żądanie (bez depozytów rządowych

111,6

176,8

248,3

i niektórych depozytów zagranicznych)







Rachunki typu NÓW i inne depozyty, na które

0,4

1,3

143,7

można wystawiać czeki







Pieniądz transakcyjny (M J razem

141,0

230,7

546,2

Rachunki oszczędnościowe i małe depozyty

156,8

482,0

1 725,4

terminowe (w tym fundusze rynku pieniężnego)







Szeroki pieniądz (M2)

297,8

712,7

2271,6

Kredyt razem (D)

692,2

1 569,9

5589,6

Tabl.14.1. Skład M, i innych agregatów pieniężnych
Szeroko stosowane są dwa pojęcia podaży pieniądza: pieniądz transakcyjny (MJ i szeroki Pieniądz (M2). Ml składa się z gotówki i rachunków bieżących. M2 obejmuje ponadto pewne składniki "quasi-pieniądza", takie jak rachunki oszczędnościowe i depozyty terminowe. Niektórzy ekonomiści proponują szeroki agregat znany jako kredyt (D). Mierniki pieniądza i kredytu są ważnymi wskaźnikami polityki i stanu gospodarki. Źródło: Federal Reserve Board. ,.,., N....J;.

czasem "aktywami pieniężnymi" lub "ąuasi-pieniądzem"). M2 obejmuje ju a także pewne aktywa, które są bliskimi substytutami pieniądza transakcyjn l> Przykładami takich ąuasi-pieniędzy w M2 są: 10000 dol. zdeponowan ^� rachunku oszczędnościowym w twojej lokalnej instytucji oszczędnościo * 5000 dol. na rachunku "funduszu wspólnego inwestowania rynku pie � ?' nego", którym zarządza twój makler; 6500 dol. zdeponowane na rachuT "depozytu rynku pieniężnego", prowadzonym przez bank handlowy. mjU uproszczenia nazywamy "fundusze wspólnego inwestowania rynku pieni * nego" oraz "depozyty rynku pieniężnego" rachunkami bieżącymi.) I tak dale' Dlaczego nie są one pieniądzem transakcyjnym? Ponieważ nie mogą bv' użyte w nieograniczony sposób jako środek wymiany w małych i dużych transakcjach. Są "ąuasi-pieniądzem", ponieważ można je zamienić na gotówkę w krótkim czasie.
M2 jest użytecznym wskaźnikiem, ponieważ wykazuje czasami większa stabilność niż Mr Kiedy wprowadzono nowe rodzaje rachunków bieżących (jak to było jesienią 1982 r.), M1 kształtował się bardzo przypadkowo i M okazał się lepszym barometrem aktywności gospodarczej.
Kredyt. Niektórzy, tak jak Benjamin Friedman z Harvardu, sugerowali że niezwykle szeroka kategoria, globalny kredyt (lub D), byłaby najlepszym miernikiem polityki monetarnej. Globalny kredyt znajduje się na przeciwstawnym krańcu pojęcia pieniądza transakcyjnego lub wąskiego pieniądza; obejmuje całą gamę instrumentów finansowych - pieniądz, ąuasi-pieniądz, obligacje, kredyt hipoteczny i tak dalej.
Tablica 14.1 ukazuje poziom oraz skład M2 i globalnego kredytu (lub długu, D), do tego wszystkiego wraz z Ml. Zauważcie, że M2 i D są wielokrotnie większe od pieniądza transakcyjnego.
Dlaczego ekonomiści zwracają baczną uwagę na szerokie agregaty pieniądza i kredytu? Dlatego, że M2 i globalny kredyt zmieniają się równolegle z ogólną aktywnością gospodarczą; ostre zmiany we wzroście M2 lub kredytu często sygnalizują podobne zmiany PNB. Gdy istnieje obfitość kredytu, banki są bardziej szczodre w udzielaniu pożyczek na domy, zapasy czy nowe fabryki. Tak więc gwałtowny wzrost ilości pieniądza i kredytu towarzyszy rozkwitowi gospodarki, a recesja lub coś jeszcze gorszego następuje po skurczeniu si? wielkości pieniądza i kredytu.
Problemy definicyjne. Wymagających ludzi do szaleństwa doprowadzają próby zdefiniowania podaży pieniądza. Nie ma, niestety, nienaruszalnej granicy w łańcuchu aktywów, która by pozwalała powiedzieć: "Tu, i nie dalej, leży pieniądz". Dokładna definicja podaży pieniądza jest w takim samym stopniu kwestią gustów co naukowej konieczności. Wraz z M1 i M2 ekonomiści byli w stanie zdefiniować więcej niż tuzin różnych koncepcji podaży pieniądza: M3> Mla, Mlb, L,...\

Dlaczego ekonomiści kłócą się ciągle o "właściwą" definicję podaży jeniądza? Częściowo wynika to z różnic w podejściu teoretycznym: część czuje, że tylko M\ wPtywa na aktywność gospodarczą, inni natomiast uważa-� że wpływ wywiera cała gama ąuasi-pieniędzy lub kredytu. ' Niektóre z wcześniejszych definicji podaży pieniądza stały się przestarzałe Wyniku innowacji finansowych. Wraz z każdym nowym rodzajem aktywów r sta tego, co wchodzi w skład lub jest poza szczególnym rodzajem "M", musi być sprawdzona od nowa.
W tej książce będziemy się trzymać następującej definicji. M - pieniądz transakcyjny lub Ml: jest to suma monet i banknotów w obiegu poza kasami banków, plus rachunki bankowe na żądanie. Rzadziej będziemy się odwoływać do szerszej definicji (nazywanej M2), obejmującej takie aktywa, jak rachunki oszczędnościowe oraz monety, banknoty i rachunki bieżące.
# BANKOWOŚĆ JAKO DZIAŁALNOŚĆ GOSPODARCZA
V . l
Widzieliśmy, że większość pieniądza transakcyjnego (Mj) to pieniądz-
bankowy - rachunki bieżące w instytucjach finansowych. Czym są instytucje :
finansowe i banki? Jaki jest mechanizm umożliwiający bankom kreowanie;
pieniądza? Jakie są ich korzenie historyczne? \
Instytucje finansowe. Do niedawna instytucje finansowe były tak stereotypowe, jak postacie w komiksach. Banki handlowe prowadziły rachunki bieżące. Banki oszczędnościowe prowadziły rachunki oszczędnościowe. Towarzystwa ubezpieczeniowe sprzedawały polisy ubezpieczeniowe. American Express sprzedawał czeki podróżne. Dziś, w wyniku postępu w telekomunikacji, w wyniku deregulacji rynków finansowych oraz ostrej konkurencji, takie różnice szybko zanikają. Możesz wystawiać czeki na swoje fundusze w lokalnej kasie oszczędnościowej i rachunki u maklera; banki rozpoczęły inwazję na teren maklerów; nawet Sears sprzedaje oprócz opon i śrubokrętów rachunki oszczędnościowe.
W przyszłości ważniejsze będzie zrozumieć to, co się robi, niż kto to robi. Ważne jest to, że wszystkie te firmy są zaangażowane w pośrednictwo finansowe.
Pośrednicy finansowi (banki handlowe, towarzystwa oszczędnościo-wo-pożyczkowe i, w ostatnich kilku latach, wiele firm) przyjmują depozyty lub fundusze od jednej grupy i pożyczają je innym grupom.
Tak więc pośrednicy finansowi zbierają oszczędności przeznaczone na okres emerytalny, na studia czy na święta Bożego Narodzenia. Dostarczają deponentom różnorodnych instrumentów finansowych, które mogą przybierać formę rachunków bieżących, rachunków oszczędnościowych, polis annuiteto-wych, trzyletnich certyfikatów depozytowych i tak dalej.
Następnie, zawsze mając na uwadze zysk, ci pośrednicy finansowi starają się pożyczyć fundusze innym grupom. Sprzedają kredyt hipoteczny. Pożyczają

przedsiębiorstwom na budowę fabryk lub Meksykowi na wiercenia szyb'
naftowych, studentom na opłacenie college'ów lub skarbowi państwa ^
finansowanie deficytu budżetowego. a
Kto dziś należy do największych pośredników finansowych? Najwiek klasę stanowią banki handlowe, dysponujące około 34% aktywów instytu " finansowych. Towarzystwa oszczędnościowo-pożyczkowe i kasy wzajem ^ pomocy są drugie w kolejności - około 19% aktywów. Innymi ważny "� grupami są towarzystwa ubezpieczeń na życie, fundusze emerytalne i fundusz wspólnego inwestowania rynku pieniężnego. Na koniec roku 1983 wszystki tego rodzaju firmy miały łącznie 5 bilionów dol. aktywów i zobowiązań.
W dalszej części skoncentrujemy się na bankach handlowych lub po prostu "bankach". Instytucje te są bowiem wciąż źródłem rachunków bieżących albo pieniądza bankowego jako składnika M1.
W skrócie:
Instytucje finansowe pompują fundusze od pożyczkodawców do pożyczkobiorców. Czyniąc to, kreują instrumenty finansowe (takie jak rachunki bieżące lub oszczędnościowe). Ale, z makroekonomicznego punktu widzenia, najważniejszym instrumentem jest pieniądz bankowy (albo rachunki bieżące), dostarczany przede wszystkim przez banki handlowe.
Bank jako przedsiębiorstwo
Banki (oraz inni pośrednicy finansowi) są podobne do innych przedsiębiorstw. Są organizowane w celu zarabiania pieniędzy dla swych właścicieli. Bank handlowy jest stosunkowo prostym rodzajem przedsiębiorstwa. Świadczy klientom pewne usługi i otrzymuje w zamian zapłatę w takiej lub innej formie.
W bilansie banku występują aktywa, zobowiązania oraz kapitał własny3. Poza niewielkimi przekształceniami publikowany bilans banku wygląda tak, jak bilans każdego innego przedsiębiorstwa, chociaż jest mniej skomplikowany od większości bilansów. Szczególną cechą bilansu bankowego przedstawionego w tabl. 14.2 jest występowanie po stronie aktywów pozycji zwanej "rezerwami".
O rezerwach dowiemy się wiele z następnych kilku stron.
Rezerwy są funduszami lub aktywami utrzymywanymi przez banki w formie gotówki lub w formie funduszy zdeponowanych w banku centralnym-Niewielka część rezerw jest przeznaczona na codzienne potrzeby, ale ich część przeważająca jest utrzymywana w celu sprostania wymaganiom prawa.
3 Bilanse, aktywa i pasywa są szeroko rozważane w dodatku do rozdziaiu 20. Bilans jest listą aktywów (tych rzeczy, które mają wartość pozytywną) i pasywów (tych pozycji, które są posiadane teraz lub będą posiadane w przyszłości).

BILANS WSZYSTKICH BANKÓW KOMERCYJNYCH GRUDZIEŃ 1983
Pasywa
Aktywa
Rezerwy
43 Rachunki bieżące
383
Pożyczki
1149
Rachunki oszcządnościo-
588
we i terminowe 1142
Inwestycje i papiery war
tościowe 438
Inne aktywa 483 Inne pasywa
2113 Razem
2113
Razem
Tabl. 14.2. Rachunki bieżące są zobowiązaniami banków komercyjnych
Rezerwy i rachunki bieżące są dwoma kluczowymi pozycjami uwzględnianymi w dalszej analizie. Rachunki bieżące są płatne na żądanie i dlatego mogą być szybko wycofane za pomocą czeków. Rezerwy występują głównie ze względu na wymagania prawne, a nie jako zabezpieczenie na wypadek możliwych nieoczekiwanych wypłat. Źródło: Federal Reserve Bulletin.
Rezerwy są ważne dla banków, ponieważ, jak to zobaczymy dalej w tym rozdziale, zostają one przekształcone w pieniądz bankowy.
Jak banki powstały z zakładów złotniczych
Czasami stronica historii warta jest rozdziału analizy. Opowieść o tym, jak banki powstały z warsztatów złotników, pokazuje, jak ukształtowały się współczesne banki.
Bankowość handlowa w Anglii rozpoczęła się od złotników, którzy przechowywali złoto i kosztowności w celu ich zabezpieczenia. Początkowo taka działalność była tak prosta, jak prowadzenie przechowalni bagażu lub składu. Deponenci pozostawiali złoto na przechowanie, otrzymywali pokwitowanie, później je okazywali, płacili niewielką opłatę za przechowanie i otrzymywali swoje złoto z powrotem.
Zauważcie jednak, że pieniądz ma cechę anonimowości sprawiającą, że jeden dolar lub kawałek czystego złota jest równie dobry, jak inny. Złotnicy zauważyli wkrótce, że wygodniej nie znaczyć złota poszczególnych osób tak, aby zwrócić klientowi ten sam kawałek, który pozostawił. Klienci byli skłonni akceptować pokwitowania za określoną ilość złota, nawet gdyby nie mieli otrzymać z powrotem identycznego zestawu molekuł, jaki pozostawili.
Ta "anonimowość" jest ważna. W niej się kryje istotna różnica pomiędzy
bankiem a przechowalnią bagażu czy składem. Jeżeli zostawię bagaż w prze-
j,|. chowalni na lotnisku w Denver i później zobaczę kogoś, kto idzie z nim ulicą,


zadzwonię oburzony do linii lotniczych. Jeżeli umieszczę swoje inicjały na banknocie dziesięciodolarowym zdeponowanym na moim rachunku bankowym i później zobaczę ten banknot w rękach nieznajomego, nie mam powodu do skargi na kierownictwo banku. Zgodziło się ono tylko wypłacić mi na żądanie dowolny banknot dziesięciodolarowy.
Wracając do warsztatu złotnika, można zapytać, jaki byłby bilans takiego warsztatu? Być może taki, jaki pokazuje tabl. 14.3.
BILANS BANKU ZŁOTNIKA (w dol.) (FIRST GOLDSMITH BANK)
Aktywa

Pasywa



Rezerwy gotówki

1000000

Depozyty na żądanie

1000000

Razem

1000000

Razem

1000000

Tabl. 14.3. Pierwszy Bank Złotnika utrzymywał 100% gotówki na pokrycie depozytów na żądanie
Kreacja depozytów z nowych rezerw w tym początkowym stadium była możliwa w stosunku 1:1. Rezerwy nie były wtedy przekształcane w wielokrotnie większą ilość pieniądza bankowego
Zakładamy, że First Goldsmith Bank nie wykuwa już sztab złota, ale zajmuje się wyłącznie przechowywaniem pieniędzy w celu zapewnienia bezpieczeństwa. W przeszłości zdeponowano w jego skarbcu jeden milion dolarów i cała ta suma była przechowywana w formie gotówki. Dla zbilansowania tej kwoty aktywów mamy taką samą kwotę po stronie pasywów.
W tym początkowym stadium bank nie byłby przedmiotem szczególnego zainteresowania ekonomistów. Sto procent depozytów stanowiły rezerwy gotówki.
Pieniądz bankowy - depozyty na żądanie, stworzone przez skłonność banku do zaakceptowania zobowiązania wypłaty na żądanie oraz skłonność klientów do utrzymywania depozytów - zrównoważyłby tylko kwotę pieniądza (złota lub banknotów) złożoną w banku i wycofaną z aktywnego obiegu. Nie nastąpiła kreacja pieniądza. Ten proces nie byłby przedmiotem większego publicznego zainteresowania niż zamiana monet pięciocentowych na dziesię-ciocentowe. Mówi się, że pierwotny system bankowy ze stuprocentowymi rezerwami nie wywiera wpływu na pieniądz, wydatki i ceny - nie zwiększa ani nie zmniejsza łącznej wielkości M.
Nowoczesna bankowość z ułamkowymi rezerwami
Powróćmy teraz do naszego złotnika-bankiera, aby zobaczyć, jak stopniowo rozwijały się nowoczesne banki. Jako gorący zwolennik maksymalizacji zysku złotnik-bankier szybko by dostrzegł, że jakkolwiek jego depozyty są

płatne na żądanie, nie są one wycofywane jednocześnie. Zauważyłby wkrótce, że chociaż konieczne byłoby 100% rezerw, gdyby wszyscy deponenci nagle musieli zostać spłaceni w całości jednocześnie, to jednak taki przypadek nie zdarza się prawie nigdy. W danym dniu niektórzy ludzie wycofują depozyty, natomiast inni je zwiększają. Efekty tych dwu czynności w znacznej mierze się równoważą. W rezultacie tego równoważenia się przychodów i rozchodów, większość banków potrzebowałaby tylko 1% depozytów, aby uniknąć niedoboru gotówki w każdym dniu.
Bankier zauważyłby także, iż wszelkie rezerwy są jałowe - nie zarabiają procentów tak jak gotówka w skarbcu czy złoto. (Dzisiejsze rezerwy utrzymywane przez Rezerwę Federalną również nie przynoszą procentu.) Bankierzy lubią, kiedy ich pieniądz pracuje. Tak wiec możemy sobie wyobrazić, że First Goldsmith Bank - najpierw ostrożnie - zaczyna nabywać obligacje i inne oprocentowane lub zarabiające aktywa za pieniądze powierzone jego opiece. Wszystko działa dobrze: deponenci są spłacani na żądanie, a bank ma dodatkowy zarobek.
Faktycznie banki sprawiają, że i one same i ich klienci się bogacą. Banki, uzyskując zgodę każdego klienta na przeznaczenie większości zdeponowanego u nich pieniądza na zakup aktywów przynoszących dochód oraz utrzymując ułamkową tylko część rezerw w stosunku do depozytów na żądanie, maksymalizują swoje zyski. Dzięki tym zyskom mogą świadczyć usługi lub zmniejszać opłaty obciążające deponentów.
Rezultaty przejścia First Goldsmith Bank od stuprocentowych rezerw do rezerw ułamkowych w stosunku do depozytów są rewolucyjne. Globalna kwota depozytów przekroczy teraz kwotę rezerw złota. Banki mogą kreować pieniądz. W następnej części pokażemy, jak przebiega ten proces.
Jaka'lekcja wynika z tej strony historii? Po prostu taka, że banki przestały być przechowalniami, a stały się instytucjami depozytowymi i kredytowymi z ułamkowymi rezerwami i nie są już neutralne. Mogą one dosłownie tworzyć pieniądz - zmieniają dolara rezerw złota (lub dziś rezerw banku centralnego) w kilka dolarów pieniądza bankowego.
Rezerwy obowiązkowe
Kiedy analizujemy działający i rozwijający się bank, zdziwienie budzi fakt, że w ogóle utrzymuje on jakiekolwiek rezerwy (ponad poziom niezbędny do obsługi codziennych transakcji).
Dopóty, dopóki nad rynkami finansowymi nie zbiorą się chmury, ta sama logika maksymalizacji zysku, która wymusiła porzucenie systemu stuprocentowych rezerw, przemawia za tym, aby banki nie utrzymywały praktycznie żadnych jałowych, o zerowej stopie procentowej, rezerw.
Niemniej, jeżeli odwołamy się do faktów, zauważymy, że od współczesnego banku czy instytucji finansowej oczekuje się - i prawie wymaga - aby

,*)
utrzymywał istotną część aktywów w formie nie przynoszących dochodu rezerw. W przeważającej części banki trzymają te rezerwy na rachunkach w swoim regionalnym banku Rezerwy Federalnej; dodatkowo bank może wliczać do rezerw wszelką gotówkę przechowywaną w skarbcu.
Do roku 1980 obowiązek utrzymywania rezerw dotyczył tylko banków będących członkami Systemu Rezerwy Federalnej. Jednakże daleko idąca ustawa bankowa z 1980 r. drastycznie zmieniła tę zasadę4. Po pierwsze wszyscy pośrednicy finansowi są teraz zobowiązani utrzymywać rezerwy w stosunku do różnych rodzajów depozytów - bez względu na to czy są członkami Systemu Rezerwy Federalnej czy nie. Po drugie, depozyty są teraz podzielone na dwa rodzaje - depozyty bieżące i oszczędnościowe. Obowiązek utrzymywania rezerw dotyczy każdego rodzaju depozytów, bez względu na instytucję finansową, która przechowuje depozyt.
Tablica 14.4 zawiera dane dotyczące poziomu stóp rezerw obowiązkowych. Wahają się one od 12% w stosunku do rachunków bieżących w największych bankach do zera w odniesieniu do rachunków oszczędnościowych. Ponieważ jedna dziesiąta daje okrągłe sumy w przykładach liczbowych, w większości przypadków przyjmujemy stopę rezerw obowiązkowych w wysokości 10%; trzeba jednak pamiętać, że taka liczba jest używana tylko po to, aby ułatwić przedstawienie problemu.
Wymagania dotyczące rezerw obowiązkowych trzeba wyjaśnić, gdyż stanowią one bardzo ważną część mechanizmu, za pomocą którego Fed (Federal Reserve System - przyp. tłum.) reguluje podaż pieniądza bankowego.
Rezerwy obowiązkowe ustalone na zbyt wysokim poziomie. Bankierzy narzekają, że muszą utrzymywać jałowe aktywa ponad poziom uznawany przez nich za dyktowany względami ostrożności; ba, nawet ponad to, co obiektywne gremium uznałoby za potrzebne do zachowania ciągłości wpłat i wypłat. Dlaczego, pytają, mamy tracić cenne dochody. Ale w rzeczywistości niewielu dziś ekonomistów wypowiada się na rzecz całkowitej deregulacji systemu finansowego przez zniesienie rezerw obowiązkowych.
Chociaż ten pogląd nie pozbawiony jest pewnej słuszności z mikroekonomicznego punktu widzenia, to jednak pomija ważniejszy problem, że istotą regulacji monetarnej jest ustalenie rezerw obowiązkowych na zbyt wysokim poziomie. Ustanawiając zbyt wysoki ich piziom, Fed może być pewny, że banki nie będą skłonne trzymać nadmiernych rezerw i dzięki temu będzie mógł kontrolować podaż pieniądza. W następnym rozdziale poznamy znaczenie logiki paradoksu zbyt wysokich rezerw obowiązkowych.
4 Ostatnie regulacje prawne znane są pod nudnymi nazwami; Depository Institutions Deregulation and Monetary Control Act of 1980 i Garen-St Germain Depository Institutions Act of 1982. Dla zwięzłości nazywamy je Ustawami bankowymi z 1980 i 1982 r.


Zakres swobody Fed
REZERWY OBOWIĄZKOWE ZGODNIE Z USTAWĄ BANKOWĄ Z 1980 R.
Stopa rezerw
Rodzaj depozytu
nie dopuszcza się zmian 8 do 14
Rachunki bieżące (transakcyjne) pierwsze 30 min dol.
12
bez obowiązku tworzenia rezerw
ponad 30 min dol.
Rachunki terminowe i oszczędnościowe osobiste
O do 9
O do 9
instytucji do 1 -r- roku
ponad 1 - roku
Tabl. 14.4. Obowiązkowe rezerwy dla instytucji finansowych
Tablica przedstawia model obowiązkowych rezerw dla instytucji finansowych, określonych przez Ustawę bankową z 1980 r. (znaną jako Depository Institutions Deregulation and Monetary Control Act 1980 r.). Kolumna stopy rezerw pokazuje cześć depozytów w każdej kategorii, które muszą być trzymane na nie oprocentowanych rachunkach w Fed lub w formie gotówki.
Są trzy klasy depozytów. Dla rachunków, na które można wystawiać czeki w dużych bankach, stopa rezerw wynosi 12%. Dla rachunków terminowych przedsiębiorstw i rachunków bieżących w małych bankach stopa rezerw wynosi 3%. Inne depozyty nie wymagają tworzenia rezerw.
Zauważcie również, iż Fed ma prawo zmieniać stopę rezerw w pewnym danym przedziale. Czyni tak rzadko, wtedy gdy warunki ekonomiczne uzasadniają ostrą zmianę polityki pieniężnej.
Możemy teraz podsumować.
Główną funkcją rezerw obowiązkowych jest zapewnienie bezpieczeństwa i płynności depozytów lub ich płatności na żądanie. Ich witalną funkcją jest umożliwienie Rezerwie Federalnej regulowania wielkości rachunków bieżących - lub ilości pieniądza bankowego - które mogą być kreowane przez banki. Nakładając wysokie, stałe stopy rezerw obowiązkowych, Fed może ograniczać wzrost pieniądza bankowego do pożądanych rozmiarów.
B. PROCES TWORZENIA DEPOZYTÓW BANKOWYCH
W naszym uproszczonym omówieniu banku-złotnika, sugerowaliśmy, że banki mogą zamieniać rezerwy na pieniądz bankowy. W rzeczywistości proces ten składa się z dwu etapów.
� Najpierw bank centralny ustala stopę rezerw obowiązkowych systemu bankowego, w ramach przedziałów przedstawionych w tabl. 14.4. Szczegółowy tryb stanowienia tych rezerw omawiamy w następnym rozdziale, poświęconym bankowi centralnemu.

Następnie system bankowy używa tych rezerw ;a je w większą sumę pieniądza bankowego bankowy tworzą podaż pieniądza, M1.
Czy banki mogą rzeczywiście tworzyć pieniądz
Zajmiemy się teraz jednym z najbardziej tajemniczych aspektów pien' dza i kredytu, procesem zwanym "mnożnikową ekspansją depozytów bań kowych". Być może słyszeliście, że w jakiś niezrozumiały sposób banki twórz pieniądz po prostu z powietrza. W rzeczywistości nie ma nic mistycznee w kreacji depozytów bankowych. W każdym etapie tej drogi można śledzić co się dzieje z rachunkami bankowymi. Prawdziwe wytłumaczenie kreacji depozytów jest proste. Trudne do zrozumienia są jedynie fałszywe wyjaśnienia które są nadal w obiegu.
Zgodnie z tymi fałszywymi wyjaśnieniami dyrektorzy zwykłego banku mogą -jak gdyby ich ołówki były czarodziejskimi różdżkami - wypożyczyć kilka dolarów, opierając się na jednym dolarze złożonym u nich w depozycie. Nic dziwnego, że bankowcy wpadają w złość, kiedy przypisuje się im tego rodzaju możliwości. Chcieliby mieć takie możliwości. Każdy bankier wie, że nie może zainwestować pieniędzy, których nie ma. A pieniądze, które zainwestował w zakup papierów wartościowych lub udzielając pożyczki, wkrótce opuszczą jego bank.
Dlatego, czasami, bankierzy przechodzą na przeciwstawne pozycje. Twierdzą, że system bankowy nie może kreować (i nie kreuje) pieniądza. Mówią: "W ostateczności możemy zainwestować tylko to, co zostało u nas złożone. Nie tworzymy niczego. My tylko puszczamy oszczędności społeczeństwa w ruch".
Bankierzy przedstawiający takie argumenty są w błędzie. Wpadają w pułapkę logicznego błędu złożenia: to, co jest prawdziwe z punktu widzenia jednostki, nie zawsze jest prawdziwe z ogólnego punktu widzenia. Prawda jest taka, że system bankowy jako całość może czynić to, czego nie może zrobić pojedynczy mały bank: może zwiększyć sumy udzielanych pożyczek, a tym samym pieniądza bankowego, wielokrotnie przekraczając sumy nowych rezerw, chociaż mały bank pożycza tylko część swoich depozytów.
Nasza odpowiedź na podstawowe pytanie jest więc twierdząca: tak, system bankowy wraz z klientami może stworzyć około dziesięciu dolarów depozytów z każdego dolara nowych rezerw uzyskanych przez banki.
Rysunek 14.2 przedstawia ten proces schematycznie. Pokazuje, jak jeden dolar stanowiący nowe depozyty lub rezerwy z lewej strony, przekształcany jest w 10 dol. łącznych depozytów, z prawej.

Mnożnikową ekspansja pieniqdza
1 dol. rezerw
10 dol. pieniądza bankowego
>
itd.
Rys. 14.2. Wszystkie banki razem mogą uczynić to, czego nie może zrobić jeden bank samodzielnie
Z każdego dolara nowych rezerw pozostawionych w banku, system jako całość tworzy z prawej strony wykresu okoto 10 dol. pieniądza bankowego. Strzałki w ramce pokazują, że bank 1 nie może tego zrobić samodzielnie. Jak zobaczymy, drugi, trzeci i dalsze banki będą mieć udział w ekspansji.
Zajrzyjmy teraz do czarnej skrzynki, którą jest system bankowy jako całość: bank l, który otrzymuje nowy depozyt, jest na górze; banki 2, 3... i wszystkie inne (nie uwidocznione na wykresie) są umiejscowione niżej. Krążące w koło strzałki pokazują, w jaki sposób dokonywana jest redystrybucja rezerw, podczas gdy pozostałe strzałki przedstawiają nowe depozyty. Śledząc kierunek ruchu strzałek między bankami, możemy stwierdzić, że wszystkie banki zostały wciągnięte w długi proces wtórnego łańcucha procesu kreacji pieniądza. Chociaż łańcuch ten ma wiele ogniw, każde jest jego malejącą częścią, a łączne skutki składają się na stanowiącą 10 do l sumę.
Podsumowaniem tego punktu może być stwierdzenie, że wyjaśnia on proces kreacji pieniądza.
Jak tworzy się depozyty: banki pierwszej generacji
Rozpoczynamy od całkiem nowego nakładu wynoszącego 1000 dol. rezerw przyniesionych do banku w Chicago. Ich pochodzenie nie jest ważne. Załóżmy, że powstały w wyniku zakupu przez Rezerwę Federalną obligacji

rządowej (za którą zapłaciła, drukując 20 pięćdziesięciodolarowych bank notów) i że ten tysiąc dolarów został zdeponowany w pierwszym banku
Zmiany w bilansie banku spowodowane nowym depozytem są uwidoc nione w tabl. 14.5(a)5. Pierwszy bank, wraz z klientami, "stworzył" 1000 d pieniądza bankowego lub rachunków bieżących. Ale, jak dotąd, nie wysta 'i proces mnożnikowy w skali 10 do l czy innej. Co więcej, jeżeli bank' utrzymywałyby stuprocentowe salda rezerw gotówki, tak jak dawni złotnic nie mogłyby stworzyć dodatkowego pieniądza z tysiąca dolarów nowych złożonych u nich depozytów. Tysiąc dolarów deponenta na rachunku bań kowym odpowiadałoby 1000 dol. rezerw.
POCZĄTKOWA POZYCJA PIERWSZEGO BANKU (w dol.)
______________________l
Tabl. 14.5(a). Mnożnikowa kreacja depozytów bankowych składa się z kilku etapów. Na początku nowo tworzone rezerwy są deponowane w banku pierwszej generacji
Proces ekspansji pieniądza rozpoczynamy od banku centralnego - Rezerwy Federalnej - który dostarczył rezerw tworzących początkowy depozyt.

Ta utrata gotówki przez bank zwiększający swoje inwestycje jest wyraź-
jej widoczna, jeżeli bank l zakupuje obligację, niż gdy udziela pożyczki na
lokalny111 rynku. Jakie są szansę, że ten, kto sprzedaje obligację rządową, ma
akurat rachunek w banku w Chicago, który ją nabył? Prawdopodobieństwo
takiego zbiegu okoliczności jest niewielkie. Większa jest szansa, że ma on
achunek w banku w Nowym Jorku lub Londynie. Tak więc nasz bank wie, że
hedzie musiał wkrótce wypłacić wszystkie pieniądze, które włożył w obligacje.
Czy to znaczy, że tabl. 14.5(a) przedstawia całą historię? Jeżeli chodzi
pierwszy bank, można powiedzieć: tak. Po tym, jak bank l pożyczył 900
dol., jego rezerwy kształtują się na poziomie wystarczającym na pokrycie
depozytów. Nie może on zrobić nic więcej, dopóki klienci nie zdecydują się na
złożenie nowych depozytów. Bilans banku l po tym jak udzielił kredytu lub
zainwestował całą kwotę (spełniając nadal wymagania dotyczące wielkości
obowiązkowych rezerw), przedstawiono w tabl. 14.5(b).
KOŃCOWA POZYCJA PIERWSZEGO BANKU (w dol.)
Aktywa



Pasywa



Rezerwy

+ 100

Depozyty

+ 1000

Pożyczki i inwestycje

+ 900





Razem

+ 1000

Razem

+ 1000




Współczesne banki nie utrzymują jednak rezerw stanowiących 100% depozytów. Jak wynika z tabl. 14.4, banki są ustawowo zobowiązane do utrzymywania rezerw stanowiących tylko część każdego zdeponowanego dolara. Obowiązujące obecnie przepisy prawne wymagają utrzymywania rezerw w wysokości od 3 do 12% depozytów, ale w naszym przykładzie zakładamy, że stopa rezerw obowiązkowych wynosi 10%.
Co może teraz zrobić bank l? Ma o 900 dol. więcej, niż wynoszą wymagane rezerwy. Ponieważ rezerwy nie przynoszą procentu, nasz bank, nastawiony na maksymalizację zysku, pożyczy lub zainwestuje zbędne 900 dol. Pożyczka może być przeznaczona na zakup samochodu lub też wydana na zakup obligacji skarbowych.
Powiedzmy, że bank udziela pożyczki. Pożyczkobiorca bierze 900 dol. (w gotówce lub czek) i składa je na swoim rachunku w innym banku. Tak więc, bardzo szybko, 900 dol. zostanie wypłacone przez bank 1.
5 Dla uproszczenia, w naszych tablicach pokażemy tylko zmiany składników bilansu i przyjmiemy stopę rezerw obowiązkowych w wysokości 10%. Zauważcie, że kiedy bankierzy nazywają swoje pożyczki i inwestycje "inwestycjami", mają na myśli posiadane papiery wartościowe. Nie mają na myśli tego, co ekonomiści ujmują jako / w: C+I+G; gdzie / oznacza tworzenie kapitału społeczeństwa.

Tabl. 14.5(b).
Bank maksymalizujący zysk pożyczy lub zainwestuje wszelkie nadmierne rezerwy. Tak więc bank 1 zatrzymał tylko 100 dol. początkowego depozytu gotówkowego (jako rezerwę obowiązkową), pożyczając lub inwestując pozostałe 900 dol.
Zanim pozostawimy pierwszy pojedynczy bank, zauważcie ważny fakt: bank ten stworzył pieniądz! Jak? Prosto. Mamy teraz 1000 dol. depozytów uwidocznionych z prawej strony tabl. 14.5(b). Ale na dodatek mamy także 900 dol. pożyczki lub inwestycji, które stanowią teraz czyjś depozyt na żądanie (tzn. depozyt na rachunku bieżącym osoby, która zaciągnęła 900 dol. pożyczki). Toteż ogólna suma M, po udzieleniu pożyczki, wynosi 1900 dol. W wyniku działalności banku l stworzone zostało 900 dol. nowego pieniądza.
POCZĄTKOWA POZYCJA

BANKÓW DRUGIEJ GENERACJI



w dol.)

Aktywa

Pasywa



Rezerwy + 900

Depozyta + 900



Razem + 900

Razem + 900



Tabl. 14.5(c)


"'*
Łańcuchowe reperkusje dla innych banków ? "
System bankowy jako całość nie może jednak jeszcze spocząć. Lud '
którzy pożyczyli 900 dol. w banku l, wkrótce złożą je w innym banku afa'
wypłacą komuś, kto złoży je w depozycie. �
Banki drugiej generacji. Weźmy pozostałe banki razem i nazwijmy ' "bankami drugiej generacji" (lub bankiem 2). Ich bilanse wyglądają tak, jak f pokazano w tabl. 14.5(c). Dla tych banków zdeponowane dolary są takie jat wszystkie inne - funkcjonują one tak samo jak 1000 dol. pierwotnego depozv tu. Banki te nie wiedzą, że są na drugiej pozycji w łańcuchu depozytów i nie martwią się tym. Wiedzą jednak, że posiadają zbyt wiele nie zarabiającej gotówki lub nadmierne rezerwy i są tym zaniepokojone. Tylko jedna dziesiąta kwoty 900 dol. (90 dol.) jest wymagana zgodnie z przepisami prawnymi jako rezerwa w stosunku do wynoszących 900 dol. depozytów. Dlatego banki mogą wykorzystać pozostałe dziewięć dziesiątych, udzielając 810 dol. pożyczki lub inwestując je w inny sposób. Wskutek tego ich bilanse osiągną wkrótce równowagę przedstawioną w tabl. 14.5(d).
KOŃCOWA POZYCJA BANKÓW DRUGIEJ GENERACJI (w dol.)
Aktywa



Pasywa



Rezerwy Inwestycje i pożyczki

+ 90 + 810

Depozyty

+ 900

Razem

+ 1000

Razem

+ 900

Tabl. 14.5(d). Następnie pieniądze pożyczone przez bank 1 szybko przechodzą do nowych banków, które, z kolei, pożyczają klientom dziewięć dziesiątych tej kwoty.
Tyle na temat banków drugiej generacji. Jak obrazują to strzałki na rys. 14.2, łączące bank 2 z bankiem l, część początkowych rezerw osiada w drugich z kolei bankach, które również stworzyły pieniądz.
Jak dotąd początkowy tysiąc dolarów gotówki wycofany z obiegu wyprodukował 2710 dol. pieniądza bankowego. Łączna suma M wzrosła, a nadal nie widać końca.
Banki dalszych generacji. 810 dol. wydanych przez banki drugiej generacji na pożyczki i inwestycje przejdzie do nowej grupy banków nazywanych "bankami trzeciej generacji". (Znowu, wracając do rys. 14.2, zwróćcie uwag? na grube strzałki umieszczone poniżej banku 2.)
Teraz możecie sami sporządzić bilanse (początkowe i końcowe) dla banków trzeciej generacji. Oczywiście, banki trzeciej generacji wypożyczą nadmiar rezerw i w ten sposób stworzą 729 dol. nowego pieniądza.

Z kolei banki czwartej generacji będą mieć do dyspozycji dziewięć dziesiątych kwoty 810 dol. depozytów, czyli 727 dol. I tak dalej.
MNOŻNIKOWA REAKCJA DEPOZYTÓW W SYSTEMIE BANKOWYM



(w dol.)











Nowe







Pozycja banku

Nowe

depozyty i

Nowe







depozyty

inwestycje

rezerwy





pierwszy bank

1 000,00

900,00

100,00





Banki drugiej generacji

900,00

810,00

90,00





Banki trzeciej generacji

810,00

729,00

81,00





Banki czwartej generacji

729,00

656,10

72,90





Banki piątej generacji

656,10

590,49

65,61





Banki szóstej generacji

590,49

531,44

59,05





Banki siódmej generacji

531,44

478,30

53,14





Banki ósmej generacji

478,30

430,47

47,83





Banki dziesiątej generacji

430,47

387,42

43,05





Banki dziesiątej generacji

387,42

348,68

38,74





Suma pierwszych dziesięciu

6513,22

5861,90

651,31





generacji banków











Suma pozostałych generacji

3486,87

3138,10

348,68





Razem system bankowy

70000,00

9000,00

1000,00



Tabl. 14.6. Ostatecznie, wzdłuż tego długiego łańcucha

, banki tworzą nowe depozyty

stanowiące dziesięciokrotność

nowych rezerw





Wszystkie banki razem mogą uczynić to, czego nie może

zrobić jeden maty bank - dokonać

mnożnikowej kreacji M z rezerw

Końcowa równowaga zostanie osiągnięta, gdy każdy dolar

początkowych nowych rezerw wesprze 10 dol. depozytów na żądanie. Zauważcie,

że w ramach

każdej generacji każdy maty bank

może "stworzyć" nowy pieniądz w następującym

znaczeniu: na

jego końcową pozycję składają się

depozyty stanowiące dziesięciokrotność rezerw, które ostatecz-

nie zatrzyma. (Od siódmej generacji wszystkie liczby zaokrąglono do dwu miejsc po

przecinku.)

Końcowa równowaga systemu
Jaka będzie ostateczna suma 1000 dol.+ 900 dol.+ 810 dol.+ 729 dol. ...? Z tablicy 14.6 wynika, że całkowity efekt łańcucha kreacji pieniądza wynosi 10000 dol. Odpowiedź można uzyskać za pomocą nudnej arytmetyki, zdrowego rozsądku lub elementarnej algebry6.
6 Można to udowodnić za pomocą algebry w następujący sposób (w dol.):
f 9 / 9 V / 9 V* l
1000 + 900 + 810+ ... = 1000 1+ - + - + - +��� =
L 10 \W \W J
= 1000
= 1000 x - = 10000. 0,1

' - Ekonomia t. l


carowy rozsądek podpowiada również, iż proces tworzenia depozyt'
skończy się tylko wtedy, gdy żaden bank w systemie nie będzie miał reze ^
ponad wymagane 10%. W naszych przykładach rezerwy gotówki nie wycieka
z systemu bankowego: przechodziły one tylko z jednej grupy banków H
drugiej. System bankowy osiągnie stan równowagi tylko wtedy, gdy 1000 d ?
nowych depozytów jest wymagane jako rezerwy obowiązkowe, to jest wted
gdy 10% nowych depozytów (Z)) równa się 1000 dol. Jaki poziom D speh/'
ten warunek? Odpowiedź: D = 10000 dol. la
Możemy również dojść do takiego wniosku intuicyjnie, patrząc na zbiór czy bilans wszystkich banków - pierwszej, drugiej, trzeciej i setnej generacji Przedstawiono to w tabl. 14.7. Gdyby łączna kwota nowych depozytów była niniejsza od 10000 dol., rezerwy obowiązkowe nie osiągnęłyby stopy równej 10% i nie wszędzie mielibyśmy stan równowagi.
ZBIORCZY BILANS UKAZUJĄCY KOŃCOWĄ POZYCJĘ (w dol.)
+ 1000 Depozyty + 9000 + 10000 Razem
Rezerwy
Pożyczki i inwestycje
Razem
Tabl. 14.7. Wszystkie banki razem dokonują tego, czego nie mógłby zrobić jed
DOiedvnCZV hanlr
Mnożnik podaży pieniądza. Widzimy więc, że działa pewien mnożnik rezerw obowiązkowych. Z każdego dodatkowego dolara dostarczonego do systemu bankowego w postaci rezerw banki mogą ostatecznie stworzyć 10 dol. dodatkowych depozytów lub pieniądza bankowego7.
0,1
Relacja pomiędzy nowymi depozytami a wzrostem rezerw nazywana jest mnożnikiem podaży pieniądza. W analizowanym tu prostym przykładzie mnożnik podaży pieniądza jest równy:
(stopa obowiązkowych rezerw)
7 Tak jak przedstawiony w rozdziale 8 mnożnik sprawi}, że dochód rósł trzykrotnie i generował nowe oszczędności równe nowemu dolarowi /, tutaj depozyt M musi wzrosnąć dziesięciokrotnie, tak by jego 10% pasowało do dolarowych rezerw, które były początkiem łańcucha. (Zwróćmy uwagę, że rachunki dotyczące ekspansji M są podobne do rachunków dotyczących "mnożnika wydatków" z rozdziału 8. Ale nie wolno ich mieszać: tutaj rozszerzenie wynika z zasobu rezerw dla całkowitego zasobu M; nie dotyczy dodatkowej produkcji, będącej wynikiem inwestycji lub pieniądza.)

Mnożnik podaży pieniądza przedstawia logikę kreacji pieniądza przez banki- Cały system bankowy może przekształcić początkowy wzrost rezerw w zwielokrotnioną kwotę nowych depozytów lub pieniądza bankowego.
Niszczenie depozytów
Proces kreacji depozytów może także przebiegać w odwrotnym kierunku - kiedy spadek rezerw zmniejsza ilość pieniądza bankowego. Dobrze będzie pogłębić nasze rozumienie procesu kreacji pieniądza, śledząc dokładnie, co się stanie, gdy Fed na zawsze unicestwi 1000 dol. rezerw, sprzedając obligację rządową kobiecie, wycofującej gotówkę ze swego rachunku bieżącego, aby za te obligację zapłacić. W ostateczności wycofanie 1000 dol. rezerw z systemu bankowego unicestwi w całym systemie depozyty o wartości 10000 dol.
-;-i !>\a>"
Dwa warunki tworzenia depozytów " ' "
Rzeczywistość jest nieco bardziej skomplikowana od naszego prostego przykładu. Konieczne jest spełnienie dwóch warunków. Pokazaliśmy, że 1000 dol. nowych rezerw włożonych w system bankowy spowoduje w ostateczności przyrost depozytów bankowych o 10000 dol. Zakładano tu, że cały nowy pieniądz pozostanie na rachunkach bieżących w systemie bankowym, w tym czy innym banku na każdym etapie, i że wszystkie banki wykorzystają w pełni możliwość udzielania pożyczek, czyli że nie będzie nadmiernych rezerw.
Wycieki do obiegu gotówkowego. Jest możliwe, że gdzieś wzdłuż łańcucha tworzenia depozytów, osoba otrzymująca czek nie złoży przychodu na bieżącym rachunku bankowym. Może włożyć trochę gotówki do słoja na słodycze8.
Skutki takiego wycofania pieniądza z obiegu są w świetle naszej dotychczasowej analizy oczywiste. Jeżeli 1000 dol. pozostaje w systemie bankowym, może być stworzone 10000 dol. nowych depozytów. Jeżeli 50 dol. wycieknie do obiegu poza bankami i tylko 950 dol. nowych rezerw pozostanie w systemie bankowym, to powstaną nowe depozyty o wartości 9500 dol. (= 950 dol. x 10).
System bankowy może zwiększać ilość pieniądza według relacji 10 do l, kiedykolwiek nowa suma rezerw jest złożona na rachunkach bieżących.
Możliwy nadmiar rezerw. Nasz opis procesu kreacji depozytów opierał się na założeniu, że banki handlowe utrzymują rezerwy na poziomie bliskim
8 Na rys. 14.2 narysuj ołówkiem otwory w dnie czarnej skrzynki. Pociągnij od nich strzałki wskazujące, że jakaś część początkowego jednego dolara przecieknie do gotówki znajdującej się w rękach ludzi.

28"


wymaganego. Ale nie ma powodu, dla którego banki nie mogłyby się zdecyd wać na utrzymywanie rezerw przekraczających wymagany poziom. Tak wie " przypuśćmy, że pierwszy bank, który otrzymał 1000 dol. nowych depozytów' pozostawia 900 dol., co stanowi nadmierne rezerwy. W tej sytuacji cały pro ' skończyłby się bardzo szybko, bez efektu mnożnikowej ekspansji depozytó Oczywiście, jest to śmieszne, gdyż bank straciłby procenty od 900 dol., kto mógłby zainwestować w bardzo bezpieczne weksle skarbowe.
Utrzymywanie nadmiernych rezerw miałoby sens, gdyby stopa oprocentowania rezerw była bliska stopie oprocentowania inwestycji. Taka była sytuacja w okresie Wielkiego Kryzysu: stopa oprocentowania bezpiecznych rządowych papierów wartościowych wynosiła tylko jedną dziesiątą procenta w związku z czym bankierzy utrzymywali znaczne kwoty nadmiernych rezerw' Nadmierne rezerwy mogłyby się pojawić znowu, gdyby, jak to niektórzy proponują, Rezerwa Federalna została zmuszona do płacenia odsetek od rezerw bankowych. W takim przypadku, gdyby zarówno rezerwy, jak i weksle skarbowe przynosiły 10%, dla banków byłoby obojętne, czy utrzymują rezerwy czy inwestują.
W każdym przypadku związek pomiędzy rezerwami i podażą pieniądza byłby luźniejszy, gdyż banki nie dążyłyby do szybkiego unicestwienia nadmiernych rezerw; w rezultacie trudniej byłoby prowadzić politykę pieniężną. Z tych względów wielu ekonomistów sprzeciwia się oprocentowaniu rezerw bankowych według stopy rynkowej.
Ale dziś nie żyjemy w latach trzydziestych czy w świecie marzeń, w którym banki otrzymują procent od rezerw. Dziś banki postrzegają jako atrakcyjne wypożyczanie nadmiaru posiadanych rezerw na rynku funduszy federalnych tym bankom, które mają ich niedobór. Rezerwy nadmierne stanowią z reguły niewielki ułamek ogólnej sumy rezerw.
Prawdopodobieństwo (I), że część przyrostu depozytów przejdzie do obiegu gotówkowego lub na rachunki oszczędnościowe oraz (II) że poziom nadmiernych rezerw może się zmieniać w czasie, przypomina, że wykorzystywanie mnożnika kreacji pieniądza w skali 10 do l lub innej nie jest ani mechaniczne, ani precyzyjne. Tym samym, proces kreacji depozytów nie jest automatyczny.
* * *
Zobaczyliśmy, jak się to dzieje, że wartość rachunków bieżących jest dziesięciokrotnie większa od kwoty obowiązkowych rezerw systemu bankowego. Z rozdziału 15 dowiemy się, w jaki sposób Rezerwa Federalna powoduje wzrost rezerw, gdy pożądany jest wzrost całkowitej podaży pieniądza. Kiedy celem jest skurczenie ogólnej podaży pieniądza M, władze Rezerwy Federalnej naciskają na hamulec: zamiast wpompowywać nowe rezerwy do systemu bankowego, wyciągają ich część, dzięki czemu są w stanie zmniejszyć ilość

fc( nie w stosunku l do l, ale (jak wyżej) 10 do 1. Tak więc w ramach rozsądnych granic Rezerwa Federalna może kształtować podaż pieniądza na poziomie, który uznaje za najlepszy.
PODSUMOWANIE
1. Pieniądz, wraz z polityką fiskalną, jest we współczesnej gospodarce ważnym wyznacznikiem produkcji, bezrobocia i inflacji. Wpływa on na gospodarkę trzystopniowo: zmiany w podaży pieniądza wpływają na stopy procentowe oraz rozmiary i warunki kredytu; stopy procentowe i warunki kredytowe wywierają wpływ na wrażliwe na stopę procentową składniki wydatków (jak budownictwo mieszkaniowe i inwestycje); wreszcie globalne zmiany popytu prowadzą do zmian produkcji i cen.
A. Historia pieniądza i banków
2. Pieniądz powstał jako środek ułatwiający handel. Wczesny pieniądz składał się z towarów, ale został wyparty przez pieniądz papierowy i bankowy. Odmiennie od innych dóbr ekonomicznych pieniądz jest ceniony w wyniku konwencji społecznej, ponieważ jest ceniony. Wartość pieniądza mierzymy pośrednio, za pomocą dóbr, których kupno umożliwia, a nie bezpośrednio, ze względu na jego wartość użytkową.
3. Analiza agregatów pieniężnych jest dziś niezwykle popularna zarówno wśród ekonomistów, jak i polityków. Najpowszechniej używaną definicją podaży pieniądza jest definicja pieniądza transakcyjnego (Mj), na który składają się gotówka i rachunki bieżące. Innym często używanym pojęciem jest pojęcie szerokiego pieniądza (M2), które obejmuje Ml plus wysoce płynne "ąuasi-pieniądze", jak rachunki oszczędnościowe.
4. Definicje M zmieniały się bardzo szybko w ciągu ostatniej dekady w wyniku innowacji na rynkach finansowych. Te szybkie zmiany utrudniają prowadzenie polityki pieniężnej, gdyż definicje pieniądza (a także cele polityki pieniężnej) stają się dwuznaczne, kiedy pojawia się nowy rodzaj aktywów.
5. Banki są przedsiębiorstwami handlowymi, a ich celem jest tworzenie zysków dla właścicieli. Jedną z podstawowych funkcji banków jest prowadzenie rachunków bieżących dla klientów. Współczesne banki rozwinęły się stopniowo z zakładów złotników, przechowujących pieniądze i kosztowności. W końcu przyjęła się ogólnie praktyka utrzymywania mniej niż 100% rezerw w stosunku do depozytów, resztę inwestowano w papiery wartościowe i pożyczki, które przynosiły procent. Narodził się system bankowości opartej na rezerwach częściowych.

B. Proces tworzenia depozytów bankowych
6. Gdyby banki utrzymywały rezerwy stanowiące 100% wartości depozv tów, nie występowałby mnożnikowy efekt kreacji pieniądza, gdyby nastąpi}0 wstrzyknięcie przez bank centralny nowych potężnych rezerw do systemu bankowego. Występowałaby tylko zamiana jednego rodzaju pieniądza na inny w stosunku l do 1.
7. Współczesne banki są zobowiązane przez Rezerwę Federalną do trzymania rezerw obowiązkowych zależnych od wielkości depozytów. Mogą one mieć formę gotówki lub nie oprocentowanych depozytów w Rezerwie Federalnej. Dla ilustracji przeanalizowaliśmy stopę rezerw obowiązkowych wynoszącą 10%. W tym przypadku system bankowy jako całość - wraz z klientami lub prywatnymi pożyczkobiorcami i deponentami - tworzy pieniądz bankowy w relacji 10 do l z każdego dolara rezerw federalnych kreowanych przez Fed i zdeponowanych gdzieś w systemie bankowym.
8. Każdy mały bank ma ograniczoną zdolność zwiększania swych pożyczek i inwestycji. Nie może pożyczyć czy zainwestować więcej, niż otrzymał od deponentów; może pożyczyć tylko około dziewięć dziesiątych tej kwoty.
9. Gdy jednak pojedynczy bank nie może zwiększyć rezerw w stosunku 10 do l, system bankowy jako całość może. Pierwszy bank otrzymujący 1000 dol. nowych depozytów może przeznaczyć dziewięć dziesiątych tej kwoty na pożyczki i inwestycje. Daje to bankom drugiej grupy depozyty stanowiące dziewięć dziesiątych tysiąca dolarów. One z kolei zatrzymują jedną dziesiątą w postaci rezerw, a pozostałe dziewięć dziesiątych przeznaczają na nowe aktywa; to sprawia, że tracą część gotówki na rzecz trzeciej grupy banków, których depozyty wzrastają o dziewięć dziesiątych kwoty stanowiącej dziewięć dziesiątych tysiąca dolarów. Jeżeli prześledzimy kolejne grupy banków w zmniejszającym się i nigdy nie kończącym łańcuchu, zauważymy, że nowe depozyty w systemie będą wynosić (w dol.):
1000 + 900 + 810 + 729 + ...=
= 1000
9
To
= 10001 - 1 = 10000.
, 5 l
Tylko gdy każdy l dolar nowych rezerw, zatrzymanych w systemie bankowym, kończy wspierając 10 dol. depozytów złożonych gdzieś w systemie, osiągnięte zostaną granice ekspansji depozytów. Wtedy system wykorzystuje w pełni swą zdolność udzielania pożyczek; nie może tworzyć dodatkowych depozytów, dopóki nie zostanie zasilony nowymi rezerwami. Wyno-cząca 10 do l relacja wzrostu pieniądza bankowego w stosunku do wzrostu rezerw nazywana jest "mnożnikiem kreacji pieniądza".

10. W formie zastrzeżenia do powyższej dyskusji musimy zauważyć, że wystąpią pewne wycieki nowych rezerw gotówki z systemu bankowego do obiegu gotówkowego (w rzeczywistości część pójdzie za granicę lub do podziemia) i na zakup aktywów innych niż rachunki bieżące. Tak więc zamiast 10 000 dol. nowych depozytów, tak jak w powyższych przykładach, możemy jnieć nieco mniej - różnica zależy od tego, ile zostało wycofane z systemu.
Drugie zastrzeżenie wynika z faktu, że banki mogą utrzymywać rezerwy wyższe od wymaganych przez prawo. Nadmierne rezerwy wzrastają, gdy stopa oprocentowania rezerw jest bliska stopie oprocentowania bezpiecznych inwestycji. Tak więc nie można powiedzieć, że mnożnik kreacji pieniądza w relacji 10 do l lub innej działa automatycznie.
mnożnik podaży pieniądza, złotnik i stuprocentowe rezerwy, bankowość oparta na rezerwach
ułamkowych, rezerwy obowiązkowe, łańcuch generacji banków.
WAŻNIEJSZE POJĘCIA l PROBLEMY
barter,
pieniądz towarowy, pieniądz papierowy, pieniądz bankowy,
istota pieniądza,
M,,M2,
rezerwy (gotówka w kasach i depozyty w Fed),
PROBLEMY DO DYSKUSJI
1. Załóżmy, że wszystkie banki utrzymują stuprocentowe rezerwy. Czy tworzą one wtedy pieniądz? Jaką funkcję spełniają rezerwy obowiązkowe? Co
to są "nadmierne rezerwy"?
2. Załóżmy, że stopa rezerw wynosi 20%. Pójdź śladem procesu mnoż-nikowej kreacji pieniądza, kopiując tablice 14.5(a) do 14.7.
3. Czy bankierzy tworzą depozyty? Kto je tworzy? Jeżeli bankier otrzymuje nowy depozyt i nowe rezerwy, czy zawsze jest w stanie znaleźć nowych pożyczkobiorców? Czy zawsze może zwiększyć inwestycje w rządowe papiery
wartościowe?
4. "Księgi mojego banku zawsze się bilansują. Ja tylko przesuwam do inwestorów pieniądze, które przynoszą mi deponenci. Kto mówi, że bankier
może tworzyć M?" Czy ty?
5. W 1937 r. Fed dostarczył rezerwy do systemu bankowego w celu zwiększenia M. Ponieważ stopy procentowe były bardzo niskie (mniej niż 1%), nadmierne rezerwy systemu wzrosły. Wyjaśnij, dlaczego niskie stopy procentowe zachęcają do utrzymywania nadmiernych rezerw, a wysokie stopy
zniechęcają do tego.
6. Reformatorzy systemu monetarnego czasem proponują oprocentowanie rezerw według rynkowej stopy procentowej. Jaki byłby wpływ tej propozy-

Posowanych^Przypuśćmy, że ludność ZawDwki i 20/21 na rachunkach bieżących J iT**tt* iest PA łda w Nowym Jorku, na której notowanych jest ponad tysiąc akcji,
stanowiące 1/10 depozytów, sprawdź ^ banki r wnvm rynkiem. Swą działalność rozpoczęła jako prywatny klub, ale
e następujący wzrost M: ' ^ każde jest gł�w^ miejsca na niej kosztowałoby jedną trzecią miliona dolarów.
21 (tm) " &*. kU^n American Stock Exchange, rozpoczęła działalność, gdy maklerzy
cji na poziom nadmiernych rezerw? Na poziom i stabilność m" �
pieniądza? �2nika
H
7. Problem dla zaawansowanych. Przypuśćmy, że ludność zawsz
1/21 swego Mw formie gotówki i 20/21 na rachunkach bieżących Je- i
zawsze utrzymują rezerwy stanowiące 1/10 depozytów, sprawdź, c
R nowych rezerw spowoduje następujący wzrost M: '
M =

_1_ 20 10 A 21
gotówka =-R.
8. Problem dla zaawansowanych. Zanim powstała Rezerwa Federalna ?ł stanowiło większość rezerw bankowych. Podaż złota w krótkim okresie h ł� stała. Od czasu do czasu ludzie życzą sobie wymiany depozytów na gotówk Wyjaśnij, dlaczego prowadziłoby to do powstania trudności, gdyby rezerwy złota były stałe. Dlaczego mogłoby to prowadzić do "kryzysu bankowego"? Co można by zrobić, aby wyjść z tego kryzysu?

� w jednym roku mogła osiągnąć kwotę 600 mld dol. Władza nad tymi -przedaz. ecduje Q tynl; czy gospodarka się rozwija czy usycha. Rynek akcji
kup"" ""-j_ na n*eJ kosztowałoby jedną trzecią miliona dolarów. >isza, American Stock Exchange, rozpoczęła działalność, gdy maklerzy tykali się na ulicy, by sprzedawać i kupować, sygnalizując rękami urzęd-s?. m wychylającym się z okien zawarte transakcje w celu ich zanotowania: ^ iero w XX wieku American Stock Exchange przeniosła się do budynku.
Każde duże centrum finansowe ma swoją giełdę papierów wartościowych, po ważnych należą giełdy w Londynie, Paryżu, Tokio, Frankfurcie, Hongkongu, Toronto i Zurychu. Giełda akcji stanowi istotę kapitalizmu w o wiele wyższym stopniu niż jakakolwiek inna jego cecha. W kapitalizmie środki produkcji są własnością prywatną; rynki akcji są miejscami, gdzie handluje się tytułami własności środków produkcji.
AKTYWA FINANSOWE GOSPODARSTW DOMOWYCH

Dodatek do rozdziału 14 FLUKTUACJE RYNKU AKCJI
Większą część rozdziału 14 poświęcono omówieniu istoty pieniądza i kredytu. Te aktywa będą ośrodkiem naszej uwagi w następnych rozdziałach, ponieważ zmiany podaży pieniądza są główną metodą, za pomocą której rząd, prowadząc politykę pieniężną, wywiera wpływ na gospodarkę.
Ale gospodarstwa domowe mają także aktywa inne niż Ml i M2. W tablicy 14.D.1 przedstawiono, w jaki sposób gospodarstwa domowe zainwestowały swe zasoby w latach 1960 i 1982.
Jednymi z najbardziej fascynujących aktywów posiadanych przez gospodarstwa domowe są akcje zwykłe (lub kapitał własny spółek). Te kruche papiery wartościowe biorą udział w codziennych dramatach, w których z dnia na dzień fortuny powstają i są tracone. Nie tak dawno udział akcji zwykłych w portfelach lokat gospodarstw domowych skurczył się w rezultacie złych wyników rynku akcji. Następnie, w latach 1982-1983, rynek akcji podskoczył dramatycznie. To przyprawiające o zawrót głowy doświadczenie jest żywym przypomnieniem ryzyka, jakie się podejmuje, grając na rynku akcji.
W tym Dodatku omówimy współczesne teorie zachowań rynku akcji-Jest to miejsce, na którym udziały w spółkach będące przedmiotem publicznego obrotu, tytuły własności amerykańskiego kapitalizmu, są sprzedawane i kupowane. W ostatnich latach te tytuły mogły być warte 1,5 biliona dol.;




Procentowy udział w

aktywach

Rodzaj aktywów

ogółem





1960

1982

Denominowane w dolarach





gotówka i rachunki bieżące (M,)

7,5

5,7

rachunki oszczędnościowe

16,9

31,1

obligacje rządowe

10,8

9,4

inne

4,6

5,4

Akcje

40,6

24,6

Fundusze emerytalne

9,3

17,3

Inne

10,3 '-'"

6,5

Razem

100,0 jJł

100,0

Aktywa gospodarstw domowych ogółem





(w mld dol.)

973 dol.

5384 dol.

Tabl. 14.D.1. Rachunki oszczędnościowe i akcje są najbardziej popularnymi aktywami
Tablica pokazuje proporcje udziału poszczególnych aktywów w portfelach lokat gospodarstw domowych w latach 1960 i 1982. Zwróćcie uwagę, że udział M, się obniżył, akcji spadł gwałtownie, a rachunków oszczędnościowych wzrósł wyraźnie. Źródło: Federal Reserve System.
Kto jest właścicielem amerykańskiego kapitalizmu? Lewicowi radykałowie malują obraz świata, w którym garstka superbogaczy gromadzi akcje w swych biurach, jak królowie. Na innym krańcu znajduje się mit "ludowego kapitalizmu", rozwijany przez giełdę w Nowym Jorku; w tym świecie marzeń Wszyscy posiadają akcje i będą głosować za obroną prywatnej własności 1 interesów kapitału.

Rzeczywistość leży gdzieś pośrodku. Prawda, trzydzieści pięć milionów Amerykanów posiada akcje. Prawda, trzy miliony ludzi z dochodami n poziomie niższym od 10000 dol. to właściciele akcji. Ale część akcji posiada nych przez biednych jest minimalna. Ponad 50% wartości akcji posiadanych przez ludność należy do jednego procenta - najbogatszych. W roku 19"] przeciętna kwota dywidend otrzymanych przez gospodarstwa z dochodam' niższymi od 10000 dol. wynosiła 80 dol. na osobę.
WIELKI KRACH
Ludzie przez długi okres bali się nabywać akcje, pamiętając o panice i krachu na Wall Street w 1929 r. Był to początek długiego i bolesnego kryzysu lat trzydziestych.
W Stanach Zjednoczonych, w czasie bajecznego boomu na rynku akcji "ryczących lat dwudziestych", bagażowi linii Pullmana, gospodynie domowe studenci pomiędzy wykładami sprzedawali i kupowali akcje. Większość zakupów na tym "dzikim" rynku spekulantów była dokonywana na kredyt zabezpieczony akcjami, tj. nabywca akcji o wartości 10000 dol. musiał wyłożyć tylko 2500 dol. lub nawet mniej gotówki, a resztę pożyczał pod zastaw nowo nabytych akcji. Jakież to miało znaczenie, gdy trzeba było płacić maklerowi 6, 10 czy 15% rocznie od uzyskanej pożyczki, jeżeli w ciągu jednego dnia wartość akcji Auburn Motors lub Bethlehem Steel mogła podskoczyć o 10%.
W tej spekulacyjnej manii najcudowniejsze jest to, że spełnia ona oczekiwania. Jeżeli ludzie kupują, gdyż myślą, że kurs wzrośnie, zakupy powodują wzrost kursów. Ludzie kupują więc nadal, uruchamiając kolejną rundę tańca, od którego kręci się w głowie. Ale, inaczej niż w grze w karty lub kości, nikt nie traci, gdy ktoś wygrywa. Wszyscy otrzymują nagrodę. Oczywiście, wszystkie nagrody są na papierze i zniknełyby, gdyby wszyscy próbowali wymienić je na gotówkę. Ale dlaczego ktoś chciałby sprzedać tak lukratywne papiery wartościowe?
Przypuśćmy, że byłbyś wystarczająco rozsądny, aby zauważyć, że holdingi przedsiębiorstw użyteczności publicznej były tak wątłe, jak domek z kart. Cóż z tego, że byłbyś zrzędą narzekającym, iż nieruchomości na Florydzie graniczyły z bagnami. Nie byłbyś wtedy w zgodzie z całą generacją. Wkrótce poznałbyś pierwszą zasadę wyceny własności: "Rzecz jest warta tyle, ile ludzie za nią zapłacą; a ludzie zapłacą tyle, ile ich zdaniem jest warta". Wielki boom na rynku akcji w latach dwudziestych był klasyczną spekulacyjną bańką mydlaną. Ceny rosły z powodu nadziei i marzeń, a nie dlatego, że zyski i dywidendy wypłacane przez spółki szybko rosły. W końcu, ta bańka pękła. W "czarnym październiku" 1929 r. rozpoczął się krach. Wszyscy zostali złapani; należący do pierwszej ligi profesjonaliści oraz marni amatorzy - A. Mellon, J. D. Rockefeller, inżynier, który został prezydentem, mieszkańcem Białego Domu i wielki ekonomista z Yale, profesor Irving Fisher.

Wydawało się, że rynek nie ma dna. Maklerzy musieli sprzedawać obciążone długiem rachunki inwestorów, którzy nie byli dłużej w stanie dostarczać funduszy, gdy ceny akcji zniszczyły ich finansowane kredytem inwestycje. Ceny akcji spadały nadal. Nawet ci, którzy nie kupowali na kredyt, stracili do końca roku jedną trzecią kapitału, a pięć szóstych do 1932 r.
Skończył się rynek "byków". Jego miejsce zajął zniżkujący rynek "nie-(jfwiedzi" sprzedających akcje w przewidywaniu spadku cen. I tak jak pierwszy żył marzeniami, drugi był niszczony złymi snami. Miliardy dolarów wartości akcji były niszczone każdego miesiąca, co pochłaniało nie tylko kapitał pochodzący z zysków spekulacyjnych, ale także "wdowi grosz" zainwestowany przypuszczalnie po to, aby przynosił stały dochód. Kursy akcji uważanych za szczególnie bezpieczne (blue-chip), takich jak akcje United States Steel, spadły z najwyższego poziomu wynoszącego 261 dol. w roku 1929 do 21 dol. w 1932 r. Mniej godne szacunku akcje (na przykład Studebakera) stały się bezwartościowe.
Wskaźnik przeciętnych cen akcji przedsiębiorstw przemysłowych

3ow-Jonesa

1300 ----------------------------------------





















































l l ożywienie | l l 296,111,



1200-1100





















































---1067,20 -N - rrn



'900



















































_______"__!

mm



800



















































n

U' W yn 'łi























































734,91 1 f

32 If 1982



700



















































- - _ _ -j |jfl[_ f /UU,

^ . H recesja



















































TOS^JW l w?e=JkQa 1 "



600



















































\

















Wielki



























521,05 / "

573,22 .v:



500 400

_.1
IZC

9; ił

>9
]n

nc

n

e

K
/

n
f

z 2

r-
2





















2

in

in

Q



im 535'76
' 419,79

1973-1975 recesja '



300

f 381,17



f /















światowa

wojna

/





200







i

194,40









212,50 l
4 i>iLuj

/ 255,49

"."









/



yv

vv

v"

,/

f^ 163,12





100



1TV 98,95 92,92





0 1





5



930 1935 1940 1945 1950 1955 1960 1965

1970 1975 1980 196



Rok



Rys. 14.D.1. O cenach akcji możemy powiedzieć na pewno tylko to, że będą się

zmieniać



Ceny akcji zmieniają się na ogól równolegle ze zmianami nominalnego PNB; gdy produkt

realny i ceny rosną, rosną jednocześnie ceny akcji. Zwróćcie jednak

uwagę na gwałtowność zmian

tych cen. Nie możecie liczyć na to, że akcje zapewnią stały strumień

dochodów.

Pokazujemy tu wskaźnik przeciętnych cen akcji przedsiębiorstw przemysłowych Dow-Jonesa,

najpowszechniej znany wskaźnik przeciętnego poziomu cen akcji.

Jest on skonstruowany jako

średnia ważona cen trzydziestu akcji spółek uważanych za bezpieczne (tzw. blue-chip).


W końcu, po kryzysie bankowym w 1933 r., rynek akcji zaczął wracać rj0 zdrowia. Rysunek 14.D.1 przedstawia historię dobrze znanego wskaźnik przeciętnych cen akcji przedsiębiorstw przemysłowych (wskaźnika Dow-Jone są - indeksu akcji, który śledzi przeciętne ceny trzydziestu najlepszych akcjn od połowy lat dwudziestych do 1984 r. Zwróćcie uwagę, że rynek akcji wróc'ł do poziomu z roku 1929 dopiero w roku 19551.
Po drugiej wojnie światowej rynek wspiął się ostro, chociaż z okresowymi załamaniami, którym często towarzyszyły recesje. W roku 1965 osiągną} szczyt, po czym wił się meandrami w górę i w dół, aż do następnego szczytu w lecie 1982 r. Gdzie się to skończy? Czy istnieje kryształowa kula, za pomocą której można by przewidzieć ruchy kursów akcji? Taki jest przedmiot współ-czesnej teorii finansów, którą się teraz zajmiemy.
TEORIA EFEKTYWNEGO RYNKU
Profesorowie ekonomii i finansów długo studiowali ceny na rynkach spekulacyjnych, takich jak rynek akcji lub rynek towarów, jak na przykład zboża. Ich odkrycia wzbudzały wielkie kontrowersje, a nawet złość wielu finansistów. Jest to jednak obszar, na którym fakty w większości potwierdzają słuszność teorii. Dziś praktyczni inwestorzy liczą się ze zdaniem profesorów finansów. Koncepcje rozwinięte w tym obszarze są dziś zgrupowane pod wspólną nazwą teorii efektywnego rynku2. Jest wiele sposobów ujęcia istoty tej teorii. Jeden z nich jest następujący:
l Nie można przechytrzyć rynku. Pieniędzy nie zarabia się łatwo.
Wkrótce zobaczymy, dlaczego to twierdzenie jest możliwe do przyjęcia. Jednakże, na moment, zajmijmy się jego podstawami empirycznymi. Przez lata prowadzono wiele badań przepisów na zarabianie pieniędzy. Jedną z typowych zasad jest: "kupuj po dwu dniach wzrostu" lub "kupuj, gdy napływają złe wiadomości, sprzedawaj, gdy napływają dobre". Alfred Cowles rozpatrywał zalecenia maklerów. Badał on efekty, tzn. stopę przychodu uzyskiwaną z inwestycji (ilość dolarów zysku na jednego zainwestowanego dolara), osiągnięte przez różnych ludzi postępujących zgodnie z tymi zaleceniami i odkrył, że przeciętne wyniki nie są lepsze od wyników losowo ukształtowanego portfela (lub kombinacji) akcji. Te obserwacje pozwalają sformułować "teorię tarczy do rzutek" jako podstawę selekcji akcji.
1 Szczegółowe omówienie roli rynku akcji zawierają prace: J. K. Galbraith The Great Crash, 1929, Avon, New York 1980 i C. P. Kindleberger Manias, Panics and Crashes, Basic Books, New York 1980.
2 "Efektywność" w rozumieniu teorii finansów tu jest używana w odmiennym znaczeniu niż w innych naukach ekonomicznych. Tu efektywność znaczy, że informacja jest szybko swajana, a nie że zasoby wytwarzają maksymalną produkcje.

Możesz rzucać strzałką w "Wall Street Journal" i w ten sposób wybierać akcje- Zrobisz jeszcze lepiej, jeżeli kupisz po trochu wszystkiego, co jest na rynku i to pozwoli ci ukształtować zróżnicowany pakiet (indeks) akcji. Praw-(jopodobnie wyjdziesz na tym lepiej niż twój kuzyn, który posłuchał rady maklera. Dlaczego? Ponieważ będzie musiał on płacić więcej prowizji maklerskich, a jego akcje nie uzyskają przeciętnie lepszych wyników niż twoje.
Ten pesymistyczny pogląd na zdolność różnych formuł wyboru akcji, które by przynosiły efekty lepsze od przeciętnych rynkowych, potwierdziły, ogólnie rzecz biorąc, setki różnych badań prowadzonych w ostatnich dekadach. Z lekcji tej nie wynika, że nie możesz zostać bogaty, stosując się do tych formuł; wynika z nich, że przeciętnie takie zasady wyboru nie dadzą efektów lepszych od efektów uzyskanych z portfela losowo dobranych akcji.
Uzasadnienie poglądu o efektywnym rynku
Współczesna teoria finansów przez wiele lat analizowała rynek akcji i obligacji, aby zrozumieć, dlaczego tak zagadkowy wniosek jest prawdziwy. Czy istnieje jakiś powód, dla którego sprawne rynki finansowe miałyby przekreślać możliwość występowania w sposób trwały nadmiernych zysków? Zgodnie z teorią efektywnych rynków odpowiedź brzmi: tak.
Efektywny rynek to taki rynek, na którym wszelkie nowe informacje są szybko i wlaściwie interpretowane przez jego uczestników i natychmiast uwzględniane w cenach. Przypuśćmy na przykład, że Lazy-T Oil Company odkryła właśnie ropę w zatoce Alaski. Wiadomość tę podano o II30 we wtorek. Kiedy ceny akcji Lazy-T wzrosną? Czy w środę po tym, jak J.R. przeczytał "Wall Street Journal"? Czy, być może, we wtorek po lunchu, kiedy analitycy akcji mieli trochę czasu, aby przeżuć informację? A może tydzień później, po tym jak dziadek zlecił swemu maklerowi na giełdzie w St Louis zakup akcji?
Teoria efektywnego rynku mówi - nie. Wiadomość ta zostanie uwzględniona w cenach od razu. Uczestnicy rynku zareagują natychmiast, podbijając ceny akcji Lazy-T do właściwego poziomu. Krótko mówiąc, w każdym momencie, rynki już przetrawiły i uwzględniły w cenach akcji, zboża czy innych cenach spekulacyjnych wszelkie ostatnio uzyskane informacje.
Cokolwiek ogłoszono wczoraj, jest już nieświeże. Jeżeli przeczytałeś w gazecie, że ciężkie mrozy na Florydzie zdziesiątkowały zbiory pomarańczy, nie myśl, że możesz się wzbogacić, zakupując w czasie przerwy na lunch terminowy kontrakt na dostawę zamrożonego soku pomarańczowego. Ceny soku pomarańczowego wzrosły w tej samej minucie, w której ogłoszono wiadomość, a może nawet wcześniej3.
3 Uczeni próbowali mierzyć szybkość, z jaką ceny są korygowane na efektywnych rynkach. ^ jednym z badań stwierdzono, że jeżeli chciałbyś ulokować 100000 dol., mógłbyś zrobić Pieniądze, gdybyś kupił akcje 30 sekund po tym, jak informacja stała się ogólnie dostępna.

~~Ł --r - � ~
oczekiwań i wnioski, wynikające z niej dla polityki ekonomicznej. Ta nowa teoria sugeruje, że możemy lepiej zrozumieć gospodarkę, traktując wszystkie rynki jako efektywne. Tak więc, zgodnie z tym poglądem, wszelkie możliwe do przewidzenia środki polityki ekonomicznej (jak przestarzałe informacje) są już uwzględnione w poziomie względnych cen i ilości i dlatego nie wywierają wpływu. Tylko nowe i niemożliwe do przewidzenia środki polityki ekonomicznej będą wywierać wpływ na produkcję, zatrudnienie i względne ceny.
Teoria efektywnych rynków utrzymuje, że ceny rynkowe
wszelkie dostępne informacje. Nie ma możliwości osiągania zysków n
stawie starych informacji lub wzorców ruchów cen w przeszłości. ~
Wielkie błędy w nastrojach
Historycznie, ceny akcji, ogólnie rzecz biorąc, rosły w okresach eksp gospodarczej, a spadały w okresach recesji. Dlaczego? Ponieważ zyski i d ^' dendy zmieniają się (jak widzieliśmy to w rozdziale 10) wraz z cykl '" koniunkturalnym i w ostateczności akcje są wyceniane zależnie od tego 'i będą zarabiać i odpłacać.
Czy ta teoria jest spójna z teorią efektywnego rynku? Tylko częściowo Jeżeli przewidziano cykl koniunkturalny, to inwestorzy powiedzieliby: "Nadchodzi recesja. Zyski i dywidendy dają nurka. Dlatego akcje są warte mniej Czas sprzedawać". I ceny akcji spadłyby natychmiast po tym, jak przepowiedziano recesję. W skrócie: zdarzenia możliwe do przewidzenia już są uwzględnione w cenach akcji, podczas gdy niemożliwe do przewidzenia nie są w nich uwzględnione4.
Ale niektórzy analitycy (jak na przykład Robert Shiller z Yale) podejrzewają, że powinniśmy mieć mniej zaufania do teorii efektywnego rynku zastosowanej do analizy cen wszystkich akcji niż do oceny relacji cen akcji General Motors względem cen akcji Forda lub General Electric. Jeżeli GM wypłaca w czwartek dywidendy, a ceny jego akcji nie odzwierciedlają tego faktu, to kilka tuzinów bystrych arbitrażystów mogłoby zbić fortunę w wyniku tego naruszenia zasad.
Przypuśćmy jednak, że kilkuset z nas myślało, iż cały rynek akcji był na zbyt niskim poziomie w roku 1931 lub 1984. Jeżeli nawet mielibyśmy rację, jak moglibyśmy zrobić pieniądze, próbując się przeciwstawić objawom samospełnia-jącego się ogólnego pesymizmu. Nie moglibyśmy. Skończylibyśmy prawdopodobnie, tracąc ostatnie koszule. Tak więc, z makroekonomicznej perspektywy, rynki spekulacyjne mogą pokonać fluktuacje czy też spowodować falę pesymizmu lub optymizmu bez występowania potężnych sił korygujących te tendencje.
Wędrówki losowe
Teoria efektywnego rynku pozwala także spojrzeć w inny sposób na ruchy cen na zorganizowanych rynkach. Zgodnie z takim podejściem przedstawione na wykresie ruchy cen akcji powinny wyglądać bardzo kapryśnie, jak losowe wędrówki, gdy zostaną przedstawione w ujęciu czasowym.
4 Pogląd, zgodnie z którym rynek jest efektywny, stanowi niezwykle ważną część współczesnej teorii makroekonomicznej. W Dodatku do rozdziału 16 przedstawiono teorię racjonalnych

Ceny idą szlakiem wędrówek losowych, jeżeli ich zmiany w czasie "t ^owicie nieprzewidywalne. Zagraj, na przykład, monetą w orła i reszkę. Jeżeli ^rzucisz orła, zapisz plus, jeżeli reszkę - minus. Prześledź następnie wyniki stu -zutów. Wyrysuj je w formie diagramu (tak jak narysowaliśmy diagram (e) w przypisie na stronie 35 w rozdziale 1). Ta krzywa ilustruje wędrówki losowe. Teraz, dla porównania, narysuj wykres ruchów cen akcji IBM lub indeksu p0w-Jonesa z ostatnich stu dni. Zauważ, jak podobnie wyglądają te rysunki.
Skąd to podobieństwo spekulacyjnych cen do wędrówek losowych? Czy to jedynie przypadek? Nie. Ekonomiści po zastanowieniu się zrozumieli następującą prawdę. Na efektywnym rynku wszystkie przewidywalne elementy zostały już uwzględnione w cenach. Tylko nadejście nowych wiadomości _ o deszczu na równinach Kansas, wojnie w Zatoce Perskiej, utwardzeniu polityki pieniężnej przez Rezerwę Federalną - oddziałuje na ceny akcji lub towarów. A wiadomości te muszą być przypadkowe i nieprzewidywalne (gdyby były przewidywalne, to nie byłyby naprawdę nowymi wiadomościami).
Czy losowość jest racjonalna
Wielu ludzi uskarża się, że rynek akcji to tylko olbrzymie kasyno. Niewiele tam się dokonuje, mówią krytycy. Jednym z argumentów na rzecz takiego punktu widzenia jest kapryśność cen akcji. Można tu postawić bardzo trafne pytanie: jak racjonalny rynek może się zachowywać tak kapryśnie?
Odpowiedzią na to pytanie jest jedna z najgłębszych współczesnych teorii ekonomicznych. Teoria efektywnego rynku stwierdza, że ceny na dobrze funkcjonującym spekulacyjnym rynku, takim jak rynek akcji, powinny się zmieniać losowol
Teoria efektywnego rynku wyjaśnia, dlaczego ruchy cen akcji wyglądają na przypadkowe. Ceny reagują na nowiny, na niespodzianki. Ponieważ niespodzianki są nieprzywidywalne - jak rzut monetą lub burze w przyszłym miesiącu - ceny mogą się zmieniać w dowolnym kierunku. Ponieważ ceny akcji zmieniają się w reakcji na zdarzenia losowe, same zmieniają się losowo. Jedną sprawę trzeba tu podkreślić. Wpływ nowin na ceny akcji sugeruje, że nie można przechytrzyć rynku. Próbując to zrobić, próbujesz przewidzieć przyszłość; nawet gorzej, próbujesz przewidzieć to, co w przyszłości nieprzewidywalne. Nie może więc dziwić, że prognozy dotyczące rynku akcji są tak niepewne, jeżeli przewidywane wydarzenia są nieprzewidywalne.

Zastrzeżenia
Istnieją dwa poważne zastrzeżenia dotyczące poglądu o efektywnym rynku.
� Przypuśćmy, że wszyscy akceptują filozofie efektywnego rynku i prze stają szybko przyswajać informacje. Jeżeli wszyscy uznają ceny za właściwe t czyż te ceny przestaną być właściwe?
Dobre pytanie. Problem w tym, że nie przestaną. Rzeczywiście, w minucie, w której zbyt wielu ludzi przestałoby patrzeć w przyszłość, rynek przestałby być efektywny. Byłbyś wtedy w stanie osiągać zyski, opierając się na starych informacjach. Tak więc efektywny rynek jest stabilnym, samokon-trolującym się stanem równowagi.
� Niektórzy ludzie są szybsi i bystrzejsi od innych. Niektórzy mają dużo pieniędzy do wydania na informacje w celu trafniejszego przewidywania niepewnej przyszłości. Czy nie można przypuszczać, że osiągną oni większe zyski?
Po pierwsze, pamiętaj, że jest wielu takich ludzi i konkurują oni ze sobą! Huntowie mogą nabyć najlepszych doradców w sprawach inwestycji. Tak samo rodzina Getty. I Fundacja Forda. I Citibank, i..., i... Konkurencja zapewnia efektywność oraz ogranicza możliwości powstawania nadmiernych zysków.
Po drugie, teoria efektywnego rynku sugeruje, że nieliczni ludzie o dużym sprycie i o dużych umiejętnościach będą stale osiągać wysokie dochody - będące wynikiem ich specyficznych umiejętności - tak jak to robią futboliści i soprany. Trudno takich ludzi rozpoznać. Kiedy ich znajdziesz, będziesz musiał im płacić coś, co ekonomiści nazywają "rentą konkurencyjną" (zob. rozdział 27). Jeżeli masz wystarczająco dużo sprytu, by ich dostrzec, ty również otrzymasz soczystą rentę konkurencyjną.
Rzecz polega na tym, że konkurencja jest jednakowa dla wszystkich. Rzeczywiście trudno zrobić pieniądze na polu pełnym graczy.
STRATEGIE INWESTYCYJNE
Tak jak kościół nie był w stanie wykorzenić grzechu, tak też teoria efektywnego rynku nie zrujnowała sfery obrotu papierami wartościowymi.
Nie wygłaszaj kazań na temat tej doktryny swemu kuzynowi zajmującemu się obrotem papierami wartościowymi. Niewielu z zajmujących się tym obrotem akceptuje - może akceptować - jej sceptyczne odkrycia. W rzeczywistości sugeruje ona wysoko płatnym menedżerom zarządzającym pieniądzem, aby popełnili zawodowe samobójstwo: aby się zrzekli swych opłat; aby zwolnili większość maklerów zajętych teraz obsługą rosnącego wolumenu transakcji.
Ale, mógłbyś się dziwić, czy ekonomia nie jest w stanie dostarczyć czegoś na temat strategii inwestycyjnych poza nihilistycznym sceptycyzmem. Studio-

wanie ekonomii nie sprawi, że staniesz się tak bogaty jak Midas. A kupowanie akcji jest tyle sztuką, co działalnością, opartą na naukowych podstawach, jsliemniej możemy się nauczyć kilku lekcji, studiując uważnie zapis5.
� Bądź podejrzliwy w stosunku do teorii utrzymujących, że znalazły szybką drogę do sukcesu. Nie możesz stać się bogaty, radząc się gwiazd (chociaż, co niewiarygodne, niektórzy doradcy inwestycyjni opierają się na astrologii). Na dłuższą metę przeczucia nie są skuteczne. Niektórzy doradcy, zwani wykresowcami, utrzymują, że odkryli wzorce ruchów cen: "poziomy oporu", "głowa i ramiona" i "proporce". Ci, którzy badali osiągnięcia stosujących te metody mówią: "Wykresowcy z reguły kończą w dziurawych butach. Zapomnij więc o nich".
� Najlepsze głowy z Wall Street rzadko osiągają rezultaty lepsze od przeciętnych (Dow-Jones, Standard and Poor's itd.). Widzieliśmy, dlaczego. Po zastanowieniu się nie jest to zaskakujące. Prawda, wielcy menedżerowie funduszy inwestycyjnych mają do dyspozycji tyle pieniędzy, ile im potrzeba na badania i poszukiwania. Pamiętaj jednak, że konkurują oni między sobą. Jeżeli jeden dostrzega możliwość zrobienia interesu, spostrzegają ją także inni. Dlatego efektywny rynek, poprzez konkurencyjne oferty, doprowadził do tego, że możliwość ta już nie istnieje.
� Jeżeli chcesz osiągnąć przyzwoity zysk przy możliwie najmniejszym ryzyku, najlepiej zrobisz, kupując udział w wysoce zróżnicowanym funduszu wspólnego inwestowania, lokującym fundusze na rynku akcji. Mógłbyś także kupić udział w funduszu opartym na indeksie akcji, który jest portfelem akcji o stałej strukturze i pociąga za sobą minimalne opłaty za zarządzanie oraz prowizje maklerskie. Możesz ten fundusz połączyć z portfelem obligacji lub rachunkiem oszczędnościowym6. W dłuższym okresie uzyskasz prawdopodobnie stopę dochodu wyższą o kilka punktów od stopy inflacji. Nie można jednak o tym powiedzieć wiele więcej.
� Możesz także zwiększyć oczekiwaną stopę dochodu, jeżeli jesteś skłonny ponosić większe ryzyko. Z niektórymi akcjami związane jest większe ryzyko niż z innymi. Inwestując w bardziej "cykliczne" akcje, w takie, których
5 Zabawny, ale bogaty w informacje zapis współczesnego rynku akcji czytelnik może znaleźć w The Money Gamę, Random House, New York 1976, by "Adam Smith" i B. G. Malkiel A Random Walk Down Wall Street, Norton, New York 1981.
6 Fundusz wspólnego inwestowania kupuje od 30 do 100 akcji uważanych przez profesjonalnych menedżerów za najlepsze; twój udział w nim ma taką samą strukturę. Jeżeli rynek idzie w górę, prawdopodobnie wzrośnie wartość twojego udziału w funduszu; ale działa to w obie strony. Rachunek oszczędnościowy jest "funduszem wspólnego inwestowania rynku pieniężnego" lub bankowym "rachunkiem depozytowym rynku pieniężnego". Są to bardzo bezpieczne aktywa, które charakteryzuje niskie ryzyko zainwestowanych funduszy, ale stopa ich oprocentowania zmienia się z tygodnia na tydzień, wraz ze zmianami innych krótkoterminowych stóp procentowych.
29 - Ekonomia t l

kursy wahają się relatywnie bardziej niż cały rynek, i w małe przedsiębiorstw
możesz przeciętnie uzyskać stopę dochodu wyższą od rynkowej. Ale uwa' �'
gdy kursy na rynku akcji spadają, jak to się dzieje w okresach zaburz^
poniesiesz na tych akcjach straty większe od przeciętnych. n'
� Jeżeli po przeczytaniu tego wszystkiego nadal chcesz spróbować od
kryć ropę na rynku akcji, nie zniechęcaj się. Weź jednak sobie do ser
przestrogę jednego z największych amerykańskich finansistów, Bernarda B
rucha: "Jeżeli jesteś gotów poświęcić wszystko inne i badać całość histo "
i podłoże rynku oraz wszystkich glównych spółek tak uważnie, jak studenc'
medycyny studiują anatomię, jeżeli możesz zrobić to wszystko i, na dodatek
masz mocne nerwy wielkiego hazardzisty, szósty zmysł w rodzaju jasnowidztwa
oraz odwagę lwa, masz cień szansy".
PODSUMOWANIE DODATKU
1. Rynki akcji, z których najważniejszy to giełda w Nowym Jorku, są miejscem, na którym są sprzedawane i kupowane tytuły własności największych spółek. Historia cen akcji jest wypełniona gwałtownymi zawirowaniami, takimi jak wielki krach z 1929 r. Trendy zmian są śledzone za pomocą indeksów cen akcji, takich jak znany wskaźnik przeciętnej wartości spółek przemysłowych Dow-Jonesa.
2. Współczesne teorie ekonomiczne cen akcji koncentrują się na roli efektywnego rynku. Jest to rynek, na którym wszystkie informacje są szybko przyswajane przez spekulujących i natychmiast uwzględniane w cenach rynkowych. Na efektywnych rynkach nie ma łatwych zysków; przyglądanie się przestarzałym informacjom, wzorcom zmian cen w przeszłości, wyborom czy cyklom koniunkturalnym nie pomoże w przepowiadaniu zmian cen w przyszłości.
3. Tak więc, na efektywnych rynkach, ceny zmieniają się w reakcji na nowe informacje, na niespodzianki. Ponieważ niespodzianki mają z natury charakter losowy, toteż ceny akcji i inne spekulacyjne ceny poruszają się przypadkowo, jak w wędrówce losowej.

PROBLEMY DO DYSKUSJI
1. Jaki wpływ, zgodnie z teorią efektywnego rynku, wywrą na ceny akcji następujące zdarzenia:
a) niespodziewane ogłoszenie, że rząd zamierza przeprowadzić nowy orograni, zmierzający do przyhamowania gospodarki przez podniesienie od l lipca podatków,
b) wzrost podatków od l lipca, sześć miesięcy po tym jak Kongres uchwalił odpowiednią ustawę,
c) zapowiedź, nieoczekiwana przez ekspertów, wprowadzenia przez Stany Zjednoczone od nowego roku kwot importowych na samochody japońskie,
d) wprowadzenie w życie (c) na drodze regulacji prawnej nastąpi 31
grudnia.
2. Wybierzcie grupę składającą się z około dziesięciu kolegów. Każdy z was powinien na piśmie sformułować "przepis" na osiągnięcie zysków na rynku akcji. Następnie prześledźcie uważnie, jakie efekty przyniosły "przepisy" poszczególnych osób. Porównajcie te efekty z szerokim wskaźnikiem zmian przeciętnego poziomu cen akcji w tym samym okresie (Dow-Jonesa lub Standard and Poor's 500). Jak te efekty wyglądają na tle przeciętnych?
3. Zdefiniuj efektywny rynek. Dlaczego zmiany cen na efektywnym rynku są nieprzewidywalne? Jak można wyjaśnić fakt, że zmiany wielu cen w naszej gospodarce (np. czesne, nowe samochody, strzyżenie) są w dużym stopniu przewidywalne? (Aluzja: czy usługa strzyżenia jest sprzedawana i kupowana na konkurencyjnym aukcyjnym rynku?)
4. Rzuć monetę 100 razy. Zaznacz orła plus l, a reszkę minus 1. Wprowadź zapis wszystkich rzutów. Zrób wykres. Jest to wędrówka losowa. (Ci, którzy mają dostęp do komputera, mogą to zrobić, używając odpowiedniego programu, generatora liczb losowych oraz plottera.)
Prowadź następnie przez kilka tygodni (lub weź je z gazet) zapis kursów zamknięcia akcji twojej ulubionej spółki, narysuj wykres cen w czasie. Czy oba wyglądają jak wędrówki losowe?

WAŻNIEJSZE POJĘCIA l PROBLEMY


New York Stock Exchange, akcje zwykłe (kapitał akcyjny), indeks akcji Dow-Jonesa, efektywny rynek, losowe wędrówki akcji,
fundusz wspólnego inwestowania, fundusz oparty na indeksie akcji, nowiny,
nieświeże informacje i spekulacyjne ceny.


29"


rcutHALNA l POLITYKA PIENIĘŻNA
BANKU CENTRALNEGO
Od początku historii dokonano trzech wielkich odkryć-
ognia, koła oraz bankowości centralnej
Will Rogers
W poprzednim rozdziale dokonaliśmy przeglądu funkcji pieniądza. Zobaczyliśmy, jak banki złotników przekształciły się ze składów we współczesne banki o ułamkowych rezerwach, które - dosłownie - kreują pieniądz z rezerw.
W pierwszej części opiszemy krótko, jak pieniądz oddziałuje na gospodarkę - jak rezerwy wpływają na podaż pieniądza, stopy procentowe oraz warunki kredytu, łączny popyt i, w ostateczności, na produkcję i ceny.
Ale głównym tematem tego rozdziału jest bankowość centralna. Dziś, w Stanach Zjednoczonych, bank centralny - System Rezerwy Federalnej - jest najważniejszym podmiotem polityki ekonomicznej. Dlatego poświęcimy cały rozdział opisowi jego działań.
Co robi bank centralny? Rezerwa Federalna jest bankiem bankierów. Jej pierwotną funkcją jest regulowanie podaży rezerw bankowych i dlatego reguluje ona także podaż pieniądza i kredytu w gospodarce.
Cele banku centralnego są następujące: stabilność cen, szybki wzrost realny i niskie bezrobocie. Jego upartym wrogiem jest stagflacja. Jeżeli globalny popyt jest nadmierny, tak że ceny podbijane są w górę, Zarząd Rezerwy Federalnej może chcieć zwolnić wzrost podaży pieniądza. Jeżeli bezrobocie jest wysokie, a gospodarka usycha, Fed może rozważać zwiększenie podaży pieniądza.
Taka jest, w paru słowach, funkcja banku centralnego. I wszystkie gospodarki mieszane opierają się na takich bankach centralnych.
W tym rozdziale zbadamy narzędzia, których bank centralny, taki jak Rezerwa Federalna, używa do zwiększenia oraz ograniczenia ilości pieniądza i kredytu.

W JAKI SPOSÓB POLITYKA PIENIĘŻNA WYWIERA WPŁYW NA WYDATKI
Na czym polega proces, za pomocą którego bank centralny oddziałuje na globalny popyt, a przez to na produkcję i ceny? Składa się nań pięć kroków.
1. Jak pokazano w rozdziale 14, banki muszą utrzymywać rezerwy w stosunku do depozytów. Gdy Fed chce nacisnąć na hamulec pieniężny, pierwszym krokiem jest działanie mające na celu ograniczenie rezerw dostępnych dla banku. W tym rozdziale pokażemy dokładnie, w jaki sposób Fed zmienia rezerwy banków, przede wszystkim przez operacje otwartego rynku.
2. Każdy dolar zmniejszenia rezerw bankowych wymusza wielokrotne ograniczenie całości pieniądza bankowego, tj. sumy rachunków bieżących. (Przypomnijcie sobie analizę mnożnikowej kreacji depozytów z rozdziału 14.) Dlatego zmniejsza się podaż pieniądza.
3. Ograniczenie podaży pieniądza zmierza przede wszystkim do uczynienia pieniądza "twardym" - to jest droższym i trudniej dostępnym. Inaczej mówiąc, zmniejszona podaż pieniądza spowoduje wzrost jego kosztu (tj. spowoduje wzrost stóp procentowych) oraz zmniejszy kwotę kredytu (tj. pożyczek) dostępnych dla ludzi.
Wzrosną stopy oprocentowania kredytu hipotecznego (na budownictwo i kupno domów), kredytu dla przedsiębiorstw, które chcą budować fabryki, kupić nowe wyposażenie, uruchomić nowe przedsięwzięcia lub zwiększyć zapasy. Wyższe stopy procentowe spowodują także obniżenie wartości aktywów posiadanych przez ludzi: obligacji, akcji, ziemi, domów itd.
Wzrost stóp procentowych będą wzmacniać tzw. efekty racjonowania inwestycji i innych składników łącznego popytu, to jest mniej będzie kredytu dostępnego dla przedsiębiorstw. Kombinacja wyższych stóp procentowych oraz ograniczonej zdolności kredytowania z pewnością zniechęci do zaciągania kredytu wielu ludzi oraz wiele przedsiębiorstw, które chcą finansować swoje wydatki kredytem.
4. Przy wyższych stopach procentowych, trudniejszym kredycie, zmniejszonej wartości zasobów ludzi i firm, wydatki publiczne i prywatne, zwłaszcza inwestycje, będą mieć tendencję spadkową. Skąd się bierze to przesunięcie w lewo łącznego popytu (lub, ekwiwalentnie, przesunięcie ku dołowi krzywej C+/+G)? Łączny popyt się zmniejsza, ponieważ podejmowane przez ludzi decyzje, w których się rozważa, czy jest zyskowne zbudowanie nowego zakładu, zamówienie nowych maszyn, utrzymywanie większych zapasów, są uzależnione od poziomu stopy procentowej. Jeżeli muszą oni płacić wysokie odsetki, to często ograniczają swoje plany inwestycyjne. To samo można stwierdzić w odniesieniu do władz państwowych i samorządowych. Nowe drogi nie zostaną zbudowane, zaś budowa nowych szkół zostanie odłożona dopóty, dopóki władze miejskie nie dojdą do wniosku, że mogą wyemitować obligacje, od których będą musiały płacić rozsądne odsetki. Podobnie, konsu-

menci decydują się zakupić mniejszy dom lub wyremontować stary, ;e-
miesięczne obciążenia z tytułu rosnącej stopy oprocentowania kredytu są 2k
wysokie w stosunku do ich miesięcznych dochodów1. ^
Ten wpływ trudnego pieniądza na łączny popyt będzie dokładnie anali wany w następnym rozdziale. Niemniej, ważne jest podkreślenie tutaj stepującego głównego problemu, a mianowicie - zmniejszona podaż pi^
powoduje wzrost stopy procentowej i ogranicza te składniki łącznego popyt które są wrażliwe na stopę procentową oraz na warunki kredytowania.
5. Wreszcie, nacisk trudnego pieniądza, zmniejszającego łączny popvt zmniejszy także dochody, produkcję, zatrudnienie i inflację.
Zawarta w rodziałach 8 i 9 analiza łącznej podaży i popytu (lub równoważnie, mnożnika) pokazuje, jak spadek inwestycji może gwałtownie zmniejszyć produkcję i zatrudnienie.
Idąc dalej, można stwierdzić, że jeżeli Fed dokonał właściwej diagnozy czynników powodujących inflację, to spadek produkcji będzie taki, jaki został zaordynowany przez lekarza. W sytuacji, gdy bezrobocie wzrasta powyżej stopy naturalnej, inflacja zaczyna się zmniejszać. Ograniczenie podaży pieniądza zostanie uwieńczone sukcesem w redukowaniu stopy inflacji.
Podsumowanie
To pięciostopniowe następstwo zdarzeń - od działań Fed, których celem jest zredukowanie rezerw bankowych, poprzez mnożnikowy wpływ na M, zmiany stóp procentowych i dostępność kredytu, zmiany w prywatnych i publicznych wydatkach na inwestycje, powodujące przesunięcie krzywej łącznego popytu i w ostatecznym rachunku wywołujące reakcję w postaci zmniejszenia produkcji, zatrudnienia i inflacji - jest niezwykle ważne.
Jeżeli przeczyta się powtórnie podane kursywą fragmenty poprzedniego punktu, można lepiej zrozumieć ten problem. A ponieważ psychologowie twierdzą, że najszybciej się uczymy poprzez uczestnictwo, pomyślcie o sytuacji przeciwnej, tj. ekspansji pieniężnej. W poprzednim punkcie analizę prowadzono w kategoriach czasu -jak w 1979 r. - kiedy Fed chce ograniczyć ekspansję gospodarczą. Pomyślcie teraz, jaka będzie sytuacja, jeżeli, jak to było w roku 1975 lub 1982, Fed chce pobudzić aktywność gospodarki.
Przypuśćmy, że jesteś Prezesem Rady Gubernatorów w okresie, gdy gospodarka jest w depresji. Przypuśćmy dalej, że jak to się często zdarza Prezesowi Rady Gubernatorów, wezwano cię na przesłuchania przed odpowiednią Komisję Kongresu. Wyjaśnij zadającemu ci pytania senatorowi, jaki wpływ wywrą zastosowane przez ciebie środki polityki antyrecesyjnej.
1 Dokładniejszy opis popytu inwestycyjnego, wraz z analizą wpływu stóp procentowych na inwestycje, zawiera rozdział 7.

przypomnij sobie szczegółowy tryb postępowania: Fed zwiększa rezerwy: następni6 banki w sposób mnożnikowy zwiększają depozyty na żądanie; ^iększa się podaż M wraz z "łatwiejszym pieniądzem", tzn. z niższym oprocentowaniem pożyczek, obligacji, obligacji hipotecznych i łatwiejszym dostępem do kredytu. Wszystko to powoduje wzrost wrażliwych na stopę procentową wydatków, jak inwestycje mieszkaniowe i przemysłowe. W reakcji na wzrost dochodów rośnie także konsumpcja, a w wyniku działania mnożnika wzrasta również produkcja i spada bezrobocie. Ceny umacniają się w pewnym stopniu, a inflacja może zacząć się zwiększać.
Rysunek 15.1 pokazuje następstwo wypadków za pomocą pól obrazujących Fed, banki i rynki kapitałowe, określające poziom stopy oprocentowania i dostępność kredytu. Ten rozszerzony prostokąt monetarny łączy się
jaki sposób polityko pieniężna Rezerwy federalnej wpływa na produkcję i inflację
RYNKI BANKI i&l---"tOKAPITA-
P�daz
pieniądza
M
3 | stopy procentowe i dostępność kredytu
Rys. 15.1. Oddziaływanie na produkcję i inflację widziane z lotu ptaka
Diagram pokazuje w formie graficznej kroki, za pomocą których Fed wpływa na aktywność gospodarczą. Krok 1. to zmiana poziomu rezerw prowadząca do kroku 2. - zmiany M prowadzącej do kroku 3. - zmian poziomu stopy procentowej i warunków na rynku kredytowym. W kroku 4. AD zmienia się przez reakcję wydatków wrażliwych na procent. W kroku 5. następują zmiany produktu, zatrudnienia i inflacji.
Trzeba jednak pamiętać, że nie tylko polityka pieniężna wywiera wpływ: w mającym podstawowe znaczenie kroku 4. wkracza polityka fiskalna, zasilająca krąg łącznego popytu.

l
następnie ze znanym nam diagramem przepływów, pokazując, jak ostateczn' M wpływa na produkcję i inflację.
Upewnijcie się, że nadążacie za krokami od lewej strony (gdzie F H inicjuje zmiany rezerw) do prawej (gdzie realny PNB, stopa bezroboc' i inflacji reagują na politykę pieniężną).
JAK DZIAŁA BANK CENTRALNY
Po ogólnym zaznajomieniu się z mechanizmem transmisji, za pomocą którego Fed wywiera wpływ na aktywność gospodarczą, zajmijmy się pierwszym ogniwem tego łańcucha. W tym punkcie przeanalizujemy sposób, w jaki Fed operuje swymi instrumentami - rezerwami, stopą dyskontową i innymi narzędziami - w celu określenia wielkości podaży pieniądza.
Struktura Rezerwy Federalnej
Historia. Plagą dziewiętnastego wieku były paniki bankowe. Zdarzały się one, gdy ludzie chcieli zamienić na gotówkę swe depozyty bankowe. Ponieważ nie było wystarczająco dużo gotówki, następowały upadki banków oraz ograniczenie aktywności gospodarczej. Po ostrej panice w 1907 r. poruszenie nią wywołane oraz dyskusja doprowadziły do utworzenia w 1913 r. Systemu Rezerwy Federalnej. Formalnie, Fed jest skomplikowaną siecią dwunastu banków regionalnych, plus centralne ciała koordynujące w Waszyngtonie. Pierwotnie, rozbudowana struktura regionalna Fed była zaprojektowana w celu zapobieżenia zbyt wielkiemu stopniowi centralizacji.
Kto jest odpowiedzialny? Pomimo formalnie rozproszonej struktury, zdaniem bliskich obserwatorów, w systemie Rezerwy Federalnej władza jest w dużym stopniu scentralizowana. Na comiesięcznych posiedzeniach Zarządu Rezerwy Federalnej, w których uczestniczą prezydenci dwunastu regionalnych banków, a którym przewodniczy prezes Fed, są formułowane cele oraz prowadzona jest polityka pieniężna. Nieformalną strukturę Systemu Rezerwy Federalnej przedstawiono na rysunku 15.2.
Rada Gubernatorów Systemu Rezerwy Federalnej składa się z siedmiu członków, mianowanych przez prezydenta i zatwierdzanych przez Senat na czternaście lat. Rada jest ciałem o dużej władzy, ponieważ jej członkami są z reguły profesjonalni ekonomiści i bankowcy, pracujący na pełnych etatach. Chociaż są oni w bliskim kontakcie z Kongresem i rządem, długie okresy, na jakie są powoływani, dają im znaczną niezależność w prowadzeniu polityki pieniężnej.
Drugim ważnym ciałem jest Federalny Komitet Otwartego Rynku (FKOR). Spośród dwunastu mających prawo głosu członków FKOR, siedmiu jest członkami Rady Gubernatorów, a pięciu prezydentami regionalnych banków

Federalnej. Ta grupa ma kluczowe znaczenie, ponieważ kontroluje fl3jważniejsze i najczęściej stosowane narzędzie współczesnej polityki monetar-
e
; - podaż rezerw bankowych.
Podejmowanie decyzji w polityce pieniężnej
przewodniczący
Rady Gubernatorów
Federalny Komitet Otwartego Rynku (FKOR):
Rada Gubernatorów: zatwierdza stopę dyskontową, określa stopę rezerw obowiązkowych,"^ kieruje działaniami regulacyjnymi
kieruje operacjami otwartego rynku, opiniuje poziom stopy dyskontowej i stopy rezerw obowiązkowych
Rys. 15.2. Główni aktorzy polityki pieniężnej
Chociaż w ramach Rezerwy Federalnej występuje wiele różnego rodzaju komitetów, dwa organy odgrywają decydującą rolę w kształtowaniu polityki pieniężnej. Składająca się z siedmiu członków Rada Gubernatorów, z siedzibą w Waszyngtonie, która zatwierdza zmiany poziomu stopy dysokontowej oraz ustala stopę rezerw obowiązkowych, i składający się z dwunastu członków FKOR, kierujący operacjami otwartego rynku. Przewodniczący Rady Gubernatorów kieruje obydwoma komitetami.
Aby pokazać rzeczywisty układ władzy w ramach systemu, przedstawione na rysunku prostokąty mają różną wielkość, proporcjonalną do zakresu władzy, jaką dzierżą poszczególne grupy - zwróćcie uwagę na wielkość prostokąta Przewodniczącego! Relatywne znaczenie różnych ludzi jest przedstawione na podstawie pracy byłego gubernatora Fed, S. Maisela, Managing the Dollar, Norton, New York 1973.
Na szczycie całego systemu znajduje się Przewodniczący Rady Gubernatorów. Przewodniczy on posiedzeniom FKOR, działa jako przedstawiciel Fed i ma olbrzymią władzę, zarówno jeśli chodzi o kształtowanie stylu, jak i istoty polityki pieniężnej. Jest on. często, i trzeba stwierdzić, że właściwie, nazywany "drugim najpotężniejszym człowiekiem w Ameryce", co odzwierciedla skalę wpływu, jaki może on wywierać na całą gospodarkę przez wpływ na politykę pieniężną.
Niezależność. Analizując strukturę Fed, można postawić pytanie: "Do której z trzech części władzy należy Fed?" Odpowiedź brzmi: "do żadnej".

^ Kinrviiv-5Ale Fed jest agencją niezależną. Kształtuje politykę pieniężną zgodnie z tym, co uznaje za najlepsze dla gospodarki. Chociaż głosy Kongresu i prezydenta są wysłuchiwane uważnie (nie lekceważy się nawet statystyki wyborczej), w ostateczności członkowie Rady Gubernatorów i FKOR głosują zgodnie ze swymi poglądami oraz prognozami. Czasem prowadzi to do konfliktów pomiędzy Fed a władzą wykonawczą. Zdarzało się, że administracje Roosevelta, Johnsona, Cartera i Reagana miały do powiedzenia wiele niemiłych słów o polityce Fed. Opinii tych Fed wysłuchiwał grzecznie, ale prezydent nie mógł go zmusić do działań zgodnych z jego życzeniami. Ponieważ Kongres może uchwalić zmiany w strukturze Fed, a nawet odebrać mu niezależność, głosów Kongresu słuchano nawet uważniej.
Od czasu do czasu niektórzy dowodzą, że niezależność Fed jest zbyt duża. "Czyż nie jest przejawem braku demokracji pozostawienie kontroli nad polityką pieniężną grupie prywatnych bankierów?" pytają krytycy. "Kto dat Fed prawo do spowodowania przerażającej recesji z lat 1980-1982? Czy polityki pieniężnej nie powinni kształtować wybierani członkowie Kongresu lub rząd?".
Jest to przypadek, który różni praktykę amerykańską od praktyki innych krajów. Na przykład w Wielkiej Brytanii Bank Anglii dobrze rozumie, że ostatecznie musi się podporządkowywać woli rządu, mając prawo do publicznego protestu, ale obowiązek koordynowania swych poczynań z poczynaniami rządu. Jednakże bank niemiecki jest nawet bardziej niezależny od Fed.
Nie ma poprawnej odpowiedzi na pytanie o stopień niezależności, którym powinien się cieszyć Fed. Niezależność pozwala Fed podejmować działania, takie jak zwalczanie inflacji, które nie są zbyt popularne: wybieralne części systemu władzy nie zawsze poświęcą krótkoterminowe interesy wyborcze na rzecz widzianego w dłuższej perspektywie dobrobytu ekonomicznego. Niezależny Fed może być najlepszym rozwiązaniem problemu politycznych cykli koniunkturalnych, analizowanych w rozdziale 10.

Równocześnie Fed, który jest tak daleko odsunięty od procesów politycz-nych, może utracić kontakt z rzeczywistością społeczną i gospodarczą. Człon-kowie Kongresu są zmuszeni spotykać się z bezrobotnymi pracownikami przemysłu samochodowego i zbankrutowanym farmerami - grupami, które rzadko odwiedzają budynki Rezerwy Federalnej w Waszyngtonie.
Dyskusja na temat niezależności Fed nie jest ani nowa, ani błaha, propozycje zmiany składu rady, wprowadzenia przedstawicieli Kongresu lub rządu do FKOR lub przyznania każdemu przeydentowi prawa do mianowania Przewodniczącego Rady Gubernatorów były przedmiotem gorących
sporów.
. r)? *>
Przegląd działań Fed
Przejdziemy teraz do krótkiego omówienia celów, narzędzi oraz procedur Fed. W następnym punkcie przedmiotem szczegółowej analizy będą metody regulowania podaży pieniądza.
Pożyteczne będzie rozpocząć od przedstawienia "świata, jak go widzi Fed". Rysunek 15.3 pokazuje różne poziomy działań rezerwy Federalnej. Działania te są podporządkowane realizacji ostatecznych celów Fed, wykazujących duże podobieństwo do celów polityki fiskalnej - niskiej inflacji, niskiego bezrobocia, szybkiego wzrostu PNB i stabilnego otoczenia zewnętrznego. Przypomnij sobie naszą dyskusję na temat celów poltyki ekonomicznej z rozdziału 5.
operacje
otwartego rynku,
stopa dyskontowa,
stopa rezerw,
obowiązkowych
Świat widziany z FED
podaż pieniądza, stopa procentowa
cele ostateczne
narzędzia
cele bezpośrednie
Rys. 15.3. Ostatecznym celem Fed jest wzrost przy stabilności cen; codzienne operacje koncentrują się na celach pośrednich
Kształtując politykę pieniężną, Fed bezpośrednio określa instrumenty lub zmienne polityki, znajdujące się pod jego kontrolą: operacje otwartego rynku, stopę dyskontową, rezerwy obowiązkowe. Pomagają one kształtować rezerwy banków, podaż pieniądza i stopę procentową - pośrednie cele polityki pieniężnej. Ostatecznie Fed współdziała z polityką fiskalną, wpływając na cele ostateczne, tj. realny PNB, bezrobocie i inflację. Jednakże zwykle koncentruje się na celach pośrednich, określając wzrost podaży pieniądza i stopę procentową.

"ej.
po|ityki
J --"ł"* WjrOlk.1
bankom członkowskim;
� zmiana .yto/y rezerw obowiązkowych dla banków i innych instyti -finansowych.
Pokażemy pokrótce jak są stosowane te instrumenty.
Widzimy na dodatek, że trzeci zestaw zmiennych wpełznął do Ce Iow pośrednich. Po raz pierwszy spotykamy się z tymi zmiennymi, ale będziemy mieć z nimi do czynienia więcej, gdy będziemy badać bankowość centralną.
Czym są cele pośrednie? Są to zmienne ekonomiczne, które nie są ani prawdziwymi instrumentami, ani celami ostatecznymi, lecz znajdują się raczej pośrodku. Leżą one pośrodku łańcucha przyczynowo-skutkowego, łączącego instrumenty polityki z ostatecznym efektem. Gdy wracamy do rys. 15.1 widzimy, że kiedy bank centralny zmienia jeden ze swych instrumentów, usiłując, powiedzmy, zmniejszyć inflację, następuje logicznie pierwotna zmiana poziomu M i stóp procentowych. Tak więc zmiany M oraz / leżą pomiędzy zmianami instrumentów polityki i celami ostatecznymi.
W praktyce, gdyby Fed chciał się skoncentrować wyłącznie na swych celach ostatecznych, byłoby to bardzo trudne. Cele ostateczne znajdują się na dalekim miejscu w łańcuchu przyczynowo-skutkowym zaczynającym się od polityki pieniężnej, a po drodze występuje wiele wstrząsów. Tak więc Fed stara się uważnie obserwować te zmienne, które może kontrolować bardziej bezpośrednio oraz przewidywać ich ruchy - tymi zmiennymi są pieniądz, kredyt, całość rezerw oraz stopy procentowe.
Dzisiejszą rzeczywistość Systemu Rezerwy Federalnej możemy streścić w następujący sposób: Zarząd Rezerwy Federalnej w Waszyngtonie, wraz z dwunastoma bankami Rezerwy Federalnej, jest amerykańskim bankiem centralnym. Każdy współczesny kraj ma taki bank centralny, jak na przykład Bank Anglii i niemiecki Bundesbank.
Pierwotną funkcją współczesnego banku centralnego jest regulowanie | podaży pieniądza krajowego i warunków zaciągania kredytu.
Bilans banków Rezerwy Federalnej
Po


mavviana na wykładach z pieniądz 0 wić ogólnie, w jaki sposób Fed w]
Iza i bankowości. Chcemy jednak przed-wpływa na poziom rezerw bankowych.
popatrzcie na tabl. 15.1. Zawiera ona skonsolidowany bilans banków Federalnej. Pierwszy składnik aktywów to głównie certyfikaty złota, wystawione przez Ministerstwo Skarbu, określające ilość państwo-rezerw złota. Papiery wartościowe emitowane przez rząd Stanów Zjed-oczonych (tj. obligacje) stanowią większość pozostałych aktywów; znaczenie "ego składnika wkrótce wyjaśnimy.
POŁĄCZONY BILANS DWUNASTU BANKÓW REZERWY FEDERALNEJ



MARZEC 1982



Aktywa

Pasywa



Certyfikaty złota

Kapitały własne

3,5

i inna gotówka

16,2 Banknoty Rezerwy



Obligacje rządu USA

159,4 Federalnej

153,8

Pożyczki i weksle

Depozyty



krajowe

0,9 rezerwy banków

22,2

Różne inne aktywa

Skarbu USA

3,7

(włącznie z sumami nie

zagraniczne i inne

0,8

zbilansowanymi)

16,8 Różne zobowiązania

9,3

Razem

193,3 Razem

193,3

Tabl. 15.1. Banknoty Rezerwy Federalnej i depozyty leżą u podstaw podaży

pieniądza

Dzięki (a) kształtowaniu wielkości zarabiających aktywów (obligacje rządowe i

weksle) Fed

(b) kształtuje wielkość swych

zobowiązań (depozyty i banknoty Rezerwy Federalnej);

(c) reguluje

podaż pieniądza (gotówka i

depozyty na żądanie, Mt) i (d) przez to wywiera wpływ na PNB,

bezrobocie i inflację. Źródło:

-ederal Reserve Bulletin.



Mniej ważnymi składnikami są pożyczki i weksle krajowe. Stopa procentowa, którą Fed obciąża banki z tytułu takich pożyczek, lub "dyskonto", nazywana jest stopą dyskontową, która jest innym z ważnych narzędzi. Teraz widzimy, gdzie wkracza ona na scenę.
Po prawej stronie mamy kapitały: kapitał założycielski oraz zatrzymane zyski lub zakumulowana nadwyżka.
Banknoty Rezerwy Federalnej stanowią jej główne zobowiązania. Są to banknoty jednodolarowe, pięciodolarowe i o innych nominałach, które nosimy w portmonetkach. Niewiele komentarza wymaga kilka rodzajów zobowiązań depozytowych: depozyty rządu USA, depozyty zagranicznych banków centralnych i inne.
Tak więc żywotne znaczenie mają rezerwy bankowe lub salda utrzymywane przez banki handlowe w bankach Rezerwy Federalnej i wykazywane jako zobowiązania Fed. Wraz z niewielkimi kwotami gotówki utrzymywanymi

., _.,""". ^cmuiuwycn stanowią one rezerwy, o których mówiliśmy. Stw
ją one podstawy mnożnikowej kreacji depozytów przez narodowy s rZa~
bankowy. yste"i
Zobaczymy, że Fed, dokonując zmian w utrzymywanych przez �
rządowych papierach wartościowych, może wywoływać zmiany rezerw ha v-
handlowych - rozpoczynając w ten sposób pięciostopniowy proces, omaw' �W
na początku tego rozdziału. n^
W sumie, dokonując zmian wielkości i struktury posiadanych ohr
gacji rządowych i innych aktywów, Fed kształtuje wielkość rezer'"
bankowych. Wpływając na wielkość rezerw, Fed określa łączną n0cj �
pieniądza.
PODSTAWY POLITYKI PIENIĘŻNEJ
Operacje otwartego rynku
Najważniejszą bronią Fed są operacje otwartego rynku.
Sprzedając lub kupując obligacje rządowe na wolnym rynku (glów-[ nie w Nowym Yorku), Fed może ograniczyć lub zwiększyć rezerwy ban-I ków. Te tzw. operacje otwartego rynku są najważniejszym narzędziem stabili-| żującym.
Co miesiąc odbywają się posiedzenia FKOR, na których podejmuje się decyzje, czy wpompować więcej rezerw do systemu bankowego za pomocą zakupu weksli skarbowych (tj. krótkoterminowych obligacji) lub obligacji o dłuższych okresach wykupu, czy też ścieśnić je nieco, sprzedając rządowe papiery wartościowe.
Aby zobaczyć, w jaki sposób operacje otwartego rynku wpływają na poziom rezerw, przypuśćmy, że zdaniem Fed nadchodzi inflacja. FKOR zbiera się na swoim tajnym, comiesięcznym posiedzeniu. "Sprzedajmy za l mld dol. weksli skarbowych z naszego portfela, aby ograniczyć rezerwy, podaż pieniądza i kredy tu". Decyzję, w wyniku jednogłośnego głosowania, podejmuje siedmiu gubernatorów z Waszyngtonu i prezesi pięciu Regionalnych Banków Rezerwy.
Komu sprzedawane są obligacje? Są one sprzedawane trzem tuzinom dużych przedsiębiorstw maklerskich, zajmujących się obrotem obligacjami rządowymi, które następnie odprzedają je bankom handlowym, dużym korporacjom i innym instytucjom finansowym.
Nabywcy z reguły płacą za obligacje czekami wystawionymi na swoje banki. Fed wkrótce przedstawi te czeki do realizacji bankom nabywców. Kiedy czeki zostaną zrealizowane, banki utracą odpowiadającą im kwotę rezerw na rachunkach w Rezerwie Federalnej.


Zobowiązania Rezerwy Federalnej (w mld dol.)
Aktywa Rezerwy Federalnej (w mld dol.)
Rezerwy banków
-1,0
-1,0
Obligacje rządu USA
Tabl. 15.2(a). Sprzedaż na otwartym rynku zmniejsza początkowe rezerwy
Aktywa banków



Pasywa banków



(w mld dol.)



(w mld dol.)



Rezerwy

-1,0

Rachunki bieżące

-10,0

Pożyczki i inwestycje

-9,0







-10,0



-10,0

Tabl. 15.2(b)... i ostatecznie zmniejsza depozyty w relacji 10:1
Tablice pokazują, w jaki sposób operacje otwartego rynku wpływają na bilans Fed i bilanse banków.
W tablicy 15.2(a) uwidoczniono sprzedaż przez Fed papierów wartościowych za 1 mld dol. Fundusze wykorzystane do zapłaty za te papiery wpływają do Fed, zmniejszając rezerwy banków o 1 mld dol. Rezerwy banków zmniejszają się więc o 1 mld w wyniku operacji otwartego rynku.
Następnie, w tabl. 15.2(b), widzimy skutki dla bilansów banków. Przy wymaganej stopie rezerw obowiązkowych w wysokości 10% banki będą zadowolone tylko wtedy, gdy nie będą mieć nadwyżek lub niedoborów rezerw. Tak więc depozyty muszą spaść o 10 mld dol., aby system bankowy znalazł się ponownie w stanie równowagi.
W końcu operacje otwartego rynku polegające na sprzedaży przez Fed papierów wartościowych za 1 mld dol. prowadzą do spadku ilości pieniądza bankowego o 10 mld dol., podaż pieniądza spada również o tę kwotę.
W tablicy 15.2(a) widoczne są wszystkie ważne skutki takich operacji otwartego rynku dla bilansu Rezerwy Federalnej. Operacje sprzedaży na otwartym rynku zmniejszają pasywa bilansu Fed. Łączne rezerwy bankowe zmniejszyły się o l mld dol., ponieważ Fed sprzedał obligacje za taką kwotę.
Wplyw na pieniądz. Co się dzieje z podażą pieniądza? Rezerwy zmniejszyły się o l mld dol., co rozpoczyna proces zmniejszania depozytów. Wykorzystując nasz prosty przykład, zakładający dziesięcioprocentowe rezerwy obowiązkowe, możemy stwierdzić, że sprzedaż obligacji rządowych na sumę l mld dol. da w rezultacie spadek podaży pieniądza o 10 mld dol. Dlaczego tak się dzieje, widzieliśmy w rozdziale 14. Tablica 15.2(b) przedstawia końcową sytuację banków po tym, jak zostały unicestwione przez operacje otwartego rynku rezerwy w wysokości l mld dol. W ostateczności, dokonana przez Fed sprzedaż na wolnym rynku spowodowała zmniejszenie podaży pieniądza w stosunku 10 do 1.
Aby sprawdzić, czy wasze rozumienie operacji otwartego rynku jest właściwe, rozważmy odwrotny proces. Załóżmy, że gospodarka jest w stanie

_ JUD pooaz M kształtuje się poniżej zakładanego poziomu. Co z* L
w tym przypadku zrobić FKOR? Jaki będzie wpływ podjętych decyzj-
aktywa i pasywa bilansu Fed? Co się stanie z podażą pieniądza? Da
Fed kupi obligacje rządowe na wolnym rynku; ten krok stworzy
rezerwy bankowe, wywołując tym samym mnożnikową ekspansję Af H �
czemu kredyt stanie się tańszy i łatwiej dostępny. Wskutek tego wzr ' �
łączny popyt. Sprawdźcie, czy tak będzie w rzeczywistości. le
Wreszcie, aby się upewnić, że nadążacie za tokiem rozumowania, pok � cię, w którym miejscu tabl. 15.1 operacja otwartego rynku rozpoczyna logi ny łańcuch prowadzący od środków polityki do jej skutków.
Procedury operacyjne
FKOR zbiera się raz w miesiącu, aby wydać instrukcje bankowi Rezerwy Federalnej w Nowym Jorku, który jest wykonawcą operacji otwartego rynku Instrukcje te tworzą krótkookresową taktykę Fed.
Dlaczego konieczna jest taktyka krótkookresowa? Ponieważ Fed kontroluje swoje cele tylko od czasu do czasu (raz na miesiąc, kwartał lub rok), natomiast rynek pieniężny działa przez 24 godziny na dobę, a operacje otwartego rynku podejmowane są z godziny na godzinę.
Dyrektywy FKOR. Instrukcje są zawarte w miesięcznym biuletynie Dyrektywy FKOR. Dyrektywy te składają się z dwu części: pierwsza zawiera ogólną ocenę sytuacji ekonomicznej; druga - ogólne cele polityki pieniężnej. Jako przykład przeanalizujmy oświadczenie z sierpnia 1982, kiedy to - w okresie najgłębszej recesji w okresie powojennym - FKOR przedstawił taką ocenę ogólnej sytuacji ekonomicznej2. Informacje przeanalizowane na tym spotkaniu pozwalają zakładać tylko niewielki wzrost PNB w bieżącym kwartale, po którym nastąpi także niewielki wzrost w następnym kwartale, podczas gdy ceny powinny przeciętnie rosnąć nieco wolniej niż w 1981 r.
Jakie cele polityki pieniężnej planował Fed? W oświadczeniu stwierdzono: Federalny Komitet Otwartego Rynku zmierza do ukształtowania pieniężnych i finansowych warunków, które pomogą zmniejszyć inflację, pobudzić ponowny trwały wzrost PNB i przyczynią się do ukształtowania stabilnych warunków transakcji międzynarodowych.
Nie ma tu zbyt wielu dyrektyw! Ważna część procesu rozpoczyna się wtedy, gdy FKOR mówi bankowi Rezerwy w Nowym Jorku, co czynić - przekazuje polecenia swym oddziałom na pierwszej linii frontu dotyczące codziennych operacji na rynkach finansowych.
�~^^.
Cytaty oświadczeń FOKR pochodzą z Federal

Przed rokiem 1970 FKOR zwykle przekazywał takie niejasne polecenia, �ak: "Dążcie do utrzymania twardego pieniądza oraz stóp procentowych jak dotąd"- Albo: "Poluzujcie nieco kredyt, aby PNB mógl wzrosnąć".
W rezultacie wiele uwagi poświęcono "utrzymywaniu porządku na rynku bligacji" oraz przeciwdziałaniu skokom stóp procentowych. Ta wczesna obsesja utrzymywania stabilnego poziomu stóp procentowych zwalniała nieco reakcje Fed na zmiany warunków cyklu koniunkturalnego. Zamiast pozwolić stopo01 procentowym rosnąć, gdy zagrażała inflacja, Fed pozwalał im rosnąć nowoli i w sposób kontrolowany. Tę tendencję wzmacniała presja polityczna, gdyż niewielu ludzi lubi wzrost stóp procentowych.
Formułowanie celów. Częściowo pod wpływem ekonomistów z chicagowskiej "szkoły monetarystycznej"3, którzy pierwotne znaczenie przywiązują do zmian Ml i M2, mniej uwagi poświęcając zmianom stóp procentowych, w roku 1979 Fed gwałtownie zmienił swe procedury operacyjne.
Przed rokiem 1970 Fed nie miał jasno sformułowanych celów. Ludzie zgodnym chórem krytykowali zachowanie Fed na początku lat siedemdziesiątych, jego wkład w powstawanie politycznego cyklu koniunkturalnego w latach 1972-1973 oraz powolną reakcję na głęboką recesję w latach 1974-1975.
Ekonomiści krytykowali, a administracja złościła się. Ale Fed uważa się za niezależne ogniwo władzy wykonawczej. W końcu cierpliwość Kongresu i społeczeństwa się wyczerpała.
Kongres zdecydował się użyć swej władzy w stosunku do Fed. W 1975 r. uchwalono rezolucję, a w 1978 r. ustawę Humphreya-Hawkinsa, nakazujące Fed formułowanie wprost celów jego polityki pieniężnej oraz stóp wzrostu agregatów pieniężnych. W języku polityki pieniężnej mówi się teraz niemal wyłącznie o celach w zakresie kształtowania wielkości M oraz o sposobach ich osiągania.
W jaki sposób Fed prowadzi teraz swą działalność w skali tygodnia czy miesiąca? Jak pokazano w tabl. 15.3, cele pośrednie są celami leżącymi pomiędzy instrumentami będącymi pod kontrolą Fed a celami ostatecznymi. Poczynając od października 1979 r., Fed zaczął się koncentrować głównie na takich wielkościach, jak M1 i M2 oraz na rezerwach bankowych.
Na przykład, w dyrektywie operacyjnej FKOR z sierpnia 1982 r. możemy przeczytać: W krótkim okresie Komitet nadal dąży, aby agregaty rezerw kształtowały się zgodnie z tempem wzrostu Ml i M2 od czerwca do września [1982J wynoszącym w skali rocznej odpowiednio około 5% i około 9%.
Zauważcie starannie dobrane słowa: FKOR dąży do ukształtowania agregatów rezerw zgodnie z celami w zakresie wielkości M. W ten sposób podpowiada menedżerom portfeli inwestycyjnych, aby przystąpili do operacji
3 Monetaryzm jest szczegółowo omawiany w następnym rozdziale.
30 - Ekonomia t. l

otwartego rynKu, pompując lub drenując rezerwy bankowe, w celu osiągnjęc-poziomu pożądanego z punktu widzenia potrzeb kształtowania zakładany h wielkości podaży pieniądza.
Dokonane w październiku 1979 r. przesunięcie w kierunku wyznacza ' celów w zakresie rezerw okazało się wielce kontrowersyjne. Jego rezultat & była dramatyczna niestabilność rynkowych stóp procentowych, które ponadt były wyższe niż kiedykolwiek od czasów wojny secesyjnej, oraz depres' najgłębsza od lat trzydziestych. W rezultacie w 1982 r. Rezerwa Federalna rozluźniła nieco praktykę sztywnego wyznaczania celów i w wyniku osiągnięto silne ożywienie gospodarcze.
Wybór celów. W jaki sposób Fed określa swe cele? Cały proces ma bardzo tajemniczy charakter, ale z grubsza rzecz biorąc można go streścić następująco: Fed określił pewne cele w zakresie PNB, bezrobocia i inflacji. Stara się także przewidzieć, jak się będą kształtować zmienne, będące poza zasięgiem jego kontroli (polityka fiskalna, ceny ropy, inwestycje). Następnie zastanawia się, co się stanie w gospodarce przy różnych stopach wzrostu M (3%, 4%...). Potem może się zdecydować na wybór takiego tempa wzrostu podaży pieniądza, które zapewnia najlepsze rezutaty, wpływając na łączny popyt w sposób, który uważa za najlepszy (biorąc, oczywiście, pod uwagę poglądy prezydenta, Kongresu oraz naukowców i ekspertów finansowych).
W procesie podejmowania tych decyzji pojawia się wiele konfliktów: czy Fed powinien podbudowywać swą wiarygodność, grożąc zduszeniem gospodarki, kiedy tylko pojawia się groźba inflacji? Czy powinien się martwić sposobem reakcji rynków finansowych na planowane tempo wzrostu ilości pieniądza? Czy Kongres pozbawi Fed niezależności, jeżeli recesja będzie trwać zbyt długo?
Nie zawsze łatwo odtworzyć dokładny tok rozumowania, które doprowadziło do wyboru konkretnej wielkości podaży pieniądza jako celu polityki pieniężnej, ale nie ulega wątpliwości, że w końcu Fed martwi się przede wszystkim takimi procesami, jak inflacja czy bezrobocie.
Na rys. 15.4 przedstawiono historię kształtowania celów w zakresie M1 w okresie głębokiej recesji 1982 r. Zauważcie, że od 1981 do 1982 r. Fed obniżył zakładane tempo wzrostu podaży pieniądza. Ale po tym, jak bezrobocie w 1982 r. podskoczyło powyżej 10%, podwyższono zakładane tempo wzrostu podaży pieniądza. Pozwoliło to na wzrost Ml powyżej górnej granicy przedziału zakładanego na lata 1982 i 1983 (zaznaczonego na wykresie stożkowatą figurą), co przyczyniło się do ożywienia w gospodarce.
.^~
Polityka stopy dyskontowej: drugi instrument \ . '
Banki Rezerwy Federalnej udzielają również pożyczek bankom handlowym. W bilansie Fed (tabl. 15.1) były one wyszczególnione jako pożyczki

: \veksle krajowe. Pożyczki te nazwiemy rezerwami pożyczonymi. Gdy rośnie wielkość pożyczonych rezerw, banki zaciągają kredyt w Fed, który w ten sposób pomaga zwiększyć kwotę łącznych rezerw (rezerwy pożyczone i pozo-sta}e). Gdy rezerwy pożyczone spadają, pomaga to zmniejszyć łączną kwotę rezerw4.
W jakim stopniu FED osiagngl swe cele?
1981
1982
1980
1983
Rys. 15.4. Cele polityki pieniężnej i ich realizacja w latach 1981-1983
W tych latach Fed był zobowiązany do określenia celów w zakresie wielkości agregatów pieniężnych. Najważniejszym z tych agregatów jest M1, czyli pieniądz transakcyjny.
Rysunek pokazuje rzeczywiste cele przyjęte przez Fed, jak również rzeczywiste ruchy podaży pieniądza przed głęboką recesją roku 1982, w jej trakcie i po niej.
Zwróćcie uwagę, że Fed nie doszacował wielkości Ml w roku 1981. Wielu jest zdania, że prowadziło to do wyższych stóp procentowych i recesji głębszej od optymalnej. Zauważcie także, iż na początku 1983 r. Ml znajdowało się znacznie powyżej stożka przedstawiającego cele. Wyobraźcie sobie ówczesny dylemat Fed: aby osiągnąć swe cele, Fed musiałby wycisnąć rezerwy z systemu bankowego, podnieść stopę procentową i zaryzykować w ten sposób przerwanie ożywienia gospodarczego.
Zauważ, że w końcu roku 1982 i znowu w roku 1983 Fed odszedł od swych pierwotnych celów i pozwolił, by Mł róst szybciej niż jego cele. Co byś zrobił, gdybyś był prezesem Fed? Źródło: Federal Reserve Bulletin.
* Kiedy System Rezerwy Federalnej rozpoczął swą działalność, myślano, że polityka stopy dyskontowej będzie najważniejsza. Zakładano, że banki będą "dyskontować" weksle swoich klientów, wymieniając je w bankach Rezerwy na nową gotówkę. W ten sposób banki nigdy nie miałyby pieniędzy na pożyczki dla pobliskich przedsiębiorstw i farmerów. Tak się jednak nie działo. Dlaczego? Głównie dlatego, że ostatnią rzeczą, której potrzebuje zdrowa gospodarka, jest elastyczna podaż pieniądza, automatycznie się zwiększająca wtedy, gdy interesy idą dobrze, a zmniejszająca się, gdy interesy idą źle. W ten sposób grozi niebezpieczne wzmocnienie cykli koniunkturalnych i inflacji.

30*


-___ pożyczone rezerwy przekształcają się mnożnikowo w p[et.-bankowy, tak jak pozostałe rodzaje rezerw omawianych w poprzednim pu t cię, nie są one instrumentem, który by się łatwo poddawał kontroli Fed J tak jak w starym powiedzeniu "Możesz zaprowadzić konia do wody ale ^ zmusisz go, by pił". Fed może zachęcać lub zniechęcać banki do zaciąg -C pożyczek, ale nie może precyzyjnie określić wielkości pożyczonych rezerw ^
Jeżeli zdaniem Fed pożyczki są zbyt niskie, nie może on wysłać agentó którzy będą głosić potrzebę ich zwiększenia. Może tylko obniżyć "stor/ dyskontową", która jest stopą obciążającą banki handlowe z tytułu kredyt zaciąganego w dwunastu regionalnych bankach Rezerwy Federalnej. Fed może oczekiwać, że dzięki obniżeniu stopy dyskontowej będzie więcej chętnych do zaciągania kredytu lub też, iż zwiększając stopę dyskontową zmniejszy zainteresowanie kredytem. Jednakże związek między stopą dyskontowa a pożyczkami banków handlowych nie jest ścisły.
Niemniej Fed nie dopuszcza do zupełnego wykorzystania "okienka dyskontowego" (nazwa mniejsca, w którym Fed udziela kredytu bankom). Czasami poziom stopy dyskontowej jest niższy od stopy, jaką banki mogą otrzymać, inwestując pieniądz w inne bezpieczne aktywa. Na przykład, wiosną roku 1982 krótkoterminowe stopy procentowe wynosiły około 15%, natomiast stopa dyskontowa wynosiła 12%. W tych warunkach istniały bodźce skłaniające banki do zaciągania kredytu w Fed i osiągania dużego zysku z lokowania tych środków w krótkoterminowych papierach wartościowych.
Takie zachowanie nie jest jednak tolerowane. Fed "krzywo patrzy" na nadmierne korzystanie przez banki z okienka dyskontowego; tzn. może publicznie udzielić nagany bankom, które pożyczają zbyt wiele lub zbyt często, a ponadto ustanawia dopuszczalne wielkości kredytu dla wielkich banków5. Zgodnie z poglądem Fed, zaciąganie kredytu jest przywilejem, nie prawem.
Dzięki wykorzystaniu stopy dyskontowej oraz "krzywemu patrzeniu", kredyt zaciągany w Fed stanowi niewielki ułamek rezerw bankowych.
Zmiany stopy dyskontowej. Przez wiele lat stopa dyskontowa była głównym narzędziem polityki pieniężnej. Oto przykład z roku 1965; kiedy Fed chciał zasygnalizować, iż jego zdaniem ożywienie spowodowane wojną wietnamską zaczynało być złowieszczo silne, podniósł stopę dyskontową. Był to tak silny sygnał, że Przewodniczącego Fed, Martina, wezwano na ranczo prezydenta Johnsona, który zbeształ go za to; prezydent bał się bowiem, że wyższa stopa dyskontowa przyczyni się do osłabienia aktywności gospodarczej.
5 Termin "krzywo patrząc" (frowns) pochodzi z języka rynku finansowego i oznacza proces, za pomocą którego Fed zniechęca banki do pożyczania z rezerw. (Przyp. tłum.)

\Vraz z rozwojem praktyki wyznaczania celów pieniężnych oraz pomniej-
iem znaczenia zmian stóp procentowych, stopa dyskontowa zaczęła pełnić bardziej pasywną rolę. Od lat siedemdziesiątych stopy dyskontowej nie stosowano w sposób agresywny.
Można powiedzieć, że stopa dyyskontowa raczej podąża za rynkiem. Po rym, Jak sprzedaż na otwartym rynku wymusi wzrost stop procentowych, banki będą się starały pożyczać w Fed coraz więcej według jeszcze nie ^odniesionej stopy dyskontowej. Aby zniechęcić do takich działań, Fed w końcu podniesie stopę dyskontową do poziomu zapewniającego wyrównanie szeregu stóp rynkowych lub - jak w 1982 r. - stopień wyżej, w celu ograniczenia zaciągania kredytu przez banki handlowe.
Niektórzy ekonomiści chcieliby, aby Fed poszedł dalej. Jedna z propozycji reform zakładała bezpośrednie powiązanie stopy dyskontowej ze stopami krótkoterminowymi, co by oznaczało eliminację potrzeby jakiegokolwiek ograniczania wielkości kredytów zaciąganych przez banki. Inni ekonomiści obawiają się, iż takie rozwiązanie sprawiłoby, że podaż pieniądza stałaby się mniej przewidywalna. Jest mało prawdopodobne, aby to rozwiązanie zostało wprowadzone dzisiaj.
Rezerwy obowiązkowe
W poprzednim rozdziale zwróciliśmy uwagę, że gdyby nie istniały wymagania prawne, banki prawdopodobnie utrzymywałby rezerwy w wielkości stanowiącej tylko około l % wartości depozytów (przy czym byłyby to głównie rezerwy w formie gotówki). W rzeczywistości od banków amerykańskich wymaga się dziś, aby utrzymywały znacznie większe rezerwy. W tablicy 14.4 przedstawiono obowiązujące stopy rezerw. Pokazuje ona na dodatek dyskrecjonalną władzę Fed pozwalającą na zmienianie wymagań dotyczących rezerw.
W zasadzie Fed może zmienić stopę rezerw obowiązkowych, kiedy chce dokonać szybkich zmian warunków finansowych. Na przykład, jeżeli Fed chce szybko uczynić pieniądz bardziej twardym, może podnieść stopę rezerw obowiązkowych dla dużych banków do górnego dopuszczalnego poziomu wynoszącego 14%. Może nawet podnieść stopę rezerw od depozytów terminowych. Jeżeli chce natomiast ułatwić dostęp do kredytu, może uczynić odwrotnie - obniżyć poziom stopy rezerw obowiązkowych.
W jaki sposób wzrost stopy rezerw obowiązkowych przyczynia się do zmniejszenia dostępności kredytu? Przypuśćmy, że banki przy stopie rezerw obowiązkowych wynoszącej 10% zgromadziły depozyty w relacji 10 do l i nie mają w zasadzie zbędnych rezerw. Teraz załóżmy, że Fed, chcąc zmniejszyć dostępność kredytu, decyduje się podnieść stopę rezerw obowiązkowych do 20%. (Tę fantastyczną liczbę przyjmujemy dla uproszczenia rachunku. Fed nie może i nie chciałby się dziś zdecydować na tak drastyczny krok.)

f?'
Jeżeli nawet Fed nie robi nic za pośrednictwem operacji otwartego rvnt lub polityki udzielania kredytu redyskontowego, aby zmienić poziom reze U banki muszą teraz znacznie ograniczyć pożyczki i inwestycje oraz depozyt ' Dlaczego? ponieważ (jak to wynika z rozdziału 14) depozyty bankowe m ^ obecnie być tylko pięciokrotnie większe od rezerw, a nie dziesięciokrotnie Tu więc wszystkie depozyty muszą się zmniejszyć o połowę!
Bolesne cięcie musi nastąpić szybko. Gdy tylko Zarząd Rezerwy Federal nej podpisze nowe zarządzenie podnoszące stopę rezerw, banki będą musiaK/ sprzedać część obligacji oraz domagać się zwrotu części pożyczek. Nabywc obligacji wydrenują swe rachunki bieżące, a pożyczkobiorcy, od których bank' domagają się zwrotu pożyczek, użyją swych rachunków bieżących do spłaty tych pożyczek. Proces ten zakończy się dopiero wtedy, gdy banki zmniejsza depozyty do poziomu, przy którym ich relacja do rezerw będzie wynosić 5 do l, a nie 10 do 1.
Nie ulega wątpliwości, że rezultatem tak wielkiej zmiany w tak krótkim czasie byłyby: wysoki wzrost stóp procentowych, racjonowanie kredytu, duży spadek inwestycji, PNB i zatrudnienia. Ten fantastyczny przykład ostrzega, że potężna broń, jaką może być zmiana stopy rezerw obowiązkowych, powinna być używana niezwykle ostrożnie.
Chociaż zmiana stopy rezerw obowiązkowych jest potencjalnym narzędziem polityki monetarnej, w rzeczywistości zmian tych dokonuje się niezwykle rzadko - raz na kilka lat, a nie co dzień, tak jak wykorzystywane są operacje otwartego rynku. Dlaczego? Ponieważ zmiana stopy rezerw obowiązkowych stanowi zbyt duży wstrząs. Operacje otwartego rynku mogą dać takie same rezultaty w sposób mniej niszczący.
Istotniejsze zmiany poziomu stopy rezerw obowiązkowych wprowadzono w 1980 r. Wybujała spekulacja na rynkach towarowych i finansowych była przedmiotem troski Fed i rządu. Nałożono kontrolę kredytu oraz podniesiono stopę rezerw; bańka spekulacji pękła, zanim stała się niebezpiecznie duża.
Instrumenty o mniejszym znaczeniu
Oprócz trzech głównych, omawianych wyżej, instrumentów, Fed ma do swej dyspozycji dwa dodatkowe:
� "krzywe patrzenie" (nazywane czasem "moralną perswazją"),
� kontrolę maksymalnego poziomu oprocentowania różnego rodzaju depozytów.
"Krzywe patrzenie". Mówiliśmy już o tym, jak Fed zniechęca niekiedy banki do zaciągania kredytu. Kiedy stopa dyskontowa jest zbyt niska w porównaniu z rynkowymi stopami krótkoterminowymi, wtedy banki mają ochotę pożyczać tanio od Fed i udzielać drogiego kredytu na rynku.

"Krzywo patrząc" - tj. podejmując dyskusję z dyrektorami banków lub, ostatnio, poprzez zakazy nadmiernych kredytów - Fed ma nadzieję wpływać oa wielkość kredytu zaciąganego w okienku dyskontowym. Nie jest to instrument szczególnie widoczny, ale ważny.
Limity stóp procentowych. Ostateczną bronią w arsenale regulacyjnym są limity stóp procentowych. Do 1980 r. twój bank płacił ci zerową stopę procentową od środków zdeponowanych na rachunku bieżącym. Ale bank rnógł zarabiać 8, 10 czy 12%, inwestując twój depozyt w bezpieczne obligacje rządowe. Czy taka sytuacja mogła powstać na konkurencyjnym rynku?
Nie mogła. Sytuacja taka powstała w latach trzydziestych, kiedy Kongres zakazał wypłacania procentu od depozytów na żądanie, opierając się na wątpliwym poglądzie, że wiele banków w okresie Wielkiego Kryzysu zbankrutowało, ponieważ oferowały one zbyt wysokie stopy oprocentowania depozytów. (Za przyjęciem takiego rozwiązania było także lobby bankowe, które zmierzało do ograniczenia kosztownej dla niego konkurecji.) Ponadto, przez większą część okresu od lat trzydziestych do wczesnych lat osiemdziesiątych obowiązywała założona struktura maksymalnych stóp oprocentowania depozytów terminowych i oszczędnościowych.
Wraz z nadejściem wysokich stóp procentowych oraz powstaniem bardziej konkurencyjnej struktury finansowej w latach siedemdziesiątych, regulacyjny gmach zbudowany w okresie Wielkiego Kryzysu zaczął kruszeć. W końcu, w ustawach bankowych z 1980 i 1982 r. zastosowano nowe podejście do problemu regulowania stóp procentowych.
Zmieniająca się struktura regulacji. Pierwszym krokiem było oddzielenie rachunków transakcyjnych od rachunków nie mających takiego charakteru. Rachunek transakcyjny jest (podobnie jak gotówka lub rachunek bieżący) wykorzystywany przede wszystkim do celów regulowania płatności. Rachunkiem nie mającym charakteru transakcyjnego (jak rachunek oszczędnościowy) jest rachunek, którego podstawowym celem jest odkładanie pieniędzy na przyszłość, a nie na używanie ich do płacenia rachunków. Oczywiście, granica między tymi dwoma kategoriami jest zamazana, ale rozróżnienie to było dostatecznie jasne do lat osiemdziesiątych.
Dzięki wprowadzeniu tego podziału ustawy bankowe z 1980 i 1982 r. skutecznie doprowadziły do deregulacji rachunków nie mających charakteru transakcyjnego. Ustawy znosiły od 1986 r. limity oprocentowania oraz zakładały zerowe lub minimalne rezerwy w stosunku do tych depozytów. Tak więc, miały być one oprocentowane według stóp rynkowych oraz wypadały poza zasięg bezpośredniego wpływu polityki Rezerwy Federalnej.
Pozostałe aktywa - aktywa transakcyjne, takie jak rachunki bieżące - podlegały tylko częściowej deregulacji. Zniesiono, od 1986 r., limity stóp

r.ch""tów btó,cych w,"Jtob/8] , k,6re
_."". ^ w^usiawiono jednak obowiązek utrzymywania pOw . rezerw (około 12% łącznych depozytów). Na konkurencyjnym rynk y2S2^cl sowym stopa oprocentowania środków na rachunkach transakcyjnych n' ukształtowana na poziomie około 88/100 rynkowej stopy procentowe'62�Sta'a
Nikt dokładnie nie wie, jaki będzie krajobraz gospodarczy w chwT taki system finansowy zostanie wprowadzony. Ale będzie się on z '' ^ różnił od świata sprzed roku 1980, w którym obowiązywały dokładne aC2n'e cje instytucji finansowych oraz stóp procentowych. Wielu ekonomisto rży, że Rezerwa Federalna będzie przeżywać trudniejszy okres, oddziałuj ^ gospodarkę w zderegulowanym systemie. W takim świecie podaż pien- ^ może się zachować bardziej przypadkowo i dlatego osiąganie celów poijt i? monetarnej może być dla Fed trudnym zadaniem.
Międzynarodowe ruchy rezerw
Ponieważ dolar jest najważniejszą walutą światową, jest on powszechnie utrzymywany za granicą. Przez kogo? Przez tych, którzy eksportują do Stanów Zjednoczonych i importują z tego kraju. Przez zagranicznych i amerykańskich inwestorów. Przez tych, którzy finansują inwestycje i handel pomiędzy innymi krajami. Przez spekulantów, maklerów rynku eurodolarowego. Przez obce rządy, banki centralne, międzynarodowe agencje, takie jak Międzynarodowy Fundusz Walutowy. Wszystkie te podmioty utrzymują w dolarach aktywa warte setki miliardów dolarów.
Ponieważ gotówka nie przynosi dochodu w formie procentu, obcokrajowcy utrzymują aktywa przynoszące procent (obligacje, akcje itd.) Jednakże, dla celów obsługi transakcji tymi aktywami, obcokrajowcy muszą utrzymywać pewną ilość dolarów transakcyjnych wchodzących w skład Ml.
Dlaczego w tym miejscu martwimy się zasobami pieniądza utrzymywanymi przez obcokrajowców? Ponieważ depozyty obcokrajowców w systemie bankowym zwiększają łączną kwotę rezerw, podobnie jak depozyty krajowców. Tak więc wielkość zasobów pieniądza utrzymywanego w dolarach przez obcokrajowców rozpoczyna łańcuch ekspansji lub ograniczania podaży pieniądza Stanów Zjednoczonych.
Powiedzmy, na przykład, że Niemcy zdecydowali się utrzymywać o l mld dol. mniej waluty amerykańskiej. Zakupują obligacje od obywateli amerykańskich, którzy z kolei lokują przychody z tej sprzedaży w banku w
i'!!.!0;!?', ^"rencyjne oprocentowanie lwjek op}aty z tytu}u śwj
stopy wynoszącej 8,8%).

Jorku. Co się stanie? Mamy l mld dol. wzrostu rezerw w krajowym bankowym, zgodnie z tym, co pokazuje tablica 14.5 (a). W rezultacie
j)3 bankowy może zwiększyć depozyty o 10 mld dol.
^ Na problem ten możemy spojrzeć w inny sposób, jeżeli powrócimy do 15.1. Narysujcie nową strzałkę pokazującą rezerwy napływające z za-
^iiicy- Czy widzicie, że ten nowy nakład rozszerza się w taki sam sposób, jak
grtład pochodzący z krajowych operacji otwartego rynku prowadzonych
f rł*?
P \yiedzac o tym, że na kontrolę Fed nad krajowym zasobem M wywie-�a wpływ międzynarodowe zakłócenia rezerw bankowych, można posta-^ pytanie, jak Fed może przeciwdziałać tym zakłóceniom? Odpowiedź � t pj-osta: Fed dysponuje środkami, pozwalającymi mu zrównoważyć napływ nowych rezerw z zagranicy. Może podjąć działania określane mianem sterylizacji', ma ona miejsce wtedy, gdy bank centralny podejmuje operacje otwartego rynku, aby zneutralizować wpływ międzynarodowych przepływów rezerw.
Podsumowując.
Regulacja przez bank centralny rezerw, na których oparta jest wielkość M, musi także radzić sobie z zakłóceniami spowodowanymi przez międzynarodowe zmiany tych rezerw. Jeżeli bank centralny chce tym zakłóceniom przeciwdziałać, to ma do swej dyspozycji narzędzia, pozwalające te zakłócenia zneutralizować lub wysterylizować.
W praktyce Fed czyni to w sposób rutynowy codziennie, sterylizując wpływ czynników międzynarodowych. Inne kraje, o gorzej rozwiniętych rynkach finansowych i systemie bankowości centralnej, mają czasami kłopoty z pełną sterylizacją międzynarodowych przepływów rezerw.
Inne działania
W tym miejscu można dojść do wniosku, że Fed ma dużo pracy. Ale, jak dotąd, omówiliśmy tylko funkcje, jakie Fed spełnia na rynku pieniężnym, tj. związane z regulowaniem podaży pieniądza. Fed spełnia jeszcze szereg dodatkowych zadań zlecanych przez inne urzędy federalne.
� Prowadzi operacje, których celem jest utrzymanie oficjalnego kursu wymiany walut. Fed prowadzi operacje dolarowe na międzynarodowych rynkach walutowych. Zadanie to jest, ogólnie rzecz biorąc, łatwe, niemniej od czasu do czasu międzynarodowy rynek walutowy staje się kapryśny i wtedy Fed na polecenie Ministerstwa Skarbu wkracza na scenę. (Pełne omówienie sposobu, w jaki bank centralny może interweniować w celu kształtowania kursów walut, zawiera rozdział 40.)

w i\e%uiuje aziatalność banków. Od czasów Wielkiego Kryzysu, federalny stał za bankami. By wpoić zaufanie do banków, rząd ubezpic depozyty bankowe, sprawdza księgi bankowe i (w chwilach, gdy kry:^ uderza) zarządza niewypłacalność banku. Ważne zadanie ubezpieczania den zytów spełnia Federal Deposit Insurance Corporation, FDJC (Federaln" Korporacja Ubezpieczenia Depozytów).
Deregulacja rynków finansowych w ostatniej dekadzie wraz z o wiel większą zmiennością stóp procentowych sprawiły, że bankowość stała się ryzykowną formą działalności gospodarczej. Setki towarzystw oszczędnoś-ciowo-pożyczkowych wraz z mnóstwem banków ucierpiało z powodu łakomstwa. Gdy to się zdarza, rząd federalny bierze odpowiedzialność za bank znajduje wypłacalny bank, który może przejąć bankruta, a czasami spłaca deponentów z funduszu ubezpieczeniowego.
Czasami naprawdę duży bank popada w kłopoty, tak jak to było latem 1984 r. z Continental Illinois Bank (z aktywami o wartości 41 mld dol.). Obcokrajowcy i inni zaczęli wycofywać depozyty warte miliardy dolarów. Wtedy, zaalarmowany rząd federalny zagwarantował wszystkie depozyty tego olbrzymiego banku.
W świetle tego nowego kroku polegającego na zagwarantowaniu depozytów w największych bankach, wielu zaczęło się zastanawiać, czy deregulacja nie zaszła zbyt daleko. Inni niepowodzenie Continental przypisywali złemu zarządzaniu. Wielu wierzyło, że rządowe gwarancje wkładów mogą prowadzić do nierozważnego udzielania kredytów i domagało się gruntownej naprawy systemu ubezpieczenia depozytów. Problemy te były przedmiotem gorących dyskusji w Kongresie w latach osiemdziesiątych.
� Rozwiązuje problemy międzynarodowe. W ostatnich latach Fed stał się liderem wśród instytucji współpracujących z krajami, mającymi poważne obciążenia długiem zagranicznym. Problem zadłużenia międzynarodowego będzie omawiany w rozdziale 37.
Krótko mówiąc, zadania banku centralnego nigdy się nie kończą.
W kierunku popytu na pieniądz
Kończymy tutaj naszą wycieczkę po problemach podaży pieniądza. Można ją opisać pokrótce w następujący sposób.
Podaż pieniądza jest w ostatecznym rachunku kształtowana przez politykę Fed. Określając stopy rezerw obowiązkowych, stopę dyskontową, a przede wszystkim prowadząc operacje otwartego rynku, Fed decyduje o poziomie rezerw i podaży pieniądza.
Banki i społeczeństwo są partnerami w tym procesie. Banki, w poszukiwaniu zysków, tworzą pieniądz bankowy z rezerw, wielokrotnie je po-

^nażając. Ludność zgadza się (z przyczyn, które się staną jasne w następnym rozdziale) utrzymywać pieniądze w instytucjach depozytowych.
Łącząc to wszystko, Fed może (w ramach wąskiego przedziału błędu) kształtować podaż pieniądza w średnim okresie.
Teraz, kiedy zagłębiliśmy się w proces podaży pieniądza, czas, aby
powrócić do szerszego obrazu. W następnym rozdziale przechodzimy do
analizy popytu na pieniądz, następnie połączymy podaż pieniądza i popyt na
pieniądz, aby zobaczyć, jak wpływają one na produkcję i bezrobocie. Wresz
cie, pod koniec następnego rozdziału, przejdziemy do omówienia roli pienią
dza w polityce makroekonomicznej, ze szczególnym uwzględnieniem współ
czesnego monetaryzmu. �-
f-S - "i
PODSUMOWANIE
1. System Rezerwy Federalnej jest bankiem centralnym, bankiem dla bankierów. Jego funkcją jest regulowanie wielkości rezerw bankowych, a przez to podaży pieniądza. Jeżeli Fed chce osłabić koniunkturę, uruchamia następujący, pięciostopniowy proces: (1) zmniejsza rezerwy banków, co (2) powoduje mnożnikowe zmniejszenie łącznej kwoty M, co (3) zwiększa stopy procentowe, sprawia, że kredyt staje się trudny do uzyskania oraz zmniejsza rynkową wartość majątku; wszystko to razem (4) ogranicza prywatne i publiczne wydatki inwestycyjne, co ostatecznie (5) po mnożnikowym spadku łącznego popytu tłumi produkcję i ceny (zob. rys. 15.1).
2. System Rezerwy Federalnej (albo Fed, jak często jest nazywany) utworzono w 1923 r. w celu regulowania ilości pieniądza i kredytu. Jego ważnymi ciałami są: Rada Gubernatorów, urzędująca w Waszyngtonie oraz Federal Open Market Committee (Federalny Komitet Otwartego Rynku). Fed działa jak niezależna agencja rządowa, ustalająca cele polityki monetarnej, które charakteryzuje szeroki zakres uznaniowości.
3. Głównymi instrumentami polityki Fed są: (1) operacje otwartego rynku, (2) stopa oprocentowania kredytów zaciąganych przez banki, (3) prawne wymagania dotyczące rezerw obowiązkowych, nakładane na instytucje depozytowe. Wykorzystując te trzy rodzaje instrumentów, Fed może osiągnąć cele pośrednie: określony poziom rezerw bankowych, rynkowych stóp procentowych oraz podaży pieniądza. Wszystkie działania są podporządkowane realizacji ostatecznych celów polityki pieniężnej, którymi są: niska inflacja, niskie bezrobocie i wysokie tempo wzrostu PNB.
W dodatku, Fed (wraz z innymi agencjami federalnymi) musi wspierać krajowy i międzynarodowy system finansowy w okresach kryzysu.
4. Najważniejszym narzędziem polityki pieniężnej są operacje otwartego rynku. Sprzedaż przez Fed obligacji rządowych na otwartym rynku zmniejsza aktywa oraz pasywa bilansu Fed i w wyniku zmniejszają się rezerwy banków.


mazi znajduje się mniej pieniądza, a więcej obligacji. Zakupy
otwartym rynku działają w przeciwnym kierunku, zwiększając wielk ^
M dzięki zwiększeniu wielkości rezerw banków. �Sc
5. W ostatniej dekadzie Rezerwa Federalna (wraz z bankami central wielu innych krajów) przyjęła nowy sposób kształtowania polityki pieneż polegający na wyznaczaniu celów w postaci wzrostu agregatów pieniężnych R^' do roku Fed określa zadania w zakresie stóp wzrostu dla M1 i M2, a ostat ^ w zakresie kredytu krajowego. Z reguły wzrost Ml będzie się kształtów ' w granicach 4-6%, począwszy od czwartego kwartału jednego roku H czwartego kwartału roku następnego. Fed może kształtować swój pakiet lokat tak, aby utrzymywać się w ramach wyznaczonego przedziału wzrostu podaży pieniądza, prowadząc operacje otwartego rynku.
WAŻNIEJSZE
piecioetapowy proces, rezerwy bankowe, bilans Rezerwy Federalnej, sprzedaż i zakup na otwartym rynku,
stopa dyskontowa, pożyczanie od Fed,
6. Odpływ rezerw międzynarodowych może zmniejszyć rezerwy krajowe oraz M, chyba że zostanie on skompensowany zakupami obligacji przez bank centralny. Proces ten określany jest mianem "sterylizacji". W ostatnich latach Fed dokonuje tej sterylizacji w sposób rutynowy.
POJĘCIA l PROBLEMY
stopa rezerw obowiązkowych, FKOR, Rada Gubernatorów, wskaźniki wzrostu M^ i M2 jako
cele określone przez FKOR, instrumenty polityki, cele pośrednie,
cele ostateczne.
PROBLEMY DO DYSKUSJI
1. Prześledź skutki dokonanych przez Fed na otwartym rynku zakupów za l mld dol.; sprzedaży na otwartym rynku na sumę l mld dol. Naszkicuj, zgodnie ze schematem rys. 15.1, wpływ operacji otwartego rynku i kredytu dyskontowego na (1) wielkość rezerw. Naszkicuj wpływ zmian stopy rezerw obowiązkowych na (2) wielkość M.
2. Prześledź skutki podwojenia stopy rezerw obowiązkowych; zmniejszenia o połowę tej stopy. Co w większym stopniu wpływa na zyski banków: operacje otwartego rynku czy zmiana stopy rezerw obowiązkowych?
3. Wymień instrumenty polityki Fed. Jak skuteczne są one w regulowaniu (a) M, (b) stóp procentowych, (c) produkcji i bezrobocia, (d) cen?
4. Przeanalizuj bilans Fed z tabl. 15.1. Sporządź hipotetyczny korespondujący z nim bilans dla banków (podobny do bilansu z tabl. 14.7), zakładając,

stopa rezerw obowiązkowych w stosunku do rachunków bieżących wynosi ifl%, a w stosunku do pozostałych aktywów 0%.
a) Sporządź nowy zestaw bilansów, zakładając, że Fed sprzedaje na twartym rynku rządowe obligacje za l mld dol.
b) Sporządź nowy zestaw bilansów uwzględniających skutki podniesienia topy rezerw obowiązkowych do 20%.
c) Załóż, że banki zaciągają w Fed kredyt w wysokości l mld dol. Jak w wyniku tego zmienią się bilanse?
5. "Ruchy złota oddziaływały na ceny tylko dlatego, że traktowaliśmy je jako barometr sygnalizujący potrzebę zwiększenia lub zmniejszenia globalnej podaży M. Oczywiście, system waluty złotej był wadliwy, ale rozsądniej było się oprzeć na tak niedoskonałym systemie, niż zawierzyć skłonnym do korupcji i politykowania ciałom ustawodawczym, które zawsze wykazują skłonność do drukowania inflacyjnego pieniądza". Zastanów się nad tym stwierdzeniem.
6. Zastanów się nad następującym stwierdzeniem: "System Rezerwy Federalnej może przypilnować, by banki miały dostateczną ilość rezerw, aby udostępnić pieniądz handlowi, przemysłowi i rolnictwu; nie może jednak spowodować, by ludzie zaciągali pożyczki, ani też by wydatkowali depozyty, które powstają, gdy banki udzielają kredytu i inwestują".
7. "Fed był zbyt ekspansywny w kształtowaniu wielkości M w 1972 r., w którym odbywały się wybory. Nominalny PNB wzrósł nadmiernie. Ponieważ wzrost produkcji osiągnął granice wyznaczone przez pełne zatrudnienie oraz wąskie gardła zdolności produkcyjnych gospodarki, wystąpiła inflacja cenowa. Obawiając się dwucyfrowej stopy inflacji w skali roku (pomijając zarazem to, że częściowo inflacja była spowodowana kryzysem naftowym oraz niedoborami żywności), w latach 1973-1974 Fed prowadził tak restrykcyjną politykę regulowania realnej podaży pieniądza (tj. stosunku podaży pieniądza do poziomu cen), że spowodował wynoszące 9% bezrobocie w 1975 r. Od tej pory Fed musi się stosować do zaleceń Kongresu, określającego, ile "stag" w procesie "stagflacji" można wywołać i ile "flacji" można tolerować". Skomentuj to stwierdzenie, podsumowujące polityczne debaty ostatnich lat. Wskaż wyraźnie, co się kryje za każdym z argumentów.
8. W ostatnich latach niektórzy pisali: "Nie możemy powierzyć Fed, grupie bankowców i ekonomistów, kształtowania polityki pieniężnej. Jest ona zbyt ważna w kształtowaniu warunków gospodarowania, aby można ją pozostawić tak niedemokratycznej grupie". Przemyśl raz jeszcze to, co wiesz na temat amerykańskiego systemu władzy; na temat politycznych cykli koniunkturalnych omawianych w rozdziale 10; na temat składu FKOR i Zarządu Rezerwy Federalnej. Czy twoim zdaniem struktura Fed powinna być zmieniona?
9. Problem dla zaawansowanych. Zdefiniuj gotówkę i rezerwy banków jako pieniądz o dużej sile. Przed utworzeniem Fed, łączna podaż pieniądza

MONETARYZM l POPYT NA PIENIĄDZ
o dużej sile była stała lub "nieelastyczna". Niemniej od czasu H
szrsttttssztttt* ^SfSss^S?
- ~ .^Łti^S^ikS ^ ^^S^^^^r^^^

Mniej więcej w tym czasie rozlegały się wołania ... o zwiększenie ilości pieniądza papierowego ... Byłem wśród zwolenników zwiększenia, ponieważ się przekonałem, że pierwsza niewielka suma, którą wypuszczono w 1723 r., zrobiła wiele dobrego, zwiększając obroty handlu, zatrudnienie i liczbę mieszkańców na prowincji ... Użyteczności tej sumy pieniądza dowiodły czas i doświadczenie tak dobitnie, że nie podlegała później żadnej dyskusji... Chociaż ... istnieją granice, po przekroczeniu których ilość może być szkodliwa.
Benjamin Franklin

Poprzednie dwa rozdziały zawierają szczegółowy opis zagadnień podaży pieniądza - w jaki sposób Fed, współdziałając z bankami, określa wielkość podaży pieniądza. Ten rozdział rozpoczynamy od opisu sił określających popyt na pieniądz. Analizując popyt na pieniądz, najpierw uwypuklimy relację pomiędzy pieniądzem a liczbą zawieranych przez ludzi transakcji.
W części drugiej rozdziału połączymy analizę podaży pieniądza i popytu na pieniądz, by pokazać wpływ M na produkcję i ceny. To znaczy, pokażemy mechanizm transformacji, za pośrednictwem którego podaż pieniądza wywiera wpływ na produkcję i ceny. Analiza ta dowodzi, że istnieje jeszcze jeden, obok podatków i wydatków publicznych, sposób oddziaływania na ostateczne wyniki gospodarowania.
Wreszcie, w ostatniej części, przejdziemy do omawiania monetaryzmu. Ten wywierający wielki wpływ pogląd na temat sposobów prowadzenia polityki makroekonomicznej zostanie wyjaśniony oraz skonfrontowany z punktem widzenia współczesnej ekonomii głównego nurtu.
Rysunek 16.1 ilustruje sekwencję analizy w tym rozdziale. Mając za sobą analizę sposobów kształtowania wielkości podaży pieniądza przez bank centralny, przechodzimy do analizy sił kształtujących popyt na pieniądz; dzięki temu zobaczymy także, w jaki sposób są kształtowane stopy procentowe. Ostatecznie proces ten wpływa na wielkość produkcji, zatrudnienie i poziom cen.
A. POPYT NA PIENIĄDZ
Zanim przejdziemy do omawiania nowoczesnych teorii popytu na pieniądz, warto poświęcić chwilę, by się zastanowić, dlaczego popyt na pieniądz różni się od popytu na piwo czy na seanse kinowe. Trzeba pamiętać, że pieniądz

jest pożądany nie ze względu na samego siebie - nie możesz zjeść m
pięciopensowej i raczej rzadko wieszamy na ścianie banknot stuŁ ^
względu na artystyczne walory jego rytownictwa studolarOWy 2g
Pieniądz utrzymywany jest raczej dlatego, że służy nam pośrednio �
środek ułatwiający handel i wymianę. Pośrednio, Jak0
Teraz analizowana jest pełna rola pieniądza
Rys. 16.1. Przedmiotem tego rozdziału jest sposób oddziaływania pieniądza na aktywność gospodarczą poprzez kształtowanie globalnego popytu
Po przeanalizowaniu, w dwóch poprzednich rozdziałach, sił wywierających wpływ na podaż pieniądza, uzupełnimy teraz analizę. Rozpoczynamy od omówienia sił kształtujących popyt na pieniądz (1). Następnie zobaczymy, jak pieniądz wpływa na łączny popyt (2) i dzięki interakcji z AS (3) wywiera wpływ na poziom produkcji, bezrobocia i cen (4).
Funkcje pieniądza
Jak, w kontekście tego co powiedziano wcześniej, można określić funkcje pieniądza?
1. Najważniejszą funkcją pieniądza transakcyjnego (M\) jest funkcja środka wymiany. Gdyby nie było pieniądza, musielibyśmy bez ustanku wędrować w poszukiwaniu kogoś, z kim moglibyśmy zawrzeć transakcję barterową. Byłby to beznadziejnie nieefektywny system w nowoczesnej gospodarce o daleko posuniętej specjalizacji oraz podziale pracy.

2. Pieniądz służy także jako jednostka obrachunkowa. Określamy ceny i usług, teraźniejsze i przyszłe, w dolarach (tak jak Brytyjczycy w funtach szterlingach, Niemcy w markach czy Japończycy w jenach). Dzięki stosowaniu wspólnej jednostki obrachunkowej życie gospodarcze jest poważnie uproszczone.
3. Pieniądz jest czasami wykorzystywany jako środek przechowywania majątku. W porównaniu z obarczonymi ryzykiem akcjami, obligacjami, doma-jni czy złotem - pieniądz jest aktywem obarczonym małym ryzykiem (chociaż w dzisiejszym świecie inflacji nic nie jest całkowicie pozbawione ryzyka), pawniej, w prymitywnym systemie finansowym, ludzie gromadzili gotówkę, gdyż była ona bezpieczną formą przechowywania majątku. Dziś coraz częściej pieniądz jest przechowywany w formie przynoszących wysoki dochód bezpiecznych aktywów (takich jak rachunki typu NÓW). Przeważająca część majątku jest jednak utrzymywana w formie innych aktywów - ąuasi-pienią-dzu, w formie rachunków oszczędnościowych, akcji, obligacji itd.
Koszt utrzymywania pieniądza. Te trzy funkcje pieniądza są niezwykle ważne dla ludzi; tak ważne, że są oni skłonni ponosić koszty związane z utrzymywaniem gotówki lub środków na nisko oprocentowanych rachunkach bieżących. Co jest kosztem utrzymywania pieniądza? Jest nim utrata procentu i zysku, wynikająca z utrzymywania pieniądza a nie wysoko oprocentowanych aktywów lub inwestycji.
Przypomnij sobie (zob. rozdział 7), że aktywa przynoszą dochód lub stopę procentową. Stopa procentowa jest definiowana jako dochód (w dolarach na każdego wypożyczonego dolara) z tytułu udzielenia pożyczki. Dla porównania przeciwstawmy dochód z tytułu utrzymywania pieniądza stopie oprocentowania "funduszy pieniężnych". Funduszem pieniężnym jest rachunek oszczędnościowy, taki jak fundusz wspólnego inwestowania rynku pieniężnego lub rachunek depozytowy rynku pieniężnego. Te rachunki oszczędnościowe przynoszą w ostatnich latach nie podlegającą ograniczeniom stopę procentową wynoszącą 6-16% w stosunku rocznym.
Powiedzmy, że złożyłeś 1000 dol. na fundusz pieniężny na początku 1984 r.; zarobiłbyś około 9% i na koniec 1984 r. miałbyś około 1090 dol. Oznacza to stopę procentową wynoszącą 9% w ujęciu nominalnym.
Powróćmy teraz do kosztów utrzymywania pieniądza. Załóżmy, że posiadanej kwoty 1000 dol. nie złożyłeś na rachunku pieniężnym, ale zatrzymałeś przez cały rok w formie gotówki. Na koniec roku 1984 miałbyś 1000 dol., gdyż gotówka nie przynosi stopy procentowej. Tak więc koszt utrzymywania pieniądza wyznaczony jest wielkością utraconego oprocentowania.
Pieniądz jest wygodny, gdyż pozwala łatwo i szybko zawierać transakcje, jednocześnie określać ceny oraz przechowywać bogactwo. Usługi te nie są jednak bezpłatne. Jeżeli majątek byłby przechowywany w akcjach, obligacjach
31 - Ekonomia t. l




Ilustracja transakcyjnego popytu na pieniądz dol.

iuu im lawiunicacn oszczędnościowych, przynosiłby większą stopę procen
tową. Kosztem utrzymywania gotówki jest stopa procentowa, którą tracimy
jeżeli nie inwestujemy pieniądza w inne aktywa. '
Rozważmy inny przykład. Masz 1000 dol. na rachunku bieżącym Ink
w pieniądzu bankowym (M^). Bank płaci 5% na rok od tych rachunków, czyli
50 dol. ' y
Alternatywnie możesz zarobić 9%, otwierając rachunek pieniężny. Tak więc koszt netto (lub koszt utraconych możliwości) utrzymywania 1000 dol w pieniądzu bankowym wynosi 40 dol. (90 dol. - 50 dol.).
Dlaczego miałbyś poświęcać te 40 dol.? Ponieważ wygodnie jest utrzy
mywać środki na rachunku bieżącym, z którego można płacić za chleb lub
nowy rower. Korzystasz z "usług pieniądza", wartych przynajmniej 40 dol.
na rok. .:f>t
POPYT NA PIENIĄDZ '"
Z powyższej argumentacji wynika jasno, że głównym motywem utrzymywania pieniądza (Mx) jest wygoda, z jaką, na każdym poziomie dochodu, można dokonywać transakcji. Zbadajmy ten problem bardziej szczegółowo.
Popyt transakcyjny
Ludzie i przedsiębiorstwa potrzebują pieniądza jako środka wymiany. Gospodarstwa domowe potrzebują pieniędzy na zakup żywności, opłaty rachunków za energię i paliwo oraz na dokonywanie zakupów dóbr trwałego użytku. Przedsiębiorstwa potrzebują pieniędzy na zapłatę za surowce i siłę roboczą. Te elementy tworzą transakcyjny popyt na pieniądz.
Mechanizm tworzenia popytu transakcyjnego na pieniądz przedstawiono na rys. 16.2. Pokazuje on przeciętną wielkość gotówki utrzymywanej przez rodzinę zarabiającą 1000 dol. na miesiąc, zatrzymującą zarobione pieniądze i wydatkującą je równomiernie w ciągu miesiąca. Oczywiście, rodzina utrzymuje przeciętnie 500 dol. w formie gotówki.
Ten przykład może nam pomóc zrozumieć, w jaki sposób popyt
transakcyjny na pieniądz reaguje na zmienne ekonomiczne. Jeżeli ceny
i dochody uległyby podwojeniu, to na osi pionowej rys. 16.2 trzeba by
zmienić oznaczenia, podwajając wszystkie wyrażone w dolarach war
tości. Oczywiście, popyt na M podwoi się. Tak więc popyt na pieniądz
transakcyjny ulega podwojeniu, jeżeli nominalny PNB ulega podwoje
niu przy tym samym poziomie realnego PNB lub innych zmiennych ekono
micznych. -,�


1000
Rys. 16.2. Poziom sald transakcyjnych w miesiącu
a l
500 h
i
'a
o �o
S,
Rysunek przedstawia ilość pieniędzy trzymanych przez typową rodzinę. Zakładamy, że rodzina otrzymuje 1000 dol. na początku miesiąca i wydaje w ciągu miesiąca całą sumę. Co więcej, wydatki dzienne są stałe
i wynoszą 33 T dol. W ostatecezności
Dzień 30
Dzień miesiąca
rodzina nie lokuje w ciągu miesiąca żadnych kwot w inne aktywa. Tak więc, na początku miesiąca rodzina ma 1000 dol., piętnastego - 500 dol. i na koniec miesiąca nie ma gotówki. Ilustruje to prosta MNP. Ile pieniędzy utrzymuje przeciętnie rodzina? Odpowiedź: 1/2 kwoty 1000 dol. = 500 dol. Aby zrozumieć sposób zachowania się popytu na pieniądz, zapytaj, jak by wyglądał ten
rysunek, gdyby ceny i dochody się podwoiły? Gdyby dochody realne uległy podwojeniu? Gdyby
stopa oprocentowania rachunków oszczędnościowycnh wzrosła do 20%?
Wpływ stopy procentowej. Niezwykle istotne znaczenie ma pytanie, jak popyt na pieniądz reaguje na zmiany stóp procentowych? Przypomnij sobie, że nasza rodzina ponosi koszty utraconych możliwości, utrzymując środki na rachunku bieżącym, gdyż oprocentowanie M jest niższe od oprocentowania innych aktywów. Gdy stopa procentowa rośnie, rodzina mogłaby powiedzieć: na początku miesiąca włożymy na rachunek bieżący tylko połowę naszych pieniędzy, a drugą połowę na fundusz pieniężny przynoszący 9% na rok. Piętnastego podejmiemy z tego funduszu złożone wcześniej 500 dol. i złożymy na rachunku bieżącym, z którego będziemy pokrywać rachunki za następne dwa tygodnie.
Zwróćcie uwagę na efekt netto: gdy stopy procentowe wzrosły i rodzina zdecydowała się złożyć połowę swego dochodu na funduszu pieniężnym, przeciętny stan jej zasobów zmniejszył się z 500 do 250 dol. Pokazuje to, w jaki sposób wielkość zasobów pieniądza (lub popyt na pieniądz) może reagować na zmiany stóp procentowych: popyt na pieniądz, zakładając stałość pozostałych czynników, spada wraz ze wzrostem stóp procentowych.
Można zakładać, że korzyści ekonomiczne z ciągłego dokonywania zmian w strukturze lokat będą tak niewielkie, że zmiany stóp procentowych nie wywrą większego wpływu na wielkość zasobów pieniądza utrzymywanych przez gospodarstwa domowe. O ile może się zwiększyć stan gotówki, jeżeli ludzie zauważą, iż są możliwości ulokowania pieniądza według stopy wyższej o 2 lub 4 punkty procentowe? Jak wynika z większości badań - nieznacznie.
Rzeczywisty wpływ stóp procentowych jest widoczny na poziomie przed-

31*


ich salda na rachunkach bieżących wynoszą 100 m]
dol. w jednym dniu, 250 min dol. w następnym itd. Jeżeli nic nie zrobią t bardzo łatwo mogą stracić 20-50 min dol. odsetek na rok. Okres wysoki h stóp procentowych, jaki nastał od lat siedemdziesiątych, zapoczątkował rządzanie gotówką" przez przedsiębiorstwa, w których banki pomagają swym klientom utrzymywać trwale gotówkę w wysoko oprocentowanych aktywach zamiast na nisko oprocentowanych rachunkach bieżących. Wraz ze wzrostem stóp procentowych przedsiębiorstwa robią coraz więcej wysiłków, aby utrzv mywać salda na rachunkach bieżących na minimalnym poziomie.
^
r Popyt na aktywa
Oprócz utrzymywania pieniądza na cele transakcyjne ludzie utrzymują go również do przechowywania bogactwa. Jak stwierdziliśmy w rozdziale 7 poświęconym konsumpcji, ludzie oszczędzają na starość, na ciężkie czasy, na wykształcenie swych dzieci. Na koniec 1983 r. gospodarstwa domowe posiadały różne aktywa finansowe na kwotę około 6 bilionów dol. Czyż pieniądz nie powinien wchodzić w skład tych aktywów?
Teoria portfolio. To pytanie jest związane z jednym z najważniejszych tematów współczesnej ekonomii - teorią portfolio. Przedmiotem tej teorii jest analiza zachowań racjonalnie postępujących inwestorów, starających się swój majątek podzielić pomiędzy akcje, obligacje, domy i pieniądz. Teoria portfolio zakłada, że ludzie poszukują lokat przynoszących wysokie stopy procentowe (lub stopy zysku) oraz że niechętnie utrzymują aktywa obarczone ryzykiem i utrzymują je tylko wtedy, gdy aktywa te przynoszą odpowiednio wysoki dochód. Z dwu rodzajów aktywów o równej stopie procentowej ludzie wybiorą aktywa bezpieczniejsze. Aby skłonić ludzi do rezygnacji z utrzymywania bezpiecznego pieniądza na rzecz obarczonych ryzykiem obligacji lub nawet bardziej ryzykownych akcji, obarczone ryzykiem papiery wartościowe muszą oferować wyższą stopę zysku.
Implikacje. Teoria portfolio dowodzi, że najlepszym sposobem alokacji funduszy przez inwestorów nie lubiących ryzyka jest ich rozdzielenie pomiędzy różne obarczone ryzykiem inwestycje. Wnioski tej teorii można wyrazić stwierdzeniem: "Nie wkładaj wszystkich jajek do jednego koszyka".
Bardziej rozwinięte ujęcia dowodzą również, iż czasami najlepszą kombinacją inwestycji (określonej mianem portfolio) jest kombinacja zawierająca przynajmniej kilka rodzajów aktywów pozbawionych ryzyka. Jeżeli tym pozbawionym ryzyka rodzajem aktywów jest gwarantowany przez rząd rachunek bieżący, to rachunek ten powinien wchodzić w skład portfela lokat nie lubiącego ryzyka inwestora. Z teorii portfolio wynika, że w dzisiejszym świecie

bezpiecznych rachunków bieżących, przynoszących wysoką stopę procentową, wiele gospodarstw domowych będzie utrzymywać salda na tych rachunkach, gdyż mają one wartość jako aktywa.
Co powinno się składać na pozostałą część portfolio? Z obliczeń wynika (por. Dodatek do rozdziału 14), że rozdzielając majątek pomiędzy szeroką grupę inwestycji - akcje różnych spółek, różne rodzaje obligacji, być może nieruchomości - ludzie mogą osiągać przyzwoity dochód, nie narażając się na niemożliwe do zaakceptowania ryzyko1.
W podsumowaniu można stwierdzić: popyt na pieniądz (MJ powstaje w wyniku naszego zapotrzebowania na środek wymiany, tj. na pieniądz transakcyjny. Trzymamy gotówkę i rachunki bieżące, by kupować dobra i płacić nasze rachunki. Wraz ze wzrostem naszych dochodów zwiększa się wartość dóbr, które kupujemy i rośnie także nasze zapotrzebowanie na pieniądz transakcyjny, co zwiększa nasz popyt na Ml.
Popyt transakcyjny na M jest wrażliwy na koszt utrzymywania pieniądza. Gdy stopy oprocentowania innych aktywów zwiększają się względem stóp oprocentowania pieniądza, ludzie i przedsiębiorstwa starają się minimalizować wielkość posiadanych zasobów pieniądza.
Ponadto ludzie czasem utrzymują czysty pieniądz jako rodzaj aktywów. Chcą oni w ten sposób ochronić wartość posiadanego majątku przed zmiennością życia gospodarczego, unikając nieostrożności trzymania wszystkich jajek w jednym koszyku. A jednym z takich koszyków, który wielu inwestorów wykorzystuje, są bardzo bezpieczne aktywa. Tymi aktywami mogą być wysoko oprocentowane rachunki bieżące, stanowiące część Ml, ąuasi-pieniądz tworzący M2, być może także rachunki oszczędnościowe lub fundusz pieniężny.
B. JAK PIENIĄDZ WPŁYWA NA PRODUKCJĘ
Nadszedł czas połączenia podaży pieniądza i popytu na pieniądz. Przyjrzyjmy się dokładnie tajemniczemu dotąd mechanizmowi przedstawionemu na rys. 15.1 i postarajmy się zrozumieć łańcuch przyczyn i skutków łączący M, P
1 Teoria wyboru portfela lokat jest podstawą jednego z najbardziej podniecających i popularnych przedmiotów dla średnio zaawansowanych: pieniądza i bankowości. Narzędzia analizy są tu podobne do narzędzi teorii użyteczności z rozdziału 19. Zakłada się, że ludzie lubią wysokie przychody z aktywów, ale nie lubią ryzyka. Prace Harry Markowitza i Jamesa Tobina dowiodły, że maksymalizujący swe funkcje użyteczności konsumenci podzielą swój majątek (tzn. zdywer-syfikują swoje portfele lokat) pomiędzy różne obciążone ryzykiem aktywa.
Ta linia badań stała się niezwykle ważna dla teorii finansów, zwłaszcza dzięki pracom W. Sharpa, E. Famy, S. Rossa, którzy stworzyli "model wyceny aktywów kapitałowych". Każdy dobry menedżer portfelu lokat na Wall Street stosuje techniki wypracowane w ramach tego modelu do wsparcia swej intuicji w wyborze akcji i obligacji.
Za wkład w teorię portfolio i inne aspekty teorii pieniądza, Tobinowi przyznano w 1981 r. Nagrodę Nobla w dziedzinie ekonomii.

i Q. Z naszej wcześniejszej analizy wynika, że zwiększenie A
kszyć globalny popyt, wielkość produkcji i ceny. Zmniejszenie iJOb.
niądza działa w odwrotnym kierunku. Scenariusz tego działania i P'e"
JCSt ria
stepujący. "a-
Gdy Fed zwiększa podaż pieniądza, stopy procentowe wykazują te cję spadkową, a kredyt staje się bardziej obfity. W rezultacie nowe przed ^ wzięcia inwestycyjne stają się bardziej zyskowne, co pobudza wzrost wytf ?~ ków inwestycyjnych. Powoduje to przesunięcie krzywej globalnego popyt prawo, wzrost produkcji i cen. W najprostszym ujęciu sekwencję tę nio' & przedstawić następująco:
M rośnie -> / spada -" / wzrasta -"� AD wzrasta -" PNB i p W2r stają.
Możemy to zobaczyć, łącząc wykresy z wcześniejszych rozdziałów. Nai pierw użyjemy naszego aparatu pojęć: C+I+G. Następnie wykorzystamy | koncepcje krzywych AD oraz AS.
Ś^
l Podaż i popyt na pieniądz
Pierwszym etapem analizy jest analiza rynku pieniężnego, na którym kształtują się podaż i popyt na M. Problem ten przedstawiono na rys. 16.3. Pionowa krzywa podaży pieniądza ilustruje założenie, że Fed tak kształtuje swoje instrumenty (operacje otwartego rynku, stopę dyskontową itd.), by utrzymać podaż pieniądza na z góry określonym poziomie, oznaczonym na rys. 16.3 jako M*. Inaczej mówiąc, krzywa podaży pieniądza jest pionowa, ponieważ wielkość podaży pieniądza określono na poziomie M* przy każdym poziomie stóp procentowych (zmienna / jest zaznaczona na osi pionowej wykresu).
Ponadto, popyt na pieniądz zaznaczyliśmy na rys. 16.3 za pomocą krzywej opadającej. Nachylenie to ilustruje ważną cechę popytu na pieniądz, który jest do pewnego stopnia wrażliwy na poziom stopy procentowej. Znaczy to, że wzrost stopy procentowej skłania ludzi i przedsiębiorstwa do ograniczania popytu transakcyjnego na pieniądz oraz przeznaczania funduszy na zakup wyżej oprocentowanych aktywów; do utrzymywania przeciętnie mniejszej ilości gotówki oraz częstszego jej uzupełniania; do synchronizowania przychodów i wydatków lub do wykorzystania innych sposobów zarządzania zasobami pieniądza gotówkowego.
Poziom stopy procentowej równoważącej podaż i popyt na rys. 16.3 jest wyznaczony przez punkt przecięcia obu krzywych. Stopą równowagi jest w tym przypadku stopa wynosząca 4% rocznie. Przy tym poziomie stopy procentowej wielkość podaży pieniądza określona przez Fed jest równa wielkości popytu zgłaszanego przez społeczeństwo.

Wplyw polityki pieniężnej. Zwróćcie uwagę, w jaki sposób polityka pienię-
wptywa na rynek pieniężny; jeżeli Fed, zauważając na przykład nad-
� eaiąca. inflację, decyduje się na ograniczenia, podaż pieniądza zmniejsza się,
krzywa SS przesunie się w lewo. W rezultacie wzrośnie stopa procentowa.
8 'le? Wystarczająco, aby skłonić przedsiębiorstwa i gospodarstwa domowe
zmniejszenia stanu gotówki oraz sald na rachunkach bieżących o kwotę
równą kwocie redukcji podaży pieniądza.
Rynek pieniężny
Rys. 16.3. Podaż pieniądza i popyt na pieniądz określają stopę procentową
Rysunek ilustruje sposób kształtowania stopy procentowej. Fed określił cele w zakresie wielkości pieniądza na poziomie M* co pokazuje pionowa krzywa podaży pieniądza SS. Społeczeństwo (gospodarstwa domowe i przedsiębiorstwa) chce utrzymywać różne kwoty M, przy różnym poziomie stopy procentowej - niższa stopa procentowa skłania do utrzymywania większych sald. W przedstawionym przykładzie popyt na pieniądz M1 i podaż pieniądza równoważą się przy stopie procentowej wynoszącej 4% rocznie.
Zwróćcie uwagę, iż krzywa DD zakłada dany poziom produkcji i cen (nominalnego PNB). Jeżeli realny poziom PNB lub cen wzrośnie, krzywa DD przesunie się w prawo.
Pieniądz (M,
Aby sprawdzić, czy dobrze to rozumiecie, rozważcie następującą sytuację: w związku z nazbyt głęboką recesją Fed zdecydował się zwiększyć wielkość podaży pieniądza. Co zrobi w tym przypadku? Jaka będzie reakcja rynku pieniężnego?
Należy tu powtórzyć istotną uwagę. Analiza podaży i popytu przedstawiona na rys. 16.3 jest nadmiernie uproszczona pod jednym ważnym względem. Jak widzieliśmy, krzywa popytu na pieniądz jest funkcją nie tylko stopy procentowej, ale także poziomu dochodu (lub, w skali całej gospodarki, produkcji globalnej). Popyt transakcyjny na pieniądz rośnie wraz ze wzrostem nominalnego PNB. Toteż za przedstawioną na rys. 16.3 analizą popytu na pieniądz kryje się nie wyrażone wprost założenie, że poziom PNB jest dany.
Co się stanie, gdy nominalny PNB wzrośnie (w wyniku wzrostu P lub 0? Reakcja będzie następująca: (1) popyt na pieniądz wzrośnie przy każdym poziomie stopy procentowej, (2) krzywa D D przesunie się od środka wykresu 16.3 oraz (3) stopa procentowa wzrośnie przy danym poziomie M.
Podsumujmy to, czego się dowiedzieliśmy o rynku pieniężnym. -

Sytuacja na rynku pieniężnym zmienia się pod wpływem kombinacii H
czynników: (1) skłonności ludności do utrzymywania pieniądza ( U
za pomocą krzywej DD) oraz (2) polityki pieniężnej Fed (w tym
jest to pohtyka utrzymania stałej podaży pieniądza na pozfomieM
oznacza, ze krzywa SS jest pionowa). Te dwa czynniki ' C�
rynkowej stopy procentowej. Usztywnienie P^.ic
wą SS w lewo zważając poziom rynkowej stopy procentowej
poziomu cen *popyt n
Równowaga ogólna
Teraz możemy scalić elementy dotychczasowej analizy, by pokazać, jak zmiany ilości pieniądza wpływają na globalny popyt, a tym samym na produkcję i ceny. Na rys. 16.4 przedstawiono graficznie sposób działania naszego prostego modelu mnożnikowego. Najpierw pokrótce omówimy trzy części rysunku, a następnie przejdziemy do szczegółowej analizy skutków polityki pieniężnej.
Rysunek 16.4 przedstawia trzy różne kwestie: (a) rynek pieniężny (lewy górny rysunek), (b) sposób określenia poziomu inwestycji (prawy górny rysunek oraz (3) sposób określenia łącznego popytu i PNB za pomocą mechanizmu mnożnikowego (prawy dolny rysunek). Możemy sobie wyobrazić, że proces ten przebiega zgodnie z ruchem wskazówek zegara od rynku pieniężnego, przez inwestycje, kształtując ostatecznie globalny popyt oraz PNB. Rozpocznijmy naszą analizę od lewej górnej części rys. 16.4(a). Przedstawia on podaż pieniądza oraz popyt na pieniądz podobnie jak rys. 16.3 - tak więc lewa górna część rysunku jest powtórzeniem poprzedniego. Załóżmy, że rozpoczynamy od punktu A, w którym stopa procentowa wynosi 8%, a podaż pieniądza jest wyznaczona krzywą SA. Jeżeli Fed martwi się zagrażającą recesją, może zwiększyć podaż pieniądza za pomocą operacji otwartego rynku, przesuwając krzywą podaży do SB. W sytuacji przedstawionej na rys. 16.4(a) rynkowa stopa procentowa spadnie więc do 4%.
Rysunek 16.4(b) przedstawia dalej, w jaki sposób niższe stopy procentowe pobudzają wrażliwe na poziom stopy procentowej wydatki. W rozdziale 7 pisaliśmy, że przedsiębiorstwa zwiększają wydatki inwestycyjne, gdy spada poziom stopy procentowej; tak więc wydatki na fabryki, wyposażenie i zapasy rosną w okresach niskich stóp procentowych. Ponadto, konsumenci zwiększają swe zakupy, a rząd centralny lub władze lokalne mogą zwiększyć swe budżety przeznaczone na szkoły lub budowę dróg.
Ilustruje to rys. 16.4(b), na którym spadek stopy procentowej spowodowany wcześniejszym wzrostem podaży pieniądza pobudza wzrost inwestycji z punktu A' do B'.

Wreszcie rys. 16.4(c), będący jedynie powtórzeniem diagramu z rozdziału g? ilustrującego zależności pomiędzy oszczędnościami i inwestycjami, został obrócony tak, aby krzywa inwestycji znalazła się w tej samej pozycji, co krzywa inwestycji na rys. 16.4(b). Dolny diagram ilustruje, w jaki sposób inwestycje wpływają na globalny popyt i, w naszym modelu mnożnikowym, prowadzą do wzrostu PNB. Co się stało? Stopa procentowa spadła z A do B; to spowodowało wzrost inwestycji z A' do B'; to zaś z kolei (przez mnożnik) doprowadziło do wzrostu PNB z A" do B".
Q) Rynek pieniężny
b) Popyt na inwestycje
Inwestycje (na rok) O 100 200
Pieniądz
O
Rys. 16.4. Bank centralny kształtuje podaż pieniądza, zmieniając poziom stopy procentowej oraz inwestycje i wpływa w ten sposób na PNB
3000,
Gdy Fed zwiększa podaż pieniądza z S, do S", poziom stopy procentowej spada. Znaczy to, że gospodarka przesuwa się w dół krzywej popytu na pieniądz (część a rysunku).
3300'
l
�o l
Niższa stopa procentowa zmniejsza koszty inwestycji i zachęca w ten sposób do nabywania dóbr inwestycyjnych przez przedsiębiorstwa i domów przez ludność. Gospodarka przesuwa się w dół krzywej popytu inwestycyjnego DjDj z punktu Xl'do punktu S'(część b rysunku).
Wyższe inwestycje, dzięki działaniu mnożnika, zwiększają łączny popyt i PNB z punktu Xt"do punktu B": S= / na wyższym poziomie PNB.
PNB
Czy możecie prześledzić odwrotny proces, w którym Fed, sprzedając na otwartym rynku, spowoduje spadek M, l oraz PNB?
Produkcja
Po przedstawieniu w formie graficznej sposobu oddziaływania pieniądza na produkcję, przejdźmy do omówienia poszczególnych etapów. Sekwencja zdarzeń rozpoczyna się wraz ze zmianą przez bank centralny wielkości pieniądza; w analizowanym tu przypadku Fed zwiększa podaż M. Aby zrównoważyć nową, większą ilość pieniądza z popytem, stopa procentowa musi się

i obniżyć. Niższa stopa procentowa pobudza wzrost tych składników globa] nego popytu, które są wrażliwe na jej poziom, a więc popyt przedsiębiorstw dobra inwestycyjne czy domy. Dzięki działaniu mechanizmu mnożnikoweg wyższy poziom wydatków inwestycyjnych powoduje wzrost dochodu, p\rt> i zatrudnienia.
W taki sposób najważniejszy dziś instrument polityki stabilizacvin �
� � 1 ..... t t r �/J*-ICJ
- pieniądz - przyczynia się do osiągania ostatecznych celów. Polityka pieniężna w świetle koncepcji AD-AS
Składający się z trzech części rys. 16.4 pokazuje, w jaki sposób wzrost podaży pieniądza prowadzi do wzrostu globalnego popytu. Teraz możemy przedstawić jej wpływ na ogólną równowagę gospodarczą za pomocą krzywych AS i AD na rys. 16.5.
Widzieliśmy przed chwilą, jak wzrost podaży pieniądza prowadzi do zwiększenia inwestycji, a poprzez efekt mnożnikowy do zwiększenia globalnego popytu. Ilustruje to krzywa AD na rys. 16.5, która się przesunęła w prawo. Pokazany przypadek przedstawia wpływ ekspansji monetarnej w okresie recesji, kiedy krzywa AS jest względnie płaska. W tym przypadku wraz z przesunięciem krzywej AD do punktu AD' poziom realnego PNB gwałtownie rośnie, ceny natomiast rosną tylko nieznacznie. Widzimy więc, w jaki sposób ekspansywna polityka pieniężna wywiera potężny wpływ na produkcję.
Co się jednak stanie, gdy poziom produkcji zbliża się do pełnego wyko-
Ekspansywna polityka pieniężna
AS
Rys. 16.5. Ekspansywna polityka pieniężna przesuwa krzywą AD w prawo, zwiększając produkcję i ceny
�&�
Wcześniejsze rozważania i rys. 16.4 pokazują, w jaki sposób wzrost podaży pieniądza prowadzi do wzrostu inwestycji i, dzięki działaniu mnożnika, do wzrostu łącznego popytu. Obrazuje to przesunięcie krzywej AD w prawo.
W obszarze, w którym krzywa AS jest względnie płaska, ekspansja pieniądza wpływa przede wszystkim na produkt realny, podnosząc nieznacznie ceny. Gdy gospodarka znajdzie się poza potencjalnym produktem, wzrost podaży pieniądza spowoduje wzrost cen.
ł.
a*
Realny PNB
Dlaczego, gdy krzywa AD jest niemal pionowa, jak w punkcie E", ekspansja wpływa na ceny i nominalny PNB, nie wywierając niemal żadnego wpływu na realny PNB?

rzystania mocy produkcyjnej, tak jak w punkcie E", który leży na pionowej części krzywej ,4S z rys. 16.5? W tym przypadku zmiany wielkości M wywierają niewielki wpływ na produkcję; wywierają one natomiast wpływ na poziom cen (lub, jeżeli już jest inflacja, przyczyniają się do podwyższenia lub obniżenia jej stopy). Analiza ta pokazuje, dlaczego w bardzo długim okresie, kiedy krzywa AS zaczyna się wznosić niemal pionowo, zmiany polityki pieniężnej wpływają na poziom cen i stopę inflacji.
Aby do końca zrozumieć znaczenie tej niezwykle żywotnej sekwencji zdarzeń, powinniście przeanalizować sytuację odwrotną, kiedy celem polityki pieniężnej jest ograniczenie podaży pieniądza.
Ograniczenie podaży pieniądza za pomocą operacji otwartego rynku powoduje wzrost stopy procentowej. Zmniejszają się wydatki inwestycyjne i, poprzez mnożnik, globalny popyt oraz produkcja i ceny. Tę sekwencję zdarzeń można przedstawić następująco: M spada -> i wzrasta -> / spada -> AD spada -> PNB i P spadają.
Przypomnijcie sobie odwrotną sekwencję, przedstawioną na rys. 16.4, gdzie BA przesuwa się do B'A' oraz B"A", aby zrozumieć, jak pieniądz, stopa procentowa i globalny popyt wzajemnie na siebie oddziałują. Następnie popatrzcie na rys. 16.5, pokazujący, jak przesunięcie krzywej AD w lewo zmniejsza produkcję i obniża poziom cen.
Polityka pieniężna a realna stopa procentowa
W rozdziale 7 poświęconym stopie procentowej, wprowadzono pojęcia realnej i nominalnej stopy procentowej. Nominalna stopa procentowa jest to wyrażony w dolarach dochód uzyskiwany z każdego dolara posiadanych aktywów (na przykład 5% odsetek uzyskanych z każdego dolara zdeponowanego na rachunku bieżącym). Realna stopa procentowa informuje o tym, jaki dochód, mierzony ilością dóbr rzeczowych, a nie kurczącą się miarą dolarową, przynoszą aktywa; zawiera ona korektę z tytułu wpływu, jaki inflacja wywiera na tę ilość.
Realną stopę procentową oblicza się, odejmując od stopy nominalnej l
stopę inflacji. *
W naszych rozważaniach dotyczących wpływu pieniądza na produkcję zakładaliśmy dotąd, że ceny są stabilne. Teraz rozpatrzymy sytuację inflacyjną, gdy ceny rosną o 5 lub 10% rocznie. Jak powinniśmy zmodyfikować dotychczasowy sposób rozumowania?
Najpierw rozpatrzmy wpływ inflacji na popyt na pieniądz. Stwierdziliśmy wcześniej, że popyt na pieniądz kształtuje się pod wpływem poziomu nominalnej stopy procentowej. Stwierdzenie to jest prawdziwe również wtedy, gdy ceny rosną, ponieważ ludzie będą się zastanawiać, czy utrzymywać pieniądz f czy inne oprocentowane aktywa; będą oni przy tym porównywać nominalne *

l
._."^ .^wa^my wpiyw inflacji na popyt inwestycyjny. W rozdział 7 stwierdziliśmy, że w odniesieniu do decyzji inwestycyjnych właściwą ston jest stopa realna. Dlaczego? Ponieważ zakupując dobra kapitałowe otrzymuje my nie tylko rentę, ale także automatyczny zysk, wynikający z tego, że wartość dóbr kapitałowych rośnie wraz ze wzrostem ogólnego poziomu cen Załóżmy, że jesteś właścicielem domu. Każdego roku otrzymujesz czynsz od najemców. Ale równocześnie wartość twojego budynku rośnie w miarę upływu czasu wraz z inflacją.
Na przykład, załóżmy, że stopa procentowa i stopa inflacji są równe i wynoszą 10% w skali roku. Kupując w tych warunkach dobra kapitałowe o wartości 10000 dol. zapłacisz 1000 dol. odsetek od kredytu zaciągniętego na ich zakup. Kwotę tych odsetek pokryjesz z różnicy pomiędzy ceną ich nabycia a ceną odprzedaży na koniec roku, która będzie wynosić 11 000 dol. (lub mówiąc inaczej "z zysku kapitałowego"). W istocie rzeczy realny koszt (lub realna stopa procentowa) z tytułu posiadania tych dóbr będzie równy różnicy pomiędzy nominalną stopą procentową i stopą inflacji, czyli będzie równy zeru.
Z tego prostego przykładu widać, dlaczego popyt na dobra kapitałowe, jak budynki lub ciężarówki, kształtuje się raczej pod wpływem realnej stopy procentowej (stopy nominalnej zmniejszonej o stopę inflacji) niż stopy nominalnej.
Dtugoookresowy a krótkookresowy wpływ na stopę procentową. Po wprowadzeniu do naszych rozważań stopy realnej i nominalnej możemy się zastanowić, dlaczego długookresowe skutki polityki pieniężnej mogą być odwrotne do skutków krótkoterminowych. Powiedzmy, że mamy do czynienia z ograniczaniem ilości pieniądza, tak jak w roku 1979. W tej sytuacji nominalna stopa procentowa wzrośnie. Inwestycje zmniejszą się, tak jak na rys. 16.4 (b) i w wyniku zmniejszą się produkcja i zatrudnienie.
Jednakże w długim okresie osłabienie aktywności gospodarczej będzie się przyczyniać do zmniejszenia inflacji. Przy niższej inflacji nominalny PNB będzie rósł wolniej, a tym samym popyt na pieniądz będzie wzrastał według niższej stopy. To spowoduje spadek nominalnej stopy procentowej. Gdy gospodarka wróci do bardziej normalnego stanu, realna stopa procentowa ukształtuje się na swym zwykłym poziomie; inwestycje, które kształtują się pod wpływem realnej stopy procentowej, również wzrosną, a nominalna stopa procentowa (równa sumie stopy inflacji i zwykłej stopy realnej) spadnie w wyniku ograniczenia ilości pieniądza.
Tak więc, jeżeli polityka trudniejszego pieniądza doprowadzi do zakończenia szybkiej inflacji cen, nominalna stopa procentowa także spadnie.

Ten paradoks często podkreślają zwolennicy twardej polityki pieniężnej, twierdząc, że przyczynia się ona w końcu do obniżenia stopy procentowej. Nie wolno im jednak zapominać, że spadek stopy procentowej może nastąpić dopiero po okresie wysokiej stopy procentowej oraz recesji. fak więc twarda polityka pieniężna z lat 1979-1982 mogła w końcu obniżyć nominalną stopę procentową, ale tylko po dłuższym okresie wysokiego bezrobocia i recesji.
C. MONETARYZM "4 '
� ''.Y \! fr:
Teraz, kiedy opanowaliśmy wiedzę o oddziaływaniu pieniądza na aktywność gospodarczą, przejdźmy do omówienia monetaryzmu, ważnej szkoły współczesnej makroekonomii. Jak zobaczymy dalej, przedstawiciele monetaryzmu podzielają poglądy przedstawicieli współczesnej makroekonomii głównego nurtu, podkreślające znaczenie czynników kształtujących łączny popyt oraz warunki podaży.
Jednakże, jak już sugeruje sama nazwa, monetaryzm uznaje rolę, jaką odgrywa pieniądz, za podstawowy czynnik wpływający na ewolucję sytuacji gospodarczej w czasie. Zgodnie z tym poglądem podaż pieniądza jest głównym czynnikiem wpływającym na zmiany PNB w krótkim okresie, a w dłuższym okresie wpływa głównie na ceny. Ponadto, pod wpływem konserwatywnego ekonomisty Miltona Friedmana, niektórzy monetaryści są zwolennikami maksymalnego oparcia się na siłach rynkowych. Ich zdaniem rząd powinien wyrzec się dostrajania gospodarki na rzecz określenia stałych zasad, powinien unikać ingerowania w działanie wolnego rynku oraz programów ceno-wo-płacowych. Ta filozofia wywarła decydujący wpływ na politykę rządu Pani Thatcher w Wielkiej Brytanii od 1979 r., a także na politykę administracji Reagana w Stanach Zjednoczonych.
Aby zrozumieć istotę monetaryzmu, trzeba omówić nowe pojęcie - szybkość obiegu pieniądza. Po zdefinowaniu tego pojęcia przejdziemy do podstaw teorii ilościowej, a następnie do współczesnego monetaryzmu.
Szybkość obiegu pieniądza � �'
Na przełomie wieku Alfred Marshall z Cambridge w Anglii oraz Irving Fisher z Uniwersytetu Yale prowadzili badania popytu na pieniądz. Obaj przywiązywali dużą wagę do "szybkości obiegu pieniądza, V". Pojęcie szybkości obiegu pieniądza zniknęło w szczytowym okresie rewolucji Keynesowskiej, ale pojawiło się znowu, jako niezwykle ważne narzędzie analizy.
Dlaczego miałby istnieć związek pomiędzy pieniądzem a PNB? M jest zasobem - czymś, co można mierzyć w danym momencie, tak jak inne składniki bilansu. PNB jest strumieniem dochodów osiąganych w ciągu roku - czymś, co

'
i
Równanie wymiany: tożsamość
Gdy już ekonomiści wymyślili pojęcie szybkości obiegu pieniądza, to przekształcili jego formalną definicję, uzyskując w wyniku nową tożsamość, nazwaną "ilościowym równaniem wymiany":
MV = PQ.
. - ^wuatawie racnunKU wynijcow obejmującego okres pomię. dzy dwoma datami.
Czynnikiem łączącym te dwie wielkości jest nowe pojęcie szybkości obiegu pieniądza, oznaczane literą F.
Tempo, w jakim zasób pieniądza obraca się w ciągu roku, jest określane mianem szybkości obiegu pieniądza. Jeżeli tempo to mierzone jest w relacji do łącznego dochodu (lub PNB), to wtedy jest określane mianem dochodowej szybkości obiegu, K.
Jeżeli zasób pieniądza obraca się w ciągu roku wolno, a ludzie trzymają pieniądz miesiącami, zanim go wydadzą, V ukształtuje się na niskim poziomie. Jeżeli ludzie trzymają niewielkie kwoty pieniądza w relacji do PNB, wtedy V ukształtuje się na wysokim poziomie. V może się zmieniać z roku na rok, wraz ze zmianami stopy procentowej, inwazją komputerów na banki czy inwazją banków na rynek papierów wartościowych.
PNB
W każdym przypadku następująca formalna definicja szybkości obiegu pieniądza jest prawdziwa2:
M
V=
M
P oznacza przeciętny poziom cen, a Q realny (w odróżnieniu od nominalnego) PNB. Szybkość obiegu pieniądza (F) wyraża relację pomiędzy nominalnym PNB a zasobem pieniądza w każdym roku.
Dla lepszego zrozumienia tych zależności posłużymy się przykładem. W 1984 r. przeciętna wielkość M1 wynosiła około 550 mld dol. Nominalny PNB wynosił około 3680 mld dol. Tak więc, dzieląc 3680 mld dol. przez
550 mld dol., otrzymujemy wskaźnik szybkości obiegu pieniądza wynoszący
2
6 y na rok. Wyrażając to w ekwiwalentnej formie, możemy stwierdzić, że w każdym momencie w ciągu tego roku ludzie utrzymywali zasoby pieniądza w wysokości nieznacznie przekraczającej dwumiesięczny przeciętny dochód.
Rysunek 16.6 przedstawia najnowszą historię szybkości obiegu pieniądza transakcyjnego (A/J. Ponieważ w ostatnich dekadach nominalny PNB rósł szybciej niż M1, wielkość F wzrastała w tym okresie. Podstawowym problemem w rozważaniach współczesnego monetaryzmu jest kwestia, czy F jest wielkością stałą, czy jej zmiany są możliwe do przewidzenia i czy są one powiązane ze zmianami stopy procentowej.
W równaniu tym zastosowano znak równości składający się z trzech kresek, a nie, jak zwykle, znak równości składający się z dwu kresek. Zrobiono tak, by podkreślić, że jest to tożsamość - stwierdzenie, które nie mówi nam nic o rzeczywistości, ale które z definicji jest prawdziwe, nawet gdyby w USA wystąpiła hiperinflacja lub gdyby nastąpiło zmniejszenie M o potowe przy równoczesnym dziesięciokrotnym wzroście PNB.


nominalny PNB /
V
Szybkość obiegu pieniądza 4000 r
o 1000
-.7
szybkość obiegu (prawa skala)
100
10
1930
1950
1960
1970
1980
1940
Rys. 16.6. Składniki i szybkość obiegu pieniądza w latach 1929-1984
Dochodowa szybkość obiegu pieniądza transakcyjnego jest to stosunek nominalnego PNB do Mt. W okresie od 1929 r., ilość pieniądza zwiększyła się dwudziestokrotnie, podczas gdy nominalny PNB - trzydziestopięciokrotnie. Szybkość obiegu spadła od 1929 do 1946 r., osiągając najniższy poziom około 2. Od drugiej wojny światowej szybkość obiegu rosta do okoto 7 w 1981 r.
Jednym z dogmatów monetaryzmu jest założenie, że wielkość Vjest względnie stała i możliwa do przewidzenia. Czy wielkość V na wykresie jest stała? Czy możecie znaleźć jakieś przyczyny, dla których V wzrasta w czasie? Wskazówka: pomyślcie o czynnikach kształtujących popyt na pieniądz. Źródło: wykres V opracowany przez autorów na podstawie danych Federal Reserve Board i Department of Commerce.

l


10 powstało w wyniku przesunięcia M z mianownika praw � strony poprzedniego równania do licznika po lewej stronie. Z definicji Fwvn ka, że lewa stona nowego równania odpowiada rocznemu nominalnemu PNft Ale prawa strona równania, w wyniku sposobu zdefiniowania P i Q, z zało? nią odpowiada nominalnej wielkości PNB.
Na przykład, załóżmy, że w gospodarce wytwarzane jest tylko jedn dobro, chleb. PNB składa się z 4 bln bochenków chleba sprzedawanych n l dol., tak więc PNB = PQ =4 bln dol. PNB na rok. Jeżeli podaż pieniądza wynosi 200 mld dol., to pieniądz musi się obrócić 20 razy na rok. V wynosi zatem 20.
Co by się stało, gdyby ilość pieniądza uległa podwojeniu, podczas gdy V i Q nie uległyby zmianom? Wielkość P uległaby podwojeniu. Nominalny PNB także by się podwoił i wynosiłby 8 bln dol.
Prosta teoria ilościowa
Zauważcie, że, jak dotąd, nie dowiedzieliśmy się nic o gospodarce: obserwowaliśmy tylko zmienną nazywaną szybkością obiegu pieniądza. Zobaczmy teraz, jak dawni ekonomiści (tacy jak ekonomiści klasyczni) wykorzystywali szybkość obiegu pieniądza do wyjaśnienia ruchów cen.
Rozpocznijmy od przekształcenia "ilościowego równania wymiany", które zdefiniowaliśmy przed chwilą, tak by określić poziom cen:
Do tego równania wprowadziliśmy zmienną k, wyrażającą relację V/Q. Wprowadziliśmy tę nową formę równania, gdyż wielu ekonomistów klasycznych uważało, iż współczynnik k powinien być stały w krótkim okresie lub zmieniać się wolno w długim okresie. Gdy wartość k jest stała (lub zmienia się powoli), odpowiada to założeniom prostej teorii ilościowej.
Uzasadnienie. Dlaczego wartość k miałaby być stała lub ulegać łagodnym zmianom? Z dwu względów. Po pierwsze, wielu dawnych ekonomistów sądziło, że szybkość obiegu pieniądza jest stała, odzwierciedla jedynie poziom dochodów i płatności (można to zobaczyć na rys. 16.2). Nie dopuszczali oni znaczącego wpływu stopy procentowej na szybkość obiegu pieniądza.
Po drugie, ekonomiści klasyczni, którzy wyznawali prostą teorię ilościową, zakładali ogólnie pełne zatrudnienie. Ich zdaniem, realny PNB (0 winien wzrastać łagodnie. Łącząc te dwa argumenty, możemy stwierdzić, że wartość k = V/Q jest stała w krótkim okresie i zmienia się łagodnie w długim okresie.

Implikacje teorii ilościowej są proste. Jeżeli rząd spowoduje tysiąckrotny wzrost M, to można przewidzieć hiperinflację, przy której wartość P wzrośnie 1000 razy. Chociaż niezwykle prosta, teoria ta może być jednak użyteczna. Na rysunku 12.5 widać, że gdy niemiecki bank centralny drukował ciężarówki pieniędzy, ceny wzrosły 100 mld razy w latach 1922-1923. Szef banku centralnego zaprzeczył istnieniu takiego związku, a przecież uczciwiej z jego strony byłoby powiedzieć: "Jestem tylko urzędnikiem państwowym zmuszonym wołaniami podbitego narodu, żyjącego w warunkach groźnej dezorganizacji zewnętrznej i wewnętrznej, do wzięcia udziału w wyścigu pieniądza i cen". Zrozumiałe, ze olbrzymie zwiększenie ilości marek niemieckich przy ograniczonej podaży dóbr podniosło ceny wyrażone w markach na niebotyczne wysokości.
Starając się zrozumieć prostą teorię ilościową, przypomnijcie sobie, że pomiędzy pieniądzem a zwykłymi dobrami, takimi jak chleb czy stal, istnieją zasadnicze różnice. Chleb jest nam potrzebny do jedzenia, a stal na młotki lub samochody. Pieniędzy potrzebujemy tylko dlatego, że umożliwiają nam nabycie chleba lub stali. Jeżeli w 1923 r. wszystkie ceny w Niemczech były wyższe 100 mld razy od cen z roku 1920, to oczywiście zapotrzebowanie na M było 100 mld razy większe niż w 1920 r. Świadczy to o prawdziwym ziarnie w prostej teorii ilościowej.
Chociaż elementarna, ta prosta teoria ilościowa łącząca bezpośrednio P i M jest przydatna do opisu okresów hiperinflacji; pomaga także zrozumieć, dlaczego w niektórych krajach inflacja jest umiarkowana, podczas gdy ceny w innych galopują w tempie 20, 50 lub 200% rocznie.
Nie wolno nam jednak zapomnieć, że ta prosta teoria ilościowa jest tylko tym, czym jest. W większości krajów V i Q nie są stałe czy też nie zmieniają się łagodnie w krótkim okresie. P i M mogą się zmieniać w bardzo różnych kierunkach z roku na rok. Chociaż jest ziarno prawdy w prostej teorii ilościowej, trzeba pamiętać, że nie można wypełnić koszyka o pojemności jednego buszla ziarnem prawdy.
WSPÓŁCZESNY MONETARYZM
Przejdziemy teraz do współczesnego monetaryzmu. Tę wielce wpływową doktrynę wypracował w ostatnich trzech dekadach Milton Friedman z Chicago oraz liczni jego koledzy i naśladowcy3. Początki szkoły związane są
3 Przełomowe znaczenie miało studium empiryczne M. Friedmana i A. Schwartza A Mone-tary History of the United States 1867-1960, Princeton University Press dla National Bureau of Economic Research, Princeton, N. J. 1963. Ożywiona dyskusja o roli polityki pieniężnej i fiskalnej miała miejsce między Walterem Hellerem (głównym doradcą ekonomicznym prezydenta Ken-nedy'ego) i Friedmanem w Monetary \ersus Fiscal Policy (Norton, New York 1969). Znaczący monetaryści to: Allan Meltzer (Carnegie-Mellon), Karl Brunner (Rochester), Beryl Sprinkel (podsekretarz ministerstwa skarbu w rządzie prezydenta Reagana), Jerry Jordan (Nowy Meksyk
32 - Ekonomia t. l

z wyzwaniem rzuconym wczesnym Keynesistom, którzy w latach 1935-19^ przywiązywali nadmierną wagę do polityki fiskalnej. Pod przywództwem Friedmana monetaryści sformułowali spójny zestaw poglądów w zakres' teorii polityki makroekonomicznej, będący wyzwaniem dla panującej Keyn sowskiej ortodoksji. Monetaryści zgromadzili wielu akademików, osobistoś ' politycznych oraz ludzi ze świata finansjery. Nawet ludzie z Wall Street z natury sceptyczni, traktują monetaryzm poważnie, gdyż sądzą, że tak czynią inni. Ostatecznie, w ostatniej dekadzie monetaryzm podzielił się. Jedna z jego gałęzi wykształciła się w monetaryzm, który będziemy tu omawiać, natomiast młodszy odłam stworzył wpływową szkołę racjonalnych oczekiwań, analizowaną w Dodatku do tego rozdziału.
Monetaryzm podkreśla znaczenie pieniądza dla kształtowania nominalnej wielkości PNB w krótkim okresie oraz cen w długim okresie. Analiza prowadzona jest za pomocą ilościowego równania wymiany i kładzie duży nacisk na badanie trendów zmian szybkości obiegu pieniądza. Monetaryści skłaniają się ku poglądom, że szybkość obiegu pieniądza jest względnie stała (lub w krańcowych przypadkach stała). Jeżeli jest to prawda, to obserwacja jest bardzo ważna, ilościowe równanie wymiany dowodzi bowiem, że gdy wartość F jest stała, to zmiany M wpłyną na PQ (lub nominalny PNB), w tej samej proporcji. Szybkość obiegu pieniądza odgrywa główną rolę w analizie monetarystycznej4.
Istota monetaryzm u
Tak jak wszystkie poważne szkoły myślenia, monetaryzm ma kilka ważnych punktów. Do najważniejszych można zaliczyć następujące.
1. Podaż pieniądza jest podstawowym stałym czynnikiem określającym wzrost nominalnego PNB. Monetaryzm, tak jak Keynesowska teoria mnożnika, jest teorią czynników określających łączny popyt. Jak stwierdza, ze względów praktycznych przyjmuje, że na krzywą AD wpływają tylko zmiany podaży pieniądza. Polityka fiskalna jest ważna z pewnych względów (np. dla określenia części PNB przeznaczonej na obronę lub konsumpcję społeczną), ale podstawowe zmienne ekonomiczne (produkcja globalna, zatrudnienie i ceny) są kształtowane głównie przez pieniądz. W dogodnym, ale nadmiernym uproszczeniu: "tylko pieniądz ma znaczenie".
i doradca ekonomiczny Reagana), Leif Olson (Citibank, Nowy Jork), Leonall Andersen (Bank Rezerwy Federalnej, St Louis), Alan Walters (doradca premier Thatcher), a także inni ekonomiści w Stanach Zjednoczonych i za granicą.
4 Eklektyczni Keynesiści lat osiemdziesiątych, używając języka "funkcji popytu na pieniądz", traktują szybkość obiegu jako rosnącą funkcję stopy procentowej. Wielu uważających si? za monetarystów, ale nie podzielających poglądu Friedmana, że stopa procentowa nieznacznie wpływa na szybkość obiegu, trudno odróżnić od takich eklektycznych Keynesistów. Taka konwergencja, od niezgody do syntezy współczesnej makroekonomii głównego nurtu, nie jest zjawiskiem obcym nauce.

Na jakiej podstawie monetaryści przypisują pierwotne znaczenie pieniądzowi? Na podstawie dwu założeń: Po pierwsze, jak stwierdził Fried-jjian, "Na podstawie badań empirycznych można stwierdzić nadzwyczajną stabilność i rytmiczność takich wielkości jak dochodowa szybkość obie-"u pieniądza, która musi wywierać wrażenie na każdym, kto obserwuje dane dotyczące pieniądza"5. Ponadto, wielu monetarystów podzielało w przeszłości pogląd, że popyt na pieniądz jest całkowicie niewrażliwy na stop? procentową; jednak w ostatnich latach znaczenie tego poglądu się zmniejszyło.
Dlaczego te dwa założenia są decydujące dla poglądów monetarystów? Wróćmy do ilościowego równania wymiany, które mówi, że PQ = MV. Zwróćcie uwagę, że gdy wartość V jest stała, wtedy M wpłynie na PQ = nominalny PNB. Inaczej mówiąc, jeżeli szybkość obiegu nie zmienia się, pieniądz i tylko pieniądz wywiera wpływ na nominalny PNB.
Jeżeli, z drugiej strony, zmiany M prowadzą do zmian V, to M nie spowoduje proporcjonalnych zmian poziomu PQ. Podobnie, jeżeli wartość K jest krańcowo niestabilna i zmienia się losowo z roku na rok, znajomość zmian M będzie mało pomocna w przewidywaniu zmian PQ.
Dlaczego polityka fiskalna zdaniem monetarystów nie ma znaczenia? Po prostu dlatego, że gdy wartość V jest stała, jedyną siłą, która wpływa na PQ, jest M. Nie istnieją więc drzwi, którymi podatki lub wydatki rządowe mogłyby wejść na scenę. Jeżeli natomiast deficyty fiskalne mogą spowodować wzrost stopy procentowej i w wyniku szybkości obiegu pieniądza, to nawet bez zmian w wielkości podaży pieniądza polityka fiskalna ma niezależny wpływ na inflację, produkcję i zatrudnienie.
2. Place i ceny są względnie giętkie. Przypomnijcie sobie, że jedną z podstawowych obserwacji Keynesa było to, że ceny i płace nie zmieniają się i nie oczyszczają szybko rynku dóbr i pracy. Ceny i płace są lepkie. Według współczesnej makroekonomii gospodarka wykazuje lepkość cen i płac, gdy krótkookresowa krzywa Philipsa opada ku dołowi, a nie jest pionowa. Alternatywnie, jak wynika z wcześniejszych rozważań, w gospodarce o lepkich płacach i cenach krótkookresowa krzywa globalnej podaży będzie się wznosić ku górze (ale nie pionowo).
Monetaryści nie lubią poglądu, w myśl którego ceny i płace są tak ruchliwe jak melasa. Akceptując generalnie pogląd, że płace i ceny wykazują pewną inercję, monetaryści są skłonni sądzić, że Keynesiści przywiązują nadmierną wagę do tej inercji. Monetaryści skłaniają się ku poglądowi, że krzywa Philipsa jest dosyć stroma nawet w krótkim okresie i, idąc śladem
5 Zob. M. Friedman The Quantity Theory of Money - A Restatement, w Studies in the Quantity Theory of Money, ed. J. Friedman, University of Chicago Press, Chicago 1956.

32'


Friedmana, utrzymują, że w długim okresie jest ona pionowa6. Posługując si koncepcją AS, monetaryści utrzymują, że krótkookresowa krzywa Philins jest dosyć stroma i umiejscowiona w punkcie potencjalnego produktu.
Połączmy z kolei te dwie części razem. Ponieważ M powoduje zmiany pn i ponieważ ceny oraz płace są względnie giętkie wokół potencjalnego produk^ tu, pieniądz wpływa na produkt realny tylko umiarkowanie i w krótkim okresie. Głównym efektem zmian M są zmiany P.
Tak więc, wyłączając krótki okres, M wpływa głównie na ceny, polityka fiskalna nie wpływa na nic, a Q pozostaje przez większość czasu na poziomie bliskim potencjalnego produktu.
3. Sektor prywatny jest stabilny. W końcu, monetaryści wierzą, że gospodarka prywatna jest względnie stabilna. Co to oznacza? Po prostu, ponieważ V jest stabilne, większość zmian nominalnego PNB jest spowodowana zmianami podaży pieniądza, a polityka pieniądza jest z kolei kształtowana pod wpływem polityki oraz zdarzeń zewnętrznych, takich jak odkrycia złóż złota, wprowadzanie waluty złotej oraz odchodzenie od niej, zwroty w polityce Fed, polityczne cykle koniunkturalne pompujące M tuż przed listopadem w latach podzielnych przez 4 itd.
Porównanie z ekonomią głównego nurtu
Jak poglądy monetarystów wyglądają na tle poglądów współczesnej ekonomii głównego nurtu? W rzeczywistości różnice dotyczą raczej punktów ciężkości niż podstaw. Chociaż poglądy nie są identyczne, podobieństwa ekonomiczne zostały w dużej mierze zagłuszone przez hałaśliwe debaty.
Rysunek 16.7 podsumowuje różnice i zasługuje na baczną uwagę. Pokazuje on poglądy monetarystów i przedstawicieli ekonomii głównego nurtu w kategoriach krzywych: globalnej podaży i popytu. Są dwie zasadnicze różnice.
Pierwsza dotyczy różnic w poglądach na temat sił wpływających na krzywą AD. Monetaryści dowodzą, że krzywa AD przesuwa się tylko (lub głównie) pod wpływem pieniądza, a przesunięcia te są względnie stabilne7.
Ekonomiści głównego nurtu sądzą, że świat jest bardziej złożony. Przyj-
6 Niektórzy autorzy uważają ekonomię neoklasyczną lub szkołę racjonalnych oczekiwań Lucasa, Sargenta i Barro za skrajną formę monetaryzmu. W Dodatku pokazano, dlaczego krótkookresowa krzywa Phillipsa jest pionowa (lub że krzywa AS jest pionowa w krótkim okresie). Chociaż występują wspólne elementy między monetaryzmem i szkołą racjonalnych oczekiwań, uważamy, że użyteczne jest traktowanie ich odrębnie.
7 Zauważmy także, iż krzywa AD jest narysowana jako "prostokątna hiperbola" dla przypadku monetarystycznego. Trzeba też przypomnieć, że równanie xy = stalą opisuje prostokątną hiperbolę w wykresie x i y. Dla danych M i V krzywa łącznego popytu jest określona przez PQ - stalą, tak że krzywa AD jest prostokątną hiperbolą.


Q) Podejście monetarystyczne
P
AS
b) Podejście ekonomii głównego nurtu P
AD
AD l >\S l E Ł
AD
O
�a
O
Realny produkt Realny produkt
Rys. 16.7. Porównanie poglądów monetaryzmu i ekonomii głównego nurtu
Rysunek przedstawia porównanie poglądów przedstawicieli monetaryzmu i ekonomii głównego nurtu dotyczących funkcjonowania gospodarki. Istnieją dwie podstawowe różnice.
Po pierwsze, monetaryści podkreślają pierwotne znaczenie podaży pieniądza dla zmian globalnego popytu. Pokazuje to prostokąt z literą M, umieszczony obok monetarystycznej krzywej globalnego popytu AD. Współczesna makroekonomią głównego nurtu jest bardziej eklektyczna, podkreślając, że na gospodarkę wywiera wpływ wiele instrumentów: pieniądz (M), wydatki rządowe (G) i podatki (T). Monetaryści mówią: "Tylko pieniądz ma znaczenie". Ekonomiści głównego nurtu stwierdzają: "Pieniądz ma znaczenie, ale znaczenie ma także polityka fiskalna".
Druga różnica dotyczy kształtu krzywej AS. Makroekonomiczna szkoła głównego nurtu podkreśla, że krzywa AS jest dosyć płaska w krótkim okresie, zwłaszcza w warunkach recesji, oraz że zmiany AD wpływają raczej na O niż na P. Monetaryści utrzymują, że krótkookresowa krzywa AS jest niemal pionowa w okolicach potencjalnego PNB. Tak więc, według monetarystów ruchy krzywej AD wpływają głównie na ceny.
Większość zajmujących się makroekonomią zgadza się dziś, że w długim okresie krzywa AS jest pionowa w punkcie potencjalnego produktu.
mują oni do wiadomości fakt, że przez ponad wiek zmiany PQ (tj. zmiany nominalnego PNB) przebiegały według stałego wzorca: dwie trzecie zmian Q - jedna trzecia zmian P, a nie trzy trzecie zmian P i zero trzecich zmian Q, co by sugerowała ilościowa teoria pieniądza i cen.
Co więcej, współczesna ekonomia głównego nurtu podkreśla, że pieniądz wpływa na wielkość produkcji, ale wraz z innymi zmiennymi polityki ekonomicznej, jak G i T. Na dodatek, ekonomiści głównego nurtu wierzą, że na krzywą AD wywiera wpływ wiele innych zjawisk występujących w gospodarce prywatnej - inwestycje, przyzwyczajenia konsumentów, ceny ropy itd.
Druga główna różnica dotyczy kształtu krzywej łącznej podaży (AS). Współcześni ekonomiści głównego nurtu utrzymują stanowczo, że krzywa AS jest zupełnie płaska w krótkim okresie (niektórzy sądzą, że krótki okres rozciąga się na całkiem długi czas). Monetaryści uważają, że ekonomiści głównego nurtu wyolbrzymiają lepkość płac oraz cen i sądzą, że w krótkim

okresie krzywa AS jest dosyć stroma - prawdopodobnie nie pionowa, ale bardziej stroma, niż to przypuszczają ekonomiści głównego nurtu.
Ze względu na te różnice poglądów na temat krzywej AS, ekonomiśc' głównego nurtu i monetaryści uważają, że zmiany łącznego popytu będą miałv różne efekty krótkookresowe. Ekonomiści głównego nurtu wierzą, że w krót kim okresie zmiany wydatków zmienią istotnie tylko produkcję, a nie ceny Monetaryści natomiast myślą, że przesunięcie popytu skończy się raczej ruchem cen niż wielkości realnych.
Pomiędzy monetarystami i innymi ekonomistami istnieją oczywiście także inne różnice. Wiele z nich dotyczy konserwatywnej politycznej filozofii moneta-rystów. Winniśmy odnotować, że omawiana właśnie ekonomiczna istota mone-taryzmu tylko słabo jest związana z polityczną platformą konserwatystów. Tak więc można sobie wyobrazić monetarystycznego działacza, przekonanego, że M i tylko M wpływa na PNB! Taki monetarysta mógłby popierać dostrajanie M w celu opanowania cyklu koniunkturalnego. Istotą myślenia monetarystycznego na temat makroekonomii jest koncentracja na roli pieniądza w kształtowaniu globalnego popytu i na względnej elastyczności płac i cen.
Platforma monetarystyczna
Gdyby monetaryzm zwracał uwagę tylko na kształt krzywych AS i AD, byłby zapewne tak znany jak "poujadism" lub bimetalizm. Jednakże stał się on częścią dzisiejszej konserwatywnej ortodoksji i zdominował konserwatywne rządy w Stanach Zjednoczonych i w Europie.
Platforma monetarystyczna zawiera trzy pozwalające ją wyodrębnić cechy: (1) skłonność do niewielkiego rządu i wolnego rynku; (2) większy nacisk na opanowanie inflacji niż na zmniejszanie bezrobocia; (3) dążenie do unikania aktywnej polityki państwa, preferowanie raczej "rządów prawa" niż "uznaniowości człowieka".
1. Leseferyzm. Monetaryści, ogólnie rzecz biorąc, opowiadają się za rynkiem wolnym od interwencji państwa. Wierzą, że rynek jest dostatecznie konkurencyjny, że co i jak będzie skutecznie rozwiązane bez udziału widzialnej ręki rządu. Rządy są często traktowane jako nieefektywne, przekupne i wywierające niszczący wpływ na wolność jednostki8.
2. Znaczenie stabilności cen. Drugą cechą podejścia monetarystycznego jest niechęć do inflacji. Monetaryści są skłonni wierzyć, że znaczna część bezrobocia jest bądź to dobrowolna, bądź też spowodowana źle zaprojektowaną polityką rządu. Rzeczywiście, Friedman wymyślił termin "naturalna
8 Zob. zwłaszcza Friedmana Capitalism and Freedom, University of Chicago Press, Chicago 1962. Dokonując przeglądu zwolenników liberalizmu w rozdziale 35, rozważamy rolę tego podejścia w kontekście historii myśli ekonomicznej.

stopa bezrobocia", implikujący, że znaczna, część bezrobocia jest rezultatem działania sił rynkowych i może być zaakceptowana. Dobrowolny charakter bezrobocia jest wyraźniej podkreślony przez szkołę racjonalnych oczekiwań (zob. Dodatek do tego rozdziału). Zgodnie z poglądami tej szkoły, bezrobocie jest dobrowolne, z wyjątkiem bezrobocia przejściowego, będącego wynikiem błędnego postrzegania.
Inflacja raczej niż bezrobocie jest uważana za główną chorobę społeczną, jylonetaryści poświęcili wiele czasu na badanie hiperinflacji i byli świadomi tragicznych zaburzeń, takich jak w Niemczech lub Ameryce Łacińskiej; dlatego, być może, są oni bardziej skłonni od ekonomistów głównego nurtu zgodzić się na bezrobocie, by zapobiec inflacji.
3. Zasady polityki. Najważniejszym wkładem monetarystów do współczesnej polityki makroekonomicznej jest położenie nacisku na kształtowanie jej zasad, a nie stosowanie uznaniowości w prowadzeniu tej polityki.
W zasadzie, jak zauważono wyżej, ekonomiczny monetaryzm nie odrzuca możliwości stosowania polityki dostrajania gospodarki. Jeżeli doradca ekonomiczny, widząc, że popyt na pieniądz jest stabilny, zauważy nadciągające bezrobocie, to może rekomendować szybkie i poważne zwiększenie M, by utrzymać pełne zatrudnienie.
Jednakże monetaryści nie poszli tą drogą. Dzisiaj podkreślają oni raczej, że prywatna gospodarka jest stabilna, a destabilizację wprowadzają działania rządu; że rząd nie jest godny zaufania, jest skłonny raczej do realizowania własnych egoistycznych interesów kosztem ogólnego dobrobytu, powodując powstawanie politycznych cykli gospodarczych; że M wpływa na PQ tylko z długim i zmiennym odroczeniem; i że kiedykolwiek pojawią się zakłócenia, są one szybko korygowane przez względnie giętkie ceny i płace.
Tak więc monetaryści nie są zwolennikami stosowania przez państwo polityki pieniężnej w celu odwrócenia tendencji występujących w gospodarce i opowiadają się za następującą zasadą polityki pieniężnej: najlepszą polityką pieniężną jest polityka polegająca na określeniu stałej stopy wzrostu M. Zwięzłe uzasadnienie takiej polityki jest następujące.
Monetaryści wierzą, że stała stopa wzrostu pieniądza (3 lub 4% rocznie) wyeliminuje podstawową przyczynę niestabilności we współczesnej gospodarce - kapryśne i nie budzące zaufania zmiany w polityce pieniężnej. Gdyby zastąpić Rezerwę Federalną programem komputerowym, który by produkował stałą stopę wzrostu M, to nie byłoby gwałtownych zmian wzrostu M. Przy stałej szybkości obiegu, nominalny PNB rósłby według stałej stopy. I dopóty, dopóki M wzrasta według stopy bliskiej stopie wzrostu potencjalnego PNB, wkrótce osiągniemy stabilność cen.
Krótko mówiąc, Fed nie powinien "iść pod wiatr". Nie może dostrajać gospodarki. Nie powinien zgadywać, jak jego polityka wpłynie na rynki finansowe. Musimy mieć rządy prawa, a nie FKOR.

Wpływy poglądów monetarystów były niezwykle silne w ostatniej deka-dzie. Od października 1979 r. do jesieni 1982 r., w Stanach Zjednoczonych przeprowadzono eksperyment monetarystyczny na pełną skalę. Fed przestał oddziaływać na stopę procentową i koncentrował się z pełnym poświęceniem na utrzymaniu założonego wzrostu pieniądza (spójrzcie na "stożki" celów polityki pieniężnej na rys. 15.4).
Rezultaty eksperymentu monetarystycznego były mieszane. Z technicznego punktu widzenia okazało się, że kształtowanie wielkości pieniądza jest trudne (zauważcie, jak losowy charakter ma wykres pieniądza na rys. 15.4) Co więcej, stopa procentowa była nadzwyczaj niestabilna i skakała w górę i w dół o kilka punktów procentowych w ciągu roku. Okazuje się przy tym że w zestawieniu z taką polityką pieniężną - lub, co bardziej prawdopodobne w wyniku takiej polityki - szybkość obiegu była także nadzwyczaj niestabilna.
Gospodarka nie żeglowała spokojnie od 1979 do 1982 roku. Program monetarystyczny doprowadził do ostrej recesji. Bezrobocie wzrosło do poziomu 10,5%, gdy inwestycje i inne wrażliwe na stopę procentową elementy łącznego popytu zwiędły w upale wysokich stóp procentowych.
Pozytywną stroną monetarystycznego eksperymentu był sukces w opanowaniu inercyjnej inflacji, której stopa spadła z 9% w 1980 r. do 4% w 1984 r. Wątpliwości dotyczące siły działania polityki pieniężnej nie zostały uśmierzone. Pieniądz działa, ale nie sprawia cudów.
Ostateczne zyski z monetarystycznego eksperymentu z lat 1979-1982 nie są w pełni znane, ale nasza ich ocena jest następująca: eksperyment dowodzi, że monetaryści mają rację, wskazując na M jako skuteczną broń makroekonomiczną. Nie mają jednak racji myśląc, że monetarystyczne lekarstwo na inflację działa szybko na bezrobocie, lub że krzywa AS jest stroma, lub też iż tylko pieniądz ma znaczenie.
Zasada nominalnego PNB
Wypadki z lat 1979-1982 zawiodły niektórych monetarystów: ci, którzy mieli wątpliwości co do stałych stóp wzrostu pieniądza, uzyskali potwierdzenie swoich obaw.
Pytano, co by mogło zastąpić zasadę stałego wzrostu podaży pieniądza w świecie pragnącym praktycznych zasad? Pytanie to stawiali z mocą ci, którzy byli zdania, że bez zasad rząd nie poradzi sobie w znalezieniu słusznej polityki: lub, co gorsza, że będzie manipulować polityką w celu realizacji partyjnych interesów, związanych z politycznymi cyklami koniunkturalnymi.
W tych poszukiwaniach wielu formułowało zasadę, że twórcy polityki ekonomicznej powinni kierować się na osiągnięcie z góry określonej ścieżki wzrostu nominalnego PNB. Wyjściowym celem mogłaby być stopa wzrostu w wysokości 8% corocznie odzwierciedlająca, powiedzmy, trzyprocentowy po-

tencjalny wzrost produkcji i pięcioprocentową inflację. Następnie mogłaby być obniżana, by w końcu osiągnąć wzrost nominalnego PNB wynoszący 3-5%, co umożliwiłoby realny wzrost przy zasadniczo stabilnych cenach.
Czy polityka pieniężna nadaje się do realizacji takiego celu? Zamiast formułować cele w zakresie wzrostu M bez uwzględnienia stanu gospodarki, określono by je na poziomie umożliwiającym osiągnięcie zakładanego wzrostu nominalnego PNB. Cele polityki pieniężnej nie byłyby określane w próżni, ale w kontekście potrzeb osiągania zakładanego wzrostu nominalnego PNB.
Chociaż ruch na rzecz formułowania celów w kategoriach wzrostu nominalnego PNB nie uzyskał powszechnego poparcia, wielu ekonomistów uważa, iż jest bardziej pożądany od określania celów polityki pieniężnej bez uwzględniania prywatnego popytu lub zmian szybkości obiegu pieniądza.
Próba-bilansu
Żaden tekst z podstaw fizyki nie może wyznaczyć granic dyskusji na temat czarnych dziur i rozszerzającego się wszechświata. Podobnie, tekst ekonomiczny nie powinien zmierzać do ferowania ostatecznych werdyktów, co do prawdziwości jednego z godnych szacunku wojujących z sobą paradygmatów.
Myślimy jednak, że z ostatnich doświadczeń wynikają następujące, wstępne, wnioski.
Po pierwsze, wcześni Keynesiści skorzystali na "ponownym odkryciu pieniądza". Nie ulega wątpliwości, że pieniądz ma znaczenie. Początkowe entuzjastyczne traktowanie polityki fiskalnej doprowadziło wielu Keynesistów do nieuzasadnionego deprecjonowania roli pieniądza.
Jednakże monetaryzm poszedł za daleko w odwrotnym kierunku. Oprócz pieniądza także inne rzeczy mają znaczenie. Zarówno teoria, jak i rzeczywiste doświadczenia pozwalają racjonalnie oczekiwać, że stopa procentowa wywiera wpływ na szybkość obiegu pieniądza. (Jeżeli od aktywów ważnych na jeden dzień możecie uzyskać stopę wynoszącą 15%, to oczywiście będziecie trzymać mniej gotówki niż w okresie, gdy stopy procentowe są niskie.) Ponieważ wszyscy są zgodni co do tego, że wydatki rządowe podnoszą poziom stopy procentowej, nie do utrzymania jest pogląd, że polityka fiskalna nie wywiera wpływu na nominalny PNB.
Po drugie, Keynesiści nadmiernie wierzyli w możliwość przewidywania sytuacji gospodarczej. Prowadziło to do przedwczesnych stwierdzeń, że nastąpił już koniec cykli koniunkturalnych oraz do naiwnej wiary w możliwość wprowadzenia gospodarki do raju ekonomicznego spokoju. Przekonaliśmy się, że świat jest ze swej istoty trudno przewidywalny, a gospodarką trudno zarządzać.
Lecz i tutaj nie idźmy za daleko. Współczesne modele makroekonomiczne pozwalają spoglądać kilka lat w przyszłość, co jest wystarczająco długim

okresem, by można korygować politykę. Jakkolwiek nie jest możliwe utr"
warne gospodark, zawsze pośrodku drogi, można uniknąć wpadnięci"
galopującej inflacji lub na skały depresji. ? W r�W
Po trzecie, niektórzy Keynesiści traktowali inflację z nonszalancia t niektórzy monetaryści fatalnie nie doszacowali społecznych i ekonom kosztów wyeliminowania inflacji, żadna szkoła nfe ma mąpol7a" ne przewidywania lub na błędy
skra.
PODSUMOWANIE
A. Popyt na pieniądz
1. Popyt na pieniądz różni się od popytu na inne towary. Pieniądz jest ceniony jako środek wymiany i przechowywania wartości. Cenimy pieniądz ze względu na jego pośrednie zastosowania, a nie ze względu na bezpośrednią użyteczność. Równocześnie, trzymane zasoby pieniądza są ograniczone, ponieważ wiążą się z nimi koszty utraconych możliwości: poświęcamy odsetki od aktywów przynoszących dochód, gdy trzymamy pieniądz.
2. Popyt na pieniądz powstaje w związku z potrzebą zawierania transakcji bieżących oraz chęcią trzymania pieniądza na przyszłość. Najważniejszy, popyt transakcyjny, powstaje, ponieważ ludzie potrzebują gotówki lub depozytów na rachunkach bieżących, by płacić rachunki lub kupować dobra. Takie potrzeby transakcyjne zaspokaja pieniądz Ml, którego ilość jest związana z wartością transakcji lub nominalnego PNB. Ponadto, przy dzisiejszych wysoko oprocentowanych rachunkach bieżących, część zasobów jest utrzymywana na tych rachunkach jako superbezpieczna część portfeli lokat inwestorów.
Teoria ekonomiczna zakłada, a badania empiryczne dowodzą, że popyt na pieniądz jest wrażliwy na poziom stopy procentowej - wysoka stopa procentowa prowadzi do niższego popytu na M.
B. Jak pieniądz wpływa na produkcję
3. Jak pieniądz wpływa na produkcję? Polityka pieniężna banku centralnego oddziałuje na gospodarkę, zmieniając globalny popyt i w ten sposób wywierając wpływ na produkt realny i na ceny.
4. Zgodnie z opadającą krzywą popytu na pieniądz, większa podaż pieniądza indukuje ludzi do zatrzymania całej nowej ilości M. Zgodnie z opadającą krzywą popytu inwestycyjnego, niższa stopa procentowa sprawia, że nowe projekty inwestycyjne przedsiębiorstw są zyskowne.
Za pośrednictwem podobnego związku mnożnikowego pomiędzy oszczędnościami i inwestycjami indukowany wzrost / prowadzi do wyższego global-

nego popytu. Tak więc przesunięcie krzywej AD na prawo, wzdłuż wznoszącej się krzywej AS, zwiększa produkcję i ceny. A zatem: M wzrasta -" i spada _" / wzrasta -> AD wzrasta -" realny PNB i ceny P wzrastają.
C. Monetaryzm
5. Szybkość (dochodowa) obiegu pieniądza (F) jst definiowana jako stosunek PNB wyrażonego w dolarach do zasobu M. Chociaż wartość V nie ! jest bez wątpienia stałą - chociażby dlatego, że rośnie wraz ze wzrostem stopy procentowej - zmiany V cechuje pewna regularność i są one możliwe do przewidzenia. Równanie wymiany teorii ilościowej MV = PQ wynika z definicji V = PNB/M = PQ/M. Prosta ilościowa teoria pieniądza i cen traktuje P jako niemal dokładnie proporcjonalne do M. Jakkolwiek pogląd ten jest niezwykle przydatny do zrozumienia hiperinflacji i pewnych długookresowych trendów, tylko niewielu opowiedziałoby się dzisiaj za tą jego prostą formą.
6. Współczesny monetaryzm rozwinął się dziś w jedną z głównych szkół ekonomicznych. Opiera się on na trzech założeniach: (a) wzrost podaży pieniądza jest podstawowym stałym czynnikiem kształtującym tempo wzrostu nominalnego PNB; (b) ceny i płace są względnie giętkie; (c) gospodarka prywatna jest stabilna. Te założenia sugerują, że przyczyną fluktuacji makroekonomicznych jest przede wszystkim niekonsekwentny wzrost podaży pieniądza.
7. Ponadto, współczesny monetaryzm jest utożsamiany z leseferyzmem oraz polityczną filozofią przeciwstawiającą się zbyt dużemu rządowi. Ze względu na skłonność do unikania aktywnego rządu oraz wiarę we właściwą sektorowi prywatnemu stabilność, monetaryści proponują często stałą stopę wzrostu pieniądza wynoszącą 3-4% rocznie. Niektórzy monetaryści wierzą, że doprowadzi to szybko i bezboleśnie do stabilnych cen, a w długim okresie zapewni stabilny wzrost i stałe ceny.
Po doświadczeniach eksperymentu monetarystycznego w Stanach Zjednoczonych w latach 1979-1982 wielu podchodzi bardziej sceptycznie do możliwości praktycznego wykorzystania zasad monetaryzmu. Dziś wielu ekonomistów proponuje raczej, aby rząd formułował cele w zakresie wzrostu PNB.
WAŻNIEJSZE POJĘCIA l PROBLEMY
koszty trzymania pieniądza,
popyt transakcyjny na M i popyt na
aktywa pieniężne, szybkość obiegu pieniądza: MV =
M spada -" / wzrasta -> / spada -> AD spada -> PNB, P spadają,
prosta teoria ilościowa,
schemat popytu na pieniądz, ; -,.< schemat popytu inwestycyjnego, "'>,
współczesny monetaryzm,
stałe zasady (pieniądz, nominalny PNB).

PROBLEMY DO DYSKUSJI :
\. Jeżeli w okresie boomu wydrukowalibyśmy i wydali 100 bln nowych zielonych, co by się stało z cenami? Czy zatem prosta teoria ilościowa zawier trochę prawdy? Co by się mogło stać z cenami, gdyby M wzrósł o l0/ w okresie depresji?
2. Udowodnij, że przedstawiony na str. 486 wrażliwy na stopę procentową popyt na M implikuje zmienną wartość V. W ciągu ostatnich 35 iat wartość V rosła niemal co roku. Czy fakt, że w roku 1984 obligacje były oprocentowane w wysokości 13% w porównaniu z 3% w roku 1945, może pomóc wyjaśnić wzrost F?
3. "Gdy realny PNB rośnie o 3% na rok, a ceny o 7%, M musi rosnąć o około 10%, jeżeli F jest stałe". Wyjaśnij.
4. Wykorzystując rys. 16.4, przedstaw skutki twardej polityki pieniężnej.
5. "Wojna jest konieczna do osiągnięcia wysokiego zatrudnienia". W jaki sposób kraj mógłby sobie zapewnić wysokie zatrudnienie po wojnie? Jakie kroki w polityce fiskalnej i pieniężnej mógłby podjąć, aby zapobiec inflacyjnym skutkom rozbudowy potencjału obronnego?
6. Jakie można przedstawić argumenty za i przeciw zasadzie stałego wzrostu podaży pieniądza? Rozważcie takie zwłaszcza argumenty, jak wewnętrzna stabilność gospodarki prywatnej, zdolność do przewidywania rozwoju gospodarki, stabilność popytu na pieniądz oraz prawdziwość teorii politycznych cykli koniunkturalnych.
7. Jaki wpływ, zdaniem monetarystów i ekonomistów głównego nurtu, miałoby na ceny, produkcję i zatrudnienie każde z następujących zdarzeń (w każdym przypadku podatki i podaż pieniądza są stałe, chyba że zaznaczono inaczej):
(a) duża redukcja podatków,
(b) duża redukcja podaży pieniądza,
(c) wzrost cen ropy naftowej,
(d) fala innowacji, zwiększająca potencjalny produkt o 10%,
(e) gwałtowny wzrost wydatków inwestycyjnych.
8. Problem dla zaawansowanych. Załóżmy, że popyt na pieniądz jest stabilny, tak że gdy znane są stopa procentowa i nominalny PNB, popyt na pieniądz jest również znany. Przypuśćmy następnie, że popyt na pieniądz spada przy wyższej stopie procentowej.
Jak gwałtowny wzrost prywatnych wydatków inwestycyjnych wpłynie na produkcję i ceny?
(Wskazówka: przesuńcie krzywą popytu inwestycyjnego poza rys. 16.4(b); przeanalizujcie, co się stanie z produkcją i cenami.) Dlaczego w tych warunkach monetarysta wierzący, że popyt na pieniądz jest wrażliwy na stop? procentową, miałby chcieć zmniejszyć podaż pieniądza (a nie trwać przy

określonej z góry wielkości M)? Oceńcie monetarystę domagającego się stałego wzrostu pieniądza w warunkach, gdy popyt na pieniądz jest wrażliwy na stopę procentową.
Dodatek do rozdziału 16 REWOLUCJA RACJONALNYCH OCZEKIWAŃ
Istniejące Keynesowskie modele makroekonometryczne nie mogą dostarczyć wiarygodnych wskazówek dla formułowania polityki pieniężnej, fiskalnej czy też innych typów polityki... Nie ma nadziei, że drobne, czy nawet zasadnicze, modyfikacje tych modeli doprowadzą do większej ich wiarygodności.
R. E. Lukas jr. i T. J. Sargent After Keynesian Macroeconomics
W poprzednich rozdziałach omówiliśmy główne teorie oraz praktykę polityki makroekonomicznej. Te podejścia, a zwłaszcza współczesna analiza głównego nurtu (lub postkeynesowska), kładły nacisk na manipulowanie globalnym popytem jako czynnikiem stabilizującym gospodarkę. Takie idee były wielokrotnie realizowane w ostatnich trzech dekadach w różnych krajach, od Japonii do Stanów Zjednoczonych i Niemiec Zachodnich. I nie ulega wątpliwości, że w okresie od końca drugiej wojny światowej do początku lat siedemdziesiątych polityce tej towarzyszyły szybki wrost i dobrobyt.
Ale gdy państwa angażują się w politykę pobudzania i hamowania, struktura gospodarki zmienia się. Twórcy polityki ekonomicznej przyzwyczaili się myśleć o krzywej Phillipsa jako o "karcie wyborów" pomiędzy inflacją a bezrobociem. Jeżeli jednak krzywa Phillipsa była takim menu, to ceny zmieniały się ciągle, podczas gdy uczestnicy obiadu rozkoszowali się posiłkiem. Stabilna równowaga pomiędzy inflacją a bezrobociem załamała się. Ekonomiści zobaczyli krzywą Phillipsa przesuwającą się w prawo i nazwali pogarszającą się równowagę "stagflacją". Wkrótce zabrali się do pracy, aby zrozumieć, dlaczego prosta krzywa Phillipsa wprowadziła ich w błąd (i dlaczego oni z kolei wprowadzili świat w błąd).
Rozwiązywanie zagadki przesuwającej się krzywej Phillipsa skoncentrowało się wkrótce na teoriach naturalnej stopy procentowej, w których krzywa Phillipsa jest w długim okresie pionowa. Ten pogląd, radykalny, heretycki i dla wielu nie do zaakceptowania gdy został sformułowany przez Edmunda Phelpsa i Miltona Friedmana w 1967 r., jest dziś powszechnie akceptowany przez ekonomistów głównego nurtu.
Jedna ze szkół poszła dalej, stawiając pytanie, czy krzywa Phillipsa nie jest pionowa także i w krótkim okresie. Ten zasadniczo odmienny punkt

wiuz.ciiict jcsi wyrażany przez "makroekonomiczną szkołę racjonalnych oczek' wań" (MRO) albo nową klasyczną makroekonomię, której przedstawić! l" koncentrują się na uniwersytetach w Chicago i Minnesocie. Głównymi staciami tej szkoły są Robert Lucas z Chicago, Thomas Sargent i Neil Walia z Minnesoty oraz Robert Barro z Rochester.
Szkoła racjonalnych oczekiwań utrzymuje, że w krótkim okresie krzyw Phillipsa nie ma nachylenia, które by pozwalało "zaczepić się" twórcom polityki ekonomicznej. Każda systematyczna próba stabilizowania gospodarki jest samoniszcząca: próbuje pobudzić gospodarkę, a udaje się jej tylko zwiększyć inflację. Zwolennicy tego nowego podejścia myślą, że zrozumienie zjawisk z lat siedemdziesiątych i osiemdziesiątych wymaga podejścia do makroekono-mii zupełnie odmiennego od podejścia Keynesa i jego zwolenników.
W tym Dodatku przeanalizujemy podejście szkoły racjonalnych oczekiwań do gospodarki i jak się ono różni od poglądów przedstawicieli głównego nurtu. Zobaczymy jego uderzające implikacje dla polityki, będziemy analizować krytykę tej nowej doktryny.
POSTULATY SZKOŁY RACJONALNYCH OCZEKIWAŃ
Poglądy przedstawicieli szkoły racjonalnych oczekiwań na gospodarkę są podobne do poglądów ekonomistów klasycznych. Głoszą one, że (a) ludzie robią możliwie najlepszy użytek ze swych ograniczonych informacji i że (b) ceny i płace są giętkie. Te dwa punkty są istotą rewolucji racjonalnych oczekiwań i dalej będziemy je szczegółowo analizować. Krótkie podsumowanie pomoże przygotować grunt.
Stwierdzenie, że (a) ludzie dokonują racjonalnych wyborów, oznacza, iż podejmują oni decyzje, opierając się na najlepszych dostępnych informacjach. Ich oczekiwania są formułowane na podstawie najnowszych dostępnych danych i dostępnej teorii ekonomicznej. Przy takim założeniu możemy być pewni, że rząd nie może "ogłupiać" ludzi, ponieważ mają oni dostęp do tych samych co rząd informacji.
Hipoteza (b) - że ceny i płace są giętkie - jest podobna. Znaczy to po prostu, że ceny i płace zmieniają się szybko, i równoważą podaż i popyt.
Połączenie (a) i (b) daje zaskakujące rezultaty. Ale najpierw rozważmy dokładniej każdy z tych punktów.
Założenie I. Racjonalne oczekiwania. Wiemy już, że oczekiwania są ważne dla ekonomii. Wywierają one wpływ na wielkość wydatków inwestycyjnych, decydują o tym, czy ludzie kupują nowy samochód czy oszczędzają, czy szejkowie wiercą nowe szyby czy też siedzą na swojej ropie.
Ale co sądzić na temat oczekiwań? Że zajmujący się prognozami pogody nie wiedzą, skąd wieje wiatr? Że gracze nie wiedzą, iż w co drugim rzucie nie

sfałszowaną monetą wychodzi reszka? Że menedżerowie pieniądza z Wall Street nie rozumieją politycznych cykli gospodarczych? Jest to rozległy obszar w ramach ekonomii i poza nią, lecz zwolennicy teorii racjonalnych oczekiwań przecięli gąszcz za pomocą mocnego założenia zwanego hipotezą racjonalnych oczekiwań.
Oczekiwania ludzi są racjonalne, gdy ich prognozy nie są obciążone i gdy l
wykorzystują wszystkie dostępne informacje. |
Co to znaczy, mówiąc prostym językiem? Prognoza nie jest "obciążona", jeżeli nie zawiera systematycznych błędów prognostycznych. Oczywiście, prognoza nie może się zawsze sprawdzać - nie można przewidzieć, jaki wynik da jeden rzut monetą. Ale nie powinniście popełniać statystycznego grzechu obciążenia, prognozując, że 90% rzutów nie sfałszowaną monetą da wynik w postaci reszki. I odwrotnie, prognozowanie, że 50% rzutów da wynik w postaci reszki, nie jest obciążone.
Hipoteza racjonalnych oczekiwań idzie nawet dalej. Zakłada, że ludzie wykorzystują wszelkie dostępne informacje i teorię ekonomiczną.
Tak więc mieszkańcy Los Angeles rozumieją ekonomię tak samo dobrze, jak ją rozumie rząd. Mieszkańcy Florydy wiedzą na temat powiązań między Ml i PNB tyle, ile wie na ten temat prezes Fed. Mieszkańcy Yermont opanowali krzywą Phillipsa, teorie efektywnego rynku i politycznych cykli gospodarczych. Mieszkańcy Nowego Meksyku opanowali makroekonomię racjonalnych oczekiwań i wiedzą dokładnie, w jakim stopniu jest ona prawdziwa czy też nieprawdziwa.
Krytyczne założenie dotyczy znajomości polityki ekonomicznej. Zakłada się, że ludzie rozumieją wszystkie stałe zasady polityki lub strategie rządu. Tak więc, powiedzmy, że Fed zawsze obniża zakładany wzrost M, gdy inflacja sięga 10%, lub że Kongres ulega politycznej presji w latach wyborów. Teoretycy ze szkoły racjonalnych oczekiwań utrzymują, że ludzie poznali te reguły i kształtują swoje życie z uwzględnieniem systematycznego zachowania się innych.
Możemy tu powtórzyć ważny wynik hipotezy racjonalnych oczekiwań: ludzie szybko poznają zachowania twórców polityki ekonomicznej, tak że nie można ich wystrychnąć na dudka, gdy twórcy tej polityki przyjęli trwałe lub możliwe do przewidzenia zasady.
Założenie II. Elastyczne ceny i płace. Zgodnie z drugim podstawowym założeniem ceny i płace są wystarczająco giętkie, aby zapewnić równowagę podaży i popytu na wszystkich rynkach. Przypomnijcie sobie proste diagramy popytu i podaży przedstawione w rozdziale 4. Diagramy te ilustrują wielkość podaży i popytu na dobro przy różnych poziomach cen. W punkcie przecięcia krzywych podaży i popytu zgłaszają popyt na dokładnie tyle dóbr, ile dostarczają przedsiębiorstwa.

l ctK.
wiec la nowa teoria utrzymuje, że dla każdego nakładu i produkcji - jabłka, pomarańcze, kalkulatory, studenci, profesorowie - ceny i p}ace zmieniają się szybko, równoważąc podaż i popyt.
Teoretycy ze szkoły racjonalnych oczekiwań zakładają, że ceny zmieniają się na tyle szybko, że rynki są zawsze zrównoważone. Cena i ilość znajdują się zawsze, w każdej minucie, każdego dnia, każdego roku, zarówno na krzywej podaży, jak i popytu. Innymi słowy, ceny są giętkie i zawsze oczyszczają rynek.
Założenie giętkich cen i płac ma kluczowe znaczenie dla wniosków
makroekonomicznej szkoły racjonalnych oczekiwań. Wielu ekonomistów kwe
stionuje jej realizm. Dlaczego ceny biletów samolotowych nie skaczą w górę
i w dół do momentu ich całkowitego wyprzedania? Dlaczego sprzedawcy
samochodów każą ludziom czekać na popularne modele samochodów, za
miast podnieść ceny do poziomu oczyszczającego rynek? Wielu ekonomistów
głównego nurtu uważa, że nowa szkoła nie udzieliła dotąd odpowiedzi na te
pytania. -,,r_
RACJONALNE OCZEKIWANIA l RYNEK PRACY
Podejście szkoły racjonalnych oczekiwań może mieć zastosowanie w wielu miejscach. W dodatku do rozdziału 14 omówiliśmy sposób wykorzystania racjonalnych oczekiwań na rynkach spekulacyjnych, prowadzący do poglądu o efektywności tych rynków.
Z punktu widzenia makroekonomii najważniejsze są jednak zastosowania dotyczące rynku pracy. Podstawowe ekonomiczne problemy rynku pracy dotyczą, jak to wynika z rozdziału 11, istoty bezrobocia. Czy ludzie są bezrobotni z przymusu - chcą podjąć pracę i są do niej zdolni, ale nie mogą jej znaleźć? Czy też są dobrowolnymi bezrobotnymi - decydują się nie podejmować pracy, chociaż miejsca pracy są dostępne?
Ten zestaw pytań jest uwidoczniony na rys. 16.D.1. Oczyszczająca rynek równowaga rozpoczyna się w punkcie E, w którym przecinają się krzywe DD i SS. Czy każdy pracownik ma pracę? Oczywiście nie, ponieważ zatrudnienie w punkcie E jest niższe od globalnej podaży pracy. Oczyszczająca rynek płaca nie wystarcza, aby pracownicy rezygnowali z emerytur czy dłuższych wakacji.
Bezrobocie przymusowe
Co by się stało, gdyby przesunięcia podaży lub popytu zdarzyły się w warunkach mało giętkich płac? Jak wynika z rys. 16.D.1, jeżeli popyt na pracę spada, gdy płaca realna jest lepka, niektórzy ludzie, którzy chcą pracować za bieżącą płacę, nie mogą znaleźć pracy. Tak więc ta nowa grupa (zilustrowana odcinkiem HĘ na rys. 16.D.1) jest przymusowo bezrobotna.

Sztywne ptoce tworzą przymusowe bezrobocie
Rys. 16.D.1. Podaż pracy i popyt na pracę
Na przedstawionym rynku pracy E jest punktem początkowej równowagi. Nawet w warunkach tej doskonale konkurencyjnej równowagi zatrudnienie (L) jest niższe od łącznych zasobów siły roboczej (M). Tak więc odcinek EG oznacza liczbę ludzi bez pracy. Co się stanie, gdy popyt na pracę przesunie się nagle w dół, do D'D'? Jeżeli płace są doskonale giętkie, płace realne spadną szybko, równoważąc rynek w punkcie E'. Bezrobocie wzrasta do wielkości wyznaczonej odcinkiem E'G", lecz to wyższe bezrobocie jest "dobrowolne".
Jeżeli płace są lepkie i pozostają na poziomie V po przesunięciu popytu w dół, liczba ludzi oznaczona odcinkiem HĘ stanie się "przymusowo" bezrobotna.
Podaż pracy i zatrudnienie
Różnica pomiędzy bezrobociem przymusowym a dobrowolnym znajduje się w centrum sporów pomiędzy przedstawicielami szkoły racjonalnych oczekiwań i współczesnej makroekonomii głównego nurtu, której zwolennicy uważają, że znaczna cześć bezrobocia to bezrobocie przymusowe, i że w okresie recesji liczba przymusowo bezrobotnych gwałtownie rośnie.
Szkoła racjonalnych oczekiwań utrzymuje natomiast, że znaczenie bezrobocia przymusowego jest wyolbrzymiane. Zdaniem jej przedstawicieli rynek pracy oczyszcza się szybko po załamaniu, gdy płace zmieniają się, aby zbilansować podaż i popyt. Ich zdaniem bezrobocie rośnie, ponieważ w okresie recesji więcej ludzi szuka lepszego zajęcia. Ludzie są bezrobotni, ponieważ myślą, że ich płace realne są zbyt niskie, a nie dlatego, że płace są zbyt wysokie, tak jak w przypadku bezrobocia przy sztywnych płacach.
Podsumowując.
Makroekonomiczna szkoła racjonalnych oczekiwań utrzymuje, że ceny i płace są dostatecznie giętkie, aby zapewnić ciągłe oczyszczanie wszystkich rynków, łącznie z rynkiem pracy. Implikuje to, że niemal całe bezrobocie jest dobrowolne. Ludzie nie mają pracy, ponieważ płace realne są zbyt niskie, aby ich skłonić do pracy.
Dlaczego wysokie bezrobocie
Jak dotąd makroekonomiczna szkoła racjonalnych oczekiwań powiedziała nam niewiele na temat gospodarki. Chcemy wiedzieć, dlaczego stopa bezrobocia wzrosła z 4% w roku 1929 do 25% w roku 1933 lub do 6% w 1979 r.
33 - Ekonomia t. l

w
k szybko Ja oczekiwani a st<>pa bezr

_ _ _ v-v*A^A.U-
j-^a,.
-Tt.-*j"1 IIJKU pracownicy będą zmartwieni, gdy się dowiedzą, że j dostali podwyżkę płac wynoszącą 10%. Ceny wzrosną o 10%. Tak wi?c mój zysk pieniężny zostanie zniszczony: nie otrzymam realnej podwyżki płacy. Moje błędne oczekiwania dotyczące płacy realnej skłoniły mnie do ciężkiej pracy.
). Oznaczmy my' że ce
Jeżeli takie błędne postrzeganie byłoby powszechne, bezrobocie spadłoby poniżej swej naturalnej stopy, gdyby płace nominalne nieoczekiwanie wzrosły. Pracownicy pracowaliby ciężko, w błędnym przekonaniu, że płace realne wzrosną. Odwrotnie, bezrobocie wzrosłoby powyżej naturalnej stopy, gdyby płace nominalne spadły w wyniku porzucania pracy przez pracowników nwlaw1- Ze gdzie indziej perspektywy są lepsze, także zobaczvr "^"-
nalnych
LCZywista "topa w '
nilft nie jest 1T "^ (^Jest wn
e"atura4SVZ^ ani zawiedziony,
nje^ a stopa bezrobocia ?C ^ A Podstaw/a
Cla osiąga naturalny poziom.

Rys. 16.D.2. Krzywa Phillipsa w ujęciu szkoły racjonalnych oczekiwań
prawdziwa
krzywa
Phillipsa
g l rzekoma \ 3. krofkookresowa\ krzywa Phillipsa
U* Naturalna stopa bezrobocia
Według makroekonomicznej szkoły racjonalnych oczekiwań, prawdziwa krzywa Phillipsa jest pionowa. Możemy też jednak dostrzec ..rzekomą krótkookresową krzywą Phillipsa", łączącą punkty B, A, C. Punkt B powstaje, gdy w gospodarce występuje wstrząs i podnosi płace nominalne powyżej oczekiwanego poziomu. Pracownicy są zdezorientowani; myślą, że ich płace realne wzrosły, wskutek czego decydują się pracować więcej, a bezrobocie spada, Tak więc gospodarka osiąga punkt B. (Prześledźcie odwrotną ścieżkę do C.) W rezultacie historycy gospodarczy widzą rozproszenie punktów, które wyglądają jak punkty A, B i C, i omyłkowo wnioskują, że istnieje stabilna krótkookresowa krzywa Phillipsa. Tak twierdzą Lucas i Sargent.
^ Jak możemy dojść do punktów B i Cl Każdy przypadek powstaje w wyniku jakiegoś szoku ekonomicznego. Aby dojść do punktu B, załóżmy, że Rezerwa Federalna nieoczekiwanie zwiększyła podaż pieniądza. W rezultacie płace i ceny nieoczekiwanie wzrosły; to znaczy, pracodawcy oferują swym pracownikom płace rosnące szybciej niż We. Zdezorientowani pracownicy źle oceniają wydarzenia gospodarcze, nie wiedząc, że ceny rosną równie szybko
jak płace; dostarczają więcej pracy, bezrobocie spada; tak więc gospodarka
zmierza do punktu B.
W podobny sposób dochodzimy do punktu C. Niespodziewany spadek popytu skłania skąpych pracodawców do zmniejszenia oferowanych płac nominalnych; pracownicy porzucają pracę; produkcja i zatrudnienie spadają. Dlatego spadek stopy inflacji jest łączony z wysokim bezrobociem.
Zwróćcie jednak uwagę na zadziwiający wynik. Jeżeli połączymy punkty niespodzianek, to otrzymujemy normalną krótkookresową krzywą Phillipsa, zachowującą się poprawnie, czyli opadającą.
Tak więc opadająca "rzekoma krótkookresowa krzywa Phillipsa" po- l
wstaje jako rezultat błędnego mniemania na temat realnych płac i cen. f
Jest to podsumowaniem sformułowanej przez szkołę racjonalnych oczekiwań teorii bezrobocia i inflacji.
� -""ow POUTYKI
NIEEFEKTYWNI

516 Makroekonomia: pieniądz, stopy procentowe i deficyty
ogłupić ludzi nieco bardziej, tak aby zeszli z pionowej krzywej Phillins 9 W końcu byłoby to dla nich dobre, prawda? A autorytet nie mniejszy niż Abg Lincoln powiedział nam, że można ogłupiać ludzi przez jakiś czas, wydaje s' więc, że taka strategia mogłaby dobrze działać przez moment, prawda?"
Nieprawda, mówią teoretycy szkoły racjonalnych oczekiwań. Dowodzą oni, że dwa założenia - racjonalnych oczekiwań i elastycznych cen - maja poważne implikacje dla polityki ekonomicznej. W pewnych warunkach rząd nie może wykorzystywać polityki ekonomicznej w celu oddziaływania na bezrobocie i produkcję.
Aby dostrzec skutki polityki rządu, moglibyśmy sobie wyobrazić rząd mówiący: "Nadchodzą wybory. Zwiększymy nieco podaż pieniądza". Lecz ludzie będą sobie mówić: "Aha, nadchodzą wybory. Z przeszłego doświadczenia znam polityczne cykle gospodarcze; wiem, że rząd zawsze zwiększa podaż pieniądza przed wyborami; wiem, że mój pracodawca podniesie płace nominalne nieco szybciej. Ale ceny dotrzymają kroku płacom nominalnym, tak więc płace realne pozostaną w rzeczywistości takie same. Nie mogą mnie wystrychnąć na dudka. Nie zmuszą mnie do cięższej pracy".
Aby zobaczyć, co się stanie, spójrzcie na krzywą Phillipsa na rys. 16.D.2. Rząd próbuje przesunąć gospodarkę do punktu B. Ale zamiast tego, ponieważ ludzie antycypują działania rządu, gospodarka kończy w punkcie D - z bezrobociem równym stopie naturalnej, za to z wyższą inflacją.
Tak więc, makroekonomiczna szkoła racjonalnych oczekiwań stwierdza, że krótkookresowa krzywa Phillipsa jest pionowa, gdy polityka jest antycypowana. Jest to twierdzenie o nieefektywności polityki.
W warunkach racjonalnych oczekiwań oraz giętkich cen i płac, antycypowana polityka rządu nie może przesunąć gospodarki z krótkookresowej krzywej Phillipsa - stopa bezrobocia będzie równa naturalnej, bez względu na to, jaka będzie antycypowana polityka ekonomiczna.
Trzeba zaznaczyć, że twierdzenie o nieefektywności polityki opiera się na obu założeniach: giętkich cenach i racjonalnych oczekiwaniach. Założenie giętkich cen implikuje, że jedynym sposobem oddziaływania przez politykę na produkcję i bezrobocie jest zaskakiwanie ludzi oraz wywoływanie nieporozumień. Trudno jednak zaskakiwać ludzi, gdy polityka jest przewidywalna. Dlatego polityka, którą można przewidzieć, nie może wywierać wpływu na produkcję i bezrobocie.
Stałe zasady polityki są optymalne
Większą część tego rozdziału poświęcono omówieniu monetarystyczneg postulatu stałych zasad polityki, to jest wypowiadającego się przeciw aktywnej polityce. W rzeczywistości, do rewolucji racjonalnych oczekiwań był to pogW opierający się na kruchych podstawach. Jednakże uzbrojony w nową teofl?

Monetaryzm i popyt na pieniądz 517
postulat stałych zasad polityki jest mocniej osadzony w teorii (chociaż same teorie niekoniecznie są mocno osadzone w rzeczywistości).
Rozważmy dowolną politykę ekonomiczną. Składa się ona z dwu części: części przewidywalnej ("zasad") i części nieprzewidywalnej ("urozmaiconej"). Makroekonomiczna szkoła racjonalnych oczekiwań podpowiada, że z uzna-niowością należy obchodzić się jak z plutonem.
Dlaczego? Po pierwsze, nowi klasycy wierzą, że twórcy polityki nie mają monopolu na inteligencję. Nie mogą przewidzieć wstrząsów wcześniej niż szybko oczyszczające się rynki, ani też ich mózgi i komputery nie są szybsze w przyswajaniu nowych informacji niż Wall Street.
Tak więc, gdy decydenci podejmują działania opierając się na "nowinach" - takich jak embargo naftowe lub śnieć na zbożu - elastyczne ceny na rynkach zapełnionych przez dobrze poinformowanych sprzedawców i nabywców już zareagowały na nowe informacje. Rynkowe ceny oraz płace zostały ogłoszone. Ludzie powrócili na swoje krzywe podaży i popytu. Bezrobocie ciąży ku swej naturalnej stopie. Rząd nie może niczego zrobić, by poprawić wynik lub zapobiec krótkotrwałemu rozprzestrzenianiu się przymusowego bezrobocia spowodowanego przejściowymi błędami postrzegania.
Jednakże polityka rządu może pogorszyć sytuację. Jeżeli rząd usiłował podjąć działania korekcyjne, ludzie mogli być zdezorientowani przez jakiś czas. Mogli przez chwilę myśleć, że ich krzywe podaży i popytu przesunęły się i mogli w rzeczywistości zejść z nich. Ale zejście z tych krzywych prowadzi do przejściowej nieefektywności, tak jak monopole prowadzą do marnotrawnej alokacji zasobów.
Tak więc "szum" nieprzewidywalnej uznaniowej polityki może wprawiać w zakłopotanie i wprowadzać w błąd ludzi, zniekształcać ich zachowania ekonomiczne i powodować marnotrawstwo. Rząd powinien raczej unikać całkowicie uznaniowych środków polityki makroekonomicznej i nie podejmować ryzyka powstawania takich czyniących zamieszanie szumów.
To niebezpieczeństwo wynikające z uznaniowości jest mocnym argumentem na rzecz stałych zasad polityki. Ponieważ uznaniowość może wprowadzać ludzi w błąd i zakłopotanie, trzymajmy się stałych zasad. Co więcej, trzymajmy się prostych zasad, ponieważ jest mniej prawdopodobne, że wprowadzą �ne zamieszanie. Nie próbujmy dostroić gospodarki, tak by znalazła się w krainie szczęśliwości pełnego zatrudnienia, gdyż po prostu nie można tego zrobić. Taki jest logiczny argument szkoły racjonalnych oczekiwań przemakający za stałymi zasadami polityki pieniężnej i fiskalnej.
Zasady monetaryzmu i ich krytyka przez Lucasa
Ironia losu sprawiła, że rewolucja racjonalnych oczekiwań, która była Wsparciem monetarystycznych nawoływań o stałe zasady, podniosła równo-

cześnie niszczący argument przeciw kluczowej zasadzie monetaryzmu. M taryści zauważyli, że szybkość obiegu pieniądza wykazuje zadziwiającą st h'6" ność. Z tej stabilności wywnioskowali, że możemy stabilizować MV = pn = nominalny PNB, wprowadzając stałe zasady polityki pieniężnej.
Badający ruch racjonalnych oczekiwań powinien zbesztać monetaryst' mówiąc: "Och, ale zapomnieliście o najważniejszym wkładzie naszej no ' szkoły, krytyce Lucasa. Robert Lucas wskazał, że ludzie będą się zachowyw ^ odmiennie w zetknięciu z różnymi rodzajami polityki. Tak jak rzeko krótkookresowa krzywa Phillipsa rozpadła się w rękach Keynesistów, kied usiłowali nią manipulować, tak samo pozorna stałość szybkości obiegu roz padnie się, kiedy będziecie usiłowali kierować gospodarką, utrzymując pie niądz na drodze stałej stopy wzrostu. Jeżeli naród nazbyt przywiązuje się do pieniądza -jak w Stanach Zjednoczonych w okresie 1979-1982 - powinniście oczekiwać, że szybkość obiegu będzie się zachowywać odmiennie niż w okresie, gdy polityka pieniężna była bardziej pasywna".
I takie złorzeczenie byłoby prawidłowe. Szybkość obiegu stała się krańcowo niestabilna w okresie 1979-1982, kiedy Fed stosował zasady monetarys-tyczne. Rzeczywiście, w roku 1982 wystąpił największy spadek szybkości obiegu, odkąd Fed zaczai zbierać dane. Monetaryści, nie mniej niż Keyneści, potknęli się na krytyce Lucasa.
ELEMENTY DYSKUSJI
Już czas podsumować wyniki tej nowej teorii. Czy teraz wszyscy jesteśmy wyznawcami teorii racjonalnych oczekiwań? Czy Keynesiści są równie martwi jak sam Keynes?
To nowe podejście jest dziś kontrowersyjne. Wielu ekonomistów zajmujących się makroekonomią wyraża sceptycyzm co do jego użyteczności. Przesuńmy się teraz na samą granicę badań ekonomicznych, by rozważyć pytania i odpowiedzi.
Jak widzieliśmy, makroekonomiczna szkoła racjonalnych oczekiwań w istocie łączy założenia giętkości cen (lub ciągłego oczyszczania rynków) z racjonalnymi oczekiwaniami. Wielu zajmujących się makroekonomią uznaje pierwsze założenie za nieścisłe, a drugie za nie udowodnione.
Rozpocznijmy od problemu giętkości cen i płac. Obserwacje z pierwszej ręki, podparte całą masą badań empirycznych, sugerują, że ceny na wielu rynkach zmieniają się wolno, w odpowiedzi na wstrząsy.
Założenie, że rynki pracy znajdują się w stałej równowadze, jest szczególnie niestosowne. Wielu pracowników było bezrobotnymi przez długie okresy w latach trzydziestych, siedemdziesiątych i osiemdziesiątych ze względu na niezdolność dostosowania się płac i umów do nowych warunków ekonomicznych.

Co się dzieje z teorią racjonalnych oczekiwań, kiedy założenie doskonale giętkich płac i cen zostanie odrzucone? Ogólnie rzecz biorąc, polityka odzyska zdolność wywierania wpływu na gospodarkę, przynajmniej w krótkim
okresie1.
Drugi zestaw zarzutów dotyczy założenia racjonalnych oczekiwań. Ta krytyka odrzuca założenie, że ludzie są zręcznymi komputerami rejestrującymi najnowsze prognozy czy potok danych. Psycholog dostałby apopleksji, gdyby usłyszał, że przeciętny płacobiorca jest bezstronnym i efektywnym procesorem informacji. Każdy student ekonomii może opowiedzieć w szczegółach, rozdział po rozdziale, o ciężkich doświadczeniach związanych z opanowywaniem teorii ekonomicznej. Kilka starannych badań rzeczywistych zachowań ludzkich odkryło istotne elementy nieracjonalnych oczekiwań, nawet wśród najbardziej doświadczonych zawodowych twórców prognoz ekonomicznych.
Być może, najpotężniejsza krytyka makroekonomii racjonalnych oczekiwań jest skierowana na prognozy teorii. Teoria przewiduje, że u podstaw fluktuacji ekonomicznych leżą błędy w postrzeganiu.
Ale czy błędne postrzeganie płac i cen rzeczywiście leży u podstaw głębokich depresji i uporczywych ataków bezrobocia? Czy rzeczywiście potrzeba było całej dekady, aby ludzie zrozumieli, jak ciężkie były czasy Wielkiego Kryzysu? Czy tak jak Rip van Winkle, ludzie zasnęli w pracy w 1929 r. i obudzili się dopiero po powrocie pełnego zatrudnienia w roku 1943? Niewielu ekonomistów głównego nurtu potraktowałoby serio takie pomysły.
Innym przypuszczeniem jest, że bezrobocie rośnie, ponieważ ludzie porzucają pracę, tj. ludzie porzucają pracę, ponieważ źle ocenili płace realne, myśląc, że pracy jest więcej niż w rzeczywistości. Ten wniosek sugeruje, że w okresie wysokiego bezrobocia stopa takich porzuceń będzie rosnąć, natomiast w rzeczywistości w okresie recesji liczba porzuceń pracy maleje.
Teoretycy szkoły racjonalnych oczekiwań nie zamilkli w obliczu tej krytyki, ale daleko idące predykcje makroekonomicznej szkoły racjonalnych oczekiwań stanowią otrzeźwiające przypomnienie, że ostatecznym testem teorii jest raczej jej przydatność niż elegancja.
1 Być może, najlepszym przykładem jest praca, która utrzymuje strukturę racjonalnych oczekiwań z jedną umiarkowaną zmianą. Badania "chwiejnych umów o pracę", szczególnie przeprowadzone przez Johna Taylora ze Stanford, wskazują, że znaczna część siły roboczej pracuje na podstawie długoterminowych umów spisanych w kategoriach nominalnych (a nie realnych). Typowa umowa o pracę określa stałą płacę nominalną. W okresie obowiązywania umowy, antycypowana polityka makroekonomiczna może oddziaływać na bezrobocie. Wyrażając to w kategoriach oczekiwań, twórcy polityki makroekonomicznej mogą wykorzystywać informacje, które stają się dostępne po podpisaniu umowy, ale są niedostępne, gdyby pracownicy zgodzili się na określoną płacę nominalną.

Podsumowanie
Pomimo tej krytyki kilka ważnych lekcji ze szkoły racjonalnych oczekiwań zasługuje na uwagę. Po pierwsze, dyskusja zmusiła ekonomistów do staranniejszego rozpatrzenia oczekiwań. Wcześniejsze teorie - zakładające mechaniczne kształtowanie oczekiwań - nie będą już przydatne, zwłaszcza w odniesieniu do rynków spekulacyjnych, jak rynek akcji czy obligacji Ponadto, makroekonomia musi starannie rozważać reakcje ludzi na politykę ekonomiczną. Jasne, że ludzie uczą się szybko, i że sposoby rozwiązywania wczorajszych problemów ekonomicznych mogą dziś być już nieprzydatne gdyż ludzie mogli dostosować swoje zachowania w wyniku wczorajszych rozwiązań.
Wreszcie, rewolucja racjonalnych oczekiwań może prowadzić do nowej syntezy, łączącej siłę nowych poglądów z trwałymi elementami współczesnej ekonomii głównego nurtu. Tak więc, założenie giętkich cen może być użytecznym przybliżeniem na drodze do wyjaśnienia działania rynków finansowych (włączając stopy procentowe, ceny akcji, kursy wymiany walut). Ale prawdopodobnie, zachowanie przypuszczenia, że na innych rynkach - szczególnie rynkach pracy - płace lub ceny potrzebują miesięcy lub lat, aby się dostosować do szoków, może lepiej służyć makroekonomii.
Synteza takich elementów, jak oczyszczający się rynek i lepkie płace wywrze wpływ na politykę ekonomiczną w sposób dalece różniący się od wpływu wczesnych neandertalskich modeli Keynesowskich; ale, odmiennie niż nadmiernie uproszczone modele racjonalnych oczekiwań, synteza pokaże, iż polityka ekonomiczna może mieć znaczący wpływ na produkcję i zatrudnienie.
Jednakże zadanie to daleko wyprzedza dzisiejszą naukę ekonomii - czekając na geniusza, który potrafi połączyć podejścia dwu wojujących dziś z sobą frakcji.
; PODSUMOWANIE DODATKU
l. Makroekonomia racjonalnych oczekiwań opiera się na dwu podstawowych hipotezach: (a) ludzkie oczekiwania są kształtowane efektywnie i racjonalnie, (b) ceny i płace są giętkie. Przy tych założeniach prawdziwie uderzające jest "twierdzenie o nieefektywności polityki": przewidywalna polityka rządu nie może przesunąć stopy bezrobocia z jej naturalnego poziomu.
Teoria ta stwierdza, że chociaż możemy obserwować opadającą krótkookresową krzywą Phillipsa, nie możemy wykorzystać jej nachylenia do celów stabilizowania gospodarki. Jeżeli systematyczna polityka ekonomiczna zmierza do ukształtowania stopy bezrobocia poniżej stopy naturalnej, uczestnicy życia gospodarczego wkrótce nauczą się rozumieć i antycypować taką poli-

tykę. Gdy taka polityka jest antycypowana, płace i ceny dostosują się z góry. Ludzie pozostaną na swych krzywych podaży i popytu, a bezrobocie utrzyma się na poziomie stopy naturalnej.
2. Krytycy wykazują kilka słabości w poglądach szkoły racjonalnych oczekiwań. Założenia giętkich cen i racjonalnych oczekiwań nie zostały potwierdzone badaniami empirycznymi. I wnioski - szczególnie ten, że cykle gospodarcze są spowodowane przez błędne postrzeganie - wydają się być zbyt daleko idące jako wyjaśnienia spadków koniunktury, takich jak te z lat trzydziestych i po roku 1979, trwających dekadę.
WAŻNIEJSZE POJĘCIA l PROBLEMY
racjonalne oczekiwania, giętkie ceny i płace, twierdzenie o nieefektywności polityki, krytyka Lucasa,
krytyka makroekonomicznej szkoły racjonalnych oczekiwań,
synteza makroekonomicznej szkoły racjonalnych oczekiwań i współczesnej ekonomii głównego nurtu.
PROBLEMY DO DYSKUSJI
1. Załóżmy, że Rezerwa Federalna określiła cele w zakresie stopy wzrostu podaży pieniądza i że w każdy piątek Fed oraz ludność dowiadują się, jaka była podaż pieniądza. Załóżmy dalej, że popyt na pieniądz, lecz nie jego podaż, kształtuje się w znacznej mierze przypadkowo. Czy możesz zrozumieć, dlaczego ogłoszenie dużego wzrostu podaży pieniądza w danym tygodniu j spowoduje szybki wzwrost stopy procentowej?
Wskazówka. Prześledź, jak Fed będzie musiał przesunąć wznoszącą się krzywą podaży pieniądza, gdy się dowie o wstrząsie w popycie na pieniądz.
2. Popatrz na model pajęczyny w Dodatku do rozdziału 15. Załóż, że oczekiwania farmerów są racjonalne. Co z tego wynika w odniesieniu do poglądów farmerów na temat przyszłych cen? Jakie będą zachowania farmerów dotyczące podaży, gdy rozwiną prawidłowe racjonalne oczekiwania? Co się stanie z pajęczyną?
3. Rozważcie wpływ racjonalnych oczekiwań na zachowania konsumpcyjne. Powiedzmy, że rząd proponuje czasowe, na jeden rok, redukcje podatków wynoszące w sumie 20 mld dol. Nieracjonalni konsumenci mogliby oczekiwać, że ich dochód do dyspozycji będzie o 20 mld dol. większy w każdym roku. Jaki byłby wpływ na wydatki konsumpcyjne i PNB w prostym modelu mnożnikowym z rozdziału 9?

JNastępme załóżcie, że oczekiwania konsumentów są racion i
cjonalme przodują oni, że redukcje podatków wysL ą tyZ
roku. Będąc konsumentami "cyklu życia" (zob s 130\ W JCy
przeciętny dochód w okresie życia wzrośnie tylko o 2 lub 3 mlT?', *
o 20 md dol. rocznie. Jaka będzie reakcja takich konsumentów?Pr ' * ni
racjonalnych oczekiwaó n

KOMBINACJA
POLITYKI FISKALNEJ l MONETARNEJ A DEFICYT BUDŻETOWY
Jedynym dobrym budżetem jest budżet zbilansowany, Adam Smith z Glasgow (1776)
Jedyną dobrą zasadą jest, że budżet nie powinien być nigdy zbilansowany, z wyjątkiem chwili, w której nadwyżka z okresu walki z inflacją jest przekształcana w deficyt w celu walki z recesją.
Warren Smith z Ann Arbor (1965)

W poprzednich rozdziałach pokazano, jak zmiany globalnej podaży i globalnego popytu wpływają na poziom produkcji i zatrudnienia oraz na inflację. Historia pokazuje, jak cykle koniunkturalne prowadzą do inflacji z jej zaburzeniami, recesji z jej utraconą produkcją lub niekiedy równocześnie do inflacji i recesji.
Twórcy polityki nie są pasywni. Poszukują ciągle nowych broni, by zabić smoka: inflację i bezrobocie. Współczesna makroekonomia wskazuje na dwa główne rodzaje broni - politykę pieniężną i politykę fiskalną.
W tym końcowym rozdziale na temat makroekonomii zwrócimy uwagę na działanie polityki pieniężnej i fiskalnej. Dyskusję rozpoczynamy od analizy pojęć deficytów strukturalnego i koniunkturalnego, ważnych narzędzi dokładnej analizy skutków polityki fiskalnej. Następnie rozpatrzymy, jak kombinacja polityki pieniężnej i fiskalnej wpływa na gospodarkę. Używając tych narzędzi, możemy się odnieść do bardzo ważnego problemu "wypychania", który analizuje, czy wydatki rządowe lub deficyty przyczyniają się do zmniejszania inwestycji. W końcu, w ostatniej części rozdziału, powrócimy do problemu długu publicznego, badając, czy jest on obciążeniem dla narodu. Rysunek 17.1 pokazuje problemy rozważane w rozdziale.
A. DEFICYTY ORAZ KOMBINACJA POLITYKI MONETARNEJ l FISKALNEJ
Jakie są ekonomiczne konsekwencje budżetu rządowego? Rozpocznijmy od przeglądu podstawowych cech budżetów.
Budżetowanie. Rządy używają budżetów do kierowania sprawami fiskal-

^$f
- _- - _."9M i/uunu^nego
W tym końcowym rozdziale na temat makroekonomii zwrócimy uwagę na sposób, w jaki działają polityka pieniężna i fiskalna (nazywane kombinacją pieniężno-fiskalnal- rw=t=.."-� 3, czy wydatki rządowe lub defim/tu ��...-�"�'-:-
Rys. 17.1. Zbadamy teraz połączoną rolę polityki pieniężnej i polityki fiskalnej wraz z konsekwencjami deficytów budżetowych i długu publicznego
W tvm knńrn.....(tm) ---�-� �
.. , _.._,-, .....<".,,i,je p czy dług publiczny jest rzeczywiś-
,.~ v,.a naruuu ciężarem. Zwróćcie uwagę na strzałki: biegną zarówno w kierunku zasobu kapitału, jak w kierunku przeciwnym, przypominając nam, że polityka pieniężna i fiskalna mają istotny wpływ na inwestycje i zasób kapitału.
nymi oraz do ich zapisu; budżet pokazuje planowane na dany rok wydatki i przychody, które powstaną w wyniku rządowych programów wydatków i podatków. Typowy budżet zawiera zestawienie określonych programów (edukacja, opieka społeczna, obrona itd.), a także źródła podatków (dochodowy od osób fizycznych, obrotowy itd.)1.
W danym roku budżet wykazuje nadwyżki lub deficyty. Nadwyżka występuje, gdy podatki i inne wpływy łącznie są wyższe od rządowych wydatków. Deficyt występuje, gdy wydatki są wyższe od podatków. Gdy podatki i wydatki są równe, budżet rządu jest zrównoważony.
1 Szczegóły na temat budżetów: federalnego, stanowych i lokalnych zawierają rozdziary
32 i 33. .-.�:

Jako przykład rozważmy budżet prezydenta Regana na rok 1985. Został On przedłożony Kongresowi w styczniu 1984 r., ponieważ rok fiskalny 1985 obejmuje okres od l października 1984 do 30 września roku 1985. Budżet Reagana zakładał przychody w wysokości 745 mld dol. i wydatki w wysokości 925 mld dol. Planowany deficyt wynosił więc 180 mld dol.
W drugiej połowie tego rozdziału przeanalizujemy ekonomiczne aspekty długu. Jak zobaczymy, dług publiczny (lub rządowy) składa się z globalnych lub zakumulowanych pożyczek zaciągniętych przez rząd; jest to więc globalna, wyrażona w dolarach, wartość obligacji rządowych znajdujących się w rękach ludności.
Staromodne finanse publiczne
Sześćdziesiąt lat temu, w podręcznikach ekonomii poświęconych finansom publicznym, pisano mniej więcej to, co w czasach Adama Smitha. Od roku 1776 do 1929 postęp w tej dziedzinie był niewielki. Poglądy na temat finansów publicznych demokratycznego prezydenta Grovera Clevelanda nie różniły się ani trochę od poglądów republikanina Williama McKinleya lub Calvina Coolidge i Herberta Hoovera.
Jakie były komunały ekonomii w zarękawkach, doktryn, których uczono naszych dziadków i które oni nam przekazywali?
� Finanse publiczne są po prostu takie, jak finanse rodziny. Jeżeli mąż i żona wydają więcej, niż wynosi ich miesięczny dochód, zbankrutują i popadną w nędzę. To samo dotyczy Wuja Sama.
� Budżet powinien być zrównoważony w każdym roku (na niskim poziomie, z rozważnie określonymi wydatkami i ściśle ograniczonymi celami).
� Dług publiczny jest to ciężar, który spocznie na barkach naszych dzieci i wnuków; każdy dolar długu jest ciężkim kamieniem, który musimy dźwigać na naszych ramionach. Dług prowadzi do korupcji; dług publiczny prowadzi do korupcji absolutnej.
Jak to widać z wielu badań opinii publicznej, artykułów wstępnych różnych gazet i mów w Kongresie, takie poglądy nie wymarły do dziś. Ale, jak zobaczymy w tym rozdziale, niewielu doświadczonych specjalistów w dziedzinie finansów publicznych zgadza się dziś z trzema komunałami naszych przodków. Dyscyplina budżetowa znaczy dziś zarówno mniej, jak i więcej. Naszym zadaniem jest wyjaśnić logikę i doświadczenia leżące u podstaw współczesnych poglądów na temat polityki budżetowej.
WSPÓŁCZESNE FINANSE PUBLICZNE
Nasza wcześniejsza analiza koncentrowała się na sposobie, w jaki polityka fiskalna wpływa na globalny popyt i może przez to wygładzać zmarszczki

cykli gospodarczych. Powinniśmy rozważyć zarówno wpływ polityki fiskalnej na wielkość budżetu, jak i problem, czy deficyty budżetowe mają znaczenie Co się stanie, gdy potrzeby polityki stabilizacyjnej powodują ciągły wzrost deficytów oraz długu publicznego? Lub spadek do zera? Czy powinniśmy się
martwić wielkością deficytu i długu, tak jak nasi dziadkowie?
Krótka odpowiedź na to pytanie brzmi: nie, nie powinniśmy się martwić
deficytami per se. Martwmy się raczej deficytami i długami ze względu na ich
konsekwencje dla gospodarki, dobre lub złe. Na jakich konsekwencjach
powinniśmy się skupić?
� Czy deficyty są indukowane przez recesję czy politykę? Jest to problem rozważany w ramach analizy deficytów strukturalnego i koniunkturalnego.
� Jaka jest właściwa kombinacja polityki pieniężnej i fiskalnej?
� Czy deficyty "wypychają" inwestycje czy też "zachęcają" do inwestowania?
Deficyt strukturalny a koniunkturalny
Jednym z najważniejszych rozróżnień w dziedzinie współczesnych finansów publicznych jest rozróżnienie deficytu strukturalnego i deficytu koniunkturalnego2. Myśl jest prosta. Część budżetu jest strukturalna lub aktywna - ukształtowana przez aktywną, uznaniową politykę (taką, jak określenie stawek podatkowych, świadczeń opieki społecznej lub wielkości armii). Ale niepokojąco duża część budżetu jest cykliczna lub pasywna - pasywnie ukształtowana przez stan cyklu koniunkturalnego (elementy cykliczne odzwierciedlają wpływ cyklu koniunkturalnego na wpływy z podatków, jak również na rządowe programy transferów).
Aby to rozróżnienie było jasne, ekonomiści szacują budżety koniunkturalne i strukturalne3.
Rzeczywisty budżet rejestruje rzeczywiste, wyrażone w dolarach, wydatki, przychody i deficyt w danym okresie.
� Jaki jest rzeczywisty ekonomiczny ciężar długu?
l
Następujące stwierdzenie charakteryzuje deficyty rządowe w świetle nierównowagi budżetowej z połowy lat osiemdziesiątych: zasady mają także zastosowanie do nadwyżek budżetowych przy odpowiedniej zmianie znaku.
3 Zmiany w terminologii często odzwierciedlają rzeczywiste wydarzenia. Pierwotnie budżet strukturalny nazwany był "budżetem pełnego zatrudnienia". Następnie, gdy ludzie zaczęli akceptować pogląd, że najniższa możliwa do utrzymania stopa bezrobocia jest całkiem wysoka (5-6 %)> nazwę zmieniono na "budżet wysokiego zatrudnienia", gdyż pięcio- lub sześcioprocentowe bezrobocie na pewno nie przypominało pełnego zatrudnienia. Po roku 1982, gdy bezrobocie osiągnęło 10%, wielu ludzi zaczęło nazywać "strukturalnym" deficyt, który pozostawał nawet po tym, jak zatrudnienie wróciło na wysoki poziom. Przypomnij sobie z rozdziału 11 podobne pojęcia bezrobocia strukturalnego i koniunkturalnego.

Budżet strukturalny oblicza, jakie byłyby rządowe dochody, wydatki i deficyt, gdyby gospodarka osiągała produkt potencjalny.
Budżet cykliczny oblicza wpływ cyklu koniunkturalnego na budżet, mierząc zmiany w dochodach, wydatkach i deficycie powstające, gdy produkcja różni się od potencjalnej, a gospodarka jest w okresie boomu lub recesji, gudżet cykliczny to różnica pomiędzy budżetem rzeczywistym i strukturalnym.
Zobaczymy, co to rozróżnienie oznacza w praktyce. Przypomnijmy sobie, że wiele podatków i wydatków zależy od stanu gospodarki; są to "automatyczne stabilizatory" z rozdziału 9. Gdy PNB spada, dochody ludzi, a w wyniku dochody z podatków, spadają. Gdy aktywność gospodarcza się zmniejsza, przychody z podatku dochodowego od przedsiębiorstw spadają, wpłaty na fundusze opieki spadają itd. Co więcej, w okresie spadku aktywności gospodarczej wiele wydatków wykazuje tendencję wzrostową. Wypłaty zasiłków dla bezrobotnych rosną, gdy liczba bezrobotnych się zwiększa, rosną wypłaty z funduszy opieki społecznej itd. Każda z tych zmian odzwierciedla przesunięcia w budżecie koniunkturalnym.
W okresie recesji każdy punkt procentowy przyrostu stopy bezrobocia zwiększa koniunkturalny deficyt budżetowy o około 35 mld dol. według stanu z 1985 r. Dzieje się tak nawet wtedy, gdy Kongres nie uchwali ani jednej ustawy.
Sytuacja przeciwna powstaje gdy, powiedzmy, Kongres obniża na stałe stopę podatkową o 25% lub decyduje się wydać 50 mld dol. każdego roku na bombowiec B-1 i inne programy militarne. Te kroki zwiększają deficyt budżetu, nawet gdyby gospodarka wykorzystywała zawsze w pełni potencjał produkcyjny (lub przy każdym innym poziomie produkcji). Takie działania fiskalne zwiększają więc deficyt strukturalny.
Ogólnie rzecz biorąc, polityka fiskalna zmienia zarówno deficyt strukturalny, jak i koniunkturalny (przynajmniej w krótkim okresie). Gdyby rząd podpisał umowę o kontroli zbrojeń, w wyniku której wydatki na obronę zmniejszyłyby się o 30 mld dol., deficyt strukturalny obniżyłby się o 30 mld dol. Ale takie obniżenie wydatków przyczyni się do ograniczenia działalności gospodarczej i zwiększy - tym samym - deficyt koniunkturalny.
Efekt netto przedsięwzięć polityki ekonomicznej, zmieniającej deficyt budżetu strukturalnego, zmienia w tym samym kierunku deficyt budżetu rzeczywistego.
Zastosowania budżetu koniunkturalnego i strukturalnego
Dzięki rozróżnieniu deficytu strukturalnego i koniunkturalnego uzyskujemy bardziej czytelny obraz rzeczywistego wpływu polityki fiskalnej. Jeżeli w danym roku deficyt rośnie, ktoś mógłby się skłaniać ku następującej wypowiedzi: "deficyt rośnie, tak więc rząd pobudza gospodarkę".

Ale taka reakcja nie musiałaby być słuszna. Jeżeli deficyt zwiększa s' w wyniku obniżki przez Kongres podatków lub zwiększenia wydatków obronę (tj. w wyniku wzrostu budżetu strukturalnego), byłyby to rzeczywiśc* działania pobudzające.
Jeżeli deficyt budżetowy wzrósł jednak w wyniku spadku aktywnoś ' gospodarczej, to wyższy rzeczywisty deficyt nie byłby oznaką ekspansji fiskal nej; spadek aktywności gospodarczej nie sygnalizowałby wzrostu deficytu budżetu strukturalnego, lecz jedynie wzrost deficytu budżetu koniunkturalnego
Toteż, aby ocenić kierunek wpływu polityki fiskalnej na gospodarkę należy obserwować budżet strukturalny, a nie rzeczywisty.
Deficyty rzeczywiste, strukturalne i koniunkturalne
RZECZYWISTA NADWYŻKA LUB DEFICYT
obniżki podatków ekonomii podaży
strukturalna nadwyżka lub deficyt
1985
obniżki podatków 2 h- w 1964r.
1980
1960
1975
1970
1965
Rok
Rys. 17.2. Deficyty budżetów: strukturalnego, rzeczywistego i koniunkturalnego
Gruba linia pokazuje deficyty lub nadwyżki budżetu rzeczywistego w ciągu ostatnich dwóch i pół dekady (jako procent potencjalnego PNB). Cienka krzywa przedstawia składnik strukturalny, to jest, jaki byłby deficyt lub nadwyżka budżetowa, gdyby gospodarka osiągnęła stan pełnego wykorzystania potencjału produkcyjnego.
Różnica pomiędzy rzeczywistym i strukturalnym deficytem lub nadwyżką koniunkturalną, jest deficytem koniunkturalnym lub nadwyżką koniunkturalną. Obszar pomiędzy dwoma krzywymi przedstawia gospodarkę w okresie recesji, kiedy budżet koniunkturalny wykazywał deficyt. W okresach boomu, budżet koniunkturalny wykazywał nadwyżkę. Źródło: Department of Commerce, zmodyfikowane przez autorów dla odzwierciedlenia definicji potencjalnego produktu użytej w tekście.

Rysunek 17.2 dobrze ilustruje tę pou^..-. _t
Ljdżet strukturalny poruszył się ostro w kierunku deficytu w czasie wojny Wietnamskiej; ponownie w okresie wyborów w 1972 r. i znowu, raz jeszcze, po |982 r. Były to okresy silnej ekspansji fiskalnej.
| Zauważcie również, iż ruchy deficytu rzeczywistego budżetu mogą często | dostarczać mylących wskaźników przedstawiających wpływ polityki fiskalnej. Od roku 1979 do 1982 budżet koniunkturalny poruszył się ostro w kierunku deficytu, natomiast budżet strukturalny nie. Co się działo? Po prostu, gdy # tych latach gospodarka popadła w stan recesji, wpływy z podatków zmalały, polityka fiskalna nie stała się bardziej ekspansywna aż do okresu po roku 1982; wzrost deficytu był głównie koniunkturalny a nie strukturalny.
Zwróćcie także uwagę na wzrost deficytu strukturalnego w ostatnich trzech dekadach. Ten trend martwi wielu ze względu na jego konsekwencje dla inwestycji (problem rozważany później w tym rozdziale).
Budżet strukturalny jest jednym z najważniejszych analitycznych narzędzi tnakroekonomii. Pozwala oddzielić skutki zmian polityki od skutków cyklu koniunkturalnego, pozwala lepiej prognozować, w jakim kierunku polityka fiskalna popycha gospodarkę.
Dzisiejsze bardzo wysokie deficyty
Najbardziej kłopotliwym problemem połowy lat osiemdziesiątych jest rosnący deficyt federalny. Deficyt nie jest dla gospodarki amerykańskiej nowością - w latach siedemdziesiątych w księgach budżetu używano wiele
czerwonego atramentu.
Po roku 1979 faktyczny deficyt budżetowy podskoczył jednak ostro w ujęciu absolutnym oraz jako ułamek PNB. Deficyt federalny wzrósł z 28 mld dol. w 1979 r. (ostatni rok wysokiego zatrudnienia) do 195 mld dol.
w 1983 r.
W okresie od roku 1981 ekonomiczny wpływ wysokich deficytów federalnych był centralnym problemem politycznym. Prezydent Reagan raz używał więcej czerwonego atramentu, innym razem obarczał winą demokratów i pięćdziesięcioletni okres źle zaprojektowanych programów polityki społecznej. Demokraci wskazywali natomiast na wprowadzone przez prezydenta "obniżki podatków wynikające z ekonomii podażowej" jako na główne źródło pączkujących deficytów.
Ogólnie brakowało w dyskusjach chłodnej analizy tego, czy zmiany deficytów były koniunkturalne (zależne od cyklu koniunkturalnego) czy strukturalne (zależne od zmiany w podatkach lub wydatkach).
Tablica 17.1 przedstawia trend w kierunku deficytów. Eksperci w dziedzinie budżetu myśleli na początku roku 1981, że budżet rządu federalnego wykaże dużą nadwyżkę w roku 1985, jeżeli zostanie utrzymana ówczesna
34 - Ekonomia t. l

Rysunek 17.2 dobrze ilustruje tę pousi.av.~,.^
budżet strukturalny poruszył się ostro w kierunku deficytu w czasie wojny wietnamskiej; ponownie w okresie wyborów w 1972 r. i znowu, raz jeszcze, po 1982 r. Były to okresy silnej ekspansji fiskalnej.
Zauważcie również, iż ruchy deficytu rzeczywistego budżetu mogą często dostarczać mylących wskaźników przedstawiających wpływ polityki fiskalnej. Od roku 1979 do 1982 budżet koniunkturalny poruszył się ostro w kierunku deficytu, natomiast budżet strukturalny nie. Co się działo? Po prostu, gdy # tych latach gospodarka popadła w stan recesji, wpływy z podatków zmalały, polityka fiskalna nie stała się bardziej ekspansywna aż do okresu po roku 1982; wzrost deficytu był głównie koniunkturalny a nie strukturalny.
Zwróćcie także uwagę na wzrost deficytu strukturalnego w ostatnich trzech dekadach. Ten trend martwi wielu ze względu na jego konsekwencje dla inwestycji (problem rozważany później w tym rozdziale).
Budżet strukturalny jest jednym z najważniejszych analitycznych narzędzi makroekonomii. Pozwala oddzielić skutki zmian polityki od skutków cyklu koniunkturalnego, pozwala lepiej prognozować, w jakim kierunku polityka fiskalna popycha gospodarkę.
II
Ale taka reakcja nie musiałaby być słuszna. Jeżeli deficyt zwiększa s' w wyniku obniżki przez Kongres podatków lub zwiększenia wydatków obronę (tj. w wyniku wzrostu budżetu strukturalnego), byłyby to rzeczywiśc' działania pobudzające.
Jeżeli deficyt budżetowy wzrósł jednak w wyniku spadku aktywność' gospodarczej, to wyższy rzeczywisty deficyt nie byłby oznaką ekspansji fiskalnej; spadek aktywności gospodarczej nie sygnalizowałby wzrostu deficytu budżetu strukturalnego, lecz jedynie wzrost deficytu budżetu koniunkturalnego
Toteż, aby ocenić kierunek wpływu polityki fiskalnej na gospodarkę należy obserwować budżet strukturalny, a nie rzeczywisty.
Deficyty rzeczywiste, strukturalne i koniunkturalne
RZECZYWISTA NADWYŻKA LUB DEFICYT
strukturalna nadwyżka lub deficyt
1985
obniżki podatków ekonomii podaży
1970
1975
1980
1960
1965
Rok
Rys. 17.2. Deficyty budżetów: strukturalnego, rzeczywistego i koniunkturalnego
Gruba linia pokazuje deficyty lub nadwyżki budżetu rzeczywistego w ciągu ostatnich dwóch i pół dekady (jako procent potencjalnego PNB). Cienka krzywa przedstawia składnik strukturalny, to jest, jaki byłby deficyt lub nadwyżka budżetowa, gdyby gospodarka osiągnęła stan pełnego wykorzystania potencjału produkcyjnego.
Różnica pomiędzy rzeczywistym i strukturalnym deficytem lub nadwyżką koniunkturalną, jest deficytem koniunkturalnym lub nadwyżką koniunkturalną. Obszar pomiędzy dwoma krzywymi przedstawia gospodarkę w okresie recesji, kiedy budżet koniunkturalny wykazywał deficyt. W okresach boomu, budżet koniunkturalny wykazywał nadwyżkę. Źródło: Department of Commerce, zmodyfikowane przez autorów dla odzwierciedlenia definicji potencjalnego produktu użytej w tekście.

Dzisiejsze bardzo wysokie deticyiy
Najbardziej kłopotliwym problemem połowy lat osiemdziesiątych jest rosnący deficyt federalny. Deficyt nie jest dla gospodarki amerykańskiej nowością - w latach siedemdziesiątych w księgach budżetu używano wiele
czerwonego atramentu.
Po roku 1979 faktyczny deficyt budżetowy podskoczył jednak ostro w ujęciu absolutnym oraz jako ułamek PNB. Deficyt federalny wzrósł z 28 mld dol. w 1979 r. (ostatni rok wysokiego zatrudnienia) do 195 mld dol.
w 1983 r.
W okresie od roku 1981 ekonomiczny wpływ wysokich deficytów federalnych był centralnym problemem politycznym. Prezydent Reagan raz używał więcej czerwonego atramentu, innym razem obarczał winą demokratów i pięćdziesięcioletni okres źle zaprojektowanych programów polityki społecznej. Demokraci wskazywali natomiast na wprowadzone przez prezydenta "obniżki podatków wynikające z ekonomii podażowej" jako na główne źródło pączkujących deficytów.
Ogólnie brakowało w dyskusjach chłodnej analizy tego, czy zmiany deficytów były koniunkturalne (zależne od cyklu koniunkturalnego) czy strukturalne (zależne od zmiany w podatkach lub wydatkach).
Tablica 17.1 przedstawia trend w kierunku deficytów. Eksperci w dziedzinie budżetu myśleli na początku roku 1981, że budżet rządu federalnego wykaże dużą nadwyżkę w roku 1985, jeżeli zostanie utrzymana ówczesna
34 - Ekonomia t. l

ŹRÓDŁA ROSNĄCYCH DEFICYTÓW 1981 1984
Wpływ zdarzeń Budżet federalny na podwyżkę ( + ) nadwyżka ( + )

lub deficyt (-)

lub deficyt (-)

(mld dol.)

w 1985 r. (mld

Prognoza (z 1981 r.) budżetu w 1985 r. przy polityce

dol.)

z 1981 r.

+ 735

Zmiana warunków ekonomicznych (tj. niskie tempo



wzrostu) - 76



Wyższe płatności z tytułu odsetek (wynikające



z wyższej stopy procentowej i większego długu



publicznego) -65



Inne zmiany techniczne -80



Razem zmiany ekonomiczne i techniczne

-221

Ponowne przeliczenie (w 1984 r.) skutków polityki



z 1981 r.

-83

Zmiany polityki, 1981-1983



obniżki podatków -117



wzrost wydatków na obronę -36



obniżki innych wydatków (poza wydatkami na



obronę) +41



Zmiany polityki razem

-112

Prognoza (z 1984 r.) budżetu na rok 1985, przy



polityce z 1984 r.

-755

Tabl. 17.1. Duże deficyty wynikały częściowo z recesji, a częściowo z polityki ekonomicznej
W styczniu 1981 r. Biuro Budżetowe Kongresu (CBO) prognozowało, że przy ówczesnej polityce w 1985 r. wykaże nadwyżkę w wysokości 138 mld dol. Ale na początku 1984 r. CBO przewidywało deficyt w wysokości 195 mld dol. Jakie były przyczyny tej radykalnej zmiany?
Widoczne są trzy czynniki: wiersz drugi pokazuje, że około jednej czwartej błędu wynikało z recesji - jedna czwarta stanowi więc zmianę deficytu koniunkturalnego. Wyższa stopa procentowa także odegrała rolę. Jednakże 112 mld dol. dodatkowego deficytu wynikało z polityki fiskalnej - obniżki podatków i wzrostu wydatków nie zrównoważonych oszczędnościami - wprowadzonej przez Kongres i administrację w okresie prezydentury Reagana. Źródło: Congressional Budget Office, Baseline Budget Projections, July 1981 and February 1984; szacunki autorów.
polityka. Jednakże głęboka recesja z lat 1981-1982, wysoka stopa procentowa i indukujące deficyt ustawodawstwo prowadziły do odmiennych widoków na przyszłość. W roku 1984 kongresowi prognostycy przepowiadali deficyt w wysokości 195 mld dol. w roku 1985. Analiza ta pokazuje więc, że za falowaniem deficytów kryje się wiele czynników - twarda polityka pieniężna, miękka polityka fiskalna i po prostu pech.
KOMBINACJA POLITYKI FISKALNEJ l PIENIĘŻNEJ
Gdy już rozwinęliśmy narzędzia potrzebne do oceny narodowej księgi budżetowej, spójrzmy, czy są jakieś zasady, którymi rząd mógłby się kierować, określając ogólny poziom wydatków, podatków i deficytu.

Co można powiedzieć na temat wzorów optymalnego bużetu? Czy budżet powinien być ogólnie zbilansowany? Zbilansowany w każdym roku? Wykazywać nadwyżkę? Być spisany na czerwono? Czy powinniśmy być zaalarmowani falującymi deficytami lat osiemdziesiątych?
Niestety, nie ma prostych odpowiedzi na te pytania, nie ma dla rządowych twórców budżetu magicznych formuł, którymi mogliby się kierować. Najbardziej pożądany poziom podatków, wydatków i nadwyżek lub deficytów z makroekonomicznej perspektywy zależy raczej od (a) potrzeby hamowania lub pobudzania gospodarki i (b) względnej roli, jaką polityka pieniężna i fiskalna odgrywają w tym hamowaniu lub pobudzaniu. Pierwszy problem dotyczy kierowania popytem, drugi - kombinacji polityki fiskalnej i pieniężnej.
Kierowanie popytem
Rozpocznijmy od problemu kierowania globalnym popytem. Przypuśćmy, że weszliśmy w okres sekularnej stagnacji (tj., gdy wydatki prywatne są ograniczone w dłuższym okresie). Dlaczego mogła ona wystąpić? Być może, oczekiwania przedsiębiorstw dotyczące przyszłych warunków są tak pesymistyczne, że spowodowało to spadek popytu inwestycyjnego. Być może, Rezerwa Federalna nie może przywrócić pełnego zatrudnienia w gospodarce za pomocą ekspansywnej polityki pieniężnej, ponieważ musi utrzymywać wysoką stopę procentową, aby zaspokoić monetarystyczne pragnienia niskiego wzrostu podaży pieniądza lub wskutek decyzji o przeciwdziałaniu spadkowi kursu dolara.
Co mógłby zrobić rząd, by ożywić wlokącą się gospodarkę? Całkiem po prostu, rząd musiałby wydawać więcej lub zmniejszyć wpływy z podatków, by uzupełnić brakujący popyt. Rząd, krótko mówiąc, powinien zwiększyć deficyt strukturalny, jeżeli chce przywrócić pełne zatrudnienie.
A co w odwrotnej sytuacji długookresowego ożywienia? Przypuśćmy, że po wojnie kapitału jest tak mało, iż wydatki inwestycyjne odepchnęły łączny popyt daleko poza potencjalny produkt. Wtedy właściwe mogłoby być, aby rząd przycisnął śrubę podatkową, tworząc nadwyżkę budżetu strukturalnego. I rzeczywiście, rząd po drugiej wojnie światowej stworzył taką strukturalną nadwyżkę.
Kombinacja polityki
Drugim ważnym czynnikiem wywierającym wpływ na optymalny poziom deficytu jest pożądana kombinacja polityki fiskalnej i pieniężnej. Przypomnijcie sobie, że polityka makroekonomiczna dysponuje dwoma głównymi rodzajami broni: polityką pieniężną i polityką fiskalną. Można ich użyć do kształtowania nie tylko ogólnego poziomu PNB, ale również jego struktury. To znaczy,

34*


różnicując mieszankę podatków, wydatków i podaży pieniądza, rząd mo-zmienić część potencjalnego produktu przeznaczoną na inwestycje, konsurn & cję i zakupy rządowe.
Przykład 1. Powiedzmy, że ludzie upoważnili prezydenta do rozpoczęć' rozbudowy potencjału obronnego przy nie zmienionym poziomie produk " globalnej, ale przy ograniczeniu wydatków na budownictwo mieszkaniow i inne inwestycje, którego celem jest zapewnienie potrzebnych funduszy r mógłby on zrobić? Mógłby zwiększyć wydatki na obronę (G); nie zmieniać podatków (7); usztywnić politykę pieniężną, zwiększając w ten sposób stopę procentową wystarczająco, aby inwestycje (/) zmniejszyły się o pożądana wielkość. Ta polityka prowadziłaby również do zwiększenia strukturalnego deficytu budżetowego (G-T, przy pełnym wykorzystaniu potencjału produkcyjnego).
Taki scenariusz polityki fiskalnej był w pewnym stopniu realizowany w latach 1981-1984.
Przykład 2. Przypuśćmy, że prezydent myśli, iż głównym priorytetem jest zwiększenie inwestycji tak, aby zwiększyć stopę wzrostu inwestycji oraz potencjalnego produktu. I czuje, że powinno się to zrobić bez jakichkolwiek zmian ogólnego poziomu PNB, a źródłem wzrostu / byłoby ograniczenie konsumpcji prywatnej. Co by należało zrobić?
Prowadzić ekspansywną politykę pieniężną, aby obniżyć stopę procentową i zwiększyć /; utrzymywać G na tym samym poziomie; podnieść podatki (7"), aby ograniczyć dochód do dyspozycji i dzięki temu obniżyć C. Tu problem polega na zachęceniu do inwestowania przez zwiększanie oszczędności społecznych (T-G). Taką zmianę w kombinacji polityk proponowano w ostatnim budżecie prezydenta Cartera.
Rzeczywista kombinacja
Badania amerykańskiej historii powojennej dowodzą, że niewiele jest podobieństw pomiędzy rzeczywistą polityką a wskazaniami analizy ekonomicznej. Droga, którą biegną tory polityki makroekonomicznej Ameryki, prowadzi ją do gospodarki o niskich inwestycjach i wysokiej konsumpcji. Polityka fiskalna i pieniężna nie są skoordynowane; raczej się zwalczają nawzajem i prowadzą do kombinacji polityki makroekonomicznej, którą tylko niewielu chciałoby polecać. Zobaczmy, dlaczego.
Nasz system w walce z inflacją zmierza do oparcia się na banku centralnym - Fed. Niezależny bank centralny uważa siebie za ostatnie oparcie w tej walce i podnosi stopę procentową, gdy gospodarka jest przegrzana i zmniejsza

wydatki inwestycyjne. Lata 1979-1982 były dramatycznym przykładem tego, �pk Fed, działając sam, na własną rękę, wywołał recesję, aby zmniejszyć
inflację.
Jaką rolę odgrywa polityka fiskalna? Polityka fiskalna jest często stosowana do walki z bezrobociem. Gdy produkcja zamiera, Kongres uchwala trwałe obniżki podatków i wzrost transferów na rzecz opieki społecznej i bonów żywnościowych oraz programy tworzenia nowych miejsc pracy i robót publicznych.
Pęd ku finansowanym za pomocą deficytu programom w okresie recesji nie jest jednak równoważony odwoływaniem tych programów w okresach boomów. Na przykład w latach sześćdziesiątych dokonano trwałych obniżek podatków w celu podtrzymania produkcji, ale przejściowe zwyżki podatków wprowadzono jedynie w roku 1968, kiedy boom okresu wojny wietnamskiej wyniknął się spod kontroli. "Cięcia podatkowe ekonomii podaży" Reagana wprowadziły wynoszącą 25% obniżkę stawek podatkowych w 1981 r., ale gdy zaczęto sądzić, że działania te pociągały za sobą zbyt wysoki deficyt budżetowy, niewielką tylko część redukcji podatkowych uchylono w następnych trzech latach.
Możecie się domyślić, jakie były rezultaty. Taka miękka polityka fiskalna pociąga za sobą konieczność ciągłego usztywniania polityki pieniężnej, powodującego ciągły wzrost stopy procentowej. W międzyczasie, jak to wyraźnie widać na rys. 17.2, polityka fiskalna prowadzi do rosnących deficytów strukturalnych.
Działanie kombinacji polityki fiskalnej i pieniężnej w połowie lat osiemdziesiątych doprowadziło Stany Zjednoczone do najwyższej w ciągu dziesięcioleci stopy procentowej i największego deficytu budżetowego. W rezultacie krajowe i zagraniczne inwestycje były ograniczone, a konsumpcja i wydatki rządowe na dobra i usługi pochłaniały coraz to większą część PNB.
Nowa recepta. Niewielu przywódców politycznych czy ekonomistów rzeczywiście pragnie takich wyników. Aby odwrócić cykl wzrastających deficytów i wysokiej realnej stopy procentowej, wielu ekonomistów zaleciłoby:
Jeżeli chcecie wysokich inwestycji, szybkiego wzrostu, odwróćcie tendencje polityki fiskalnej i pieniężnej. W ramach całego cyklu koniunkturalnego zmierzajcie do uzyskania nadwyżki budżetowej. Przekażcie więcej środków kierowania cyklem koniunkturalnym w ręce Fed. Upewnijcie się, czy Kongres opiera się pokusie zwiększenia wydatków lub obniżki podatków w okresie recesji oraz czy Fed reaaguje równie szybko na bezrobocie, jak na inflację.
Gdyby postępowano zgodnie z taką receptą, kombinacja polityki fiskalnej i pieniężnej przekształciłaby się w kombinację promującą inwestycje i szybszy wzrost.


CZY DEFICYTY WYPYCHAJĄ INWESTYCJE
Gdy już omówiliśmy różne pojęcia deficytu, możemy zaatakować jeH z najbardziej kontrowersyjnych dziś problemów polityki: debatę na tem wypychania.
Widzieliśmy, że polityka fiskalna może być wykorzystana do hamowań' lub pobudzenia gospodarki, przynajmniej w krótkim okresie, kiedy cen i płace są mało giętkie. Jednakże krytycy polityki fiskalnej ostrzegają, że je' stabilizujące skutki są tłumione, ponieważ jej wpływ na prywatne inwestycje (j inne wrażliwe na stopę procentową sektory) jest neutralizowany. Gdy tak się dzieje, mówimy, że inwestycje są wypychane przez politykę fiskalną.
Wypychanie i rynek pieniężny
Jaki jest mechanizm wypychania? Powiedzmy, że rząd rozpoczął program budowy dróg, zwiększając wydatki rządowe na dobra i usługi. W wyniku działania mnożnika PNB wzrośnie dwa lub trzy razy szybciej niż G.
Ale musimy wziąć pod uwagę także reakcje rynku pieniężnego. Ponieważ PNB jest większy, popyt transakcyjny na pieniądz rośnie. W rezultacie, przy danej podaży pieniądza stopa procentowa rośnie. Ale rosnąca stopa procentowa zdławi niektóre inwestycje4. (Powinniście prześledzić, w jaki sposób obniżenie podatków prowadzi do tych samych rezultatów.)
Tak więc widzimy, że gdy rynek pieniężny, stopa procentowa i inwestycje reagują pośrednio na wzrost wydatków rządowych, środki polityki fiskalnej redukują (lub wypychają) inwestycje.
Jaki ma to związek z deficytami? Przypomnijcie sobie, że nasz przykład zakłada uznaniowy wzrost G lub obniżenie T. Oznacza to wzrost deficytu strukturalnego. Możemy zatem także powiedzieć, że gdy stopa procentowa rośnie w odpowiedzi na większy deficyt strukturalny, deficyt wypycha inwestycje.
Efekt wypychania występuje, gdy w wyniku reakcji rynku pieniężnego efektywność polityki fiskalnej zmniejsza się. Wzrost deficytu strukturalnego (w wyniku obniżek podatków lub zwiększenia wydatków rządowych) może prowadzić do wzrostu stopy procentowej, a przez to do mniejszych inwestycji. Tak więc część indukowanego wzrostu PNB może być zrównoważona, gdy większy deficyt wypycha inwestycje.
Wypychanie w okresie recesji. Zanim dalej będziemy rozważać problem
4 W dalszej części dyskusji będziemy się opierać na założeniu, że tylko inwestycje są wrażliwym na stopę procentową składnikiem wydatków. Faktycznie konsumpcja (szczególnie wydatki mieszkaniowe i na dobra trwałego użytku), eksport netto i wydatki rządów stanowych i lokalnych są również wrażliwe na stopę procentową. Należy mieć to na uwadze po zrozumieniu ogólnych problemów, gdyż te składniki mogą być również wypierane przez politykę fiskalną.

wypychania, konieczna jest jedna uwaga. Wypychanie łączy się raczej z deficytem strukturalnym niż koniunkturalnym. Jeżeli deficyt zwiększa się z powodu recesji - będąc deficytem koniunkturalnym - logika wypychania nie ma po prostu zastosowania. Recesja powoduje spadek popytu na pieniądz oraz prowadzi do niższej stopy procentowej; z logiki wypychania wynika więc, że recesja zachęca do inwestowania.
Trzeba przede wszystkim podkreślić, że wypychanie jest związane z wpływem deficytu strukturalnego, powstającego w wyniku uznaniowego wzrostu G lub obniżenia T. Nie ma zasadniczego powodu, aby uważać, że indukowany przez recesję deficyt doprowadzi do wzrostu stopy procentowej, a przez to wypchnie inwestycje.
Tę uwagę na temat wpływu deficytu spowodowanego recesją trzeba by zachować w pamięci do następnego załamania gospodarki. W sposób nieunikniony wielu analityków będzie utrzymywać, że rosnący w czasie kryzysu deficyt wypchnie inwestycje; część może się nawet opowiadać za posunięciami powodującymi zmniejszenie deficytu. Jeżeli przyjrzeć się dokładniej, to widać, że ci analitycy zapominają, iż wzrost deficytu jest spowodowany słabą gospodarką i że gdy gospodarka odzyska siły, deficyt koniunkturalny zniknie i dlatego niczego nie wypchnie.
Wypychanie przez deficyt strukturalny
Wróćmy więc do skutków wyższych strukturalnych lub spowodowanych przez politykę deficytów. Ogólnie wszyscy się zgadzają, że efekt wypychania istnieje. Różnice dotyczą skali tego efektu. Na jednym krańcu są monetaryści; utrzymują oni, że mamy do czynienia ze stuprocentowym wypychaniem
/ przez G.
Możemy zrozumieć logikę wypychania, wykorzystując naszą wcześniejszą analizę globalnej podaży i globalnego popytu. Pomyślcie o gospodarce, która zachowuje się zarówno zgodnie z założeniami ekonomii klasycznej, jak i mo-netaryzmu, tak jak to pokazano na rys. 17.3. Krzywa AS jest tu pionowa i tylko pieniądz wpływa na globalny popyt. Rząd zwiększa swoje zakupy dóbr, ale krzywa AD nie porusza się, ponieważ tylko pieniądz wpływa na globalne wydatki. Globalny PNB nie zmienia się więc wskutek stosowania środków polityki fiskalnej, tak, że nowy punkt równowagi E' znajduje się w starym
punkcie E.
Co dzieje się poza tymi krzywymi? Po prostu, gdy polityka fiskalna pobudzała gospodarkę, popyt na pieniądz rósł; przy stałej podaży pieniądza stopa procentowa wzrosła; w ostateczności stopa procentowa musiała wzrosnąć wystarczająco, aby inwestycje spadły dokładnie o tyle, ile wynosi wzrost G. Wskutek tego w klasycznym monetarystycznym przypadku inwestycje są w stu procentach wypychane przez wzrost wydatków rządowych.

�Ochęcanie do inwestowania a) Za krzywo, AD
b) Analiza AS-AD P
AD'
\ potencjalny AD V produkt
AS
Q a'
Produkt realny
Produkt realny
Klasyczne monetarystyczne wypychanie

P A<; Rys- ".S. Gdy polityka fiskalna ni"





wpływa na popyt, wydatki rządowe lub



AD jAD'

obniżki podatków są całkowicie neutra-



\

lizowane spadkiem inwestycji







ż
E

\

Klasyczny monetarystyczny efekt wypy. chania występuje, ponieważ gospodarka znaj-, duje się blisko stanu pełnego zatrudnienia

o 'N

i

\T= w przypadku monetarystycznym wzrost

o Q.



\ G (przy takim samym M) nie przesuwa krzy-





^k wej AD. Tak więc inwestycje oraz inny wraż-





*V liwy na stopę procentową popyt są w stu





%^ AD' procentach wypychane przez wzrost G. (Taki





AQ sam sposób rozumowania można zastosować





do analizy wpływu obniżek podatków.) Stopa

0 A "* procentowa wzrasta wystarczająco, aby wy-

Q=Q' pychać całkowicie wzrost G. P i O pozostają

Produkt realny nie zmienione.


Zachęta do inwestowania
Wielu ekonomistów uważa, że klasyczny monetarystyczny pogląd jest zbyt krańcowy, szczególnie w odniesieniu do krótkiego okresu w gospodarce o niepełnym wykorzystaniu zasobów. Niektórzy wskazują, że gdy gospodarka jest w stanie recesji, inwestycje mogą być faktycznie pobudzane (lub "wypychane") przez większe deficyty.
Zachętę do inwestowania pokazano na rys. 17.4. Uwzględniamy wariant, w którym akcelerator oddziałuje na produkcję; w tym przypadku inwestycje mogą być wyższe przy wyższym poziomie PNB (przypomnijcie sobie z rozdziału 7, że dzieje się tak, ponieważ przedsiębiorstwa kupują więcej fabryk i wyposażenia, gdy już posiadane są wykorzystywane bardziej intensywnie). Załóżmy także, iż polityka pieniężna przystosowuje się do ekspansji fiskalnej, co oznacza, że Fed zwiększa lub zmniejsza podaż pieniądza w celu powstrzymania zmian stopy procentowej, gdy produkcja wzrasta.
Na rysunku 17.4(a) możemy zobaczyć, używając diagramu C+I+G z wcześniejszych rozdziałów, jak inwestycje są pobudzane. Zwróćcie uwagę na główną różnicę. Inwestycje są w tym przypadku zaznaczone w dolnej części rys. 17.4(a) jako wzrastające, co wskazuje, że inwestycje rosną wraz ze wzrostem produkcji. Punkt równowagi znajduje się nadal w punkcie, w którym krzywa łącznych wydatków (C+I+G) przecina linię narysowaną pod kątem 45�.
W jaki więc sposób wyższe G zachęca do inwestowania? Gdy polityka fiskalna zwiększa wydatki od G do G', deficyt strukturalny rośnie; krzywa wydatków przesuwa się w górę do C+I+G'. Punkt równowagi produkcji na

Rys. 17.4. Zachęty do inwestowania mogą się pojawić, gdy istnieją nie wykorzystane
zasoby
Zachęty do inwestowania powstają, gdy istnieją nie wykorzystane zasoby i inwestycje reagują na produkcję, tak jak w przypadku mnożnika. Część (a) rysunku pokazuje, że wzrost G przesuwa w górę krzywą C+I+G. Poziom produkcji, przy którym osiągana jest równowaga, wzrasta z Odo O'. Ponieważ jednak inwestycje reagują dodatnio na wzrost poziomu produkcji, w rzeczywistości powstają zachęty do inwestowania dzięki wyższym wydatkom rządu i wyższemu deficytowi.
Część (b) wykresu pokazuje, co się dzieje z krzywymi AS i AD. Ekspansja fiskalna przesuwa krzywą AD w prawo, w górę nachylonej krzywej AS.
rys. 17.4(a) przesuwa się z Q do Q'; ponieważ produkcja jest większa, rzeczywiście inwestycje są pobudzane, przesuwając się z punktu / do /'.
Efekty zachęty do inwestowania widać także w prawej części rys. 17.4, w którym wykorzystano model krzywych AS i AD.
Zwróćcie uwagę, że krzywa AS wznosi się tu w górę, co odzwierciedla założenie, iż gospodarka może być w stanie równowagi przy niepełnym wykorzystaniu zasobów. Dalej, wydatki kształtują się zarówno pod wpływem polityki pieniężnej, jak i fiskalnej - co uwidacznia krzywa AD, przesuwająca się w prawo przy ekspansji fiskalnej.
Wpływ polityki fiskalnej polega więc na zwiększaniu cen, produktu
realnego i inwestycji.
Dowody empiryczne
Takie są teorie dotyczące deficytów zachęcających do inwestowania lub gaszących inwestycje.

cą polityki fiskalnej i pieniężnej jest zaprojektowana tak, aby stymu-ac inwestycje" szybki wzrost. Tak więc polityka pieniężna jest ekspansyw-natomtlt nadwyżki budżetowe dostarczają koniecznych oszczędności
społecznych.
Które z tych przeciwieństw jest bliższe prawdy? Historia nie dostarcz jasnej odpowiedzi. Wydaje się, że w latach sześćdziesiątych ekspansja fiskaln zachęcała do inwestowania głównie dlatego, że Fed zapobiegał szybkiem wzrostowi stopy procentowej w okresie ekspansji gospodarczej. Dziś F H zmierza do utrzymywania wzrostu podaży pieniądza na stałej ścieżce wymusza ostre odpowiedzi stopy procentowej na zmiany PNB. Badani sugerują, że dziś około połowy bodźców polityki fiskalnej zostanie wypchnięte w ciągu kilku lat.
Ponadto, jak pokażą rozdziały, w których rozważany jest handel między, narodowy, część efektów wypychania strukturalnych deficytów z początku lat osiemdziesiątych wystąpiła za granicą; nasz deficyt sprawił, iż realna stopa procentowa w USA stała się tak wysoka, że przyciągnęła oszczędności zagraniczne.
Wydaje się, że w dłuższym okresie wypychanie jest niemal zupełne. Tak więc, przy polityce pieniężnej, którą prawdopodobnie można obserwować dziś (gdy Fed utrzymuje podaż pieniądza na stałej ścieżce wzrostu lub zmierza do danej stopy wzrostu nominalnego PNB), polityka fiskalna, jak wskazują badania, zostanie wypchnięta po trzech lub czterech latach.
Te rezultaty mogą na pierwszy rzut oka wprawiać w zakłopotanie, ale w rzeczywistości pasują one do naszych poglądów na temat współczesnej gospodarki. Dowiedzieliśmy się, że gospodarka wygląda w dużej mierze tak, jak uwidoczniony na rys. 17.3 model klasyczny w długim okresie; w krótkim okresie natomiast polityka fiskalna może wpływać na produkcję, ponieważ ceny i płace są nieco lepkie, jak na rys. 17.4. Tak więc opisany właśnie wzorzec wypychania pasuje do naszych ogólnych poglądów na temat zachowania się gospodarki w krótkim i długim okresie.

hylenia się pod wiatr" i wygładzenia w ten sposób cyklu. Tak więc po-
i naipierw są zwiększane, następnie zmniejszane, następnie zwiększane itd.
c) Rzeczywista kombinacja
rezultacie nadwyżki budżetowe powstają w okresach silnego prywatnego
o) Przeciw wiatrowi
b) Kombinacja polityki fiskalnej i monetarnej sprzyjająca wysokim inwestycjom
G, T
G, T
wydatki
G, T
podatki
podatki
podatki
wydatki
+1 nadwyżka
wydatki
nadwyżka
+1 nadwyżka

Podsumowanie
Co możemy powiedzieć na temat pożądanych cech lub niebezpieczeństw deficytów po tej krótkiej podróży przez ekonomiczne aspekty finansów rządowych? Niewiele, jeżeli nie spojrzymy na konkretne fakty - na potrzebę pobudzania lub hamowania gospodarki, na kombinację polityki pieniężnej i fiskalnej konieczną do osiągnięcia pożądanej równowagi pomiędzy konsumpcją i inwestycjami.
Trzy możliwe wzorce deficytów pokazano na rys. 17.5. Wszystkie zakładają, że polityka jest skuteczna w utrzymywaniu pełnego wykorzystania mocy produkcyjnej; różnice między nimi dotyczą tylko kombinacji polityki pieniężnej i fiskalnej oraz zmienności prywatnego popytu.
Na rysunku 17.5(a) budżet jest przeciętnie zrównoważony w ramach cyklu koniunkturalnego. Jednakże stopy podatkowe są zmieniane w celu


deficyt
Czas
deficyt
Czas
deficyt
Czas
^LUi
Rys. 17.5. Trzy przypadki przedstawiają alternatywy zrównoważonego budżetu
W części (a) rysunku rząd równoważy budżet w całym cyklu koniunkturalnym, ale w jego ramach zmienia podatki, aby stawić czota wiatrowi. Tak więc w okresach silnego prywatnego popytu powstają nadwyżki, a deficyty, gdy popyt prywatny jest słaby.
W części (b) rysunku kombinacja polityki pieniężnej i fiskalnej jest wykorzystywana do zwiększenia relacji wskaźnika inwestycje/PNB. Jest to osiągane przez miękką politykę pieniężną i twardą politykę fiskalną. Nadwyżki budżetowe są odpowiednikiem inwestycji prywatnych.
W części (c) pokazano rezultaty nie skoordynowanej kombinacji polityki pieniężnej i fiskalnej. Wydatki rosną, by wzmocnić siły obronne lub zwalczać recesję; podatki są obniżane zgodnie z teorią ekonomii podaży; polityka pieniężna zwalcza inflację. Powstaje spirala coraz większych deficytów. Jest to recepta na niskie inwestycje i duży dług publiczny.

J


Ostatnia część wykresu to elegia na temat współdziałania polityki pien- � nej i polityki fiskalnej. Gdy polityka fiskalna zwalcza recesje, a poljt ^? pieniężna zwalcza boomy, rodzi się tendencja do wzrostu deficytów w c? -& recesji, której nie towarzyszy ich spadek w okresie boomów. Tak więc m C opadającą spiralę, z rosnącymi deficytami, polityką coraz trudniejszego pi ^ niądza, niskimi inwestycjami i trendem niskiego wzrostu.
Nowa dyscyplina
Widzieliśmy, że współczesna makroekonomia zniszczyła przestarzałe hasło zrównoważonego budżetu. Nie znaczy to jednak, że rząd może działać bez opamiętania, a ukochane projekty ustawodawców mogą pożerać coraz to większą część narodowego bochenka. Zasoby są ograniczone, więc jakaś nowa dyscyplina musi zastąpić maksymę zrównoważonego budżetu. Ale jaka nowa dyscyplina?
Wielu ludzi, szczególnie konserwatystów, domaga się rozpaczliwie Kongresu zdolnego do samokontroli, w celu zapobiegania stałemu wzrostowi programów opieki społecznej i robót publicznych. Widzą oni naszych ustawodawców jako pobożnych nałogowych marnotrawców, którzy w dzień głoszą kazanie na temat równowagi budżetu, a wydają nieopanowanie co noc. Ten punkt widzenia prowadzi do wniosku, że potrzebujemy fiskalnej prohibicji, konstytucyjnej poprawki, która by nakazywała równowagę budżetu lub ograniczała wydatki rządu. W połowie 1984 r. trzydzieści dwa stany uchwaliły rezolucje domagające się zwołania konstytuanty, aby zmusić Kongres do ograniczenia wzrostu wydatków federalnych.
W rozdziale 32 będziemy analizować problem publicznego wyboru - teorii podejmowania decyzji przez demokratyczny rząd. Zobaczymy, jak instytucje polityczne mogą wywoływać skutki, których pragnie niewielka mniejszość. I jeżeli z dokładnej analizy wynikałoby, że opis ten ma zastosowanie do procesu tworzenia budżetu federalnego, że szeroki zestaw programów, z których korzystają niewielkie mniejszości, w jakiś sposób przeciska się przez Kongres i administrację, to wtedy instytucjonalne czy nawet konstytucyjne reformy mogłyby pomóc ukrócić takie niedemokratyczne praktyki.
Jednakże obiektywne badania nie udowadniają, że demokracje wydają ciągle więcej, niż sobie tego życzą wyborcy. Większość badań opinii publicznej wskazuje, że przeważająca część programów służy większościom. Najszybciej wzrastającymi programami są te, które wymagają wielkiego poparcia - takie jak transfery systemu ubezpieczeń społecznych w ramach wielkiej klasy średniej.
Jeżeli pozostawić na uboczu prohibicję fiskalną, to gdzie może kraj szukać zasad, które by kierowały publicznymi wydatkami i deficytami?

gkonomiści wskazują na dwie panujące zasady: po pierwsze, ogólna równo-\yaga podatków, wydatków i deficytów powinna się kierować potrzebą poskromienia cyklu koniunkturalnego, jak i pragnieniami zwiększenia kon-siimpcji bieżącej kosztem konsumpcji przyszłej oraz potrzeb prywatnych kosztem społecznych. Po drugie, poszczególne programy rządowe powinny być poddane bezlitosnej analizie kosztów i korzyści. Te dwie zasady tworzą rdzeń normatywnej teorii ekonomicznej, mówiącej o wielkości i składzie rządu.
| B. DŁUG PUBLICZNY A WSPÓŁCZESNA
\\ POLITYKA FISKALNA
[[ ' Wielu powie, że takie zasady są dobre w normalnych czasach. Lata
osiemdziesiąte nie były jednak normalne.
W rezultacie wojen, kryzysów i rosnącej tendencji do prowadzenia miękkiej polityki fiskalnej dług rządu federalnego wynosił w 1984 r. 1170 mld dol.
Pokazuje to tabl. 17.2.
Jakie problemy ekonomiczne powstają w związku z takim długiem? Czy są z nim związane jakieś fałszywe analogie? Jakie są ważne czynniki pozaekonomiczne, z którymi musimy się liczyć we wszelkich rozważaniach dotyczących tej ważnej politycznie kwestii?
Analiza "obciążenia długiem" jest ważna i trudna. Musimy unikać zwyczajowej praktyki, zgodnie z którą zakłada się, że dług publiczny jest zły, gdyż dług prywatny jest uciążliwy. Nie powinniśmy jednak umniejszyć możliwych problemów, chociaż w zestawieniu ze światłymi poglądami na temat deficytów i długu uważa się je za przestarzałe. Duży dług jest realnym ciężarem, związana jest z nim jednak nadmierna podaż mitów.
ZNACZENIE l HISTORIA DŁUGU PUBLICZNEGO
Co to jest dług publiczny. Jeżeli budżet wykazuje deficyt, to rząd musi drukować pieniądze lub zaciągać pożyczki, by płacić swoje rachunki. Zakumulowana wielkość pożyczek nazywana jest długiem rządowym lub publicznym. Większość długu rządowego ma formę krótkoterminowych papierów wartościowych, takich jak weksle lub noty skarbowe.
Dług rządu wiąże się w prosty sposób z rządowym deficytem: zmiana długu rządowego w danym roku równa się deficytowi budżetowemu. Inaczej mówiąc, projektowany na koniec 1984 r. dług publiczny w wysokości 1170 mld dol. stanowi sumę deficytów zmniejszoną o sumę nadwyżek budżetowych
od powstania republiki.
Przykład ukaże związki pomiędzy deficytami a długiem publicznym. Na początku 1984 r. dług publiczny wynosił 990 mld dol. Łączny deficyt budżetu

Trendy historyczne
Aby ocenić znaczenie długu publicznego, zawsze dobrze rozpocząć od
ć, jak obecnie dług Ameryki wygląda na tle wielkości długu
STOSUNEK DŁUGU RZĄDOWEGO 1 ODSETEK DO PRODUKTU NARODOWEGO BRUTTO

(D

(2)

(3) (4)

(5)

(6)



Rok

Dług rządu

Odsetki od długu PNB

Dług/PNB

Odsetki





federalnego

publicznego (w mld)

(5) = (2)/(4) w procentach





(w mld)

(w mld)

(w latach)

PNB









(6)

= 100x(3)/(4)



Stany Zjednoczone







(w dol.)







1984

1170,0

110,0 3680,0

0,3

3,0



1975

303,2

19,3 1549,0

0,2

1,2



1945

211,4

4,09 212,4

1,0

1,9



1940

33,3

0,86 100,0

0,3

0,9



1930

16,0

0,61 90,8

0,2 '

0,7



1920

24,1

1,02 91,9

0,3

1,1



1915

0,97

0,02 40,2

0,03

0,0



1868

2,6

0,13 6,8

0,4

1,9







Wielka Brytania











(w funtach)







1983

127,9

11,3 283,4

0,5

4,0



1975

46,4

2,79 105,7

0,4

2,6



1945

21,4

0,43 9,9

2,2

4,3



1925

7,6

0,31 4,9

1,6

6,3



1915

1,1

0,02 3,3

0,3

0,6



1818

0,8

0,03 0,4

2,1

7,7



Tabl. 17.2. Różne miary

wielkości długu





Dług brutto jest zawsze przerażająco duży. Mniej

emocjonujące jest przedstawienie długu

w relacji do PNB (kolumna

5) lub obliczenie wskaźnika obsługi długu (kolumna

6).

Zwróćcie uwagę, że

stosunek wielkości długu do PNB jest teraz znacznie mniejszy niż po

drugiej

wojnie światowej lub w Wielkiej Brytanii. Jednakże koszty obsługi długu

osiągnęły 3% PNB.

Źródło:

U.S. Departments

of Commerce and Treasury;

Statistical Abstract of United Kingdom;

uzupełnienia autorów. Dla Stanów Zjednoczonych dług publiczny zdefiniowano

jako cały oprocęn-

towany

dług nie znajdujący

się w rękach rządu i Systemu

Rezerwy Federalnej.



na rok 1984 (włączając w to tzw. fundusze pozabudżetowe) był szacowany na około 180 mld dol. Tak więc, pomijając zmiany sald na rachunkach bankowych rządu lub w holdingach Rezerwy Federalnej, w roku 1984 trzeba by zaciągnąć 180 mld dol. kredytu. Na koniec roku 1984 dług federalny wyniósłby więc 990 mld dol.+ 180 mld dol. = 1170 mld dol. (Liczby zaokrąglono, by ułatwić obliczenia.)
Dług publiczny ma charakter głównie wewnętrzny, wierzycielami są

rządy stanowe itd. Grupy te otrzymują odsetki od długu publicznego przeciętnej stopy, która w roku 1983 wynosiła 11,3% na rok).
Dług federalny od rewolucji
II wojna światowa
obniżki podatków ekonomii podaży 1981
ACU
I wojna światowa i
ratyfikowanie konstytucji
wojna domowa
30
f Wielki ' Kryzys
1800
1850
Rok
nui\
Rys. 17.6. Relacja długu publicznego do PNB rosła w okresie wojen, a w okresach powojennych spadała, jednak po 1980 r. ostro wzrosła
Rząd federalny ma z reguły duże deficyty w okresach wojen, zwiększając dług publiczny. W okresie pokoju, kiedy budżety są bliskie równowagi, relacja długu do PNB spada ze wzrostem
PNB.
Ale zobaczcie, jak od 1980 r. duże deficyty zwiększyły relację długu do PNB. Źródło: U.S. Department of Treasury, dane dotyczące długu; dane dotyczące PNB wzięto z Department of Commerce i od pracowników nauki. Zauważcie, że dane dotyczące PNB sprzed 1900 r. są szacunkowe, relacja długu do PNB jest jednak w miarę dokładna. Wyłączono tę część długu, która znajduje się w rękach instytucji rządowych oraz Rezerwy Federalnej.

w latach ubiegłych oraz na tle długu Wielkiej Brytanii, trzeba popatrzeć na tabl. 17.2. Pokazuje ona dług publiczny i płatności z tytułu odsetek w relacji do wielkości PNB.
Tak więc, w roku 1984 nasz dług publiczny wynoszący około 1170 miej dol. stanowił 32% wynoszącego 3,7 bln dol. PNB. Płatności z tytułu oprocentowania długu stanowiły 3% PNB.
Jak "duże" są te liczby? Zauważcie, że zadłużenie wewnętrzne Anglii \v 1818 r. było dwa razy większe od jej PNB, a oprocentowanie długu (\y procencie PNB) przekracza nasze wyobrażenia o tym, co możliwe: niemniej stulecie od 1818 r. do pierwszej wojny światowej było największym stuleciem Anglii - największym pod względem siły i postępu materialnego. Dla kontrastu, w okresie stagnacji w latach siedemdziesiątych brytyjski dług publiczny kształtował się na umiarkowanym poziomie. Patrząc w przeszłość, możemy zauważyć, że nie ma magicznych wskaźników łączących wielkość długu publicznego z chwałą lub upadkiem narodu.
Rysunek 17.6 przedstawia długookresowe dane dla Stanów Zjednoczonych, pokazujące relację długu federalnego do PNB od 1789 r. Niezwykle -wyraźnie widać, jak wojny podnoszą wskaźnik relacji długu do PNB, jednak szybkiemu wzrostowi, przy z grubsza zrównoważonych budżetach w okresach pokoju, towarzyszy spadek tego wskaźnika. Badania dowodzą również, iż dług publiczny rósł wolniej niż dług prywatny (takie jego składniki jak obligacje lub kredyty hipoteczne) w okresie od roku 1945 do 1980.
Zauważcie jednak złowieszczy skok w górę krzywej po 1980 r. Najnowsze trendy, wynikające z eksplodujących deficytów, rozważanych na s. 530, skłoniły niektórych do zastanowienia się, czy Stany Zjednoczone nie wchodzą w nową erę. Jak zauważają, lata osiemdziesiąte są w historii Ameryki jedynym okresem, kiedy dług publiczny rośnie ostro w okresie pokoju. Możliwość wzrostu relacji długu i kosztów jego obsługi do PNB w następnej dekadzie zwiększa znaczenie bezstronnej analizy dzisiejszego obciążenia z tytułu długu.
Niektóre stare mity
Zanim przejdziemy do rzeczywistych obciążeń będących wynikiem długu, trzeba się będzie pozbyć kilku staromodnych, ale trudnych do wykorzenienia mitów.
� "Jak rząd może ciągle zwiększać dług? Gdybyśmy ja i moja małżonka żyli ponad stan i zaciągali długi, to wkrótce byśmy się dowiedzieli co to za kłopot". Mówiąca to osoba popełnia logiczny błąd złożenia: to, co jest prawdziwe dla jednostki, nie musi być prawdziwe dla całego społeczeństwa.
� "Dlaczego konserwatyści uskarżają się na wielkość długu publicznego? Dług prywatny rósł w okresie powojennym znacznie szybciej niż dług publicz-

ny, a nikt się na to nie uskarża. Każdy kredyt pociąga za sobą powstanie długu- Piramida kredytu mogłaby być nazwana piramidą długu. Jeżeli ludzie jpają posiadać płynne aktywa, inni ludzie lub instytucje muszą mieć zobowiązania - nie taki diabeł straszny, jak go malują". Mówca także i w tym przypadku stara się czynić analogie do sektora prywatnego, tym razem poszukując argumentów przemawiających za deficytem.
Są to tylko dwa z powszechnych mitów o długu publicznym. W obu tkwi ten sam logiczny błąd złożenia. To, co jest prawdziwe w odniesieniu do jednostki, nie jest koniecznie prawdziwe w odniesieniu do narodu. Nie może-jny po prostu założyć, że wady osobiste są wadami publicznymi. Zamiast tego musimy analizować fakty i podejmować decyzje.
:s � "v;v^ . �f*. ;;'RZECZYWISTY CIĘŻAR DŁUGU
:.K>YJ"'
Jakie problemy stawia zatem dług publiczny? Jest ich kilka. i;
Dług zewnętrzny a dług wewnętrzny
Dlug zewnętrzny (w stosunku do obcokrajowców) pociąga za sobą zmniejszenie ilości dóbr i usług dostępnych dla ludności w tym kraju. Musimy wysyłać za granicę towary, aby spłacać odsetki od tego długu.
Sytuacja gospodarcza wielu krajów - na przykład Polski, Brazylii i Meksyku - była w latach osiemdziesiątych ciężka ze względu na duże zadłużenie zagraniczne. Być może uznały one niesłusznie, że ponieważ niewielki dług publiczny jest nieszkodliwy, to każdy dług publiczny jest nieszkodliwy. Warto zauważyć, że wielki deficyt strukturalny USA z początku lat osiemdziesiątych został częściowo sprzedany obcokrajowcom, co zwiększyło poważnie zewnętrzny dług Ameryki.
Dług wewnętrzny (rządu w stosunku do obywateli danego kraju) to odmienna sprawa. Nie oznacza to, że możemy na wesoło zignorować dług wewnętrzny, mówiąc, "wszystko, co jesteśmy winni, jesteśmy winni samym sobie". Z długiem wewnętrznym łączą się pewne problemy, są one jednak inne od tych, które są związane z długiem zewnętrznym.
Utrata efektywności w wyniku opodatkowania
Dług wewnętrzny pociąga za sobą płatności odsetek na rzecz posiadaczy obligacji, co narzuca konieczność nakładania podatków. Ale jeżeli nawet ci sami ludzie płacą w formie podatków przeciętnie takie same kwoty, jakie uyskują z tytułu odsetek, w sposób nieunikniony pojawi się zniekształcający wpływ podatków na bodźce. Opodatkowanie dochodu Pauli z tytułu odsetek

35 - Ekonomia t. l


w latach ubiegłych oraz na tle długu Wielkiej Brytanii, trzeba popatrzeć na tabl. 17.2. Pokazuje ona dług publiczny i płatności z tytułu odsetek w relacji do wielkości PNB.
Tak więc, w roku 1984 nasz dług publiczny wynoszący około 1170 mld dół. stanowił 32% wynoszącego 3,7 bln dol. PNB. Płatności z tytułu oprocentowania długu stanowiły 3% PNB.
Jak "duże" są te liczby? Zauważcie, że zadłużenie wewnętrzne Anglij w 1818 r. było dwa razy większe od jej PNB, a oprocentowanie długu (\v procencie PNB) przekracza nasze wyobrażenia o tym, co możliwe: niemniej stulecie od 1818 r. do pierwszej wojny światowej było największym stuleciem Anglii - największym pod względem siły i postępu materialnego. Dla kontrastu, w okresie stagnacji w latach siedemdziesiątych brytyjski dług publiczny kształtował się na umiarkowanym poziomie. Patrząc w przeszłość, możemy zauważyć, że nie ma magicznych wskaźników łączących wielkość długu publicznego z chwałą lub upadkiem narodu.
Rysunek 17.6 przedstawia długookresowe dane dla Stanów Zjednoczonych, pokazujące relację długu federalnego do PNB od 1789 r. Niezwykle wyraźnie widać, jak wojny podnoszą wskaźnik relacji długu do PNB, jednak szybkiemu wzrostowi, przy z grubsza zrównoważonych budżetach w okresach pokoju, towarzyszy spadek tego wskaźnika. Badania dowodzą również, iż dług publiczny rósł wolniej niż dług prywatny (takie jego składniki jak obligacje lub kredyty hipoteczne) w okresie od roku 1945 do 1980.
Zauważcie jednak złowieszczy skok w górę krzywej po 1980 r. Najnowsze trendy, wynikające z eksplodujących deficytów, rozważanych na s. 530, skłoniły niektórych do zastanowienia się, czy Stany Zjednoczone nie wchodzą w nową erę. Jak zauważają, lata osiemdziesiąte są w historii Ameryki jedynym okresem, kiedy dług publiczny rośnie ostro w okresie pokoju. Możliwość wzrostu relacji długu i kosztów jego obsługi do PNB w następnej dekadzie zwiększa znaczenie bezstronnej analizy dzisiejszego obciążenia z tytułu długu.
i
i
Niektóre stare mity
Zanim przejdziemy do rzeczywistych obciążeń będących wynikiem długu, trzeba się będzie pozbyć kilku staromodnych, ale trudnych do wykorzenienia mitów.
� "Jak rząd może ciągle zwiększać dług? Gdybyśmy ja i moja małżonka żyli ponad stan i zaciągali długi, to wkrótce byśmy się dowiedzieli co to za kłopot". Mówiąca to osoba popełnia logiczny błąd złożenia: to, co jest prawdziwe dla jednostki, nie musi być prawdziwe dla całego społeczeństwa.
� "Dlaczego konserwatyści uskarżają się na wielkość długu publicznego? Dług prywatny rósł w okresie powojennym znacznie szybciej niż dług publicz-

ny, a nikt się na to nie uskarża. Każdy kredyt pociąga za sobą powstanie długu. Piramida kredytu mogłaby być nazwana piramidą długu. Jeżeli ludzie mają posiadać płynne aktywa, inni ludzie lub instytucje muszą mieć zobowiązania - nie taki diabeł straszny, jak go malują". Mówca także i w tym przypadku stara się czynić analogie do sektora prywatnego, tym razem poszukując argumentów przemawiających za deficytem.
Są to tylko dwa z powszechnych mitów o długu publicznym. W obu tkwi ten sam logiczny błąd złożenia. To, co jest prawdziwe w odniesieniu do jednostki, nie jest koniecznie prawdziwe w odniesieniu do narodu. Nie możemy po prostu założyć, że wady osobiste są wadami publicznymi. Zamiast tego
musimy analizować fakty i podejmować decyzje.
#;jTfol'
Vj 31O-RZECZYWISTY CIĘŻAR DŁUGU
Jakie problemy stawia zatem dług publiczny? Jest ich kilka. (K:
i.T �- \" ">, "t
Dług zewnętrzny a dług wewnętrzny ' '
� ' ' : li ��
Dług zewnętrzny (w stosunku do obcokrajowców) pociąga za sobą zmniejszenie ilości dóbr i usług dostępnych dla ludności w tym kraju. Musimy wysyłać za granicę towary, aby spłacać odsetki od tego długu.
Sytuacja gospodarcza wielu krajów - na przykład Polski, Brazylii i Meksyku - była w latach osiemdziesiątych ciężka ze względu na duże zadłużenie zagraniczne. Być może uznały one niesłusznie, że ponieważ niewielki dług publiczny jest nieszkodliwy, to każdy dług publiczny jest nieszkodliwy. Warto zauważyć, że wielki deficyt strukturalny USA z początku lat osiemdziesiątych został częściowo sprzedany obcokrajowcom, co zwiększyło poważnie zewnętrzny dług Ameryki.
Dług wewnętrzny (rządu w stosunku do obywateli danego kraju) to odmienna sprawa. Nie oznacza to, że możemy na wesoło zignorować dług wewnętrzny, mówiąc, "wszystko, co jesteśmy winni, jesteśmy winni samym sobie". Z długiem wewnętrznym łączą się pewne problemy, są one jednak inne od tych, które są związane z długiem zewnętrznym.
Utrata efektywności w wyniku opodatkowania
Dług wewnętrzny pociąga za sobą płatności odsetek na rzecz posiadaczy obligacji, co narzuca konieczność nakładania podatków. Ale jeżeli nawet ci sami ludzie płacą w formie podatków przeciętnie takie same kwoty, jakie uyskują z tytułu odsetek, w sposób nieunikniony pojawi się zniekształcający wpływ podatków na bodźce. Opodatkowanie dochodu Pauli z tytułu odsetek

35 - Ekonomia t. l



dostarczyć go więcej. Równowaga jest osiągana przy podaży kapitału o warto-ci 4000 jednostek i realnej stopie procentowej w wysokości 4%. S Powiedzmy teraz, że dług publiczny zwiększył się od zera do 1000 � dnostek z powodu wojny, kryzysu lub obniżki podatków. Rezultat pokazano
lub płac, w celu zgromadzenia środków na wypłatę jej odsetek, spowodu' mikroekonomiczne zniekształcenia. Paula może mniej pracować lub rnni � oszczędzać i każdy z tych rezultatów będzie przejawem zniekształceń efekty\v ności lub dobrobytu5.
Wypieranie kapitału
Być może, najpoważniejszym następstwem dużego długu publicznego jest wypieranie przez dług kapitału z narodowego zasobu majątku.
Jak to się dzieje? Przypomnijcie sobie, że ludzie, aby zapewnić sobie byt na starość i z wielu innych przyczyn, przechowują majątek w formie różnych aktywów: domów, akcji i obligacji przedsiębiorstw, rachunków oszczędnościowych (które często są udostępniane przedsiębiorstwom na finansowanie inwestycji) oraz obligacji rządowych. Możemy podzielić te aktywa na dwie grupy: (a) dług publiczny i (b) aktywa reprezentujące ostatecznie własność kapitału rzeczowego, ziemi i podobnych składników.
Załóżmy, dla uproszczenia, że ludzie są skłonni utrzymywać stałą wielkość majątku (powiedzmy, 1000 jednostek). W sytuacji, gdy dług publiczny rośnie, ludzie muszą zmniejszać wartość swych innych aktywów. Pamiętajmy jednak, że te aktywa ostatecznie reprezentują własność prywatnego kapitału. Jeżeli dług publiczny wzrośnie o 100 jednostek, wartość kapitału i innych prywatnych aktywów zmniejszy się o 100 jednostek. Dlatego mówimy, że kapitał prywatny może być wyparty przez dlug publiczny.
Sytuacja, kiedy 100 jednostek długu publicznego wypiera 100 jednostek kapitału, jest ekstremalna i mało prawdopodobna. Jak pokaże analiza podaży i popytu w następnej części, jest bardziej prawdopodobne, że będzie to raczej wyparcie częściowe; tak więc 100 jednostek długu publicznego wyprze 0-100 jednostek kapitału. Dokładna wielkość wypartego kapitału będzie zależeć od warunków produkcji i zachowań gospodarstw domowych w sferze oszczędzania.
Analiza geometryczna6. Proces, za pośrednictwem którego kapitał jest wypierany w długim okresie, ilustruje rys. 17.77. W lewej części pokazujemy podaż kapitału i popyt na kapitał jako funkcję realnej stopy procentowej lub stopy zwrotu kapitału. Gdy stopa procentowa rośnie, przedsiębiorstwa zgłaszają mniejsze zapotrzebowanie na kapitał, natomiast jednostki mogą chcieć
5 Spadek efektywności w wyniku opodatkowania jest omawiany w drugiej połowie rozdziału 33.
6 Dyskusja na temat wypierania jest nieco bardziej techniczna i można ją pominąć w krótkim wykładzie.
7 Ten wykres podaży i popytu jest omawiany szczegółowo w rozdziale 30.


b) Z długiem publicznym i
Wpływ długu publicznego no kapitał
Bez długu
4000
AAf
Zasób kapitału
3500
4500
3500 4000 4500 Zasób kapitału
Rys. 17.7. Prywatny kapitał jest wypierany przez dług publiczny
Pokazujemy tu podaż kapitału i popyt na kapitał. Popyt na kapitał jest zgłaszany przez przedsiębiorstwa - potrzebują one kapitału na zapasy, fabryki, ciężarówki i komputery. Gospodarstwa domowe dostarczają kapitału, lokując pieniądze w bankach, funduszach pieniężnych i akcjach. Opadająca krzywa OD odzwierciedla popyt na K zgłaszany przez przedsiębiorstwa, a wznosząca się krzywa SS ilustruje podaż K gospodarstw domowych. Zakłada się, że zarówno podaż, jak i popyt
reagują na stopę procentową.
Część (a) rysunku przedstawia równowagę bez długu. K wynosi 4000 jednostek, a stopa
procentowa 4%.
Część (b) rysunku pokazuje, co się dzieje, gdy dług publiczny wynosi 1000 jednostek. 1000 jednostek długu publicznego zostanie sprzedanych za dochód, który przyniesie, tworząc podstawę portfeli lokat gospodarstw domowych. Tak więc krzywa pokazująca podaż K netto przesunie się w lewo o 1000 jednostek długu publicznego. Nowym punktem równowagi będzie punkt B leżący na krzywej popytu na K w kierunku północno-zachodnim od dotychczasowego punktu równowagi A. Stopa procentowa jest wyższa (5% zamiast 4%), przedsiębiorstwa są zniechęcane do utrzymywania K, a zasób kapitału obniża się z 4000 do 3750, jak to pokazuje mała strzałka pod częścią (b)
rysunku.
Tak więc 1000 jednostek długu publicznego wypiera w długim okresie 250 jednostek z zasobów kapitału społecznego. Dlaczego też poziom produkcji jest niższy.
Trzeba pamiętać, że liczby te mają charakter jedynie ilustracyjny, ponieważ nie znamy dokładnej skali, w jakiej kapitał prywatny jest wypierany przez dług publiczny.

35*
-


w prawej części rys. 17.7(b). Istotna zmiana polega na tym, że krzywa SS przedstawiająca podaż kapitału netto dostarczanego przez gospodarstwa do' mowę, przesunęła się o 1000 jednostek w lewo do S'S'.
Dlaczego? Ponieważ przy każdym poziomie stopy procentowej wielkoś' kapitału, którą ludzie chcą utrzymywać, jest równa łącznej wartości lokat pomniejszonych o lokaty w obligacjach rządowych8. Toteż zasoby, jakie ludzie mogą przeznaczyć na zwiększenie kapitana prywatnego, wyznacza stara krzywa SS przesunięta w lewo o 1000 jednostek. Nową podaż kapitału na rys 17.7(b) wyznacza więc krzywa S'S'.
Co się dzieje? Wraz z wysychaniem podaży kapitału netto - kiedy zasoby gospodarstw domowych są przeznaczane raczej na zakup obligacji rządowych niż akcji i obligacji przedsiębiorstw - punkt równowagi rynkowej przesuwa się w kierunku północno-zachodnim, wzdłuż krzywej popytu K. Stopa procentowa wzrasta. Przedsiębiorstwa zmniejszają zakupy nowych fabryk, ciężarówek i komputerów.
Nowa równowaga długookresowa jest osiągana, gdy zasób kapitału spada z 4000 do 3750. Tak więc, w tym przykładzie, 1000 jednostek długu rządowego wyparło 250 jednostek rzeczowego kapitału produkcyjnego. Taka redukcja ma ważne skutki ekonomiczne. Przy mniejszym kapitale potencjalny produkt, płace i dochód narodowy są niższe niżby były w innym przypadku. Jaka jest w rzeczywistości wielkość tego efektu wypierania? Czy 1170 mld dol. długu publicznego w końcu 1984 r. wyprze 400 mld dol. kapitału lub 1170 mld, a może nic? Chociaż wielu ekonomistów utrzymuje, że zna prawdę, w rzeczywistości ekonomiści dysponują niewielkim zasobem dokładnych informacji na temat efektu wypierania. Jest to dziś problem otwarty, jeden z oczekujących rozwiązania przez przyszłe pokolenia ekonomistów.
Wpływ na indywidualne emocje i prywatne inwestycje
Nie zapominajcie nigdy, że dług publiczny wzbudza wiele ludzkich emocji, czego nie można lekko pominąć. Jak seks lub religia, dług publiczny jest problemem, o którym wszyscy lubimy dyskutować. Wielu ludzi przepowiadało koniec świata, gdyby dług osiągnął jedną setną, jedną dziesiątą czy jedną piątą swego dzisiejszego poziomu; każdego roku, kiedy to okropne nieszczęście nie nadchodziło, ponawiali swe przepowiednie na następne lata.
8 Argumentacja Roberta Barro z Rochester sugeruje, że ze względu na przyszłe podatki ludzie mogą postępować tak, jakby postępowali w sytuacji, gdyby wartość obligacji rządowych była równa zeru. Na każdego dolara obligacji rządowych przypada dokładnie taka sama kwota teraźniejszej wartości podatków (za które czują się odpowiedzialni teraz w przyszłości). Jeżeli ludzie są bardzo dalekowzroczni i biorą pod uwagę dobro swych spadkobierców, mogą po prostu zmniejszyć swą konsumpcję o obecną wartość podatków, całkowicie eliminując majątkowy efekt obligacji. W tym przypadku krzywa SS na rys. 17.7(b) nie przesunie się.

Strach przed długiem publicznym pojawił się dzisiaj na nowo w wyniku �zwiększania się deficytów na początku lat osiemdziesiątych. Z pewnością jest możliwe, że takie obawy mogą zakazić gospodarkę. Ludzie mogą racjonalnie lub nieracjonalnie oczekiwać, że olbrzymi dług podniesie w przyszłości stopę procentową. Taki pesymizm mógłby się przyczynić do wzrostu realnej stopy procentowej w połowie lat osiemdziesiątych.
Pożegnanie. Oczywiście, strach przed deficytami i długiem musi być rozpoznany. Musimy się także liczyć z prawdziwym ciężarem długu - długiem zewnętrznym, utratą efektywności z tytułu opodatkowania i wypieraniem kapitału. Jednakże pośród dzisiejszej burzy dobrze mieć na uwadze słowa wielkiego historyka angielskiego, Lorda Macaulaya, na temat wzrostu długu napisane ponad sto lat temu. ,,Na każdym etapie wzrostu długu naród wznosił krzyki bólu i rozpaczy. Na każdym etapie wzrostu długu mądrzy ludzie z powagą zapewniali, że bankructwo i ruina są tuż tuż. Jednakże dług wciąż rósł, a bankructwo i ruina były tak odległe, jak zawsze...
Prorocy zła byli pod wpływem podwójnego złudzenia. Błędnie sobie wyobrażali, że istnieje dokładna analogia pomiędzy jednostką, która jest zadłużona u innej a społeczeństwem, które jest zadłużone u części samego siebie...
Nie dopuszczali oni istnienia efektów tworzonych przez nieustanny rozwój nauk eksperymentalnych i nieustające wysiłki każdego człowieka, zmierzające do utrzymania się przy życiu. Widzieli, że dług rośnie, ale zapomnieli, że inne rzeczy także rosną...".
Jakie wnioski z mądrości Macaulaya wynikają dla lat osiemdziesiątych? Nie ulega wątpliwości, że wysokie deficyty prowadzą do nie występującego wcześniej w okresie pokoju wzrostu długu Stanów Zjednoczonych. W rezultacie płatności z tytułu odsetek, obciążenie długiem i podatki będą rosnąć. Co więcej, stopa procentowa będzie musiała być prawdopodobnie niezwykle wysoka, aby skłonić ludzi w kraju i za granicą do utrzymywania dużego i wzrastającego długu w portfelach lokat. Jest nawet możliwe, że zamieszanie finansowe występujące przy dużych deficytach i dużym długu może zagrozić przyszłości krajów, które zaciągnęły zbyt duży dług zewnętrzny.
Niemądrze byłoby jednak przewidywać gospodarczy upadek. Widmo narodowego bankructwa lub ruiny finansowej nie jest realnym problemem dla Stanów Zjednoczonych.
PODSUMOWANIE
A. Deficyty oraz kombinacja polityki pieniężnej i fiskalnej
1. Gdy ludzie zaczęli odrzucać pogląd, że budżet rządowy musi być zrównoważony w każdym roku lub miesiącu, najpierw sądzili, że powinien on być zrównoważony w całym okresie cyklu koniunkturalnego - nadwyżki

okresu boomu powinny być równoważone deficytami okresu depresji n ��
wiemy, że tylko w wyniku przypadku nadwyżki z lat prosperity dokład 'S
równoważą deficyty z lat kryzysowych. e
2. Aby móc lepiej badać zmiany dyskrecjonalnej polityki fiskalnej ek nomiści uzupełniali wiedzę na temat budżetu, dzieląc rzeczywisty budżet część strukturalną i koniunkturalną.
Budżet strukturalny jest zestawieniem rządowych przychodów i wydat ków przy pełnym wykorzystaniu potencjału produkcyjnego. Budżet cykliczn oblicza wpływ, jaki wywrze cykl koniunkturalny na wpływy z podatków n wydatki i deficyt. Aby określić wpływ polityki fiskalnej na gospodarkę powinniśmy dużo uwagi poświęcić deficytowi strukturalnemu; zmiany deficytu koniunkturalnego są raczej rezultatem niż przyczyną zmian występujących w gospodarce.
3. Innym czynnikiem, który powinno się uwzględniać, określając prawidłowy deficyt, jest kombinacja polityki pieniężnej i fiskalnej. Strategia wysokich inwestycji wymaga nadwyżki budżetowej, której powinna towarzyszyć ekspansywna polityka pieniężna. W praktyce kombinacja ta ewoluowała w kierunku bardzo miękkiej polityki fiskalnej i twardej polityki pieniężnej - pewnej recepty na niski udział inwestycji w PNB i niskie tempo wzrostu potencjalnego produktu.
4. "Wypychanie" inwestycji przez deficyty rządowe jest przedmiotem powszechnej troski. Stwierdzenie to ma sens tylko w odniesieniu do deficytów strukturalnych (tj. wynikających z polityki ekonomicznej). Jednakże nawet w tym przypadku brak jednoznacznych dowodów dotyczących rozmiarów wypychania. Można co najwyżej stwierdzić, że w końcu w krótkim okresie wypychanie ma niewielkie znaczenie, ale prawdopodobnie w długim okresie jest ono znaczne.
Wielkość inwestycji wypartych przez politykę fiskalną zależy także od fazy cyklu koniunkturalnego. Wypychanie nabiera znaczenia i staje się niszczące, gdy produkcja i zatrudnienie kształtują się na wysokim poziomie, a łączne zasoby są ograniczone. Jeżeli jednak aktywna polityka fiskalna zostanie wprowadzona w okresie głębokiej recesji, może w ostatecznym rachunku raczej pobudzać, niż wypychać inwestycje. Dlaczego? Ponieważ przedsiębiorstwa mogą zostać nakłonione do wydawania na fabryki i wyposażenie, gdy ich sprzedaż wzrośnie dzięki polityce rządu i ten efekt "akceleratora" może przeważyć skutki wypychania spowodowane stopą procentową, dopóki system nie zacznie się zbliżać do pełnego zatrudnienia.
B. Dług publiczny a współczesna polityka fiskalna
5. Dług publiczny nie obciąża narodu tak, jakby obywatele byli zmuszeni do dźwigania na plecach kamieni. W takim stopniu, w jakim pożyczamy na

cele konsumpcji za granicą, zobowiązując potomków do spłaty odsetek i kwoty takiego zagranicznego długu, nakładamy na potomność ciężar netto. Nasi potomkowie rzeczywiście będą musieli zmniejszyć konsumpcję.
6. Jeżeli zapisujemy w testamencie potomności dług wewnętrzny, ale nie zmniejszamy zasobów kapitału poniżej tego, co otrzymaliby bez zadłużenia, pojawia się wiele efektów wewnętrznych. Proces obciążania podatkiem Piotra, by spłacić Paulę, lub obciążanie podatkiem Pauli, by spłacić nią samą, pociąga za sobą określone koszty: związane są one ze zniekształceniami produkcji j efektywności, ale nie powinny być mylone z rzeczywistym wysyłaniem za
granicę dóbr.
7. Na dodatek mogą się pojawić poważne koszty społeczne, jeżeli dług publiczny wypiera kapitał z portfeli lokat. Dzieje się tak dlatego, że obligacje i akcje przedsiębiorstw są dobrymi substytutami obligacji rządowych. Toteż wzrost długu publicznego może zmniejszyć zasoby kapitału w gospodarce.
8. Jest również ważne, aby w dłuższej perspektywie wielkość długu była utrzymywana w odpowiedniej relacji do produktu narodowego brutto i obciążeń z tytułu odsetek. Wzrost długu musi być oceniany w kategoriach wzrostu gospodarki jako całości. W latach 1945-1980 stosunek długu publicznego do długu prywatnego i produktu narodowego brutto zmniejszył się istotnie, ale po roku 1980 zaczął ostro rosnąć.
realne obciążenie długiem: zniekształcenia spowodowane podatkami, wypieranie kapitału, wpływ na emocje,
stosunek długu do PNB w przestrzeni i w czasie.
WAŻNIEJSZE POJĘCIA l PROBLEMY
budżet: rzeczywisty, strukturalny, koniunkturalny,
kombinacja polityki fiskalnej i pieniężnej,
wypychanie inwestycji a zachęcanie do inwestowania,
dług wewnętrzny a dług zewnętrzny,
PROBLEMY DO DYSKUSJI
1. W jakiej fazie cyklu koniunkturalnego jest teraz kraj? Jaka jest obecnie kombinacja polityki fiskalnej i pieniężnej? Jaka polityka podatków i wydatków wydaje się właściwa? Jakbyś zmienił udział poszczególnych narzędzi (wydatki, podatki, podaż pieniądza) w kombinacji polityki, aby zwalczyć
bezrobocie lub inflację.
2. Od początku lat siedemdziesiątych do połowy lat dziewięćdziesiątych

ubiegłego stulecia depresje były głębokie i długotrwałe, okresy ożywienia krótkie i względnie anemiczne, a ceny spadały. Jaka długookresowa polityka fiskalna byłaby właściwa w tych warunkach? Czy twoja odpowiedź byłaby taka sama w odniesieniu do okresu następnych dwudziestu lat przed pierwsza wojną światową, okresu chronicznej inflacji popytowej?
3. Przypomnijcie sobie definicje deficytu strukturalnego i koniunkturalnego. Przeanalizujcie wpływ każdego z wymienionych niżej czynników na deficyt rzeczywisty, strukturalny i koniunkturalny:
(a) trwałe obniżenie podatków,
(b) ostry spadek inwestycji prywatnych,
(c) usztywnienie polityki pieniężnej, (b) śnieć zbożowa,
(e) wzrost korzyści z tytułu opieki społecznej,
(f) wzrost skali oszustw podatkowych.
4. Wyjaśnij, dlaczego w świecie klasycznym i monetarystycznym (takim jak na rys. 17.3) obniżka podatków wypycha inwestycje w relacji nieco niższej niż jeden do jednego. (Rada: pamiętaj, że M PC jest mniejsze od 1.)
5. Były sekretarz Skarbu, William E. Simon, fiskalny konserwatysta, dowodził, że deficyt federalny wypchnie inwestycje prywatne. Czy mógłby mieć rację, gdyby w gospodarce zawsze panowało pełne zatrudnienie? Ale czy przy niskim zatrudnieniu, gdy deficyt mógłby zwiększyć sprzedaż przedsiębiorstw, skutek mógłby być odwrotny, niż to zakładał Simon, tzn., czy mogłyby się pojawić zachęty do inwestowania, czyli że deficyt zwiększy inwestycje prywatne? Wyjaśnij.
6. Czy jest możliwe, że obietnice rządu mogą spowodować efekt wypierania podobnie jak dług publiczny? Tak więc gdyby rząd obiecał dużo korzyści dla robotników w systemie opieki społecznej (tj. większe niż robotnicy wpłacą w formie podatków), czy mogą się oni czuć bogatsi? Czy w rezultacie mogliby zmniejszyć oszczędności? Czy zasób kapitana mógłby się zmniejszyć? Zilustruj to, wykorzystując rys. 17.7.
7. Problem dla zaawansowanych. Załóżmy, że jeżeli wyłączymy płatności z tytułu odsetek, budżet rządu jest zrównoważony. Oznaczmy wskaźnik udziału długu w PNB jako d; podczas gdy g to wzrost nominalnego PNB, i - nominalna stopa procentowa.
Pokaż, że płatności z tytułu odsetek w końcu przekroczą wielkość PNB, jeżeli / jest większe niż g, podczas gdy wskaźnik d będzie spadać do zera, gdy g jest większe od /. Czy na podstawie tego, co wiesz na temat stopy procentowej i nominalnego PNB, ostatnio występujące trendy, zilustrowane na rys. 17.6, mogą być częściowo wyjaśnione przez tę arytmetykę?

Dodatek do rozdziału 17 t
ROZWINIĘTA ANALIZA POLITYKI PIENIĘŻNEJ
KLASYCZNE SCHEMATY
Zanim Keynes napisał Ogólną teorię, główni przdstawiciele nauk ekonomicznych, ogólnie biorąc obstawali przy klasycznym poglądzie na gospodarkę. Jakkolwiek wydaje się to niewiarygodne, dawni ekonomiści nie zajmowali się wiele bezrobociem. Byli raczej zafascynowani rewolucją przemysłową, która przenosiła świat zachodni z błotnistych pól do zakurzonych fabryk.
Wczesne dyskusje obracały się wokół prawa rynków Saya. Zgodnie z tym prawem, sformułowanym przez francuskiego ekonomistę J.B. Saya w roku 1803 i nazwanym jego imieniem, nadprodukcja nie jest możliwa ze swej istoty. W bardziej przystępnym języku mówi się do dziś, że "podaż tworzy swój własny popyt".
Jaka jest logika prawa Saya? Opiera się ono na poglądzie, że nie ma istotnej różnicy pomiędzy wymianą bezpośrednią a wymianą za pośrednictwem pieniądza - znaczy to, że gdy fabryki mogą produkować więcej, robotnicy wykupią produkcję.
Prawo Saya
produkcja przy pełnym zatrudnieniu
Rys.17.D.1. Zgodnie z prawem Saya podaż tworzy swój własny popyt, gdy ceny zmieniają się aż do zrównoważenia rynku
g
'N o Q. p'
Wielu wczesnych ekonomistów klasycznych myślało, że trwałe okresy nadprodukcji nie mogą się zdarzyć. Jeżeli krzywa AD lub AS przesunęłaby się, ceny zareagowałyby elastycznie, zapewniając równowagę przy pełnym zatrudnieniu. Widzimy tu, jak giętkie ceny spadają wystarczająco, aby zwiększyć wydatki do poziomu produktu potencjalnego. (Co by się stało, gdyby krzywa AD nie zmieniła się, lecz produkcja przy pełnym zatrudnieniu wzrosła? Jakie siły poruszałyby gospodarkę do punktu F"? Dlaczego lepkie płace i ceny mogłyby prowadzić do sytuacji, w której produkcja nie może stworzyć swego własnego popytu, utrzymując gospodarkę w punkcie F?)
Produkt realny
Trwały i nadal niezbity rdzeń prawa Saya przedstawiono na rys. 17.D.1. Jest to świat, w którym ceny i płace są kształtowane na konkurencyjnych rynkach i elastycznie rosną lub spadają tak, aby wyeliminować nadmiar popytu lub podaży. Tak więc, jeżeli łączny popyt spada, wskutek ograniczenia podaży pieniądza lub innych czynników, równowaga będzie szybko się przesuwać wzdłuż pionowej krzywej AS od E do L". W tej wersji prawa Saya podaż tworzy swój własny popyt, ponieważ ceny i płace przesuwają się w górę lub w dół tak, że globalne wydatki zbliżają się do potencjalnego produktu.

wiem najwybitniejszych ekonomistów - D. Ricardo, J. S. Mili i A. Mar-shall - podzielali, mniej lub bardziej wyraźnie makroekonomiczny pogląd, że nadprodukcja jest niemożliwa. Na przykład, w roku 1933, w sytuacji gdv stopa bezrobocia wynosiła w Stanach Zjednoczonych 25%, trzecia Rzesza Hitlera wyłaniała się z popiołów niszczonej inflacją Republiki Weimarskiej a faszyzm rozprzestrzeniał się w Europie, wybitny ekonomista klasyczny A C Pigou mógł wciąż pisać z Cambridge, Anglia (w The Theory of Unem-ployment): ,, W warunkach całkowicie wolnej konkurencji zawsze wystąpi silna tendencja do pełnego zatrudnienia. Bezrobocie, które istnieje w każdym momencie, wynika całkowicie z frykcyjnego oporu, nie pozwalającego, by płace i ceny dostosowywały się natychmiast".
WSPÓŁCZESNE UJĘCIA: ANALIZA IS-LM
Jak widzieliśmy przedstawiciele współczesnej makroekonomii głównego nurtu nauczyli się wiele od czasów ekonomistów klasycznych. Wiemy teraz, że jeżeli ceny i płace nie są giętkie, gospodarka może cierpieć na dłuższe okresy bezrobocia lub inflacji lub obu jednocześnie. Patrząc na rys. 17.D. l, postawcie pytanie, co by się stało, gdyby płace i ceny zamrożono na poziomie P, a krzywa łącznego popytu przesunęła się z AD do AD'. Podaż nie mogłaby sobie zapewnić dostatecznego popytu. Równowaga przesunęłaby się raczej do punktu F, a produkcja spadłaby poniżej poziomu pełnego zatrudnienia. Te dokładnie argumenty wysunęli Keynes i inni przeciw wczesnym zwolennikom prawa Saya. Co więcej, wiadomo, że polityka fiskalna i pieniężna wywierają raczej zróżnicowany delikatny wpływ na gospodarkę - na stopę procentową oraz na poziom i strukturę produkcji.
Narzędzia z podstawowego tekstu mogą pokazać niektóre sposoby, w jakie polityka pieniężna i fiskalna wywierają wpływ na gospodarkę. Ale głębsze zrozumienie można uzyskać, wykorzystując ważne narzędzie zwane analizą. "IS-LM", zwięźle podsumowującą główne cechy współczesnej makroekonomii głównego nurtu. Pokazuje ona wzajemne oddziaływanie na siebie produkcji, pieniądza i stopy procentowej oraz naświetla niektóre centralne problemy makroekonomicznej debaty.
W dalszej części przyjmujemy upraszczające założenia, że ceny są stałe i że bank centralny utrzymuje stały poziom podaży pieniądza (lub na z góry określonej trajektorii).
Krzywa IS
Rozpocznijmy od zbadania krzywej IS (oznaczającej "inwestycje równe oszczędnościom") na rys. 17.D.2. Krzywa IS opisuje za pomocą jednej linii zależności pomiędzy stopą procentową i produkcją, które przedstawił bardziej

złożony, trzyczęściowy diagram na rys. 16.4. Krzywa IS pokazuje, że przy niższym poziomie stopy procentowej inwestycje, a dzięki nim także PNB, będą wyższe. Krzywą tę nazywamy krzywą IS, ponieważ odzwierciedla kombinacje stopy procentowej i produkcji, przy których planowane inwestycje ("/") równają się planowanym oszczędnościom ("5"').
Rys. 17.D.2. Analiza za pomocą krzywych IS i LM pokazuje równowagę inwestycji i oszczędności na krzywej IS oraz równowagę rynku pieniężnego na krzywej LM
Krzywa IS przedstawia kombinacje stopy procentowej i produkcji, przy których planowane oszczędności równają się planowanym inwestycjom. Krzywa LM pokazuje kombinacje (/, Q), zapewniające równowagę podaży pieniądza i popytu nań.
Tam gdzie rynek dóbr i rynek pieniężny są w równowadze, krzywe IS i LM przecinają się. Tak więc w punkcie E podaż pieniądza i popyt na pieniądz są równe, a planowane oszczędności równają się planowanym inwestycjom. Tak więc punkt E jest punktem makroekonomicznej równowagi poziomu produkcji i stopy procentowej.
Produkt realny
Krzywa LM
Przejdźmy teraz do zbadania krzywej LM, przedstawiającej podaż i popyt na rynku pieniężnym. Rysunek 17.D.3 pokazuje, w jaki sposób wyprowadza się krzywą LM. Rysunek ten jest podobny do rys. 16.3, pokazującego pionową krzywą podaży pieniądza (co odzwierciedla założenie, że bank centralny określił stałą podaż M) i popyt na pieniądz, zmieniający się odwrotnie w odniesieniu do zmian poziomu stopy procentowej. Stopą procentową równowagi jest stopa w punkcie przecięcia krzywych podaży i popytu, zaznaczonym na rys. 17.D.3.
Przypomnijcie sobie jednak, że wykres popytu na pieniądz pomija jedną bardzo istotną cechę - że ludzie trzymają pieniądz głównie dla celów transakcyjnych. Wraz ze wzrostem produkcji i dochodu popyt na pieniądz rośnie przy każdym poziomie stopy procentowej.
Jeżeli więc chcemy rozważyć wpływ wyższego PNB, musimy przesunąć krzywą popytu na pieniądz w prawo na rys. 17.D.3 z DD do D'D'. Nowa równowaga rynku pieniężnego wystąpi w punkcie E' na rys. 17.D.3, w którym zarówno produkcja, jak i stopa procentowa są większe.
Teraz jesteśmy gotowi do wyprowadzenia krzywej LM, zwanej tak, gdyż dostarcza zestawu kombinacji stopy procentowej i produkcji, zapewniających

równość popytu na pieniądz (zwanego wcześniej preferencją płynności, /;. quidity, stąd L) ze stałą podażą pieniądza (M). Mówiąc prosto, każdy punkt na krzywej LM reprezentuje parę różnych poziomów stopy procentowej i produkcji, dla której popyt na pieniądz i podaż pieniądza są równe.
Dlaczego krzywa LM wznosi się ku górze? Powiedzmy, że PNB rośnie-gdy rośnie poziom PNB, popyt transakcyjny na M także rośnie. Ale podaż M nie rośnie. Skąd więc pochodzi dodatkowe M, niezbędne do zaspokojenia nowego popytu transakcyjnego? Pochodzi z zasobów pieniądza uwolnionego przez wyższą stopę procentową. Odwołajmy się do rys. 17.D.3, na którym część popytu transakcyjnego na M została zduszona wyższą stopą procentową. Ujmując to w nieco nadmiernie uproszczony sposób, transakcyjne zapotrzebowanie na M wpędza część wrażliwych na stopę procentową lokat w M. Większa ilość transakcyjnego M znajduje się dzięki nakłonieniu części ludzi do nabycia obligacji i rachunków oszczędnościowych oraz pozbycia się pieniądza.

Wzajemne oddziaływanie
Teraz, gdy znamy już źródła krzywych IS i LM, wróćmy do rys. 17.D.2. Pamiętajcie, że krzywa /Sjest kombinacją produkcji i stopy procentowej, przy której wydatki są w stanie równowagi, ponieważ planowane inwestycje równają się planowanym oszczędnościom, a krzywa LM przedstawia równowagę rynku pieniężnego.
Dlatego w punkcie przecięcia krzywych IS i LM zarówno wydatki, jak
i rynek pieniężny są w równowadze. Tak więc makroekonomiczna równowaga
produkcji i stopy procentowej jest wyznaczona wspólnie przez relację wydat
ków przedstawioną za pomocą krzywej IS oraz równowagę rynku pieniężnego
przedstawioną za pomocą krzywej LM. Tylko w punkcie E podaż pieniądza
jest dokładnie taka, przy której stopa procentowa równoważy planowane
oszczędności i planowane inwestycje. }

Wyprowadzenie krzywej L M
Rys. 17.D.3. Podaż pieniądza i popyt na pieniądz przedstawia krzywa LM
Pionowa linia w punkcie M przedstawia stałą, określoną przez Rezerwę Federalną, podaż pieniądza. Jest ona pionowa, by podkreślić takt, że Fed jest zdecydowany dostarczyć taką samą ilość pieniądza bez względu na poziom stopy procentowej.
Popyt na pieniądz przedstawia krzywa DD. Jest ona opadająca (jak na rys. 16.3), ponieważ wyższa stopa procentowa skłania ludzi i przedsiębiorstwa do bardziej oszczędnego gospodarowania saldami gotówkowymi.
Możemy jednak także zobaczyć, jak wyższy poziom PNB zmienia równowagę na rynku pieniężnym. Gdy PNB rośnie (z punktu O do O'), krzywa popytu na pieniądz DD przesuwa się do D'D'. Stopa procentowa musi wzrosnąć, aby skłonić ludzi do trzymania takiej samej ilości M. Toteż współrzędne (/, O) oraz (/, O') wyznaczają dwa różne punkty na krzywej LM z rys. 17.D.2.
Podaż pieniądza
Aby dostrzec związek pomiędzy krzywą LM i rynkiem pieniężnym, zwróćmy uwagę na punkty E i E' na rys. 17.D.2 i 17.D.3. Zauważcie, jak na rys. 17.D.2 wyższa produkcja Q' jest widoczna w prawej górnej części krzywej LM, w punkcie E', wraz z wyższą stopą procentową. (Prześledźcie związki pomiędzy punktami E i E' na rys. 17.D.2 i 17.D.3.)

Monetarystyczna krzywa LM
Jednym z najbardziej pożytecznych zastosowań analizy IS-LM jest jej wykorzystywanie do naświetlenia niektórych aspektów dyskusji na temat monetaryzmu. Przypomnijcie sobie, że wielu monetarystów wierzy, iż szybkość obiegu pieniądza jest stała lub stabilna, i że popyt na pieniądz jest niewrażliwy na stopę procentową. W kategoriach równania ilościowego Q = MVjP, gdzie V oznacza szybkość obiegu. Przyjmujemy, że M i P są stałe, natomiast gdy szybkość obiegu jest zdaniem wielu monetarystów niemal stała, to produkcja jest równa M K/P. Przy poziomie produkcji równym MK/P krzywa LM jest pionowa.
Jeżeli popyt na pieniądz jest całkowicie niewrażliwy na stopę procentową, l
to krzywa LM jest pionowa. l
SKUTKI ZMIAN POLITYKI
Polityka pieniężna
Zatrudnimy teraz nasz aparat IS-LM, aby zbadać skutki polityki pieniężnej i fiskalnej. Co będzie, jeżeli Fed projektuje wzrost M? Jak to wpłynie na krzywą LM? Przypadek ten pokazano na rys. 17.D.4. Po zmianie polityki, przy starym poziomie stopy procentowej, podaż pieniądza przewyższa popyt na pieniądz. Aby nakłonić ludzi do trzymania dodatkowego pieniądza, który Fed wstrzyknął do gospodarki, produkcja musi być wyższa, aby zwiększyć transakcyjny popyt na pieniądz. Równowaga na rynku pieniężnym wymaga więc wyższego poziomu produkcji na każdym poziomie i: wzrost podaży pieniądza przesuwa całą krzywą LM na prawo, do nowej pozycji, LM'.

A co z krzywą /S1? W tej uproszczonej wersji zmiany M nie przesuwają krzywej IS, ponieważ żaden element wydatków początkowo się nie zmienia.
Zwróćcie uwagę na wpływ wzrostu M; przesunięcie na prawo krzywej LM lokuje gospodarkę w nowym punkcie EM, zwiększa poziom PNB, przy którym gospodarka jest w równowadze i zmniejsza poziom stopy procentowej równoważącej rynek pieniężny. Ekspansywna polityka pieniężna przesuwa gospodarkę do nowego punktu równowagi, w którym produkcja jest większa, a stopa procentowa niższa.
Polityka fiskalna
W przeciwieństwie do polityki pieniężnej, polityka fiskalna przesuwa krzywą 75". Jak? Wzrost wydatków rządowych G (lub w rzeczywistości wzrost każdego składnika C+I+G), przesunie krzywą IS w prawo, do nowej pozycji 75". To przesunięcie następuje, ponieważ wzrost G prowadzi do wyższego poziomu PNB przy każdej stopie procentowej. Tak więc, ekspansywna polityka fiskalna prowadzi do nowej równowagi w punkcie EF, leżącym w prawej górnej części nie przesuniętej krzywej LM, w którym PNB oraz i są wyższe.
Wypychanie
Jedna z ważniejszych różnic zdań współczesnej makroekonomii dotyczy skali wypychania inwestycji przez wydatki rządowe. Rysunek 17.D.4 przedstawia ten mechanizm. Ekspansja fiskalna przesuwa krzywą 75* do 75", tworząc nową równowagę w punkcie EF. Widzimy wzrost stopy procentowej. W zależności od stopnia wzrostu stopy procentowej i wrażliwości inwestycji na stopę procentową, inwestycje będą się zmniejszać, a więc zostaną wypchnięte w wyniku ekspansji fiskalnej. Przybliżonym wskaźnikiem stopnia, w jakim inwestycje są wypychane, jest skala przesunięcia punktu równowagi na lewo od punktu równowagi przy nie zmienionym poziomie stopy procentowej.
Zauważcie, że gdy krzywa LM jest względnie płaska, tylko niewiele inwestycji zostanie wypchniętych. Jeżeli natomiast krzywa LM jest bardzo stroma, skala wyparcia jest duża.
W jakim stopniu analiza ta różni się od prostego mnożnika z rozdziału 9? Tam pokazaliśmy wpływ polityki fiskalnej na produkcję przy danej stopie procentowej (oraz przy danym poziomie cen). Prosty mnożnik wyznaczał tam skalę przesunięcia w prawo krzywej IS przy każdej stopie procentowej. Ale ta wcześniejsza analiza była niekompletna, gdyż pomijała wpływ rynku pieniężnego; pomijała fakt, że wyższa produkcja zwiększy stopę procentową i przez to wypchnie część inwestycji. Po przeanalizowaniu krzywych IS i LM możemy zobaczyć całkowite efekty polityki fiskalnej.
Do tego momentu omawialiśmy "czystą" politykę fiskalną lub pieniężną.

Żmiony polityki przesuwają krzywą /S lub LM
LM
LM'
a o.'
Produkt realny
Rys. 17.D.4. Przesunięcie krzywych IS i LM przedstawia zmiany polityki makroekonomicznej
Rozpocznijmy w punkcie równowagi E Ekspansja pieniężna przesuwa krzywą LM w prawo do LM'. Prowadzi to do niższej stopy procentowej i równowagi przy wyższym poziomie PNB.
Polityka fiskalna przesuwa krzywą IS w prawo do IS' przy każdym poziomie stopy procentowej. Obniżka podatków lub zwiększenie wydatków prowadzą więc do wyższej stopy procentowej i większego PNB.
Jaki wpływ wywiera połączona ekspansja polityki pieniężnej i fiskalnej? Niewątpliwie zwiększa PNB, jak w punkcie E�, ale jej wpływ na stopę procentową nie jest jasny.
Jednakże rząd często zmienia politykę fiskalną i politykę pieniężną w tym samym czasie. Na przykład, zwiększony deficyt budżetowy może być sfinansowany częściowo przez wzrost podaży pieniądza. Implikuje to zarówno ekspansywną politykę fiskalną, jak i ekspansywną politykę pieniężną.
Taki przypadek pokazano na rys. 17.D.4. Tam przesuwa się zarówno krzywa IS (co uwidacznia zmiany polityki fiskalnej), jak i krzywa LM (co uwidacznia zmiana polityki pieniężnej). W naszym przykładzie deficytu budżetowego finansowanego w wyniku ekspansji pieniężnej nowa równowaga ukształtuje się w punkcie Ec.
Efekty polityki w przypadku monetarystycznym
Przeanalizujemy skutki polityki w warunkach krańcowego przypadku monetarystycznego, kiedy krzywa LM jest pionowa. Rysunek 17.D.5 pokazuje efekt ekspansywnej polityki fiskalnej, kiedy wzrost G przesuwa krzywą I S w prawo do 75".
Wpływ ekspansji fiskalnej polega na zwiększeniu stopy procentowej, produkcja pozostaje jednak nie zmieniona. Wzrost stopy procentowej prowa-

J


dzi do spadku inwestycji i innych wrażliwych na stopę procentową wydatkó
są one wypychane przez wzrost G. Globalny popyt (i stąd produkcja równ^
wagi) nie zmienia się pod wpływem polityki fiskalnej. �"
Ten krańcowy przypadek monetarystyczny jest uzasadnieniem monetary
stycznego twierdzenia, że gdy szybkość obiegu jest stała, "tylko pieniądz m"
znaczenie", a polityka fiskalna nie może wywierać wpływu na PNB. Przypaa
dek ten opiera się na założeniu, że popyt na pieniądz jest całkowicie niewra
żliwy na stopę procentową. Jednakże badania empiryczne całkowicie jedno
znacznie potwierdzają wrażliwość popytu na pieniądz względem stopy procen
towej, toteż niewielu tylko ekonomistów zajmujących się dziś makroekonomią
sądzi, że pionowa krzywa LM dokładnie odzwierciedla funkcjonowanie
współczesnej gospodarki.
Przypadek monetarystyczny
LM
E'
k
Rys. 17.D.5. W świecie monetarystycz-nym tylko pieniądz ma znaczenie
-a
Co się dzieje, gdy stopa procentowa nie wpływa na popyt na pieniądz? Krzywa LM jest tu pionowa. Polityka fiskalna przesuwa krzywą IS, zwiększając stopę procentową, ale nie wywiera wpływu na produkcję. Polityka fiskalna całkowicie wypycha inwestycje.
Możecie narysować nową krzywą LM, aby pokazać, że zmiany podaży pieniądza wywierają wpływ na produkcję.
Produkt realny
Możemy również zobaczyć skutki ekspansywnej polityki pieniężnej w krańcowym przypadku monetarystycznym. Jeżeli krzywa LM jest pionowa, polityka pieniężna jest wysoce efektywna. (Aby to zobaczyć, przesuńcie pionową krzywą LM na rys. 17.D.5 w prawo.)
Kombinacja polityki pieniężnej i fiskalnej
W głównej części tego rozdziału wprowadziliśmy pojęcie kombinacji polityki pieniężnej i fiskalnej. Termin ten odwołuje się do faktu, że ten sam poziom produkcji można osiągnąć za pomocą różnej kombinacji polityki pieniężnej i fiskalnej - twardy pieniądz i miękka polityka fiskalna; miękki pieniądz i twarda polityka fiskalna; lub coś pośrodku.
Efekty kombinacji polityki pieniężnej i fiskalnej możemy łatwo zobaczyć,

wykorzystując analizę IS-LM. Spójrzcie na rys. 17.D.4. Powiedzmy, że chcemy osiągać poziom produkcji Q'. Widzimy, że w rzeczywistości istnieją dwa różne zestawy środków polityki, dające produkt równy Q'; jeden w punkcie EF i drugi w punkcie EM. Wyżej położony EF osiągniemy przy kombinacji twardej polityki pieniężnej i miękkiej polityki fiskalnej. Skąd to wiemy? Ponieważ krzywa LM jest położona relatywnie wysoko lub w lewo (co wskazuje, że podaż pieniądza jest względnie mała), podczas gdy krzywa IS znajduje się względnie daleko na prawo (jak to się dzieje, gdy strukturalny deficyt budżetowy jest wysoki).
Widzieliśmy, że dokładnie taką kombinację polityki pieniężnej i fiskalnej wprowadzono na początku lat osiemdziesiątych. Stopa procentowa była relatywnie wysoka, a inwestycje niewielkie.
Wielu obserwatorów domagało się zmniejszenia strukturalnego deficytu budżetowego. Krok taki byłby wstępem do zmiany kombinacji polityki pieniężnej i fiskalnej. Utwardzając politykę fiskalną (przesuwając krzywą IS w lewo) i prowadząc politykę łatwego pieniądza (przesuwając krzywą LM w prawo), przesunięto by punkt równowagi do EM na rys. 17.D.4. Skutki ekonomiczne polegałyby na zredukowaniu deficytu strukturalnego, zmniejszeniu stopy procentowej oraz pobudzeniu inwestycji i wzrostu.
PODSUMOWANIE DODATKU
1. Zgodnie z prawem Saya "podaż tworzy swój własny popyt". Taki pogląd - wyznawany przez ekonomistów klasycznych - nie odpowiada potrzebom współczesnej analizy.
2. Dziś prawo Saya zastąpiła analiza za pomocą krzywych IS i LM, syntetyzująca współzależności pomiędzy pieniądzem, produkcją i stopą procentową i dzięki temu umożliwiająca dokładniejsze rozważania wpływu polityki pieniężnej i fiskalnej, niż to było możliwe przy zastosowaniu prostszych narzędzi. Efektywność polityki fiskalnej i pieniężnej w oddziaływaniu na poziom produkcji - wraz z uwzględnieniem skali "wypychania" prywatnych inwestycji przez ekspansywną politykę fiskalną - wydaje się zależeć od dokładnego kształtu krzywych IS i LM.
3. Monetaryści dowodzą, że krzywa LM jest, praktycznie rzecz biorąc, pionowa. Zgodnie z tym poglądem, polityka fiskalna nie jest w stanie oddziaływać na produkcję i inflację, a pieniądz jest wszechpotężny. Przedstawiciele makroekonomii głównego nurtu skłaniają się do poglądu pośredniego, wierząc, że zarówno krzywa IS, jak LM są nachylone, tak że zarówno polityka fiskalna, jak i polityka pieniężna są skutecznymi narzędziami polityki makroekonomicznej. Ale teraz wszyscy się zgadzają, że polityka pieniężna wywiera potężny wpływ na produkcję i inflację.
4. Kombinacja polityki fiskalnej i pieniężnej zmienia się, gdy zmiany krzywych 75 i LM neutralizują się, utrzymując produkcję na tym samym poziomie, ale zmieniając jej strukturę.

36 - Ekonomia t. l


WAŻNIEJSZE POJĘCIA l PROBLEMY
wypychanie częściowe i pełne, prawo Saya,
kombinacja polityki fiskalnej i niężnej.
krzywe IS i LM,
krzywa LM u monetarystów,
pie-
"tylko pieniądz ma znaczenie" a "pieniądz ma znaczenie",
efektywność polityki fiskalnej i pieniężnej,
PROBLEMY DO DYSKUSJI
1. Pokaż, że wzrost G lub zmniejszenie podatków przesunie krzywą IS na prawo na rys. 17.D.2, zwiększając PNB. Jaki wpływ na krzywą LM, na PNB oraz na i wywrze ograniczenie M ?
2. Prezydent mówi, że polityka trudnego pieniądza, którą prowadzi Fed, powoduje wysokie deficyty. Fed mówi, że wysokie deficyty powodują wzrost stopy procentowej. Wykorzystując aparat IS-LM wykaż, dlaczego obie strony mają częściowo rację.
3. Przypomnij sobie dyskusję na temat efektu wypychania z tego rozdziału. Użyj krzywych IS-LM, aby pokazać, że (a) deficyt budżetowy indukowany wydatkami na rozbudowę potencjału obronnego wypycha inwestycje; (b) deficyt budżetowy indukowany spadkiem inwestycji (przesuwając na lewo krzywą IS) nie wyprze inwestycji.
4. W pierwszej połowie lat osiemdziesiątych wielu ekonomistów i osobistości publicznych było zatroskanych twardą polityką pieniężną i miękką polityką fiskalną.
(a) Narysuj zestaw krzywych 75" i LM przedstawiających kombinację polityki fiskalnej i pieniężnej.
(b) Co by się stało, gdyby zmniejszyć strukturalny deficyt budżetowy (powiedzmy, w wyniku ograniczenia wydatków na obronę)? Przedstaw taki krok na drugim diagramie. Co myślisz na temat takiego kroku w czasie głębokiej recesji?
(c) Następnie załóż, że prezydent i Kongres mówią: "Rezerwo Federalna, chcemy, abyś zwiększyła podaż pieniądza dokładnie o tyle, by zrównoważyć recesyjne skutki spowodowane działaniami na rzecz zmniejszenia deficytu". Zakładając, że Fed się podporządkuje, narysuj trzeci diagram IS-LM.
(d) Wymień teraz uważnie różnice w gospodarce pomiędzy pierwszą i trzecią sytuacją (lub diagramami). Upewnij się, że analizujesz wpływ zmian kombinacji polityki fiskalnej i pieniężnej na stopę procentową, wydatki rządowe, deficyt, podatki, produkcję i ceny.
5. Celem wielu zmian na rynkach finansowych oraz polityki Fed w ostatnich trzydziestu pięciu latach było to, by krzywa LM stała się bardziej

pionowa. (Czy widzisz, dlaczego wyższe oprocentowanie pieniądza zwiększy kąt nachylenia krzywej LM?) Jakiego trendu w oddziaływaniu polityki pieniężnej i fiskalnej można oczekiwać, biorąc pod uwagę taką deregulację?
6. W tekście Dodatku zakładaliśmy, że ceny są stałe. Zamiast tego, załóż stałą stopę inflacji. Będzie to, przy danej nominalnej stopie procentowej (i) obniżać realną stopę procentową. Tak więc przy każdym stałym poziomie i przedsiębiorstwa będą chciały inwestować więcej. Dlatego na rys. 17.D.2 krzywa IS będzie się przesuwać w górę wskutek inflacji. Pokaż, że gdy krzywa LM jest stroma, występuje tendencja do wbudowywania premii inflacyjnej w strukturę nominalnej stopy procentowej ("efekt Fishera" od nazwiska Irvinga Fishera). Jeżeli przy jednoprocentowej inflacji cen obligacje przynoszą 4%, to jak się będzie kształtować, twoim zdaniem, stopa oprocentowania obligacji, gdy większość ludzi zacznie oczekiwać inflacji w wysokości 7%?

36*


Część czwarta
MIKROEKONOMIA: PODAŻ l POPYT ORAZ RYNKI PRODUKTÓW

PRODUKCJA l CENA WYZNACZANA PRZEZ PODAŻ l POPYT
Gdy srebra, złota masz w nadmiarze
Na pewno rychło się okaże,
Że gdy na zlocie tylko jadasz,
Wcale ci to nie odpowiada.
l oto właśnie z tej przyczyny Tęsknisz za zwykłym kubkiem z cyny
Gdy nieustannnie, po wsze czasy,
Na grzebiet swój musisz kłaść atłasy,
Złotogłów, brokat, inne cuda -
Wkrótce przekonasz się: to nuda!
Jedwabiu nie masz zgoła w mirze l proste płótno cenisz wyżej.
Gilbert i Sullivan, Gondolierzy
W części pierwszej opisano, jak się rozwiązuje podstawowe problemy ekonomiczne we współczesnej gospodarce mieszanej.
W częściach drugiej i trzeciej przedstawiono współczesną makroekono-mię. Pokazano, dlaczego i jak zmieniają się produkcja, możliwości zatrudnienia i inflacja. Omówiono też miejsce pieniądza i systemu bankowego w teorii wyznaczania wielkości produktu. I, co najważniejsze, pokazano, w jaki sposób polityka pieniężna i polityka fiskalna pomagają gospodarce uniknąć galopującej inflacji lub wysokiego bezrobocia.
Wstęp
Przechodzimy teraz do analizy mikroekonomicznej. Będziemy się zajmować następującymi ważnymi problemami.
Co wyznacza relatywne ceny poszczególnych dóbr, cenę samochodów i odbiorników stereofonicznych, chleba i książek? W jaki sposób całkowity produkt narodowy dzieli się na rozmaite dobra i usługi?
Zobaczymy, jak system cen rynkowych pozwala osiągnąć równowagę pomiędzy upodobaniami ludzi do rozmaitych dóbr a ograniczoną ilością zasobów niezbędnych do wytworzenia tych dóbr. Analizę rozpoczynamy omówieniem podaży i popytu, wprowadzonych już krótko w rozdziale 4, a następnie omawiamy siły kryjące się za krzywymi podaży i popytu. Używając tego aparatu, możemy zobaczyć, jak podatki wpływają na ceny i ilości dóbr dostarczane na rynek, jak ingerencja rządu w mechanizmy rynkowe może wywołać niedobory, i co się dzieje, kiedy rynek zostaje zdominowany przez niewielką liczbę producentów.
Po tej analizie rynków produktów następuje część piąta; zawiera ona

podażowo-popytową analizę procesu kształtowania się cen czynników produkcji, ściśle związanych z treścią części czwartej.
Dlaczego w ciągu naszej historii płace rosły przez cały prawie czas? Dlaczego zarobki lekarzy są pięciokrotnie wyższe od zarobków pielęgniarek? Dlaczego płace kobiet są stosunkowo niższe od płac mężczyzn? Czy robotnicy są coraz bardziej "wyzyskiwani" w tym sensie, że otrzymują coraz to mniejszą część PNB? Dlaczego udział renty gruntowej zmienia się w gospodarce w taki a nie inny sposób? Co wyznacza poziom stóp procentowych?
Problemy takie składają się na temat: "podział dochodu".
Zobaczymy, że pojęcia podaży i popytu, omawiane dalej w tym rozdziale, są niezbędnymi narzędziami służącymi doskonaleniu analizy w różnych gałęziach mikroekonomii. Tematy omawiane w następnych rozdziałach, dotyczących narzędzi podażowo-popytowych, są konieczne do zrozumienia zarówno wzrostu i rozwoju gospodarczego oraz problemów handlu międzynarodowego, jak i problemu sprawiedliwości i efktywności.
Mikroekonomia kontra makroekonomia
Makroekonomia zajmuje się wielkim obrazem - z takimi agregatami, jak dochód, zatrudnienie i poziom cen. Nie jest jednak prawdą, że mikroekono-mia zajmuje się nieważnymi szczegółami. W końcu przecież na cały obraz składają się jego fragmenty. Same tylko miliardy dolarów byłyby bez znaczenia, gdyby nie towarzyszyła im obecność tysiąca i jednego użytecznych dóbr i usług, rzeczywiście ludziom potrzebnych i przez nich pożądanych. I na kim robiłby wrażenie ogromny dochód narodowy, gdyby jego podział pomiędzy ludzi był wynikiem jedynie kaprysu czy też bezsensownej nierówności?
Pięćdziesiąt lat temu nasze problemy makroekonomiczne były tak poważne, że w naturalny sposób dawano pierwszeństwo rozwiązywaniu dolegliwości makroekonomicznych. Gdy w wyniku Wielkiego Kryzysu głodowały miliony, któż mógłby się ekscytować tym, czy relacje cen baraniny i wieprzowiny są prawidłowe? Albo kto by poświęcał uwagę tendencjom kształtowania się relacji płac pracowników umysłowych i fizycznych, gdy miliony ludzi włóczyły się po ulicach w łachmanach?
Ale dziś, dzięki znacznym postępom w teorii i polityce makroekonomicznej posunęliśmy się naprzód w walce z dwiema bliźniaczymi klęskami: inflacją i bezrobociem. Wraz z tym postępem klasyczne problemy mikroekonomiczne, problemy funkcjonowania poszczególnych rynków, zyskują teraz właściwe miejsce w studiowaniu ekonomii.
Dziś mikroekonomia obejmuje wiele najbardziej kontrowersyjnych i ważnych problemów, przed jakimi staje społeczeństwo. Wykorzystując jej narzędzia, możemy stwierdzić, dlaczego ceny ropy naftowej wzrosły dziesięciokrotnie od roku 1973 do 1979, a następnie obniżały się aż po rok 1984.

M


Możemy zrozumieć, dlaczego amerykańskie przemysły stalowy i samochodowy znalazły się "w stanie oblężenia" przez konkurencję zagraniczną; możemy także zrozumieć, dlaczego niektórzy chcą ograniczyć import dóbr produkowanych przez te gałęzie.
Zrozumienie podziału dochodu jest niemożliwe bez podstaw mikroekonomicznych. Bez zbadania podaży i popytu usług niektórych grup zawodowych nie możemy zrozumieć, dlaczego płaca lekarzy jest dziesięć razy większa od płacy medycznego personelu pomocniczego lub też dlaczego płaca kobiet wynosi jedynie 60% płacy mężczyzn. Nie możemy też mieć nadziei na zaprojektowanie skutecznych i efektywnych programów walki z biedą bez uważnego zbadania podstaw nierówności dochodów.
Nagrodą za studiowanie przedstawionych w następnych rozdziałach podstaw mikroekonomii jest możliwość wniknięcia w te oraz w wiele innych zagadnień.
Podstawy podaży i popytu
W rozdziale 3 przedstawiono, w jaki sposób system cen oraz rynków określają, co będzie produkowane, jak i dla kogo. Następnie zaś, w rodziale 4, wprowadzono podstawowe pojęcia podaży i popytu: jak wielkość podaży i popytu ma się do ceny i w jaki sposób przecinające się krzywe wyznaczają zarówno cenę, jak i ilość.
Wkraczając w mikroekonomię, zwłaszcza zaś w pierwszy rozdział o podaży i popycie, zakładamy, że Czytelnik pamięta treść rozdziału 4. Rozwijać bowiem będziemy, opierając się na pojęciach tam wprowadzonych: krzywe podaży i popytu, przesunięcie krzywej w odróżnieniu od ruchu wzdłuż krzywej, równowagę ceny i ilości. Jeżeli pojęcia te są nieco mgliste, Czytelnik powinien wrócić do rozdziału 4.
Naszym zadaniem jest pokazać, jak działają narzędzia podaży i popytu: jak pomagają wyjaśnić zmiany ceny w krótkim i w długim okresie czy przewidzieć skutki, jakie dla poziomu wyznaczanej przez konkurencję ceny będzie mieć wprowadzenie podatku; jak pomagają ocenić rozmaite posunięcia polityki ingerującej w działanie praw podaży i popytu. Przez cały czas będziemy stawiać sobie pytanie, jak dobrze czy też jak efektywnie nasza równowaga podaży i popytu spełnia swe podstawowe funkcje. Będziemy też analizować dany system ustalania cen z punktu widzenia zarówno jego efektywności, jak i sprawiedliwości podziału.
W czwartej części będziemy wprowadzać nowe narzędzia analizy ekonomicznej i równocześnie stopniowo rozwijać narzędzia wprowadzone wcześniej. Nie dajcie się jednak uwieść tym narzędziom samym w sobie. Podniecające jest dopiero ich zastosowanie do całego bogactwa współczesnego życia gospodarczego. Doświadczenie uczy, że nie można zrozumieć ani teraźniejszości, ani

przyszłości gospodarki, jeżeli się nie dysponuje systematyczną metodą jej analizy. A dzięki wszystkim tym uniwersalnym i podstawowym narzędziom analizy ekonomicznej jasne się stanie wiele zagadkowych spraw a problemy ekonomiczne staną się ekscytującą dziedziną studiów.
Powtórzenie
Spójrzmy raz jeszcze na wykres krzywych podaży i popytu na rys. 4.3. Przypomnijmy sobie, jak cena równowagi wyznaczana jest przez przecięcie ukształtowanych przez konkurencję krzywych DD i SS. Zauważmy, że każdy ruch ceny ponad poziom równowagi tworzy sytuację "nadmiernej podaży", co prowadzi znowu do równowagi, oraz że każdy spadek P poniżej poziomu równowagi tworzy "nadwyżkowy popyt", zbijający P z powrotem do poziomu przywracającego równowagę.
Pamiętajmy o kluczowych kwestiach dotyczących rys. 4.4(a). Z powodu zmiany warunków wyznaczających przebieg krzywej podaży (takich jak koszty produkcji, technologia czy też warunki klimatyczne) nastąpiło przesunięcie krzywej podaży. Krzywa SS przesunęła się w kierunku północno-zachodnim, krzywa popytu pozostała natomiast nie zmieniona. I tak, dla odtworzenia równowagi, nastąpił ruch wzdłuż nie zmienionej krzywej popytu. Ostatecznie podaż i popyt osiągnęły nową rówowagę w punkcie E'.
Ilustruje to ważną zasadę: prawo o opadających krzywych popytu. Prawo to mówi: krzywa popytu zmierza w dół w kierunku południowo-wschodnim, odzwierciedlając dający się zaobserwować fakt, że ludzie będą kupować więcej po cenie niższej i mniej po cenie wyższej.
Byłoby użyteczne, by czytelnik wykonał analogiczne ćwiczenie (polegające na opisaniu ruchu z jednego punktu równowagi do drugiego) dla przypadku przedstawionego na rys. 4.4(b).
Tutaj kończymy przegląd materiału i przechodzimy do odkrywania nowych terytoriów.
A. ELASTYCZNOŚĆ POPYTU l PODAŻY
Nauczyliśmy się, że wzrost podaży spowodowany "klęską urodzaju" czy też jakąkolwiek inną przyczyną najprawdopodobniej doprowadzi do obniżenia się ceny. Nie jest więc niespodzianką, że Gregory King, wspomniany wcześniej autor angielski z XVII w., zwrócił na ten fakt uwagę. Lecz King dostrzegł również fakt być może mniej oczywisty. Badania statystyczne, które prowadził, przekonały go, że wszyscy rolnicy łącznie osiągają całkowity przychód (utarg) mniejszy, gdy zbiory są dobre, niż wtedy, gdy są one złe. Tak więc - paradoksalnie - dobra pogoda okazuje się zła dla rolników ujmowanych jako całość.

�"��' Fakt ten - że mianowicie wysoki poziom produkcji rolnej Q wiąże się na ogół z niskim dochodem rolników (równym P x Q) - jest faktem, z którym musi się liczyć każdy amerykański prezydent czy europejski premier. Aby to zrozumieć, musimy w tym rodziale rozważyć i rozwinąć nowe i ważne pojecie ekonomiczne: elastyczność popytu. Przedsiębiorstwa takie jak People Express kusząc się o obniżkę cen dla osiągnięcia większej sprzedaży biletów i większego zysku, także muszą być zainteresowane pojęciem elastyczności. A gdy urząd państwowy regulujący ceny pozwala na podwyżkę ceny przedsiębiorstwu użyteczności publicznej, aby mogło ono zmniejszyć swe straty, pojęcie elastyczności popytu także się z tym wiąże w sposób istotny.
ELASTYCZNOŚĆ POPYTU
Elastyczność popytu to pojęcie służące mierzeniu siły, z jaką wielkość popytu reaguje na zmieniającą się cenę. Rozmaite dobra różnią się stopniem, w jakim kupowane ilości reagują na zmiany odpowiednich cen. Popyt na pszenicę może wzrosnąć o znacznie mniej niż o l % na każdy l % obniżki ceny pszenicy. Sprzedaż biletów firmy People Express może wzrosnąć o znacznie więcej niż o 1% na każdy 1% redukcji ich ceny P. Pomiędzy tymi przypadkami znajduje się przypadek graniczny dobra, którego kupowane ilości zmniejszą się dokładnie o połowę wówczas, gdy jego cena się podwoi - przypadek, gdy zmiany procentowe są dokładnie równe sobie.
Elastyczność popytu to pojęcie wynalezione właśnie dla rozróżnienia takich trzech przypadków. Tak więc przypadek pierwszy - słabej procentowej reakcji ilości Q na zmiany ceny P - należy do kategorii "popytu nieelastycznego". Drugi przypadek - silnej procentowej reakcji Q na zmiany P - należy do kategorii "popytu elastycznego". Przypadek graniczny określany jest mianem "jednostkowej elastyczności popytu".
Precyzyjniejszą definicję elastyczności popytu można uzyskać, gdy się bada wpływ zmian cen na całkowity utarg pieniężny, tj. sumę, którą nabywcy płacą sprzedawcom. Całkowity utarg jest z definicji równy cenie pomnożonej przez ilość (tj. P x Q). Gdy konsumenci kupują 5 jednostek po 3 dol. każda, utarg całkowity wynosi 15 dol.
Łatwo dostrzec, czy popyt jest elastyczny, jednostkowo elastyczny czy też nieelastyczny, badając wpływ, jaki na całkowity utarg ma obniżka ceny przy danej, niezmienionej, krzywej popytu.
Elastyczność popytu wskazuje, w jakim stopniu wielkość popytu reaguje na zmiany ceny rynkowej. Elastyczność może należeć do jednej z trzech alternatywnych kategorii jakościowych.
1. Gdy procentowa obniżka ceny P powoduje tak znaczny procentowy wzrost ilości Q, że całkowity utarg (P x Q) rośnie, mówimy o popycie elastycznym.

2. Gdy procentowa obniżka ceny P powoduje dokładnie kompensujący ją procentowy wzrost Q taki, że utarg całkowity (P x Q) pozostaje niezmieniony, mówimy o elastyczności popytu równej jedności.
3. Gdy procentowa obniżka ceny P powoduje tak mały procentowy wzrost Q, że utarg całkowity (P x Q) zmniejsza się, mówimy o popycie nieelastycznym.
Wkrótce zobaczymy, że istnieje też precyzyjna algebraiczna interpretacja
pojęcia elastyczności.
Prezentacja graficzna
Rysunek 18.1 jest graficznym ujęciem trzech wymienionych przypadków. W każdym z nich nastąpiło obniżenie ceny P o połowę - od punktu A do punktu B (choć moglibyśmy przyjąć dowolną niewielką procentową zmianę P). Może najłatwiej zacząć od przypadku granicznego, popytu o elastyczności równej jedności.
Na rysunku 18. l (b) obniżeniu P o połowę odpowiada dokładnie podwojenie ilości Q: w rezultacie uzyskany całkowity utarg pozostaje na nie zmienionym poziomie wynoszącym 1000 min dol. Można to przedstawić graficznie, porównując powierzchnie pewnych prostokątów. Jak? Cenę i ilość można łatwo odczytać z wykresu krzywej w każdym z jej punktów. Ale jak odczytać wielkość całkowitego utargu, który jest arytmetycznym iloczynem P i Q?
Jeżeli sobie przypomnimy, że powierzchnia prostokąta jest zawsze równa iloczynowi jego podstawy i wysokości, odpowiedź staje się prosta: całkowity utarg w każdym z punktów można znaleźć, obliczając powierzchnię prostokąta utworzonego przez wielkości P i Q odpowiadające temu punktowi. (Sprawdź, że zacieniony prostokąt w punkcie A ma podstawę równą Q dla tego punktu i wysokość równą P dla punktu.) Dlatego, gdy popatrzymy, jak zmienia się powierzchnia prostokątów odpowiadających każdemu z punktów w miarę obniżania ceny i przesuwania się w dół krzywej popytu, możemy się dowiedzieć, do której z trzech kategorii elastyczności należy nasza krzywa popytu w danym jej punkcie.
Jasno widać, że na środkowym wykresie zacienione powierzchnie pozostają dokładnie takie same, ze względu na wzajemnie znoszące się zmiany w podstawach prostokątów Q i ich wysokościach P. W efekcie, nie jest to ani przypadek popytu elastycznego, ani też nieelastycznego, jest to przypadek graniczny popytu o elastyczności jednostkowej.
Zauważmy teraz, że rys. 18. l (a) odpowiada przypadkowi popytu elastycznego. Na rysunku prostokąt całkowitego utargu zwiększa się z 1000 min dol. (przy cenie 1000 dol.) do 1500 min dol. Tak więc całkowity utarg rośnie, gdy cena się obniża; stąd popyt jest elastyczny.
Rysunek 18. l (c) przedstawia przypadek przeciwny, popytu nieelastycz-

b) Popyt o elastyczności
równej jeden P o
c) Popyt nieelastyczny
a) Popyt elastyczny P D
1000
1000 2000
500
15 20
Ilość (w milionach)
Ilość (w milionach)
Ilość (w milionach) ..""^ ," ,""|U,,acnj
Rys. 18.1. Elastyczność popytu dzieli się na trzy kategorie, w zależności od tego, jak się zmienia utarg całkowity wraz ze zmianą ceny
nego. Prostokąt całkowitego utargu zmniejsza się z 40 min dol. do 30 min dol., gdy cena zmniejsza się o połowę: popyt jest nieelastyczny.
Który z wykresów odpowiada konstatacjom Gregory Kinga, że mniejsze zbiory oznaczają większy całkowity dochód rolników? Który zaś uzasadnia wiarę przedsiębiorstwa People Express, że jeśli będzie mogło obniżyć cenę swych biletów lotniczych, to będzie w stanie sprzedać o wiele większą ich liczbę? Z pewnością są to, odpowiednio, rys. 18.1(c) i rys. 18.1(a).
Mierzenie elastyczności
Ogólna idea jest już teraz przejrzysta. Elastyczny, nieelastyczny i jednostkowo elastyczny - to terminy wskazujące, jak całkowity utarg zmienia, gdy zmienia się cena. Ale pojęciu elastyczności możemy nadać precyzyjne znaczenie, mierząc reakcję na obniżkę ceny. Algebraiczna definicja współczynnika elastyczności popytu, ED, pomiędzy dwoma różnymi - odpowiadającymi różnym cenom - punktami na krzywej popytu, jest następująca:
., , , . ^ procentowy wzrost Q
współczynnik elastyczności En = ------------- �
procentowa obniżka P
Zauważmy, że P i g zmieniają się w przeciwnych kierunkach, ze względu na prawo opadających krzywych popytu. Zauważmy także, iż użycie wielkości procentowych jest dogodne, gdyż wówczas jednostki pomiaru ilości dóbr czy pieniądza - buszle, garnce, dolary, centy czy franki - nie mają wpływu na elastyczność1. (Zauważmy także, iż przyjmujemy konwencję mierzenia elas-
1 Stosowane jednostki będą mieć wpływ na nachylenie krzywej popytu na wykresie i zmieniając skalę na jednej z osi możemy sprawić, że krzywa będzie robić wrażenie bardziej lub

tyczności popytu jako wielkości dodatniej po prostu dla wygody. W bardziej zaawansowanych ujęciach oblicza się ją jako liczbę ujemną.
Liczbowy pomiar elastyczności. Zatrzymajmy się na chwilę, by zbadać szczegóły obliczeń ED. W przypadku zmian procentowych zawsze mamy do czynienia z pewną dwuznacznością. Przypuśćmy, że sklepikarz kupuje chleb po 60 centów, a sprzedaje go po 90 centów. Czy to znaczy, że mamy do czynienia z marżą wynoszącą 50%, wynikającą z dodania 30 centów do niższej wielkości bazowej równej 60 centów? Czy też wynosi ona 33| procenta, jak by wynikało z odniesienia 30 centów do wyższej wielkości bazowej równej 90? Nie ma tu jednoznacznie dobrej czy złej odpowiedzi.
Na szczęście, gdy przechodzimy do bardzo małych zmian procentowych, jak na przykład ze 100 do 99 lub ze 100 do 101, różnice pomiędzy 1/100 a 1/99 są tak małe, że można się nie troszczyć o nie. W przypadku niewielkich zmian nie ma znaczenia, jak będziemy obliczać zmiany procentowe. Dla zmian znaczniejszych natomiast sposób liczenia może mieć duże znaczenie i żadna z odpowiedzi nie może być uznana za prawidłową.
Czy istnieje jakaś dobra zasada, której należy się trzymać? Tak samo dobrą zasadą jak każda inna jest ta, by nie odnosić zmian ceny ani do wyższej, ani też do niższej z dwóch wielkości P, lecz aby je odnieść do ich średniej. I tak - czy obniżka ceny ze 101 do 99 oznacza zmianę o 2/99 czy też o 2/101? Zgodnie z proponowaną konwencją postępowania nie jest ona ani jedną, ani drugą: przyjmujemy, że jest to zmiana o 2/100, gdyż średnia z 99 i 101 wynosi (99 +101)/2 = 200/2 = 100.
Tablica 18.1 tłumaczy się sama: pokazuje, jak obliczać ED dla trzech zmian zachodzących wzdłuż krzywej DD, będącej linię prostą. Jak zobaczymy, tego rodzaju krzywe DD zaczynają się jako elastyczne przy wysokich P, a kończą jako nieelastyczne przy niskich P, przechodząc przez pośredni obszar elastyczności jednostkowej, w którym całkowity utarg PxQ osiąga swe maksimum. Ilustruje to tablica 18.1.
Graficzny pomiar elastyczności
Wystrzegajmy się powszechnego błędu. Często nachylenie krzywej mylone jest z jej elastycznością. Może nam się wydawać, że stromość krzywej DD oznacza popyt nieelastyczny, a krzywa o niewielkim nachyleniu musi oznaczać popyt elastyczny. Niezupełnie jest to prawdą. Dlaczego? Ponieważ nachylenie
mniej stromej. Tak więc celem następnego paragrafu jest ułatwić uniknięcie mylenia nachylenia krzywej z elastycznością. Jak pokazuje krzywa na rys. 18. l (b) o elastyczności Ed=l, popytowi o stałej elastyczności odpowiada nie prosta o stałym nachyleniu, ale krzywa, której nachylenie zmienia się w taki sposób, by utrzymać stały stosunek między procentowymi zmianami cen i ilości.

LICZBOWA KALKULACJA WSPÓŁCZYNNIKA EFEKTYWNOŚCI
AO
o) Elastyczność w punktach P
b) Elastyczność niedoskonata
P D


10


10
K) 2 15 3~
10
l>
15
= 1
c) Elastyczność nieskończona P
20 2
10
30 O
10 2 --H-25 1
25
<1


Tabl. 18.1. Podzielenie procentowej zmiany ilościowych rozmiarów popytu przez procentową wielkość obniżki ceny daje w wyniku liczbową wielkość elastyczności popytu
Każda obniżka ceny P równa -P, dzielona jest przez średnią wielkości P, a mianowicie (Pl+P1)/2; każdy przyrost O, AQ, dzielony zaś jest przez średnią wielkości Q, mianowicie (Oj + Q2)/2. Wynikowy stosunek tych dwóch wielkości daje nam liczbową wartość ED, miarę wyrażoną w jednostkach procentowych (względnych), nie zaś w absolutnych jednostkach nachylenia. (Test: wykaż, że obniżka ceny P zwiększa całkowity utarg, gdy LD>1: tak więc 4x10>6xO. Jak się zmienia PQ, gdy cena obniża się z 4 do 2, a FD=1? A jak, gdy ED<'\, a cena P obniża się poniżej 2?)

-O O
Rys. 18.2. Bewzględna wielkość nachylenia krzywej i procentowa elastyczność to nie to samo
Prostoliniowa krzywa popytu DD w przypadku (a) ma we wszystkich punktach takie samo nachylenie bezwzględne. Ale powyżej punktu środkowego popyt jest elastyczny; poniżej zaś nieelastyczny, w punkcie środkowym natomiast popyt jest jednostkowo elastyczny. Jedynie w przypadku krzywych popytu doskonale poziomych lub doskonale pionowych, jak w przypadku (b) i (c), możesz wyciągnąć wnioski dotyczące elastyczności na podstawie samego tylko nachylenia.



l
Q, elastyczność natomiast
DD zależy od absolutnych zmian wielkości P zależy od zmian procentowych (względnych).
Prostoliniowa DD na rys. 18.2(a) pokazuje błąd utożsamiania nachylenia i elastyczności. Krzywa ta ma w każdym punkcie takie samo nachylenie. Ale w jej górnej części P jest wysokie, stąd jego zmiany procentowe są niewielkie, a Q jest bardzo małe, stąd jego procentowe zmiany są niemal nieskończenie wielkie. Dlatego wzór na obliczenie ED daje bardzo wysokie wartości ED wówczas, gdy na krzywej DD znajdujemy się wysoko.
Dlatego też powyżej punktu środkowego M każdej prostej popyt jest elastyczny, z ED > l. W punkcie środkowym popyt jest jednostkowo elastyczny, z ED = 1. Poniżej punktu środkowego popyt jest nieelastyczny, z ED< l2.
2 Podręczniki dla bardziej zaawansowanych podają, jak obliczać ED w każdym dowolnym punkcie prostej: ED równa się "długości odcinka prostej poniżej danego punktu podzielonej przez długość jej odcinka znajdującego się powyżej tego punktu". Ponieważ punkt M na rys. 18.2 dzieli prostą na połowę, wzór ten daje w wyniku ED=\, elastyczność jednostkową. W punkcie B daje zaś 3/1 = 3, a w punkcie R, ED= 1/3 = 0,33.
Umiejętność obliczania ED dla prostej umożliwia także obliczanie tego współczynnika dla każdego punktu na zakrzywionej DD. (1) Narysuj za pomocą linijki prostą styczną do krzywej w punkcie, w którym chcesz zmierzyć elastyczność (np. w L na rys. 18.3; (2) oblicz ED dla prostej

w tym punkcie (np. ED w 5=3/1: (3) tak obliczona elastyczność E jest także elastycznością krzywej DD w wybranym przez Ciebie punkcie. W pytaniu 7, na str. 599 dowodzi się prawdziwości geometrycznego sposobu obliczania ED.
P Ag Q AP
Ag
Q '
Zauważ: można wykazać, że ED w punkcie jest matematycznie równoważna następującej granicy:
P_dQ Q dP'
gdy A P zmierza do zera, co pociąga za sobą także zmniejszanie się Q i czyni bezprzedmiotowym problem, których wielkości P i Q (czy też ich średnich) używamy do obliczenia zmian procentowych. "Vs- 18.3
Podręcznik dla bardziej zaawansowanych powie ci, że dopiero wówczas, gdy narysujesz DD w skali podwójnie logarytmicznej, prawidłowe się stanie utożsamianie nachylenia z elastycznością - w skali podwójnie logarytmicznej bardziej pokazane są zmiany procentowe. (Przypis 8 zawiera więcej informacji na ten temat).

Gdy wielu ludzi popełnia ten sam błąd, zwykle jest tego jakaś niv
czyna. Skrajne przypadki całkowicie pionowych i całkowicie poziorL u
krzywych popytu, pokazane na rys. 18.2(b) i (c), przekonująco przedstaw,,
graniczne przypadki całkowicie nieelastycznego i nieskończenie elastvc7 *
popytu. J^
Nie sądźmy jednak, że sytuacje znajdujące się pomiędzy owymi p
karm krańcowymi (a takie najczęściej występują w rzeczywistości) m
ocenie z punktu widzenia elastyczności jedynie na podstawie nachyl
krzywej popytu. tuJ"
Kończymy obecnie naszą analizę technicznych aspektów elastyczności i wracamy do głównego nurtu rozważań o popycie i podaży.
ELASTYCZNOŚĆ PODAŻY
To, co robiliśmy w odniesieniu do popytu, można także zastosować w odniesieniu do podaży. Ekonomiści wprowadzają pojęcie elastyczności podaży, wskazujące na "procentowy wzrost dostarczanych na rynek ilości Q będący reakcją na dany procent wzrostu ustalanej w warunkach konkurencyjnych ceny P".
Przypuśćmy, że dostarczana na rynek ilość jest całkowicie sztywna, jak na przykład w przypadku podaży łatwo psującej się ryby, dowiezionej dziś na rynek i sprzedawanej po takiej cenie, jaką można uzyskać. Mamy wówczas do czynienia z granicznym przypadkiem doskonale nieelastycznej podaży, tj. z przypadkiem pionowej krzywej podaży.
Załóżmy z kolei, że mamy do czynienia z poziomą krzywą podaży. W tym wypadku niewielka obniżka ceny spowoduje spadek Q do zera, a niewielka jej podwyżka pociągnie za sobą nieokreślenie wielką podaż. Mówiąc inaczej, stosunek procentowej zmiany dostarczanej ilości do procentowej zmiany ceny jest tu wyjątkowo duży. Tak więc w przypadku poziomej krzywej podaży znajdujemy się w krańcowej sytuacji podaży o nieskończonej elastyczności.
Poza tymi skrajnymi przypadkami mówimy o leżącej między nimi podaży elastycznej lub nieelastycznej zależnie od tego, czy procentowy wzrost Q jest

odpowiednio większy czy mniejszy od procentowej podwyżki ceny P, która spowodowała ów wzrost podaży3.
Elastyczność podaży jest pojęciem użytecznym, lecz nie tak bardzo użytecznym, jak elastyczność popytu, która ma tę dodatkową ważną zaletę, że mówi, co się dzieje z całkowitym utargiem.
Ważny jest jednak fakt, do którego opisu może pomóc nam elastyczność podaży. Dana zmiana ceny ma zwykle coraz to większy wpływ na wielkość podaży, w miarę jak przechodzimy do rozpatrywania skutków zmiany cen w danym momencie do rozważania pewnego krótkiego okresu, a następnie do okresu drugiego. Stąd - elastyczność podaży jest wyższa w długim okresie, w którym mogły nastąpić wszystkie dostosowania do wyższej ceny, niż w okresach krótszych.
Zobaczymy, dlaczego tak się dzieje.
RÓWNOWAGA CHWILOWA, KRÓTKOOKRESOWA l DŁUGOOKRESOWA
Alfred Marshall, wielki ekonomista z uniwersytetu w Cambridge, pomógł na przełomie stuleci ukształtować stosowane przez nas narzędzia podaży i popytu. Możemy spojrzeć jeszcze raz na nasze rozumienie równowagi, a jednocześnie pogłębić naszą wiedzę na ten temat, jeśli prześledzimy rozumowanie Marshalla, przywiązującego dużą wagę do czynnika czasu związanego z mikroekonomiczną równowagą cenową w warunkach konkurencji.
Marshall wyodrębnia co najmniej trzy okresy.
Elastyczność podaży
3 Współczynnik elastyczności podaży Es jest definiowany w następujący sposób: Es=(procentowy wzrost Q) (procentowy wzrost P). Rysunek 18.4 pokazuje trzy prostoliniowe krzywe podaży: w punkcie A prosta przechodząca przez początek układu ma elastyczność równą dokładnie 1; stromiej nachylona krzywa, przecinająca oś Q jest nieelastyczna, współczynnik elastyczności jest mniejszy od 1; krzywa bardziej płaska jest elastyczna, jej współczynnik elastyczności jest większy od 1. Sprawdź, że podaż w punkcie B jest elastyczna. (Jeśli krzywa podaży jest zakrzywiona do tyłu - co, jak zobaczymy, może się zdarzyć - tak zdefiniowana elastyczność podaży może stać się
Rys. 18.4. ujemna.)
W przypadku krzywej podaży nie będącej linią prostą, można ocenić jej elastyczność, rysując za pomocą linijki prostą styczną do krzywej w punkcie B i sprawdzając, którą z prostych z rys. 18.4 styczna ta przypomina.
37 - Ekonomia t. l

F
"��/".�� � Chwilowa równowaga, gdy podaż jest stała. ; łfits ,-*�-*"
� Krótkookresowa równowaga, gdy przedsiębiorstwo może zwiększyć swa produkcję, choć nie mogą się zmienić wielkość przedsiębiorstwa i jego wyposażenie.
� Długookresowa równowaga, gdy przedsiębiorstwo może zrezygnować z wykorzystywania starych zakładów lub zbudować nowe, i gdy nowe przedsiębiorstwa mogą wejść do danej gałęzi lub stare przestać w niej działać.
Rozważmy popyt na dobro nietrwałe, takie jak ryba, która nie może być zakonserwowana. Niech popyt na to dobro wzrośnie z DD do D'D'. Przy nie zmienionej dostarczanej na rynek ilości, wyższy popyt gwałtownie podbije chwilową cenę ryby. Pokazano to na rys. 18.5(a), gdzie pionowa krzywa podaży S"S" biegnie w górę do nowej krzywej popytu D'D', by określić nową, gwałtownie podwyższoną chwilową cenę równowagi, pokazaną w punkcie E'. Cena musiała wzrosnąć tak bardzo, by zapewnić podział ("racjonowanie") stałej podaży ryb pomiędzy bardziej niż poprzednio chętnych do kupna nabywców.
Ale gdy na rynku dominuje tak wysoka cena, zdopinguje ona wkrótce szyprów kutrów rybackich do intensywnych poszukiwań możliwości zwiększenia połowów. W krótkim okresie nie mają oni dość czasu, by zbudować nowe łodzie, ale mogą nająć większą liczbę pracowników i pracować dłużej. W okresie krótkim zaczną dostarczać na rynek więcej ryb, niż czynili w sytuacji starej chwilowej równowagi. Rysunek 18.5(b) pokazuje nowy układ zależności między podażą a ceną, SSSS. Zaobserwuj, jak przecina ona nową krzywą popytu w punkcie E', punkcie równowagi krótkookresowej. Zauważ też, iż ta cena równowagi jest nieco niższa od ceny chwilowej równowagi E'. Dlaczego? Z powodu dodatkowej podaży, wykreowanej w okresie krótkim dzięki intensywniejszemu wykorzystaniu tej samej liczby rybackich kutrów.
Rysunek 18.5(c) pokazuje ostateczną długookresową cenę równowagi. Panujące w dłuższym okresie wyższe ceny spowodowały budowę większej liczby kutrów i przyciągnęły do tej branży większą liczbę wykwalifikowanych rybaków. Tam, gdzie długookresowa krzywa podaży SLSL przecina krzywą popytu D'D' (w punkcie E'"), znajduje się ostateczny punkt równowagi, osiągnięty wówczas, gdy wszystkie warunki ekonomiczne (włączając w to i liczbę kutrów, i stoczni je budujących) dostosowały się do nowego poziomu popytu.
Zauważmy, że cena równowagi długookresowej nie jest tak wysoka, jak cena równowagi krótkookresowej, a daleko niższa od ceny równowagi chwilowej. Lecz jest ona wciąż nieco wyższa od ceny, która dominowała na rynku, gdy popyt był niższy. Marshall nazwałby to przypadkiem "rosnących kosztów". Uznałby też go za przypadek, który zwykle napotykamy w większości konkurencyjnych gałęzi.


o) Równowaga chwilowa b) Równowaga c) Równowaga krótkookresowa długookresowa

P D' Sm P D' Ss P D'



\



\ /

\



" \



� ^N /

�v



X

[L' \ N -
< Nv



i XV""'
� ^-Jfar^N

o
c
V



XX- "ż

/\Sv �
/ ^V � "

s~^\ vx
\X�

CJ



^0

Ss ^o

^0

0

lic

- ---- o o
śc

---- �* ---- o o
Ilość

-------- -- " -------- Q
Ilość

Rys. 18.5. Wpływ wzrostu popytu na cenę w trzech Marshallowskich okresach jest różny

Rozróżniamy okresy, w których podaż: (a) nie podlega żadnym dostosowaniom (równowaga

chwilowa), (b) podlega pewnym dostosowaniom w zakresie czynnika pracy i innych czynników

zmiennych (równowaga krótkookresowa), (c) podlega pełnemu dostosowaniu w zakresie wszystkich

czynników produkcji, tak stałych, jak

i zmiennych (równowaga długookresowa). Im dłuższy czas na

dostosowanie, tym większa elastyczność podaży i tym mniejszy wzrost ceny.

Dlaczego jest to przypadek zwykle spotykany? Dlatego, że gdy rozwija się duży przemysł (który już osiągnął korzyści z produkcji na wielką skalę), musi on przyciągnąć robotników, kutry, lód i inne nakłady produkcyjne z innych gałęzi, podbijając ceny tych nakładów, i zwiększając tym samym własne koszty. Dlatego też długookresowa krzywa podaży SLSL zwykle będzie się łagodnie wznosić w górę, tak jak na rys. 18.5(c). Tylko wówczas, gdy dany przemysł jest niewielki w porównaniu z całkowitą liczbą wszystkich użytkowników tych nakładów, które znajdują w nim specyficzne zastosowanie. Mars-hallowska krzywa SLSL będzie na rys. 18.5(c) pozioma - mamy wówczas do czynienia z przypadkiem "stałych kosztów"4.
Sprawdź, czy dobrze rozumiesz przeprowadzoną wyżej analizę, zakładając, że następuje przesunięcie krzywej popytu w dół z powrotem do DD. Pokaż, co się stanie w okresie bardzo krótkim, w okresie krótkim i w okresie długim.
W Dodatku do tego rozdziału omawia się różne przypadki krzywych podaży i popytu. Rozdziały 21 i 22 zawierają bardziej szczegółową analizę czynników i procesów kształtujących rozmaite krzywe podaży5.
4 Spójrz na omówione w Dodatku przypadki: stałych kosztów, rosnących kosztów, zakrzywionych wstecz krzywych podaży itp.
5 Tych, którzy przestudiowali już części drugą i trzecią, poświęcone makroekonomii, musimy przestrzec, że mikroekonomiczne krzywe podaży i popytu są jedynie daleko spokrewnione z krzywymi globalej podaży i globalnego popytu wykorzystywanymi we wcześniejszych rozdziałach. AS i AD odnoszą całkowity realny produkt wytworzony w gospodarce do ogólnego

37*


czasu i popyt
Także reakcje popytu mogą się zmienić w czasie. Najlepszym przykładem może być tu przypadek benzyny. Przypuśćmy, że jesteś właśnie w długiej podróży i cena benzyny nagle gwałtownie rośnie. Mało prawdopodobne, byś z tego powodu sprzedał zaraz swój samochód lub zrezygnował z wakacji; tak więc w bardzo krótkim okresie elastyczność popytu może być bliska zeru.
W krótkim okresie, nie zmieniając samochodu, zyskujesz nieco więcej swobody wyboru. Możesz jeździć na rowerze, pociągiem czy też wyjeżdżać za miasto twoim drugim, mniejszym samochodem. Ta większa swoboda sprawi mniej więcej w ciągu roku, że zauważalnie się zwiększy elastyczność popytu. Badania wykazują, że w krótkim okresie elastyczność popytu na benzynę kształtuje się na poziomie około O, l.
W okresie bardzo długim, przeciwnie do sądów wielu, cenowa elastyczność benzyny jest zupełnie wysoka, nawet, być może, osiąga 1. Po pierwsze, dlatego że ludzie postawieni przed dużo wyższymi cenami benzyny kupują mniejsze samochody, oszczędniejsze pod względem zużycia paliwa. Zastępując swe pożeracze paliwa - te, w których jeden galon starcza na 10 mil - lśniącymi kompaktami z napędem na przednie koła, osiągającym 30 mil z jednego galona, można uzyskać - przy pozostałych warunkach nie zmienionych - zmniejszenie popytu na benzynę o dwie trzecie.
Gdy rozważamy, jak czynnik czasu wpływa zarówno na podaż, jak i na popyt, często odkrywamy, że w bardzo krótkim czasie ruchy cen są gwałtowne, zaś zmiany ilości umiarkowane; w okresie bardzo długim natomiast ceny zmieniają się w niewielkim stopniu, zaś ilości - znacznie wyraźniej. Ta prawidłowość może być traktowana właśnie jako odzwierciedlenie zjawiska niewielkich elastyczności popytu i podaży w okresie krótkim i znacznie większych elastyczności w okresie długim.
B. ZASTOSOWANIE ANALIZY PODAŻY l POPYTU
Analiza podaży i popytu to jedno z najbardziej użytecznych narzędzi, jakie może zaoferować ekonomia. Podobnie jak żołnierski szwajcarski scyzoryk, może ono wykonać niemal każde proste zadanie. Ale - tak jak w przypadku jakiegokolwiek innego narzędzia - umiejętne posługiwanie się krzy-
poziomu cen. Dochody globalne i ceny innych dóbr nie są traktowane jako stałe, gdy rozważamy krzywe AD i AS. W analizie mikroekonomicznej natomiast całkowity dochód i ceny innych dóbr są przyjmowane jako stałe dla uzyskania krzywych SS lub DD dla danej gałęzi (rynku).
Wspólnymi elementami sprawiającymi, że krzywe AS-AD i SS-DD są pokrewne, jest to, że służą one ilustracji procesu osiągania równowagi oraz, że pokazują one, jak inne zmienne wpływają na produkcję i cenę czy to w ramach danej gałęzi, czy całej gospodarki.

wymi podaży i popytu wymaga praktyki, ćwiczeń i powtarzania. Musimy także bardzo uważać, co będziemy wielokrotnie przypominać w tym rozdziale, by nie pokaleczyć palców, ignorując takie sprawy, jak zasada ceteris paribus, rozróżnianie przesunięcia krzywych i ruchu wzdłuż krzywych i wiele innych.
Przejdźmy teraz do niektórych ważnych przykładów zastosowania narzędzi podaży i popytu. Zaczniemy od tego, jak pojęcia podaży i popytu pomagają nam zrozumieć ważne zagadnienia - skutki opodatkowania czy też przesunięć funkcji podaży i popytu. Następnie dokonamy przeglądu sposobów, jakimi rząd wpływa na to, co dzieje się na rynku, oraz zbadamy kwestię efektywności równowagi rynkowej.
WYBRANE PRZYKŁADY ANALIZY PODAŻY l POPYTU
Ekonomiści stosują analizę podaży i popytu do badania wielu ważnych zagadnień. Spójrzmy najpierw na to, jak podatek wpływa na cenę i ilość. Po krótkim przyjrzeniu się powszechnie popełnianemu błędowi, zbadamy w sposób jeszcze zwięźlejszy cztery przykłady pochodzące z różnych obszarów ekonomii.
Następstwa opodatkowania
Rządy nakładają podatki na bardzo rozmaite dobra, usługi i nakłady - na papierosy i benzynę, na fundusz płac i na zyski. Czy możemy skorzystać z naszych krzywych SS i DD, by zbadać mikroekonomiczny wpływ podatku, jego konsekwencje z punktu widzenia danej branży?
Ważnym przypadkiem jest podatek od benzyny. Wielu obrońców idei oszczędzania zasobów energetycznych proponuje obłożenie benzyny słonymi podatkami. Państwa europejskie pobierają podatki od benzyny w wysokości l lub 2 dol. za galon, podczas gdy w Stanach Zjednoczonych federalny podatek od benzyny wynosi jedynie parę centów.
Przypuśćmy, że w Stanach Zjednoczonych nałożony zostanie podatek od benzyny w wysokości l dolara od galona. Jaki będzie ostateczny efekt tej operacji lub też to, co ekonomiści nazywają "następstwem" opodatkowania (tax incidence)! Czy ciężar opodatkowania poniesie w całości przymysł naftowy? Czy też częściowo spadnie on na konsumentów? Odpowiedź można uzyskać jedynie za pomocą analizy naszych krzywych podaży i popytu. Na rysunku 18.6 wyjściowa sytuacja równowagi znajduje się w punkcie E, punkcie przecięcia krzywych SS i DD, przy cenie benzyny wynoszącej jednego dolara za galon i przy całkowitej konsumpcji benzyny wynoszącej 100 mld galonów rocznie.
Nie ma żadnego powodu, aby w wyniku nałożenia podatku w jakikolwiek sposób zmieniła się krzywa popytu konsumentów. Przy hipotetycznej cenie

i nic
Q
rynkowej wynoszącej jednego dolara, konsumenci nadal będą chcieli tylko 100 mld galonów; nie wiedzą, że producenci muszą płacić ich to nie obchodzi6.
150
50 - 100
Ilość (mld galonów)
Rys. 18.6. Podatek od benzyny dotyka zarówno konsumentów, jak i producentów
Podatek w wysokości 1 dol. spowoduje przesunięcie krzywej SS o S'S',tj. każdego jej punktu o 1 dol. w górę, tworząc równoległą krzywą S'S'. Ta nowa krzywa podaży przecina DD w nowym punkcie równowagi E', w którym cena płacona przez konsumentów wzrosła o 90 centów powyżej starego punktu równowagi, natomiast cena uzyskiwana przez producentów spadła o 10 centów. Grube strzałki pokazują zmiany zachodzące w wielkościach P i Q. (Gdyby DD była bardzo elastyczna i płaska, a SS nieelastyczna, większość podatku w wysokości jednego dolara płaciliby producenci. Gdyby zaś SS była całkowicie płaska, cały podatek w wysokości dolara obciążyłby konsumentów.)
Ale cała krzywa podaży ulegnie przesunięciu w górę i na lewo: na lewo, gdyż przy każdej cenie rynkowej producenci dostarczać będą teraz mniej w wyniku opodatkowania; w górę, gdyż by skłonić obecnie producentów do dostarczenia jakiejkolwiek danej ilości (powiedzmy 100 mld galonów), musimy zaoferować im wyższą cenę rynkową - tj. dwa dolary a nie jednego dolara, czyli cenę wyższą dokładnie o kwotę podatku, jaką płaci producent.
Aby to lepiej zrozumieć, sporządź najpierw tablicę pokazującą początkową funkcję podaży z rys. 18.6 (podobnie do tej na rys. 4.3). Następnie dodaj drugą kolumnę, zawierającą wielkości odpowiadające nowej krzywej podaży, po nałożeniu podatku w wysokości l dolara.
6 W tym miejscu mógłby obudzić się makroekonomista i zgłosić pretensje: "Macie bzika. Podnieśliście właśnie podatki o 100 mld dol. i wpędzi to gospodarkę w depresję. Czyż depresja nie

Powtórzmy: na rys. 18.6 krzywa popytu DD pozostała nie zmieniona, ale krzywa podaży SS została przesunięta w każdym punkcie do góry o jednego dolara, tworząc nową krzywą podaży S'S'.
Gdzie znajdzie się nowa cena równowagi? Odpowiedź: na przesunięciu nowej krzywej podaży z krzywą popytu, w punkcie E', gdzie spotykają się krzywe S 'S' i DD. Ponieważ podaż się zmniejszyła, cena jest wyższa. Mniejsze są także sprzedawane i nabywane ilości. Gdy uważnie przyjrzymy się wykresowi, zobaczymy, że nowa cena równowagi wzrosła z l dolara do około 1,9 dolara. Nowy poziom równowagi dla produkcji, przy którym zakupy i sprzedaż są zrównoważone, obniżył się ze 100 mld do około 11 mld galonów.
Kogo przede wszystkim obciąża podatek? Przymysł naftowy płaci niewiele, gdyż obecnie otrzymuje tylko 90 centów (1,90 dol.-l dol.) zamiast jednego dolara za galon. Konsumenci natomiast ponoszą większość ciężaru podatku. Dlaczego? Gdyż cena uzyskiwana przez producenta nie obniżyła się o tyle, ile wynosi podatek. Dla konsumenta zaś benzyna kosztuje obecnie 90 centów plus l dolar podatku, w sumie więc 1,90 dolara. Ponieważ podaż jest dość elastyczna, natomiast popyt jest nieelastyczny, podatek obciąża głównie konsumentów7.
Aby sprawdzić, czy rozumowanie to jest jasne, rozważ przypadek przeciwny - dotacji do ceny benzyny. Przypuśćmy, że dzięki skutecznemu naciskowi przemysł naftowy uzyskuje dotację w wysokości 20 centów za galon. Oznacza to, że krzywa podaży przesunie się w dół z położenia SS do nowej krzywej S"S". Gdzie znajdzie się punkt E', punkt przecięcia tej nowej krzywej podaży z DD! Jaka będzie nowa cena? Jaka nowa ilość? Jaką część korzyści uzyskuje producent? Jaką konsumenci?
Następstwa opodatkowania dotyczą tego, jak się ostatecznie rozkładają ekonomiczne ciężary podatku. To, czy nabywca, czy też sprzedawca będą ostatecznie obciążeni podatkiem, zależy od relacji między elastycznością podaży i popytu.
Ogólnie rzecz biorąc, podatek obciąża konsumentów wówczas, gdy popyt jest stosunkowo nieelastyczny w porównaniu z podażą; a producentów wtedy, gdy podaż jest stosunkowo bardziej nieelastyczna niż popyt.
Można tu pomyśleć, że przeprowadzenie analizy podażowo-popytowej
przesunie krzywej popytu?" I mógłby mieć rację. Dlatego też załóżmy w tym momencie, że dodatkowe dochody z podatków zwracane są konsumentom przez obniżenie innych podatków, tak że całkowite dochody pozostają bez zmian. A poza tym - raz jeszcze - obowiązuje nas zasada ceteris paribus, tak więc nasz makroekonomista może spokojnie spać dalej.
7 Jest także inna, równoważna, metoda analizy tego problemu podatkowego. Gdyby pomyśleć, że to konsumenci bezpośrednio płacą podatek, należałoby odjąć jednego dolara w każdym punkcie ich krzywej DD. Nowa krzywa D'D' przetnie SS w tym samym nowym punkcie 2 i będą obowiązywać te same ceny w wysokości 1,90 dol. i 0,90 dol.

c mcwieie nam powiedzieć o skutkach różnego rodzaju podatków. I masz racje. Podatki od papierosów; opodatkowanie pracy, kapitału i ziemi; opoda tkowanie importu i subsydiowanie eksportu; dotacje do rolnictwa - wszystk to może być użytecznie analizowane w ramach tego prostego schematu.
Powszechny błąd J in �'� <
:Jkior<. ;.- '��
Udało ci się, jak dotąd, doskonale poznać analizę podaży i popytu. Czy rzeczywiście? Wiesz, że podatek przyczyni się do podniesienia ceny, jaka będzie musiał zapłacić konsument. Czy jesteś tego pewien? Co sądzisz o następującym sposobie argumentacji często spotykanym w prasie i często słyszanym z ust polityków. Skutkiem podatku od towaru wydaje się być na pierwszy rzut oka wzrost ceny płaconej przez konsumenta. Ale wzrost ceny spowoduje zmniejszenie popytu. A mniejszy popyt znów doprowadzi do obniżenia ceny. Dlatego też nie jest wcale takie pewne, że podatek przyczyni się rzeczywiście do podniesienia P.
Co o tym sądzisz? Czy podatek podniesie cenę czy też nie? Jeżeli wierzyć "wstępniakowi" w gazecie lub oracji senatora odpowiedź brzmi: nie.
Raz jeszcze mamy do czynienia z pomyleniem przypadków ruchu wzdłuż krzywych z przesunięciem krzywych. (Przypomnij sobie bardzo podobny przykład podany w rozdziale 4.) Drugie cytowane zdanie jest błędne. Mówca pomylił przesunięcie krzywej w dół z ruchem wzdłuż krzywej popytu. Ponieważ krzywa popytu nie zmienia się po wprowadzeniu podatku, nie nastąpi żadne przesunięcie popytu. Ogólnie mówiąc, podatek rzeczywiście spowoduje wzrost P.
Cztery przykłady działania podaży i popytu
Ekonomiści oferują niezliczoną liczbę przykładów tego, jak zrozumieć świat, uważnie analizując podaż i popytu. Podajmy tu parę z nich.
� Ograniczanie zbiorów. Często stosowanym programem rządowym jest dążenie do zwiększenia dochodów rolników przez zmniejszanie produkcji rolnej. I tak na przykład w 1983 r. zastosowane bodźce finansowe spowodowały "odstawienie" ziemi przeznaczanej pod uprawy pszenicy i kukurydzy. Tego typu programy mogą być traktowane jako próba przesunięcia krzywej podaży pszenicy i kukurydzy na lewo. Ponieważ popyt na większość artykułów żywnościowych jest nieelastyczny, ograniczenie zbiorów przyczynia się do podniesienia dochodów rolników. Płacą oczywiście - "piszczą, ale płacą" - konsumenci. Rysunek 18.7(a) pokazuje, jak ograniczenie zbiorów z upraw kukurydzy podnosi ceny kukurydzy i dochody rolników uprawiających kukurydzę.

0 Ograniczenie liczby lekarzy. Liczba kandydatów na studia medyczne :est wiele razy większa od liczby miejsc. Na każde miejsce w szkole medycznej przypada pięć osób przystępujących do wymaganego egzaminu wstępnego. Ograniczenie to jest wymuszane przez ścisłe licenjonowanie szkół medycznych narzucone przez Amerykańskie Stowarzyszenie Medyczne. Skutkiem tego ograniczenia jest przesunięcie daleko na lewo krzywej podaży lekarzy.
Ponieważ elastyczność cenowa popytu na opiekę medyczną jest niewielka, ograniczenie to podnosi cenę usług medycznych i dochody lekarzy (zob. rys. 18.8(b).
� Cło na samochody. Udział samochodów z importu w całkowitej ich sprzedaży wzrósł od zera w okresie tuż po drugiej wojnie światowej do około jednej czwartej we wczesnych latach osiemdziesiątych. W początkach lat osiemdziesiątych doprowadziło to, w połączeniu z głęboką recesją, do gwałtownego spadku krajowej produkcji samochodów i wysokiego bezrobocia pracowników przemysłu motoryzacyjnego.
Proponowanym rozwiązaniem problemu było nałożenie cła na samochody. Cło w wysokości 2000 dolarów przesunęłoby krzywą podaży importowanych samochodów w górę i na lewo. Cena samochodów z importu wzrosłaby, popyt zaś obniżyłby się. Zobacz rys. 18.8(c).
Nastąpi ponadto przesunięcie krzywej popytu na samochody krajowe w górę i w prawo. Dlaczego? Popyt na samochody krajowe wzrośnie, gdyż cena bliskiego dla nich substytutu (to jest samochodów importowanych) wzrośnie po nałożeniu cła. Tak więc zarówno cena, jak i ilość nabywanych samochodów produkcji krajowej wzrosną, jako że krzywa popytu przesuwa się w kierunku północno-wschodnim, wzdłuż krzywej podaży samochodów krajowych.
� Postęp techniczny. Jednym z powracających dylematów stojących przed pracownikami jest to, w jaki sposób reagować na zmiany techniczne i technologiczne. Czy pracownicy powinni witać innowacje tak, jak to czynił
f
Związek Górników w USA, gdy kierował nim John L. Lewis? Czy też powinni próbować sabotować wprowadzanie nowych maszyn, jak to czynili luddyści w dziewiętnastowiecznej Anglii i jak mogłyby sobie tego życzyć niektóre związki zawodowe obecnie? Jest to sprawa dość złożona, ale można ją uprościć w sposób następujący: załóżmy, że pewien towar (powiedzmy, węgiel czy usługi fryzjerskie) jest produkowany w warunkach konkurencyjnych przy stałych kosztach, za pomocą samego tylko czynnika pracy. Tak więc krzywa podaży węgla czy też usług fryzjerskich jest - przy przeciętnej wydajności pracy - pozioma. Udoskonalenie technologii podwajającej wydajność pracy sprawi, że koszty i ceny

a) Ograniczenie zbiorów
b) Ograniczenie liczby lekarzy P
O
S'.:�.
J
sl
Ilość kukurydzy
Ilość usług opieki medycznej
c) Cła na samochody P
d) Postęp techniczny P
X
S'
/
X
S'*
S'
--------v
Ilość importowanych samochodów Rys. 18.7. Zastosowanie analizy podaży i popytu
Stosując krzywe podaży i popytu, możemy zrozumieć wiele ważnych zjawisk. Wykres (a) pokazuje, jak rządy mogą zwiększać dochody rolników, ograniczając wielkość uprawianego obszaru; wykres (b) - jak ograniczenie liczby lekarzy wpływa na wzrost ceny opieki medycznej, a wraz z nią na dochody lekarzy; wykres (c) - jak cło importowe zmniejsza ilość importowanych samochodów i podnosi ich cenę; wykres (d) dostarcza przykładu na to, jak postęp techniczny wpływa na obniżenie kosztów i ceny i jak może on spowodować wzrost popytu na pracę w przemyśle węglowym.

wzrost całkowitego utargu. Spowoduje on jednocześnie podwojenie sumy płac i stąd przesunięcie krzywej popytu na pracę na prawo.
Stosując analizę podaży i popytu możemy więc przewidzieć, że pracownicy mog4 si? wrogo odnosić do postępu technicznego w tych przemysłach, w których popyt jest nieelastyczny.
Koszty i podaż
W warunkach konkurencji cena i ilość wyznaczane są przez wielkość podaży i popytu. Ale czyż cena nie zależy od innych czynników, takich jak ilość kreowanego przez państwo pieniądza czy też od występowania
inflacji?
To prawda, cena rzeczywiście zależy od wielu tego typu czynników. Jednakże nie występują one obok podaży i popytu, lecz składają się na owe liczne siły, wyznaczające podaż i popyt lub też działające poprzez podaż i popyt. I tak, gdy rząd drukując pieniądze daje wszystkim wyższe dochody, spowoduje to przesunięcie krzywych popytu w górę i podniesie ceny. Ale nadal pozostaje prawdą, że konkurencyjna cena wyznaczana jest przez podaż i popyt.
Myślący czytelnik mógłby tutaj zaprotestować. Niewiele bowiem powiedziano o tym, że konkurencyjna cena określana jest przez koszty produkcji. Czyż nie powinny być one wymienione jako trzeci czynnik, obok podaży i popytu? Nasza odpowiedź jest zdecydowana: nie.
Koszty produkcji mają wpływ na poziom konkurencyjnej ceny jedynie l
w takim zakresie, w jakim wpływają na krzywą podaży. l
Przypuśćmy, że natura umieszcza złoża cennej ropy pod pustyniami Bliskiego Wschodu w sposób umożliwiający tak tanie jej wydobycie, że płynie ona jak rzeka do morza, choć jej podaż jest nadal ograniczona. Cena ropy nie będzie równa zeru ale wyznaczy ją przecięcie krzywych podaży i popytu. Przypuśćmy z kolei, że gdyby koszt wydrukowania hymnu narodowego na główce od szpilki wynosił 50 000 dolarów, to krzywa podaży szpilek z hymnem położona byłaby na pionowej osi współrzędnych. Krzywe popytu i podaży przecinałyby się przy zerowej ilości. (Jak nazwać rynkową cenę czegoś, co nie istnieje, zostawiamy wyobraźni czytelnika.)
Tak więc podaż rzeczywiście zależy w sposób istotny od kosztów, zwłaszcza od tego, co w rozdziale 22 i rozdziałach następnych nazywane będzie kosztem "dodatkowym" czy "krańcowym". I tym samym cena także zależy od kosztu - przez wpływ kosztu na krzywą podaży.

WbZySlKie KOSZtV Są nłarami nln^a ł""(tm);" "._ , . '

na rys.
techniczny spowoduje


INTERWENCJA PAŃSTWA NA RYNKACH
Czy prawo podaży i popytu jest nienaruszalne
Podaż i popyt nie dają więc ostatecznego wyjaśnienia kształtowania się ceny. Są one tylko użytecznymi, szerokimi kategoriami, służącymi analizowaniu i opisywaniu wielości sił, przyczyn i czynników wywierających wpływ na cenę. Kategorie podaży i popytu przedstawiają raczej punkt wyjścia rozumowania ekonomicznego aniżeli ostateczne odpowiedzi.
Kiedy już zrozumiemy, że na podaż i popyt oddziałują pewne znaczące siły, łatwo rozpoznamy błąd popełniany przez neofitów utrzymujących, że: "Nie możesz znieść prawa podaży i popytu. Król Kanut wiedział, że nie może rozkazać falom morskim, by cofnęly się od jego tronu na brzeg morza. Podobnie też każdy mądry rząd i każdy kartel wie, że nie mogą uniknąć działania podaży i popytu ani też w nie ingerować".
Lepiej już wcale nie uczyć się ekonomii, niż uwierzyć w taki pogląd. Oczywiście, państwo może wywierać wpływ na cenę. Rządy wpływają na cenę, oddziałując na podaż lub na popyt, albo też na jedno i drugie.
W rzeczy samej, w całym świecie powstawały tworzone przez rządy kartele. Organizacja Państw Eksporterów Ropy Naftowej (OPEC) wymusiła w latach siedemdziesiątych dziesięciokrotny wzrost cen ropy, ograniczając jej podaż. Ceny cukru, kakao i kawy nadal znajdują się pod kontrolą międzynarodową.
Rządy wcale nie pogwałciły prawa podaży i popytu. Działały wykorzystując to prawo. Państwo nie dysponuje żadną tajną bronią gospodarczą ani też żadnymi sztuczkami. Co jest możliwe dla państwa, możliwe jest także dla jednostek. Każdy może wpłynąć na cenę pszenicy, jeśli tylko dysponuje czy to dostateczną ilością pieniędzy, które mogą być rzucone na rynek, czy to dostateczną ilością pszenicy, aby rynek kontrolować.
Ceny ustalane przez prawo
Jest jeden rodzaj ingerencji rządu w kształtowanie się podaży i popytu, którego skutki musimy przeanalizować. Rząd ustala niekiedy na drodze regulacji prawnych maksymalną cenę lub minimalną płacę. I tak, w 1984 r. w odniesieniu do większości pracowników obowiązywała dolna minimalna stawka godzinowa płacy wynosząca 3,35 dolara. Czy to w czasie wojny, czy pokoju kontrola płac i cen musi być przez rząd uprawomocniona, jak na przykład za prezydentury Nixona we wczesnych latach siedemdziesiątych.
Takie ingerencje w prawo podaży i popytu różnią się zdecydowanie od wykorzystywania tego prawa przez rząd. Zobaczmy, dlaczego tak się dzieje.

Pułapy cenowe. Rozważmy na przykład rynek benzyny, na którym krzy-we podaży i popytu są zwykle takie, jak te, które wielokrotnie już spotykaliś-my w tym rozdziale. Powiedzmy, że w punkcie wyjścia cena benzyny wynosi jednego dolara za galon. Następnie - na skutek wojny czy rewolucji - dochodzi do drastycznego obniżenia podaży ropy naftowej - to znaczy krzywa podaży ropy przesuwa się daleko w lewo. Cena importowanej benzyny wzrasta do dwóch dolarów za galon, zaczynają rosnąć także ceny ropy ze źródeł krajowych.
Senatorowie podnoszą alarm w tej sprawie. O przedsiębiorstwach naftowych mówi się, że "nabijają sobie kiesę". Biedna ludność płaci olbrzymi "podatek" na rzecz zagranicznych i krajowych szantażystów. A rosnące ceny z pewnością wzmacniają spiralę inflacyjną w zakresie kosztów utrzymania. Tak właśnie wygląda argumentacja zwolenników regulacji cen (i jak to wyglądało w Stanach Zjednoczonych w latach siedemdziesiątych).
Ekonomiczne skutki maksymalnego pułapu ceny benzyny
poziom równowagi bez pułapu cenowego
niedostatek podaży przy pułapie cenowym
2 O 1
'mmmmm^ cena
maksymalna
l
D'
Q
Ilość
Rys. 18.8. Ustawowa cena maksymalna bez racjonowa-nia rodzi lukę między popytem a podażą
Gdyby nie wprowadzono ustawowego pułapu cen, cena wzrosłaby do punktu L Sztuczny pułap cenowy sprawia, że podaż i popyt nie równoważą się i dla alokacji niedostatecznej podaży oraz obniżenia faktycznego popytu do poziomu DV niezbędna jest jakaś metoda racjonowania, formalnego czy nieformalnego.
W rezultacie rząd może zdecydować się na regulację cen (jak to zrobił w latach 1973-1981 w odniesieniu do ropy i jak to nadal czyni w odniesieniu

do gazu ziemnego). Rząd przeforsowuje prawo ustalające maksymalną cen benzyny na dawnym poziomie jednego dolara za galon. Linia pułapu cen Cjfr na rys. 18.8 przedstawia obowiązujący pułap cenowy. Co teraz nastąpi?
Przy prawnie ustalonej cenie maksymalnej podaż i popyt nie równają si sobie. Konsumenci chcą kupić miliardy galonów benzyny więcej niż producenci chcą i mogą dostarczyć. Pokazane jest to w postaci luki pomiędzy punktami J i K. Jest ona tak wielka, że dla jej wypełnienia nie starczy paliwa w zbiornikach na stacjach benzynowych ani w magazynach. Ktoś będzie musiał odejść z kwitkiem. Gdyby nie prawo o maksymalnej cenie, ten ktoś zdecydowanie wolałby zapłacić raczej 2 dol. lub więcej niż zostać bez benzyny.
Ale dla producenta akceptowanie wyższej ceny jest niezgodne z prawem. Następuje więc okres frustracji i niedoboru - gry w "komórki do wynajęcia" kiedy ktoś pozostaje bez benzyny, a stacje benzynowe zostają bez paliwa. Ponieważ podaż benzyny jest niedostateczna, musi ona być w jakiś sposób racjonowana. Na początku obowiązywać może zasada "kto pierwszy, ten lepszy", przy wprowadzeniu ograniczenia ilości sprzedawanej benzyny dla jednego klienta lub też bez takich ograniczeń. Tworzą się kolejki, wiele czasu trzeba poświęcić na zdobycie paliwa.
Racjonowanie. Z czasem rodzi się pewna forma niecenowego mechanizmu racjonowania. W przypadku benzyny jest to najczęściej racjonowanie przez zmuszanie ludzi do oczekiwania w kolejce.
Nikt nie jest zadowolony, sprzedawca zaś znękany. Gdyby nie poczucie elementarnej uczciwości w społeczeństwie, sytuacja prędko stałaby się nie do zniesienia. Nic dziwnego, że gdzieniegdzie powstaje czarny rynek (nielegalna sprzedaż). Dziwić może tylko to, że nie powstaje on natychmiast.
Gdy ze względów politycznych lub społecznych nie zezwala się na wzrost ceny rynkowej na tyle duży, by zmniejszyć wielkość popytu do poziomu wielkości podaży, rodzi się w końcu pewien rodzaj niecenowego racjonowania. W okresach skrajności niedoborów rządy na ogół wprowadzają pewne sformalizowane sposoby alokacji lub racjonowanie kartkowe.
W warunkach racjonowania kartkowego każdy konsument w celu dokonania zakupu dobra musi oprócz pieniędzy dysponować kartką; występują więc dwa rodzaje pieniędza. Gdy już racjonowanie zostanie wprowadzone, a kartki przyznane odpowiednio do wielkości rodziny, potrzeb wynikających z wykonywanego zawodu czy też zgodnie z innymi kryteriami, wielu ludzi oddycha z ulgą, gdyż teraz już sprzedawcy nie mogą odprawić klienta z niczym, a nabywcy mogą liczyć na uzyskanie sprawiedliwej części ograniczonych dostaw. Oczywiście, zawsze znajdują się jacyś narwani klienci, polegający bardziej na swej intuicji niż rozumie, którzy za źródło swych kłopotów uznają sam mechanizm racjonowania, nie zaś występowanie niedoborów. "Gdyby

tylko rząd wydrukował więcej kartek", wzdychają. Ludzie ci są jak dawni królowie, zabijający posłańców przynoszących złe wieści.
Jak funkcjonują kartki, gdy spojrzeć na to przez schemat podaży i popytu? Jasne, że trzeba wydać ich dokładnie tyle, by obniżyć krzywą popytu do poziomu D'D' na rys. 18.8 do poziomu, na którym podaż i nowy poziom popytu równoważą się przy cenie maksymalnej. Gdyby wydać zbyt wiele kartek, krzywa popytu wciąż znajdowałaby się zbyt daleko na prawo i doświadczalibyśmy tych samych trudności, choć w mniejszym stopniu. Gdyby zaś wydano zbyt mało kartek, nagromadziłyby się zapasy paliwa, a cena p spadłaby poniżej pułapu maksymalnego. Byłoby to sygnałem do zwiększenia przydziału benzyny.
Nauki płynące z badania przypadku racjonowania benzyny wykraczają bardzo daleko poza autostrady. Odbiegające od normy przypadki, takie jak załamanie się mechanizmu cenowego w czasie wojny czy hiperinflacja, pomagają nam zrozumieć rolę cen w normalnych czasach.
Dobra zawsze są dobrami rzadkimi w tym sensie, że nigdy nie jest ich dość, by dać wszystkim, którzy by ich pragnęli. Sama cena zawsze racjonuje ograniczoną ilościowo podaż: rośnie po to, by wyeliminować nadwyżkową w stosunku do podaży konsumpcję i po to, by nastąpił wzrost produkcji; spada, by zachęcić do wzrostu konsumpcji, ograniczyć produkcję i zużyć nadmierne zapasy. Gdy wkracza rząd, by ingerować w prawo podaży i popytu, zawsze pojawia się jakiś inny mechanizm pełniący rolę racjonowania i zwykle dzieje się to przy znacznym stopniu marnotrawstwa.
Minimalne progi i maksymalne pułapy
Gdy występuje jakikolwiek stan zagrożenia czy też sytuacja powszechnego niedoboru i inflacji, nasila się presja polityczna na wprowadzenie regulacji płac i cen. Doświadczenie uczy, że tego typu ekstremalne środki mogą działać jedynie krótko, w nagłych przypadkach. Im dłużej stosowana jest szczegółowa, obejmująca poszczególne działy gospodarki, regulacja cen i płac, tym coraz to większe wywołuje dysproporcje. Dlatego też ekonomiści zalecają raczej stosowanie tego typu powszechnej regulacji tylko w okresach szczególnych zagrożeń, nie zaś w sytuacjach mniej dotkliwych, występujących w czasach pokoju. (Mniej ścisłe rodzaje regulacji, występujące pod nazwą "polityki dochodowej", są często zalecane jako sposób na ograniczenie inflacji bez wywoływania recesji.)
Pomimo to, jak dobrze wiedział Adam Smith, protestując przeciwko zaleceniom merkantylistycznych doradców dawnych władców, większość systemów gospodarczych doświadcza nieefektywności będącej wynikiem niekompetentnych - acz kierujących się dobrami intencjami - ingerencji w mechanizm

b) Regulowanie czynszów mieszkaniowych
podaży i popytu. Przeanalizujemy trzy rodzaje takiej interwencji rządu, bv zrozumieć wpływ, jaki ma utrzymywanie ceny na poziomie nie pozwalającym zrównoważyć podaży z popytem. Przykłady na rys. 18.9 - minimalnej płacy kontroli czynszów mieszkaniowych i pułapów stopy procentowej - pokazuj' jak zaskakujące są często uboczne efekty wysiłków państwa, dążącego do powstrzymania rynku od pełnienia jego funkcji.
c) Pułapy stopy procentowej
Dc
Rys. 18.9. Gdy rząd ustala nakazowo ceny maksymalne lub minimalne, mogą powstać kłopotliwe luki
(a) Ustalanie progu minimalnej płacy na poziomie FaF", wysoko powyżej wolnorynkowej stawki F" daje w wyniku wymuszoną sytuację równowagi na poziomie Ja Ten zbyt wysoki próg tworzy bezrobocie w wysokości od J, do Ka. Obniżenie minimalnej płacy przesunie nas w dół wzdłuż DaDa, tak jak to pokazują strzałki, powodując wzrost zatrudnienia. (Jeśli DO jest elastyczny, całkowity fundusz płac rośnie, pomimo obniżenia stawki godzinowej).
(b) Ustalenie maksymalnego pułapu czynszów na poziomie C"CB, dużo poniżej wolnorynkowej równowagi znajdującej się w E", tworzy margines niezadowolonych wynajmujących, pomiędzy wymuszoną równowagą J" a Kb. Podniesienie pułapu czynszu przesunie system w górę wzdłuż S6S", jak to pokazują strzałki: nowe budownictwo dostarczy więcej przestrzeni mieszkalnej, stare mieszkania będą wykorzystywane efektywniej.
(c) Ustalenie maksymalnej stopy na poziomie CCCC, dużo poniżej stopy wolnorynkowej Ec, spowoduje wyczerpanie się dostępnych funduszy kredytowych. Zdesperowani pożyczkobiorcy znajdujący się pomiędzy Jc i Kc pójdą do lichwiarzy. Podniesienie pułapu stopy procentowej przesunie system do sytuacji, w której więcej jest oferowanych kredytów, jak to pokazują strzałki wzdłuż ScSe.
� Minimalne stawki plac. Szkodzą one często tym, którym mają pomóc, co dobrego bowiem przynosi niewykwalifikowanej młodzieży wiedza o tym, że pracodawca musi płacić im przynajmniej 3,35 dol. za godzinę, skoro właśnie ten fakt uniemożliwia im uzyskanie pracy.
� Regulacja czynszów. Nikt nie lubi kamieniczników. Domy wydają się być czymś tak trwałym, że ludzie nie pamiętają o tym, że trzeba je zarówno budować, jak i remontować. W całkiem naturalny sposób zwracają się więc w kierunku regulacji wysokości czynszów jako metody utrzymywania ich na niskim poziomie.

Pokazana na rys. 18.9 analiza podażowo-popytowa ujawnia skutki regulacji czynszów. Gdy cena najmu mieszkania jest regulowana, wielu chętnych nabywców nie może znaleźć mieszkania. Ludzie trzymają się zbyt dużych dla nich apartamentów, bo są one tanie. Dochodzi do racjonowania niecenowego, gdyż aby wynająć mieszkanie, konieczne jest albo przekupienie posiadacza odstępnym, albo też płacenie olbrzymich kaucji. Cierpi na tym zarówno nowe budownictwo, jak i remonty czy renowacje budynków mieszkalnych, w których czynsze są regulowane.
Historyczne doświadczenia miast jak Nowy Jork, Paryż czy Wiedeń pokazują, że takie właśnie problemy występują, gdy tylko wprowadzi się środki regulacji czynszów. W Nowym Jorku porzucono dziesiątki tysięcy budynków, gdyż regulowane czynsze były zbyt niskie, by pokryć koszty i podatki. Mówiąc gorzkimi słowy jednego z krytyków europejskich "Nic _ poza bombardowaniem - nie niszczy miasta tak skutecznie".
� Pułap stóp procentowych. Stopa procentowa jest ceną pieniądza - ceną, którą płaci pożyczkobiorca za używanie pewnej ilości pieniędzy przez pewien okres. Stopy procentowe zawsze traktowane były z podejrzliwością. Wprawdzie pożyczanie na procent przestało już być przestępstwem, lecz wiele państw ustala prawnie maksymalną wysokość stopy procentowej. Na nieszczęście, pułap ten na ogół jest dużo niższy od tego, co ustaliłyby podaż i popyt na konkurencyjnym rynku, po uwzględnieniu kosztów ryzyka i wydatków administracyjnych związanych z niewielkimi pożyczkami. Jaki jest tego skutek? Brakuje funduszy. Często bywa tak, że ci, którzy mieli skorzystać na wprowadzeniu regulacji, nie mogą uzyskać kredytu i w końcu pożyczając od lichwiarza płacą pięć razy więcej niż wynosi rynkowa stopa procentowa. Tani pieniądz, którego jednak nie można dostać, to nic dobrego!
EFEKTYWNOŚĆ l "SPRAWIEDLIWOŚĆ" STANOWIENIA CEN PRZEZ PODAŻ l POPYT
Badamy podaż i popyt nie dla ich czystego piękna, ale dlatego, że rzucają światło na efektywną organizację zasobów, jakimi dysponuje gospodarka. Patologia ingerencji w siły podaży i popytu pomaga nam wydobyć istotę efektywności konkurencji doskonałej ujawniającej się, gdy tylko pozwoli się jej działać.
Dlaczego więc i politycy, i masy obstają przy ingerowaniu w mechanizm konkurencji? Przede wszystkim dlatego, że ludzie nie mogą poprzestać na samej tylko efektywności. Trzeba postawić pytanie: efektywność - za jaką cenę? I dla kogo?
Większość ingerencji w prawa popytu i podaży to próby czy to promowania sprawiedliwości, czy to ochrony poszczególnych grup przed bezosobowymi
38 - Ekonomia t. l

___ r~~~~j � pupym. Czasem pomaga się w ten sposób biednym; czasem zaś - bardzo bogatym. Minimalna płaca prawdopodobnie podnosi dochody niektórych nisko opłacanych robotników, kosztem innych, którzy nie mogą znaleźć pracy lub muszą płacić wyższe ceny. Programy pomocy rolnictwu (takie np. jak te, które wspomagają producentów cukru) pomagają także i tym, którzy zaliczają się do najbogatszych Amerykanów. W każdym wypadku argumentem na rzecz przeforsowania odpowiednich przepisów było to, że należy ponieść koszty takiej ingerencji w rynek w celu ochrony pewnej grupy pracowników, przedsiębiorstw lub konsumentów.
Ocena interwencji państwa
Czy możemy sformułować jednoznaczną ocenę interwencji państwa? Czy wszystkie takie ingerencje w system cen należy potępić?
Najprawdopodobniej nie. Uważna analiza pozwala znaleźć dla państwa miejsce na rynku. Jak zauważono w rozdziale 3 (i jak to będzie szerzej przedyskutowane w rozdziale 32), zdarza się, że rynek zawodzi. Efekty zewnętrzne, pozytywne lub negatywne, bywają nie uwzględniane przez rachunek ekonomiczny doskonałej konkurencji. Nad pewnymi branżami mogą zapanować monopole. A podział dochodu wykreowany przez niewidzialną rękę może się okazać nieakceptowalny społecznie. W każdym takim wypadku państwo może kierować gospodarką tak, by przyniosła preferowane przez społeczeństwo efekty.
Celem niektórych interwencji rządowych na rynku jest przekreślenie suwerenności konsumentów. Czy możliwe jest, by rząd wiedział lepiej od konsumentów, co jest naprawdę dla nich dobre? Weźmy przykład heroiny. Rządy nie traktują w tym wypadku decyzji konsumentów co do tego, ile swych dolarowych "głosów" wydadzą na heroinę, jako decyzji suwerennych. W przypadku heroiny państwo przyjmuje postawę paternalistyczną i traktuje konsumentów jak dzieci. Społeczeństwo kontroluje też zachowania ludzi dotyczące papierosów czy substancji rakotwórczych.
Gdy chodzi natomiast o wiśniowe samochody czy modne dżinsy, konsumentom wolno wydawać swe dolary na własny sposób. Być może, reklama narzuciła nam typ gustów nie lepszy niż jakiś inny. Ale w imię wolności, w większości dziedzin konsument jest traktowany jak suweren.
Sprawa staje się bardziej skomplikowana, gdy sprzedawcy lub nabywcy na rynku są niezwykle bogaci, niezwykle ubodzy, niezwykle "zasłużeni" czy "godni" lub też niezwykle "niezasłużeni" czy "niegodni". Przypuśćmy, na przykład, że sto tysięcy bardzo zamożnych nafciarzy sprzedaje ropę na konkurencyjnym rynku dziesięciu milionom bardzo biednych ludzi. Czyż nie kusi cię, by powiedzieć: "Wprowadźmy regulację cen ropy, by nie pozwolić producentom bogacić się kosztem ubogich?" Takie stanowisko przyjął Kon-

gres, gdy w 1973 r. OPEC podniósł cenę ropy, wprowadzając kontrolę cen ropy naftowej ze źródeł krajowych. Jak można było przewidzieć, posługując się analizą podażowo-popytową, w rezulatacie wzrósł szybko import ropy. po roku 1979 osiągnięto jednak zgodę co do tego, że korzyści z punktu widzenia sprawiedliwości osiągane dzięki kontroli cen ropy nie są warte ponoszonych strat efektywności i w ślad za tym stopniowo zniesiono regulację cen ropy.
Sprawiedliwość w wyniku podatków, efektywność w wyniku działania rynków
Te i inne doświadczenia doprowadziły wielu ekonomistów do przyjęcia następującego, ostrożnego podejścia do kwestii interwencji państwa.
Ingerencja w konkurencyjny mechanizm podaży i popytu jest często nieefektywnym sposobem korygowania podziału dochodu. Pożądany podział można efektywniej osiągnąć wykorzystując do redystrybucji dochodu system podatkowy zamiast wąskiej ingerencji na pojedynczym rynku.
Gdyby społeczeństwa dla utrzymania optymalnego podziału dochodu zawsze wykorzystywały w odpowiednim zakresie redystrybucyjne opodatkowanie, to można by polegać na doskonałej konkurencji (gdyby taka dominowała), jeśli chodzi o najefektywniejsze sposoby rozwiązywania problemów typu co? i jak? Ta prawda stosuje się nie tylko do rozwiniętej gospodarki rynkowej, lecz także do gospodarki komunistycznej, typu rosyjskiego czy chińskiego.
Przedstawiając to ostrożne stanowisko, trzeba podkreślić, że jest to pogląd wysoce kontrowersyjny. Nie ma bowiem jednoznacznej odpowiedzi na pytanie, jak duży zakres ingerencji jest prawidłowy. A oprócz tego politycy zwykle wikłają obiektywną analizę. I w rzeczywistości można zobaczyć, że wszędzie rządy często ingerują w system cen.
Następujące przykłady świadczą o tym, że pewne rodzaje interwencji są niemal powszechne: lekarze często biorą wyższe opłaty od pacjentów bogatych niż biednych, dotując częściowo tych ostatnich z przychodów uzyskiwanych od pierwszych. Mleko i inne podstawowe artykuły żywnościowe są dotowane w niemal wszystkich krajach. Podstawowe wykształcenie jest powszechnie dostępne po wysoko dotowanych cenach. Czy dostrzegasz tu jakąś prawidłowość?
* * *
W ten sposób kończymy szczegółowe wprowadzenie do analizy popytu i podaży. Dodatek zawiera opis dalszych specyficznych zastosowań tej analizy. W następnych rozdziałach będziemy uważnie badać to, co kształtuje krzywe

38"


mikroekonomia, makroekonomia, utarg (przychód) całkowity, P x Q, popyt elastyczny, nieelastyczny, elastyczność = l,
ED = (% wzrostu 0/(% obniżki P), Es = (% wzrostu 0/(% wzrostu P), elastyczność podaży, popyt a wielkość popytu, przesunięcie krzywej a ruch wzdłuż krzywej,
poaazy i popytu, by się dowiedzieć, dlaczego niektóre krzywe kosztów są płaskie, niektóre zaś wznoszą się stromo, dlaczego pewne najniezbędniejsze dobra - jak na przykład woda - są tak tanie, a bezużyteczne diamenty tak drogie, oraz dlaczego konkurencyjne rynki prowadzą do efektywnej (choć niekiedy niesprawiedliwej) alokacji zasobów.
PODSUMOWANIE
A. Elastyczność popytu i podaży v
1. Mikroekonomia zajmuje się szczegółowo działaniem mechanizmu rynkowego. Analiza mikroekonomiczna boryka się z problemem, jak gospodarka na każdym z rynków rozwiązuje zagadnienia typu co, jak \ dla kogo. Krzywe podaży i popytu przedstawione w rozdziale 4 pokazują, co dzieje się na każdym z konkurencyjnych rynków.
2. Elastyczność podaży zależy od tego, co dzieje się z wielkością utargu całkowitego w wyniku spadku ceny. Popyt może być elastyczny, nieelastyczny lub o elastyczności = l, zależnie od tego, czy obniżka ceny zwiększa, zmniejsza czy pozostawia bez zmian utarg całkowity. Współczynnik elastyczności definiowany jest jako "procentowy wzrost ilości popytu podzielony przez procentową obniżkę ceny". Zależnie od tego, czy procentowy wzrost Q przewyższa procentowy spadek P, czy też jest od niego niższy, mamy ED > l lub ED < l zaś ED = l w przypadku pośrednim. Elastyczność jest liczbą niemianowaną, wynikającą ze stosunku wielkości procentowych, nie należy jej mylić z bezwzględnym nachyleniem krzywej, jak to pokazuje prezentowana wyżej tablica i wykresy.
3. Elastyczność podaży mierzy procentową reakcję wielkości produkcji dostarczanej na rynek przez producentów na wzrost rynkowej ceny P o dany procent.
4. Marshall podkreślał wpływ czynnika czasu na krzywą podaży, rozróżniając: (a) równowagę chwilową przy podaży sztywnej; (b) równowagę krótkookresową, gdy produkcja może się zmieniać w ramach ustalonych rozmiarów i liczby istniejących przedsiębiorstw i zakładów; (c) równowagę długookresową, gdy może nastąpić dostosowanie zarówno liczby przedsiębiorstw i zakładów, jak i wszystkich innych czynników do nowych warunków po stronie popytu.
B. Zastosowanie analizy podaży i popytu
5. Aparat krzywych podaży i popytu umożliwia badanie skutków przesunięć jednej z tych krzywych lub też równoczesnego przesunięcia obu. Przy stosowaniu tego aparatu powiniśmy unikać pułapki związanej z myle-

niem wyrażenia "wzrost popytu" (tj. przesunięcie całej krzywej popytu) z wyrażeniem mówiącym o "wzroście wielkości popytu" (tj. o ruchu wzdłuż nie pienionej krzywej popytu spowodowanym zmianą ceny).
6. Podatek wynoszący tyle a tyle dolarów na jednostkę jakiegoś dobra spowoduje przesunięcie punktu równowagi podaży i popytu. Ciężar podatku spadnie raczej na konsumentów niż na producentów, w takim stopniu, \v jakim popyt jest mniej elastyczny w porównaniu z podażą.
7. Tysiące czynników wpływa na cenę. Ale na rynku wolnokonkurencyj-nym działają one wyłącznie przez podaż i popyt. Na przykład koszty produkcji wpływają na konkurencyjną cenę tylko przez ich oddziaływanie na podaż i w żaden inny sposób.
8. Chociaż rząd zwykle wpływa na cenę działającą albo na podaż, albo na popyt, czasem wpływa na cenę i sprzedawaną (nabywaną) ilość przez ingerujące w działanie konkurencyjnych rynków ustalanie maksymalnych pułapów lub minimalnych progów. Wówczas podaż może nie równać się popytowi. Niektórzy producenci czy konsumenci chcieliby wówczas sprzedać lub kupić więcej, niż mogą przy określonej przepisami cenie. Wynikają z tego zniekształcenia i nieefektywności. Jeżeli te zakłócenia nie zostaną usunięte na drodze prawnej (przez racjonowanie itp.), to pojawią się zniekształcenia i czarny rynek.
9. Przypadkowe i arbitralne ingerencje w prawo podaży i popytu będą często prowadzić do nieefektywnego kształtowania się cen i nieefektywnej alokacji.
I tak, gdy państwo ingeruje w prawo podaży i popytu w celu ochrony jakiejś grupy lub w celu redystrybucji dochodu, nieodłącznie towarzysząca narzędziom ochrony czy redystrybucji nieefektywność może spowodować dodatkowe, ukryte koszty. Ten sam cel często można łatwiej osiągnąć, stosując system podatkowy i zachowując przy tym efektywność cen rynkowych.
WAŻNIEJSZE POJĘCIA l PROBLEMY
racjonowanie wynikające z pułapów cenowych,
czynnik czasu w ukształtowaniu się podaży, popytu,
"następstwa" (rozłożenie ciężaru) podatku: przesunięcie ciężaru na konsumentów (forward-shi-fting), przesunięcie ciężaru na producentów (backward-shif-ting),
efektywność a sprawiedliwość.

.


PROBLEMY DO DYSKUSJI
1. Jakie czynniki mogą spowodować wzrost popytu na pszenice? A wzrost jej podaży?
2. Jak ci się wydaje: na które z wymienionych dóbr popyt jest najbardziej nieelastyczny: perfumy, sól, penicylina, papierosy, lody, lody czekoladowe lody czekoladowe firmy Haagen-Dasz?
3. Jaki wpływ będzie mieć wzrost ceny na całkowity utarg, gdy popyt jest elastyczny, nieelastyczny lub o elastyczności jednostkowej. Jaki będzie miał wpływ w tych trzech przypadkach na wzrost ilości?
4. "P spada o 1%, powodując wzrost Q o 2%. Wynika z tego, że popyt jest elastyczny, ED> l". Jeśli w zdaniu tym zmienisz 2 na 1/2, to jakie jeszcze dwie inne zmiany trzeba będzie wprowadzić?
5. Rozważ konkurencyjny rynek mieszkań. Jaki wpływ na wielkość podaży i cenę będą mieć następujące zmiany (przy założeniu, że inne czynniki pozostają bez zmian):
(a) wzrost dochodu konsumentów,
(b) podatek od wynajmowanych mieszkań wynoszący 10 dol. miesięcznie,
(c) dekret rządowy zakazujący ustalania czynszu wyższego niż 200 dol. miesięcznie,
(d) nowa technologia umożliwiająca budowę mieszkań po koszcie niższym o połowę,
(e) wynosząca 20% podwyżka płac robotników budowlanych. W każdym przypadku objaśnij swą odpowiedź, posługując się krzywymi podaży i popytu.
6. Zanalizuj poniższy wykres, przedstawiający krzywe popytu i podaży na pszenicę dla różnych lat. Znajdź współrzędne punkty przecięcia krzywych.

\Vypełnij tabelkę po prawej stronie, wstawiając wartości P i Q odnoszące się do pszenicy dla podanych czterech lat. Wykorzystaj ten przykład, aby wyjaśnić, dlaczego trudno było oszacować czy też "zidentyfikować" krzywe podaży i popytu, mając do dyspozycji szeregi czasowe tylko dla P i Q. Czy istnieją takie okoliczności, w których takie dane rzeczywiście pozwalają ustalić krzywe 55 i DD1
1. Problem dla zaawansowanych, którzy lubią prostą geometrię t algebrę. Udowodnij podaną w przypisie na str. 574-576 zasadę obliczenia ED w przypadku linii prostej. Dla przedstawionego poniżej trójkąta DD ma równanie Q = b - (b/a) P, gdzie b wyznacza punkt przecięcia z osią Q, zaś a - z osią P. Absolutna wielkość nachylenia DD jest - (dQ/dP) = = -(Ag/AP)= (b/a). Zastosuj następnie wzór ED = - (dQ/dP) (P/Q), by otrzymać ED = (b/a) {P [b - (b/a) P]} = P/(a - P), czyli stosunek odcinka zaznaczonego na rysunku dolną pionową klamrą do odcinka zaznaczonego górną pionową klamrą. Czy umiesz wykazać, wykorzystując własności trójkątów podobnych, że ED = P/(a - P) = bC/aC, co się równa "długości odcinka na prostej znajdującej się poniżej danego punktu, podzielonej przez długość odcinka powyżej tego punktu", jak to sformułowano w przypisie na str. 5748.
O-P'



8 Ci, którzy sobie poradzili z problemem nr 11 z rozdziału 4, mogą obliczyć ED z funkcji popytu Q=f(F). Zdefiniujmy:

dQP P{df(P)/dP}
' dP Q f(P)
E" = lim - -


dlsLf(P)=b-(b/a)P, oblicz ED=P/(a-P). Wykaż, że ED wynosi odpowiednio l, 2, j, k, gdy f (P)

Przypadek kosztów stałych P
podaż przy stałych kosztach
Rys. 18.D.1
Dodatek do rozdziału 18
PRZYKŁADY ZASTOSOWANIA ANALIZY PODAŻY l POPYTU1
Twierdzenie 1. (a) Generalną zasadą jest, że wzrost popytu - przy stałej podaży - spowoduje wzrost ceny. (b) Dodatkowo, choć już nie na pewno, zwiększony popyt spowoduje wzrost nabywanych i sprzedawanych ilości. Spadek popytu ma skutek przeciwny.
Twierdzenie 2. Wzrost podaży, przy stałym popycie, niemal na pewno obniży cenę i wywoła wzrost nabywanych i sprzedawanych ilości. Zmniejszenie podaży przynosi efekt przeciwny.
Te dwa ważne twierdzenia są podsumowaniem jakościowych skutków przesunięć podaży i popytu. Natomiast dokładne, konkretne ilościowe wielkości zmian ceny i ilości zależą od konkretnych kształtów krzywych podaży i popytu w każdym z przypadków. Poniżej przedstawiamy więc pewną liczbę możliwych sytuacji dotyczących kosztów i podaży.

PRZYPADEK 1. STAŁE KOSZTY
Wyobraźmy sobie jakieś dobro (jak na przykład ołówki), którego produkcję można łatwo zwiększać przez zwiększanie ilości fabryk, maszyn i urządzeń oraz zatrudnienia. Aby wytworzyć 100000 ołówków dziennie, niezbędne jest wykonywanie tego samego co w przypadku wytwarzania 1000 ołówków dziennie, tyle tylko, że na strokrotnie większą skalę. (Musimy także założyć, że przemysł wytwarzający ołówki wykorzystuje ziemię, pracę i inne nakłady w tych samych proporcjach, co pozostała część gospodarki.)
W tym przypadku krzywa podaży SS na rys. 18.D. l jest linią poziomą odpowiadającą stałemu poziomowi kosztów jednostkowych. Wzrost popytu spowoduje przesunięcie punktu przecięcia na prawo, do nowego punktu E, pociągając za sobą wzrost Q, przy P pozostającej nadal na tym samym co poprzednio poziomie.
przyjmuje kolejno postać c/P, c/P2, c/P113, c/Pk. Obliczając logarytm z ostatniego wyrażenia (przy jakiejkolwiek podstawie), sprawdź, że z tego, iż log g=log c-k log P rzeczywiście wynika, że ED = k. Wskazówka: (dQ/Q)~(dP/P)=d(\og Q)/d(\ogP= -k.
Jeśli wykreślisz krzywą DD na skali podwójnie logarytmicznej, ED będzie stanowić jej nachylenie.
1 Dodatek ten zawiera pewne idee wprowadzone w późniejszych rozdziałach i może być studiowany także po lekturze rozdziałów 21 i 22.

PRZYPADEK 2. ROSNĄCE KOSZTY l MALEJĄCE PRZYCHODY
Przypuśćmy, że mamy do czynienia z produkcją taką, jak uprawa winorośli, wymagająca określonego rodzaju gleby i określonej lokalizacji (nasłonecznionych stoków wzgórza itp.). Liczba takich miejsc jest ograniczona. Roczną produkcję wina można do pewnego stopnia zwiększyć, dodając większe ilości pracy i nawozów na każdy akr ziemi oraz wykupując odpowiednie tereny, wykorzystywane dotychczas w innych celach. Ale - jak to pokazywaliśmy w rozdziale 2 - w momencie gdy dodajemy dodatkowe ilości zmiennych czynników produkcji, takich jak praca czy nawozy, do stałych ilości czynnika takiego jak ziemia, zaczyna działać prawo malejących przychodów. Dlaczego tak się dzieje? Ponieważ każda dodatkowa zmienna ilości pracy czy nawozów będzie funkcjonować na coraz mniejszym obszarze ziemi. Albo, mówiąc inaczej, każda stała jednostka ziemi współpracuje z coraz większą ilością pracy i nawozów. Dlatego wydajność i dochody z ziemi rosną. Rezultat: uzyskanie dodatkowych ilości wina powoduje więcej niż proporcjonalny wzrost całkowitych kosztów.
Dlatego też koszty wytworzenia jednostki wina rosną. Krzywa podaży wędruje w górę, z południowego-zachodu na północny-wschód, gdyż przy niższych cenach dostarczana ilość wina będzie mniejsza. Przy wyższych cenach zaś dostarczane będą większe ilości.

Przypadek kosztów rosnących P
'ezależnie od tego, jaka jest jej cena, dochód z takiego czynnika produkcji \zywany jest "czystą rentą ekonomiczną".
� Gdy nastąpi przesunięcie popytu w górę, jedynym tego skutkiem będzie rost ceny. Ilość pozostaje nie zmieniona. A wzrost ceny jest dokładnie W'wny przesunięciu popytu wŁgórę. (Więcej na ten temat będzie można znaleźć ^rozdziale 27, w części poświęconej rencie i kosztom.)

Przypadek czystej renty P
Przy


M M
Ilość
Rys. 18.D.2


Ilość
Rys. 18.D.3
Rysunek 18.D.2 pokazuje rosnącą krzywa noHażv ? A ą
(SZTYW|
Wykonywac
me m�ZC
wyp"Saż"a ziemie, także m"gą Wzrost ceny oferowanej za ziemie nie snrawi narożniki skrzyżowania ulic Statek S w artyści czy dyrektorzy przedsiębiorstw lubiący swą nadal, nawet jeśli wynagrodzenie będzie niskie
spowodować wzrostu g. Wyższa cena ni
cegdyzy

Podobnie, gdy na taki towar nałożymy podatek, całym efektem będzie obniżanie ceny otrzymanej przez dostawcę (powiedzmy: właściciela ziemi); podatek zostaje całkowicie "przerzucony" na dostawcę, który płaci go w całości ze swej renty ekonomicznej. Konsument kupuje dokładnie tyle samo takiego dobra czy usługi co i przedtem, nie płacąc wyższej ceny.
PRZYPADEK 4. ZAGIĘTA WSTECZ KRZYWA PODAŻY
Dawni odkrywcy często zauważali, że gdy podnosili płace krajowców, otrzymywali w zamian raczej mniejsze niż większe ilości pracy. Gdy płaca zostanie podwojona, krajowcy zamiast pracować 6 dni w tygodniu, aby zarobić na minimum egzystencji, mogą 3 dni poświęcić na łowienie ryb. To samo zjawisko zauważono także w krajach rozwiniętych. Gdy ulepszenie technologii powoduje podniesienie poziomu płac, ludzie uważają, że część

swych wyższych zarobków mogą wykorzystać na wypoczynek, ograniczając czas pracy. Pogląd taki pozostaje w sprzeczności z nowoczesną "podażowa" teorią ekonomii (supply-side economics), utrzymującą, że podaż nakładów jest wysoce czuła na ich realne, opodatkowane przychody. (W rozdziale 19 rozważania teorii użyteczności krańcowej czy "efektu dochodowego i substytucyjnego" wyjaśnia, dlaczego krzywa podaży może być zagięta wstecz-w rozdziale 28 badamy dowody na występowanie zagiętej wstecz krzywej podaży pracy.)
Rysunek 18.D.4 pokazuje taką krzywą podaży pracy. Na początku jest ona rosnąca, w miarę jak wyższe płace indukują większe ilości pracy, lecz po przekroczeniu punktu T wyższe płace indukują więcej czasu wolnego, mniej zaś czasu pracy. Wzrost popytu rzeczywiście spowoduje - zgodnie z twierdzeniem l (a) - wzrost płac. Ale jednocześnie wyjaśniają się na początku dodane słowa "choć już nie na pewno" w twierdzeniu l (b)! Albowiem w tej sytuacji wzrost popytu spowoduje zmniejszenie ilości dostarczanej pracy.

jjtu L' do E na rys. 18.D.4, a reakcją na zmniejszanie popytu są coraz większe rozmiary produkcji.
PRZYPADEK 5. MOŻLIWY WYJĄTEK: MALEJĄCE KOSZTY
Nasze przykłady pozostawały w zgodzie z twierdzeniem l (a), iż wzrost popytu podnosi cenę. Ale co z często spotykanym przypadkiem, w którym wzrost popytu pociąga za sobą korzyści produkcji masowej i obniżanie się kosztów?
Przypadek historycznego przesunięcia kosztów w dół P

Przypadek wstecznie zagiętej krzywej podaży P


podaż pracy


Ilość


Rys. 18.D.5


Rys. 18.D.4
Częściowej weryfikacji takiej możliwości dostarcza fakt, iż przesunięcie popytu na produkty rolnictwa w lewo, występujące podczas kryzysu gospodarczego, często skłania farmerów do zwiększonego wysiłku w celu odbudowania dochodów. Zwiększone zbiory powodują przesunięcie ceny z pun-

Dobra teoria musi stwarzać miejsce dla wszelkich faktów. Musimy więc szczerze przyznać, że nasze pierwsze twierdzenie może się nie sprawdzić, i że istnieją od niego wyjątki. Możemy, oczywiście, do pewnego stopnia "zachować twarz", wskazując, że wiele istotnych obniżek kosztów następujących w ślad za wzrostem popytu to w rzeczywistości zjawisko odpowiadające przesunięciom krzywej podaży, a nie ruchowi wzdłuż opadającej krzywej podaży.
Zilustrujemy to przypadkiem, w którym rząd zwiększa popyt na nowoczesne samoloty myśliwskie. Pierwsze takie jednostki muszą być zbudowane w warunkach laboratoryjnych i poddane doświadczeniom. Są wykonywane na zamówienie i ich jednostkowy koszt jest bardzo wysoki. Ale zdobyta wiedza pozwala produkować dalsze jednostki po dużo niższych kosztach jednostkowych. Nawet gdy popyt powróci do poprzedniego poziomu, cena

nie wróci do poprzedniej wysokości. Wędrując wzdłuż oznaczonej znakiem zapytania strzałki EE' na rys. 18.D.5 nie przesuwamy się (z możliwością powrotu) wzdłuż tej samej krzywej podaży. To krzywa podaży przesunęła się bezpowrotnie w dół ze starej pozycji SS do nowej S'S' i nawet gdy popyt znów będzie na poziomie DD, cena znajdzie się w punkcie E" i będzie niższa niż początkowo.
Rozważany tu przypadek nie odpowiada twierdzeniu l, odpowiada natomiast twierdzeniu 2, dotyczącemu przesunięć podaży. Ostateczny wynik jest zgodny z wnioskiem wynikającym z tego ostatniego twierdzenia, mówiącym, że wzrost podaży obniży cenę i wywoła wzrost wielkości popytu. (Porównaj E i E" na rys. 18.D.5) Ale ten omawiany obecnie przypadek jest i tak przypadkiem niezwykłym, gdyż przesunięcie SS zostało wywołane przez przesunięcie w popycie.
W historii gospodarczej liczne są przypadki obniżania się kosztów w czasie w wyniku postępu technicznego, częściowo wywołanego rozwojem masowego rynku. Jakość dóbr stale się poprawia i stają się one tańsze. Jest to przypadek "uczenia się przez praktykę".
A co z przypadkiem rzeczywiście odwracalnych korzyści produkcji na wielką skalę - przypadkami, w których powrót do produkcji na małą skalę znowu podwyższa koszty? Jest to przypadek kłopotliwy dla naszego modelu podażowo-popytowego. W takim przypadku doskonała konkurencja nie może się utrzymać. Dana gałąź zostanie raczej zdominowana przez jednego producenta (monopol) lub przez małą liczbę producentów (oligopol). W dalszych rozdziałach pokażemy, że ten rodzaj sytuacji obecnie przeważa w przemyśle, dostarczymy też analizy tego, co się dzieje z ceną i ilością, gdy niewiele przedsiębiorstw o zmniejszających się kosztach rozrasta się, aby przejąć większą część rynku.
PRZYPADEK 6. PRZESUNIĘCIA PODAŻY
Wszystkie dyskutowane powyżej przypadki, z wyjątkiem części przykładu 5, dotyczyły przesunięć popytu, nie zaś podaży. Aby przeanalizować twier-dzenie-2, musimy teraz dokonać przesunięcia podaży, utrzymując popyt na stałym poziomie. Przedstawia to rys. 18.D.6.
Jeżeli obowiązuje prawo opadającej krzywej popytu2, to zwiększona podaż musi zepchnąć nas w dół po krzywej popytu, obniżając cenę i zwięk-
2 W rozdziale 19 znajdziemy udokumentowany wyjątek od prawa malejącego popytu w przypadku irlandzkich chłopów, którzy mogli zostać zmuszeni wyższą ceną kartofli do zwiększenia konsumpcji tych podstawowych dla nich dóbr. Inne wyjątki, takie rzeczy jak brylanty czy modne kapelusze, które są wartościowe nie tyle w wyniku swych wewnętrznych cech jakościowych, ile dlatego, że mogą być obiektem snobizmu i że są drogie, i stąd też popyt na nie może się zmniejszyć, kiedy nastąpi obniżka ich ceny. Jako inny wyjątek można traktować

Przypadek przesuwajgcej się podaży P
<-> A/
A/'
M M' Ilość
Rys. 18.D.6
szając ilość. Można sprawdzić, rysując odpowiednie wykresy, następujące ilościowe wnioski z twierdzenia 2.
a) Zwiększona podaż obniży cenę P w największym stopniu wtedy, gdy popyt jest nieelastyczny.
(b) Zwiększona podaż wywoła najmniejszy wzrost Q wtedy, gdy popyt jest nieelastyczny.
Jakie są "zdroworozsądkowe" podstawy tych zasad? Zilustruj to przypadkami elastycznego popytu na samochody i nieelastycznego popytu na pszenicę.
PRZYPADEK 7. DYNAMICZNY MODEL PAJĘCZYNY
Istnieje w ekonomii słynny przypadek pokazujący, że narzędzia podaży i popytu nie ograniczają się do badania sytuacji statycznych i nie ulegają zmianom, ale że mogą być także wykorzystane dla analizy dynamicznych sytuacji zmian.
przypadek, w którym wzrost P w krótkim okresie powoduje, że ludzie oczekują w przyszłości dalszego wzrostu P, co sprawia, że obecnie kupują więcej, nie zaś mniej, i co prowadzi do destabilizującej spekulacji; właściwiej jednak byłoby interpretować ten przypadek raczej jako przypadek dynamicznego przesuwania się całej krzywej popytu niż jako przypadek ruchu w kierunku północno-wschodnim wzdłuż danej ustalonej krzywej DD.

l


Przypuśćmy, że kształtowana w warunkach konkurencyjnych wielkość produkcji rolnej - przyjmijmy konwencjonalny przykład świń hodowanych dla produkcji mięsa wieprzowego - sprzedawana jest na rynku w trybie aukcji, tak by uzyskać cenę P, określoną przez przecięcie pionowych prostych biegnących w górę od każdego danego Q z krzywą popytu DD.
Obecnie jednak chcemy zdynamizować stronę podaży. Przypuśćmy wiec że farmerzy widząc dzisiejszą cenę P, wykorzystują ją do określenia poziomu Q, jaki dostarczą na rynek w następnym okresie. Zwłaszcza jeżeli dzisiejsza cena P jest wysoka, rozpoczną hodowlę i tucz wielu nowych świń, by ostatecznie dostarczyć je na rynek za kilka miesięcy. Farmerzy faktycznie określają krzywą podaży SS (lecz dzieje się to z pewnym
opoź-
Dynamiczna pajęczyna P
o
L o
p*
Ilość Rys. 18.D.7
P i O dla bieżącego okresu dane są przez krzywą DD. Ale obecnie krzywa SS jest dynamiczna: określa ilość O dostarczaną w następnym okresie dla każdego poziomu P z obecnego okresu. Gdy więc rozpoczniesz w punkcie E1, przesuniesz się do F2, następnie w dół do E2, dalej w bok do F3, w górę do E, - i tak dalej wzdłuż zbiegającej pajęczyny, aż do osiągnięcia punktu E.

nieniem), wiążąc poziom Q w następnym okresie z aktualną dla obecnego okresu ceną P. (Zrozumiałe, że definiujemy ten okres jako odpowiadający ilości czasu niezbędnej do produkcji tuczników.)
Gdyby cena rynkowa znajdowała się na przecięciu krzywych SS i DD na rys. 18.D.7, odpowiadałaby niezmiennemu punktowi równowagi dokładnie tak samo, jak w przypadkach niedynamicznych. Dziś, jutro i w okresie późniejszym farmerzy znajdowaliby się na swej krzywej SS, wytwarzając ilości wskazane przez punkt E, a ilości popytu z ochotą kupowane przez konsumentów przy cenie P* odpowiadałyby dokładnie wielkości podaży chętnie dostarczanej przez farmerów. Jak widać więc nie nią żadnej różnicy.
Przypuśćmy jednak, że z jakiegoś powodu (na przykład z powodu świńskiej zarazy), produkcja początkowo spada do poziomu Ql, poniżej poziomu równowagi Q*. Przesuwamy się po krzywej popytu w górę do El i widzimy, że zmniejszonej produkcji odpowiada wyższa cena Pr Ale to nie koniec całej historii. Nie znajdujemy się w punkcie równowagi długookresowej. Aby zrozumieć dlaczego, trzeba zadać pytanie: ile jutro wyprodukują rolnicy przy tej wyższej cenie P^. Przesuną się na prawo po swej krzywej podaży i będą produkować w następnym okresie na poziomie odpowiadającym punktowi F2. Możemy zauważyć, że takie rozmiary Q przewyższają ilość odpowiadającą równowadze Q*. Po ile ilości te zostaną sprzedane na konkurencyjnym rynku? Przesuwamy się w dół do krzywej popytu i widzimy, że nowa cena spadnie do poziomu P2, wskazanego przez punkt E2. Nadal jednak nie znajdujemy się w punkcie ostatecznej równowagi. Przy tak niskiej cenie farmerzy zaplanują obniżenie jutrzejszej produkcji, przesuwając się po swej krzywej S S, na lewo do punktu F3. Stąd przesuwamy się w górę do krzywej DD, by uzyskać cenę P3, określaną przez punkt E3. (Przestudiuj rys. 18.D.7 i jego opis.)
I tak to się kręci. Najpierw Q jest niskie, P zaś wysoka. Lecz wysoka P powoduje, że w następnym okresie Q jest wysokie, a z kolei P niska. Tak więc - podobnie jak linoskoczek, który nadmierne przechylenie w jedną stronę kompensuje następnie zbyt wielkim przechyłem w drugą - cena rynkowa oscyluje w kolejnych okresach, znajdując się to ponad poziomem równowagi, to znów poniżej tego poziomu, a ślad jej ruchów przypomina pajęczynę.
Jaki jest ostateczny rezultat? Rysunek 18.D.7 wykreślono tak, że krzywa podaży w punkcie E jest nachylona bardziej stromo niż opadająca krzywa popytu. I tak, jak widać z wykresu, oscylacje ostatecznie zmniejszają się i całkowicie wygasają; pajęczyna zwija się do środka, do punktu E. Znajdziemy się wówczas z powrotem w równowadze, gdzie możemy pozostać na zawsze. Na zawsze? No dobrze, do czasu, aż pojawi się następne zewnętrzne zakłócenie uruchamiające następne wygasające oscylacje.

39 - Ekonomia t. l


,i
Nie wszystkie punkty równowagi są tak dynamicznie stabilne. Rysunek 18.D.8 daje mikroskopowe powiększenie obszaru wokół punktu E dla pewnej liczby innych możliwych sytuacji. I tak, na pierwszym wykresie, krzywą LL narysowano jako bardziej płaską od krzywej DD, a pajęczyna rozbiega się na zewnątrz w rosnących oscylacjach.
Na środkowym wykresie proste mają takie samo absolutne nachylenie i otrzymujemy pajęczynę doskonałą. Zależnie od tego, jak silne było zakłócenie, rynek będzie oscylować bez końca wokół pozycji równowagi i jego wahania z czasem nie będą stawać się ani bardziej, ani też mniej gwałtowne. (Jest to podobne do przypadku idealnego, pozbawionego tarcia wahadła, które swe odchylenia będzie powstarzać w nieskończoność.)
Ostatni wykres ma pokazać, że nie ma potrzeby trzymać się linii prostych. Ponieważ na wykresie tym krzywa SS w punkcie równowagi ma nachylenie mniejsze niż DD, każde niewielkie zakłócenie spowoduje początkowo rosnące
c) Oscylacje nieliniowe P
o) Pajęczyno zbiegojgca się , , b) Oscylacje trwafe
P 'P

Racjonalna spekulacja
Chwila zastanowienia prowadzi do następujących wątpliwości. Czy ceny mogą wahać się bez końca w tak regularny sposób bez zwrócenia uwagi na ową regularność przez sprytnych spekulantów? Czy wkrótce nie zaczną oni racjonalnie oczekiwać owego regularnego, wahadłowego ruchu cen? I czy nie będą dążyć do tego, by kupować po niskiej P, magazynować i odsprzedawać później po zyskownej wyższej cenie? Czy ta działalność spekulacyjna nie zlikwiduje zmienności cen?
Bardziej zaawansowana analiza dynamiczna, uwzględniająca narzędzia szkoły racjonalnych oczekiwań wskazuje, że faktycznie takie efekty miałyby miejsce w warunkach idealnej spekulacji. Dodatek do rozdziału 22 wyjaśnia, jak spekulanci dążą do wyrównania wahań cenowych w czasie. Ta ważna teoria została zaś rozszerzona także i na makroekonomię przez szkołę racjonalnych oczekiwań, omówioną szczegółowo w Dodatku do rozdziału 16.
WAŻNIEJSZE POJĘCIA l PROBLEMY
podwyższona SS, obniżająca się P,
dynamiczne podaż i popyt:
oscylacje pajęczynowe, opóźniona podaż, popyt bez opóźnienia,
oscylacje P w "każdym innym okresie",
efekty racjonalnej spekulacji.
wzrost ceny wynikający ze wzrostu popytu (przesunięcie DD) i prawdopodobny wzrost ilości, stałe koszty, pozioma krzywa podaży,
rosnące koszty, wznosząca się SS, nieelastyczna podaż, pionowa SS,
renta,
zagięta wstecz krzywa podaży, malejące koszty i monopol,

-O O
-Q O
Rys. 18.0.8




39*
oscylacje systemu. Ale w życiu żadne takie "eksplozje" nie trwają wiecznie, zakrzywienie funkcji podaży i popytu ostatecznie doprowadzi system do stabilnego prostokąta, zaznaczonego jako ABCG. W końcu więc system będzie powtarzać swoje oscylacje w ramach tego "prostokąta dla każdego następnego okresu", a amplituda i stopień wahań będą określone przebiegiem krzywych DD i SS.
Po każdym nowym zakłóceniu system będzie zmierzać z powrotem do tego "pudełka" czy to od wewnątrz, czy od zewnątrz; nawet gdyby przypadkiem została odtworzona stacjonarna równowaga w punkcie E, najbliższy nowy wstrząs wypchnie rynek poza tak niestabilny punkt równowagi.

TEORIA POPYTU l UŻYTECZNOŚCI
Kim jest cynik? Człowiekiem, któremu
znana Jest cena każdej rzeczy, żadna
natomistz tych rzeczy nie ma dla nieoo
wartości. y
Oskar Wilde

milionkrotne zwiększenie krzywej indywidualnego popytu każdego z konsumentów.
Ale ludzie nie są jednakowi. Jedni mają wysokie dochody, inni - niskie. Niektórzy ogromnie lubią herbatę, inni wolą kawę. Co więc musimy zrobić z indywidualnymi funkcjami czy krzywymi popytu dd dla poszczególnych konsumentów, aby uzyskać zagregowaną krzywą rynkową DD!
Musimy tylko obliczyć sumę tego, co wszyscy poszczególni konsumenci łącznie będą kupować przy każdym danym poziomie ceny: następnie ową łączną ilość trzeba nanieść jako punkt na krzywej popytu rynkowego. Albo, jeśli wolimy, można wpisać tę sumę do tabelki popytu, podobnej do tej, którą po raz pierwszy widzieliśmy w rozdziale 4.
Indywidualne wielkości popytu przy każdej cenie dodajemy do siebie po to, by uzyskać rynkową krzywą popytu. (Na rys. 19.1 krzywe dd dodano "poziomo" dla uzyskania DD.}



Jak już widzieliśmy, podaż i popyt są potężnymi narzędziami analizy wielu problemów - od skutków wzrostu opodatkowania benzyny po zniekształcenia wynikające z ustalenia płacy minimalnej. Aby jednak lepiej zrozumieć te problemy, aby się dowiedzieć, dlaczego zakupy benzyny zmniejszają się, gdy jej cena rośnie, musimy zajrzeć głębiej - poza krzywe podaży i popytu.
W niniejszym rozdziale rozważamy te, a także i inne problemy związane z krzywą popytu. Jakie to siły sprawiają, że krzywa popytu jest krzywą opadającą? Dlaczego popyt na jedne rodzaje dóbr jest elastyczny względem ceny, a na inne zaś - nieelastyczny? Poznamy, leżące u podstaw funkcji popytu rynkowego, prawa ekonomiczne rządzące użytecznością całkowitą i użytecznością krańcową. Następne rozdziały zawierają przegląd pojęcia kosztów, które są podstawą podaży konkurencyjnej. Po przekroczeniu tego punktu będziemy lepiej rozumieć czynniki wyznaczające podaż i popyt.


c) Ich tączny popyt P
b) Popyt Browno P
10 h
krzywa popytu rynkowego
= a, + a2
Rys. 19.1. Aby uzyskać popyt rynkowy, dodajemy krzywe popytu wszystkich konsumentów
Przy każdej cenie - na przykład 5 dol. - dla uzyskania rynkowej wielkości popytu dodajemy poziomo wielkości popytu zgłaszane przez każdą osobę.

Od popytu konsumentów do popytu rynkowego
Krzywą popytu na dobro takie, jak na przykład herbata, otrzymujemy dla całego rynku, dodając do siebie wszystkie ilości herbaty, jakie chciałby zakupić każdy konsument. Każdy konsument ma swoją własną krzywą popytu, na której możemy oznaczyć wielkości popytu odpowiadające każdej cenie herbaty. Krzywa ta na ogół ma ujemne nachylenie i opada ku prawej stronie (z "północnego zachodu", na "południowy wschód"). Gdyby wszyscy konsumenci byli, jeżeli chodzi o ich popyt, jednakowi i gdyby tych konsumentów było dokładnie milion, moglibyśmy traktować krzywą popytu rynkowego jako

PRZESUNIĘCIE POPYTU SPOWODOWANE ZMIANAMI DOCHODU l INNYMI CZYNNIKAMI
Zmianę wielkości popytu na herbatę mogą spowodować i inne czynniki poza zmianami samej tylko ceny herbaty. Wiemy o tym z badań budżetów domowych, z doświadczenia historycznego i z analizy naszego własnego postępowania. W rozdziale 18 krótko omawialiśmy niektóre z ważnych pozacenowych wyznaczników popytu. Przeanalizujemy je teraz nieco dokładniej.

Wzrost wielkości dochodu pieniężnego jest na ogół czynnikiem powodującym wzrost ilości dobra, którą chcielibyśmy kupić. Dobra zaspokajające potrzeby podstawowe okazują się mniej wrażliwe na zmiany dochodu. Dobra luksusowe są na ogół bardziej wrażliwe. Nabywane ilości dóbr z bardziej nielicznej grupy dóbr odbiegających od normy, zwanych dobrami "podrzędnymi" (inferior), mogą się w gruncie rzeczy zmniejszać z chwilą, gdy osiągniemy wystarczający poziom dochodu, by stać nas było na zastąpienie tego dobra w naszym budżecie innymi, "wyższego rzędu", dobrami. Przykładem takich podrzędnych dóbr mogą być hamburgery, najtańsze wędliny, kości na zupę, kartofle czy też margaryna. Na szczęście ten gatunek dóbr, tak zwanych podrzędnych, występuje na tyle rzadko, że zazwyczaj w naszych rozważaniach możemy go pomijać.
Pokażemy teraz, co to wszystko znaczy z punktu widzenia krzywej popytu. Krzywa ta, jak pamiętamy, ukazuje reakcję ilości zgłaszanego na dane dobro popytu na zmianę ceny tegoż dobra.
Jednakże nabywane ilości mogą się zmieniać także w wyniku zmian cen innych dóbr lub w wyniku zmiany dochodu konsumenta. Krzywą popytu wykreśliliśmy przy założeniu, że owe inne czynniki nie ulegają zmianie. Co się jednak będzie działo, gdy te czynniki się zmienią? Cała krzywa popytu przesunie się wówczas na prawo lub na lewo.
Krzywe na rys. 19.2 ilustrują takie właśnie zmiany. Przy danej wielkości twego dochodu i stałych cenach wszystkich pozostałych dóbr możemy wykreślić krzywą popytu na herbatę, dd. Załóżmy najpierw, że cena i ilość wyznaczone są przez punkt A. Przypuśćmy teraz, że twój dochód rośnie. Chociaż cena herbaty pozostaje nie zmieniona, najprawdopodobniej będziesz kupować więcej herbaty niż poprzednio: oznacza to, że krzywa popytu przesunęła się na prawo, powiedzmy do d'd', zaś punkt A wskazuje nową wielkość twoich całkowitych zakupów herbaty. Jeżeli twój dochód by się zmniejszył, to można oczekiwać spadku popytu i zmniejszenia się kupowanych ilości. Takie przesunięcie w dół ilustrują nam krzywe d"d" i punkt A".
-c- t,~rj>-**-
Jeżeli przeczytam w dzisiejszej gazecie, że olej opałowy drożeje, mogę się pośpieszyć z zakupem większej jego ilości. Może się wydawać, że jest to wyjątek od prawa malejącego w miarę wzrostu ceny popytu, jednakże (jak już mówiliśmy na s. 101, w przypisie 2) fakt ten
Dochód jest tylko jednym z wielu czynników, od których zależy położenie krzywej popytu. Wzrost upodobania do picia herbaty czy moda na herbatę także spowoduje przesunięcie krzywej popytu na prawo. Spadek upodobania do herbaty będzie mieć skutek przeciwny. Reklama także przesuwa krzywą dd na prawo. Jeżeli nawet poszczególni ludzie spożywają te same ilości dobra, wzrost liczby kupujących sprawi, że całkowity rynkowy popyt na dany produkt wzrośnie. Gdy ludzie sądzą, że nadchodzi ożywienie gospodarcze (boom), mogą zwiększyć swe zakupy, by uprzedzić oczekiwaną zwyżkę cen1. Przez cały czas działa też wiele innych czynników powodujących przesunięcie popytu.
l T"~~l: - - -

Przesunięcia krzywej popytu P
d" d d'
\
o c
OJ
o
\
\
O
d" d
Mość
Rys. 19.2. Krzywa popytu przesuwa się wraz ze zmianą dochodu lub zmianą ceny innego dobra
Gdy twój dochód będzie większy, będziesz chciat kupować więcej danego dobra przesuwając w ten sposób krzywą dd do d'd'. (Wyjaśnij, dlaczego, a także dlaczego obniżenie dochodu przesunie krzywą dd do d"d".) Podobnie, wzrost ceny kawy, która jest substytutem herbaty, może przesunąć krzywą popytu na herbatę z dd do d'd'. (Jaki byt wynik obniżki ceny kawy? Czy możesz wyjaśnić, dlaczego duży wzrost ceny cytryn, komplementarnego dobra używanego wraz z herbatą, mógłby spowodować przesunięcie dd na lewo, do d"d"l)
Krzyżowe uzależnienie popytu
Każdy wie, że podniesienie ceny herbaty przyczyni się do zmniejszenia wielkości popytu na herbatę. Widzieliśmy, że wpłynie ono również na wielkość popytu na inne towary. Na przykład, wyższa cena herbaty obniży popyt na towar taki, jak cytryny, tj. przesunie całą funkcję popytu na cytryny w dół. Zwiększy jednak także popyt na kawę, będzie mieć natomiast najprawdopodobniej niewielki tylko wpływ na krzywą popytu na sól.
Dlatego też mówimy, że herbata i kawa są to produkty rywalizujące czy też konkurujące, albo też substytuty. Jednakże herbata i cytryny są dobrami współwystępującymi czy też uzupełniającymi się, czy też tak zwanymi dobrami komplementarnymi. Pomiędzy nimi zaś znajdują się pary dóbr takich, jak
okazuje się zgodny z owym prawem, jeśli zdam sobie sprawę, że kupuję więcej dziś dlatego, że zamierzam kupować mniej jutro, gdy cena ustabilizuje się na wyższym niż dotąd poziomie. Abstrahując od tego dynamicznego wpływu zmieniających się cen, pozostaje prawdą, że przy stale utrzymującej się wyższej cenie oleju będę go konsumować mniej niż przy stale utrzymującej się cenie niskiej.

HCI utną i soi; jak mówimy, reprezentują one towary niezależne. Spróbuj może sklasyfikować takie pary, jak wołowina i wieprzowina, indyki i sos żurawinowy, samochody i benzyna, ropa naftowa i węgiel.
Poza ukazaniem skutków zmian dochodu, rys. 19.2 obrazuje także efekty dowolnej zmiany cen pozostałych dóbr. Spadek ceny kawy może skłonić konsumenta do kupowania mniejszych ilości herbaty: krzywa popytu przesuwa się na przykład do pozycji d"d''. Co by się jednak stało, gdyby spadła cena cytryn? Wynikająca stąd zmiana przebiegu dd może być tu nieduża: jeśli jednak w ogóle wystąpi jakaś zmiana, będzie to zmiana na rzecz zwiększenia zakupów herbaty - nastąpi przesuniecie dd w prawo. Skąd się bierze ta różnica w reakcji? Stąd, że kawa jest w stosunku do herbaty produktem "rywalizującym" lub substytucyjnym: cytryny zaś są dla herbaty dobrem komplementarnym.
PRAWO MALEJĄCEJ UŻYTECZNOŚCI KRAŃCOWEJ
Powróćmy do prawa opadającej, o ujemnym nachyleniu, krzywej popytu. Jakie prawidłowości ekonomiczne uzasadniają to podstawowe prawo ekonomii?
Przed wiekiem, ekonomiści wprowadzili fundamentalne pojęcie użyteczności: posługując się tym narzędziem analizy mogli oni po raz pierwszy wyprowadzić krzywą popytu i wyjaśnić jej cechy.
Jako klient, kupujesz jakieś dobro, gdyż przynosi ci ono zadowolenie, "satysfakcję", czy też ma "użyteczność". Po raz pierwszy zetknęliśmy się tu z terminem użyteczność. Jest to pojęcie abstrakcyjne, stosowane w ekonomii w celu opisania subiektywnej przyjemności, pożytku czy zadowolenia wynikających z konsumowania dóbr. Nie odpowiada mu żaden strumień elektronów, którego pomiarów mógłby dokonać fizjolog. Użyteczność jest raczej pewną konstrukcją analityczną, wykorzystywaną w celu wyjaśnienia sposobu, w jaki racjonalnie zachowujący się konsumenci dzielą swój ograniczony dochód pomiędzy dobra, które przynoszą im zadowolenie czy też są dla nich użyteczne.
Użyteczność krańcowa i prawo malejącej / użyteczności krańcowej
'.. Jakie zastosowanie ma użyteczność do teorii popytu? Powiedzmy, że skonsumowanie pierwszej jednostki dowolnego dobra (lodów, koncertu muzyki rockowej, serialu Wojny Gwiezdne) zapewnia ci osiągnięcie pewnego poziomu użyteczności. Wyobraźmy sobie teraz, że konsumujesz drugą jednostkę tego dobra. Twoja użyteczność całkowita rośnie, albowiem druga jednostka dobra daje ci pewną dodatkową użyteczność. Co się zaś dzieje, gdy dodajemy trzecią i czwartą jednostkę tego samego dobra?

Przed stuleciem ekonomiści ogłosili ważne prawo, zupełnie analogiczne do prawa malejących przychodów. Przypomnijmy sobie, że prawo malejących przychodów mówi, iż dodatkowe przyrosty produktu zmniejszają się w miarę jak przedsiębiorstwo stosuje w produkcji dodatkowe porcje nakładów (zob. tabl. 2.1).
Prowadząc badania nad użytecznością, ekonomiści ogłosili prawo malejącej użyteczności krańcowej (marginal utility). Prawo to mówi, że dodatkowe lub krańcowe ilości (przyrosty) użyteczności zmniejszają się w miarę, jak dana osoba spożywa coraz to większe ilości danego dobra.
Zanim się zajmiemy tym prawem, musimy dobrze zrozumieć termin krańcowy; słowo krańcowy używany jest w znaczeniu "dodatkowy" lub "przyrost". I tak, gdy zjadasz dodatkowy rożek lodów, uzyskujesz pewien przyrost swej psychicznej satysfakcji - użyteczności i ten przyrost nazywamy użytecznością krańcową. Z terminem "krańcowy" spotykamy się wielokrotnie w dalszych rozdziałach i zawsze będzie on stosowany w znaczeniu "dodatku" lub "przyrostu" tego czy owego.
Jakie jest więc to nowe prawo? Zacznijmy od dokładnego sformułowania.
Prawo malejącej użyteczności krańcowej mówi, że jeżeli konsumujesz więcej jakiegoś dobra, to twoja całkowita użyteczność rośnie. Gdy jednak konsumujesz go wciąż więcej i więcej, twoja całkowita użyteczność będzie rosnąć w coraz wolniejszym tempie. Ten coraz wolniejszy wzrost całkowitej użyteczności bierze się stąd, że twoja krańcowa użyteczność (przyrost użyteczności dodany w wyniku skonsumowania ostatniej jednostki dobra) zmniejsza się w miarę konsumowania coraz większej ilości dobra. Malejąca krańcowa użyteczność wynika z faktu, że twoja ocena danego dobra czy upodobania do niego zmniejsza się w miarę wzrostu konsumowanej ilości.
Krótkie sformułowanie tego prawa mówi, że wraz ze wzrostem konsumowanej ilości dobra, jego krańcowa użyteczność ma tendencję do zmniejszania się.
Przykład liczbowy
Kolumna (2) w tabelce towarzyszącej rysunkowi 19.3 pokazuje, że całkowita osiągana użyteczność rośnie wraz ze wzrostem Q, lecz w malejącym tempie. W kolumnie (3) mierzymy krańcową użyteczność jako przyrost całkowitej użyteczności spowodowany dodaniem jednej jednostki dobra.
Fakt obniżania się krańcowych użyteczności podanych w tabelce, jest przykładem działania prawa malejącej użyteczności krańcowej.
Rysunek 19.3(a) pokazuje, jak całkowita użyteczność rośnie, lecz w tempie malejącym. Rysunek 19.3(b) przedstawia użyteczności krańcowe - przyrosty użyteczności (nie zaś użyteczność całkowitą). Niezależnie od tego, czy

T
b) Użyteczność krańcowa
o) Użyteczność całkowita U
(1)
.1
(3)
Ilość
skonsumowanego dobra
(2)
Użyteczność cafk owita
Użyteczność krańcowa
Rys. 19.3. Krzywe równie dobrze jak liczby mogą zobrazować prawo malejącej użyteczności krańcowej
Chociaż użyteczność całko
wita zwiększa się wraz z konsump
cją, tabelka pokazuje, że rośnie
ona w tempie malejącym. Oznacza
to, że użyteczność krańcowa (przy
rost użyteczności wywołany przez
każdą ostatnią, dodatkową jedno
stkę dobra) będzie malejąca. Opie-
^______ . rając się na tym fakcie psychologi-
]0 -=d^~~" cznym dawni ekonomiści dowodzili
działania prawa malejącego popytu. (Zauważ podobieństwo z przed-__________ stawionym w rozdziale 2 prawem
malejących przychodów.)
Zacienione prostokąty pokazują przyrosty użyteczności dodawane przez każdą nową jednostkę dobra. Fakt, iż całkowita użyteczność wzrasta w malejącym tempie, jest pokazany na rys. (b) przez prowadzące w dół "schodki" użyteczności krańcowej. Gdy nasze jednostki będą się stawać coraz mniejsze, "schodkowe" zmiany użyteczności całkowitej zaczną się wygładzać i obrazem użyteczności całkowitej stanie się gładka krzywa. Wygładzona funkcja krańcowej użyteczności pokazana jest na rysunku (b) jako opadająca, gładka krzywa; użyteczność krańcowa niczym się nie różni od nachylenia gładkiej krzywej na rysunku (a)2.

"jjnujemy się znaczących rozmiarów jednostkami dobra i mierzymy przyrosty yżyteczności całymi "klockami" czy "schodkami", czy też wygładzając wykres używamy krzywych odzwierciedlających nieskończoną podzielność jednostek dobra, prawo malejącej użyteczności krańcowej oznacza, że krzywe na rys. 19 3(b) muszą być opadające i - co wychodzi dokładnie na to samo - że krzywa przedstawiająca całkowitą użyteczność na rys. 19.3(a) musi być wklęsła Gak kopuła widziana od dołu). Kształt krzywych na rys. 19.3(a) i (b) odzwierciedla prawo malejącej użyteczności krańcowej.
Wczesne próby uzasadnienia prawa malejącej użyteczności krańcowej
Słuszność prawa malejącej użyteczności krańcowej ekonomistom wcześniejszych pokoleń wydawała się prawdopodobna, gdy we własnych umysłach, drogą introspekcji, szukali swych reakcji psychicznych na kolejne zwiększenie konsumpcji. Wyniki tej samoobserwacji znalazły uwiarygodnienie w licznych eksperymentach laboratoryjnych, wykonywanych przez przedstawicieli psychologii doświadczalnej ostatniego stulecia.
Przypuśćmy, że zawiążecie chłopcu oczy i poprosicie go, by wyciągnął rękę dłonią do góry. Umieśćcie teraz na jego dłoni odważnik, na pewno to zauważy. Gdy będziecie dodawać więcej odważników, także to spostrzeże. Ale gdy na jego dłoni znajdzie się już spore obciążenie, można dołożyć odważnik tak duży jak na początku, a on odpowie, że nie odczuwa żadnego w ogóle przyrostu. Innymi słowy, im większy całkowity ciężar tego, co już trzyma, tym mniejszy będzie efekt dołożenia dodatkowej czy krańcowej jednostki.
Gdy dawni ekonomiści dowiedzieli się, że percepcja dźwięku, światła i inne uczucia wydają się podporządkowane podobnemu prawu Webe-ra-Fechnera "malejącego efektu krańcowego", zwiększyło to ich zaufanie do ekonomicznego prawa malejącej krańcowej użyteczności3.
kolumna (2). Jaki będzie wynik dla 4 + 3?]. W odniesieniu do rys. 19.3(b) znaczy to, że - dla określonego poziomu konsumpcji danego dobra - obszar pod krzywą użyteczności krańcowej, mierzony jako suma powierzchni poszczególnych prostokątów (lub też jako powierzchnia pod wygładzoną krzywą), musi odpowiadać liczbowo wysokości, na której przebiega krzywa użyteczności całkowitej pokazana na rys. (a). Wszystko to jest odzwierciedleniem faktu, iż użyteczność całkowita jest sumą wszystkich użyteczności krańcowych (czy przyrostów użyteczności) narastających od punktu wyjścia.
3 Współczesne pokolenia odkryły jednak, że dla wyjaśnienia przebiegu krzywej popytu, która wiąże cenę z ilością, nie ma wcale znaczenia dokładny sposób pomiaru użyteczności. Niektórzy ekonomiści nadal uciekają się do introspekcji. Inni mają nadzieję, że metody pomiaru użyteczności krańcowej dostarczy im obserwacja zachowań ludzi w warunkach niepewności (podejście to zostanie szerzej rozwinięte w Dodatku do rozdziału 22). Większość ekonomistów

WARUNEK RÓWNOWAGI: RÓWNOŚĆ KRAŃCOWYCH UŻYTECZNOŚCI OSIĄGANYCH Z WYDATKOWANIA JEDNEGO (OSTATNIEGO) DOLARA NA ZAKUP KAŻDEGO Z DÓBR
Jaki jest podstawowy warunek równowagi, zapewniający, że ja jako konsument osiągnę jak największe zadowolenie z nabywanego na rynku koszyka dóbr? Mówimy, że konsument dąży do maksymalizacji użyteczności (czy też maksymalizacji zadowolenia lub "szczęścia") uzyskiwanego dzięki zakupom dóbr konsumpcyjnych. Czy można dostrzec, jaka zasada powinna obowiązywać przy podejmowaniu takiej optymalnej decyzji? Z pewnością nikt nie będzie oczekiwać, że ostatnie kupione jajko i ostatni nabyty album płyt przyniosą mu dokładnie taką samą użyteczność krańcową. Płyty bowiem kosztują za jednostkę dużo więcej niż jajka. Po zastanowieniu wydaje się, że rozsądniej byłoby zwiększać zakup dobra o jednostkowej cenie dwukrotnie wyższej od ceny innego dobra, dopóki nie dostarczy mi ono dokładnie dwukrotnie większej użyteczności krańcowej.
Krótko mówiąc: gdy tak robię zakupy, że każde poszczególne dobro przynosi mi krańcową użyteczność dokładnie proporcjonalną do jego ceny, to mogę być pewny, że z moich zakupów osiągam maksimum zadowolenia czy użyteczności. W języku ekonomistów, w punkcie takim znajduję się w równowadze konsumenta. Ten podstawowy warunek możemy obecnie sformułować w taki sposób: konsument dysponujący stałym dochodem przy danych rynkowych cenach dóbr może osiągnąć punkt maksymalnego zadowolenia lub użyteczności (czy też punkt równowagi) jedynie działając w następujący sposób:
Prawo równych użyteczności krańcowych osiąganych z jednego dolara. Na każde dobro - takie jak jajka czy płyty - popyt zgłaszany jest aż do poziomu, w którym użyteczność krańcowa przypadająca na jednego wydawanego na to dobro dolara (czy też na jedną złotówkę) zrówna się z krańcową użytecznością dolara (czy też złotówki) wydawanego na jakiekolwiek inne dobro, jak na przykład chleb czy koncerty.

Dlaczego prawo to musi obowiązywać? Gdyby jakieś dobro dawało więcej niż inne użyteczności krańcowej z jednego wydanego nań dolara, zyskałbym, wycofując swoje pieniądze z zakupów innych dóbr i wydając je w większej ilości na to dobro aż do momentu, w którym prawo malejącej użyteczności krańcowej sprowadzi krańcową użyteczność tego dobra przypadającą na jednego wydanego nań dolara do poziomu równego z tym, jaki dają inne dobra. Gdy jakieś dobro dostarcza mniej użyteczności krańcowej z dolara niż pozostałe dobra, będę zmniejszać zakupy tego dobra dopóty, dopóki krańcowa użyteczność ostatniego wydanego na nie dolara nie wzrośnie ponownie do wspólnego poziomu4.
Ten podstawowy warunek równowagi konsumenta można zapisać w kategoriach użyteczności krańcowej (MU) i cen (P) poszczególnych dóbr w następujący zwięzły sposób:
MU dobra l MU dobra 2 MU dobra 3
P
r
= wspólnemu MU na dolar dochodu.
Dlaczego krzywa popytu opada '
Wykorzystując tę podstawową zasadę postępowania konsumenta, łatwo dostrzec, dlaczego krzywe popytu są opadające. Dla uproszczenia przyjmiemy, że wspólny poziom krańcowej użyteczności przypadającej na jednego dolara dochodu jest stały. Następnie zwiększamy cenę dobra l. Bez zmiany w konsumowanej ilości, stosunek pierwszy (tj. MU dobra l do Px) będzie niższy od MU przypadającej na jednego dolara dla wszystkich pozostałych dóbr. Konsument będzie więc musiał dostosować konsumpcję dobra 1. Jak? Poprzez (a) obniżenie konsumpcji dobra l; (b) podniesienie zatem MU dla dobra l aż do momentu, w którym (c) przy nowym, zredukowanym poziomie konsumpcji dobra l nowa użyteczność krańcowa - przypadająca na

uważa dziś zapewne, że z punktu widzenia współczesnej teorii popytu konsumpcyjnego liczy się to, czy pewne sytuacje przynoszą większą od innych użyteczność całkowitą.
Ci ekonomści nie będą się trudzić poszukiwaniem jakiejś liczbowej miary użyteczności poza tą, która się zawiera w porównaniu "większa lub mniejsza niż"; będą oni stosować aparat "krzywych obojętności" z Dodatku do niniejszego rozdziału. Każda z tych metod pozwala ustalić ogólne właściwości krzywej popytu rynkowego.
Bez względu na to, które z tych podejść przyjmiemy, teoria popytu nie wymaga dokonywania interpersonalnych porównań użyteczności, obejmujących sumowanie czy porównywanie użyteczności właściwych różnym umysłom.

4 W niewielu wypadkach istotną rolę odgrywa niepodzielność jednostek i nie wolno jej wówczas pominąć w analizie. I tak, samochody Cadillac to nie groch i ich niepodzielność może mieć znaczenie. Załóżmy, że kupię jednego Cadillaca, lecz na pewno nie dwa. Wówczas krańcowa użyteczność pierwszego samochodu jest wystarczająco większa od krańcowej użyteczności tej samej ilości dolarów wydanych w jakikolwiek inny sposób, by skłonić mnie do zakupu tej pierwszej jednostki. Krańcowa użyteczność, jakiej dostarczyłby mi drugi Cadillac, jest wystarczająco niniejsza, by sprawić, że z pewnością go nie kupię. Gdy niepodzielność ma znaczenie, nasza zasada równości dla osiągnięcia równowagi może być przeformułowana jako zasada nierówności.

jwui.^gu uuiara, wydanego na dobro l jest znowu równa MU jednego dolara wydanego na pozostałe dobra.
Widzimy więc, dlaczego wyższa cena dobra zmniejsza optymalną wielkość jego spożycia przez konsumenta.
Ekonomiczna analiza wykorzystania czasu
Wszystko to dotyczy nie tylko sposobu wydawania pieniędzy. Przypuśćmy, że dysponujesz tylko pewną, określoną ilością czasu, który możesz przeznaczyć na naukę. Ponadto zdecydowałeś, że twoim celem jest po prostu uzyskanie możliwie wysokiej średniej ocen. Jakiej alokacji czasu powinieneś dokonać? Czy poświęcając jednakowe jego ilości na naukę każdego przedmiotu? Rzecz dziwna, ale odpowiedź brzmi: wcale niekoniecznie.
Musisz tak dzielić swój czas - między historię i chemię, język niemiecki i ekonomię - by uzyskać z każdej ostatniej minuty poświęconej na naukę każdego z przedmiotów takie same krańcowe, dodatnie przyrosty ocen5.
Ta sama zasada wielkości krańcowych może także wskazać ci właściwą alokację czasu w okresie przyjemnego weekendu. Ten warunek równoważenia wielkości krańcowych nie jest jedynie prawem ekonomicznym. Jest to także prawo logiki.
Konsumenci jako mędrcy?
Należy się tu słowo ostrzeżenia, dotyczące sposobu traktowania konsumentów. Nie oczekujemy wcale, by byli oni mędrcami, biegłymi w posługiwaniu się liczbami i wykresami. Większość decyzji możemy nawet podejmować nieświadomie lub z przyzwyczajenia. Rzeczywiście zakładamy, że w swych gustach i działaniach konsumenci zachowują się na ogół w sposób spójny; że nie miotają się na oślep w nieprzewidywalny sposób, wpędzając się w nędzę nieustannie popełnianymi błędami ocen czy arytmetyki. Jeżeli tylko dostateczna liczba ludzi działa w sposób spójny, unikając przypadkowych zmian w postępowaniu przy zakupach, nasza naukowa teoria dostarczy akceptowalnego przybliżenia faktów.
przedmiotów wynoszących 93 92
i 81 nt Z Poszczególnych
wykorzystania czasu badacze dokonali także i L h dzledzinie ekononucznej teorii
posadach

PODEJŚCIE ALTERNATYWNE: EFEKT SUBSTYTUCYJNY l EFEKT DOCHODOWY
Pojęcie użyteczności krańcowej było cennym narzędziem pozwalającym zrozumieć podstawowe prawo ujemnie nachylonych funkcji popytu. Ale w ciągu ostatnich paru dziesięcioleci ekonomiści rozwinęli alternatywne podejście do analizy popytu, takie, w którym w ogóle nie wspomina się o użyteczności krańcowej. To alternatywne podejście wykorzystuje "krzywe obojętności" i jest dokładnie przedstawione w Dodatku do niniejszego rozdziału. Tutaj możemy z łatwością podsumować główne cechy owego alternatywnego podejścia. Pozwala ono w sposób rygorystyczny i spójny osiągnąć pożądany wynik, dostarcza także interesującego wglądu w czynniki sprawiające, że reakcja wielkości popytu na cenę - tj. cenowa elastyczność popytu - może być bardzo silna albo też bardzo słaba.
Owe alternatywne podejście sprowadza się do następującego pytania: jakie są efekty dochodowe i efekty substytucyjne zmiany ceny? Obserwując te efekty, możemy dostrzec, że wielkość zgłaszanego na dane dobro popytu zmniejsza się, gdy cena tego dobra rośnie
Efekt substytucyjny
Pierwszy z czynników wyjaśniających spadek konsumpcji przy wzroście ceny jest oczywisty. Jeżeli cena herbaty idzie w górę, gdy inne ceny się zwiększają, herbata staje się relatywnie droższa. Efekt substytucyjny polega na tym, że po to, aby utrzymać nasze koszty utrzymania na najniższym możliwie poziomie, opłaca się zastępować dobra, których ceny wzrosły (jak np. herbatę), innymi dobrami.
A zatem herbata staje się relatywnie droższą używką. Będziemy kupować mniej herbaty, więcej zaś kawy czy kakao. Podobnie wzrost cen biletów do kina w porównaniu z cenami biletów na koncerty może sprawić, że będziemy szukać tańszych źródeł rozrywki.
Konsumenci postępują w tym wypadku tak, jak to czynią przedsiębiorcy, gdy wzrost ceny jednego z czynników produkcji sprawia, że dostosowują oni swe techniki wytwarzania, by droższe nakłady zastąpić tańszymi. Dzięki temu procesowi substytucji mogą wytwarzać ten sam produkt przy najniższym koszcie całkowitym. Podobnie i konsumenci kupują swoją satysfakcję jak najtaniej, po najniższym koszcie.
Efekt dochodowy
Gdy twój dochód pieniężny pozostaje stały, konieczność kupowania jakiegoś dobra po wyższej niż dotąd cenie oznacza, że twój dochód realny (czy też siła nabywcza) zmniejsza się, zwłaszcza gdy dany towar

nabywasz w większych ilościach. Mówiąc ogólniej, efekt dochodowy polega na tym, że kiedy cena rośnie, twój realny dochód zmniejsza się i najprawdopodobniej będziesz kupować mniejsze ilości niemal wszystkich dóbr, także tego, którego cena wzrosła. Przy mniejszym dochodzie realnym skłonny jesteś kupować mniej herbaty. Tak więc, jeśli rozpatrywane dobro nie jest dobrem "podrzędnym", takim jak mortadela czy margaryna, efekt dochodowy wzmocni działanie efektu substytucyjnego, który sprawia, że krzywa DD jest opadająca6.
Ilościowa waga każdego z tych efektów jest oczywiście różna i zależy od tego, z jakim dobrem mamy do czynienia i z jakim konsumentem. W pewnych okolicznościach otrzymana krzywa popytu jest bardzo elastyczna, na przykład wtedy, gdy konsument wydaje znaczące ilości pieniędzy na towar, którego substytuty są łatwo dostępne.
Jeżeli jednak jakiś towar, taki jak na przykład sól, pochłania znikomą tylko cząstkę budżetu konsumenta, nie daje się łatwo zastąpić innymi dobrami i potrzebny jest tylko w niewielkich ilościach dla uzupełnienia dóbr ważniejszych, to popyt na ten towar będzie nieelastyczny.
PARADOKS WARTOŚCI
Przestawione poprzednio teorie pomagają wyjaśnić słynny problem, którym trapił się Adam Smith w Bogactwie narodów. Postawił on pytanie: jak to się dzieje, iż woda, tak bardzo użyteczna, że życie bez niej jest niemożliwe, ma tak niską cenę, natomiast diamenty, całkowicie zbędne, mają cenę tak wysoką?
6 Efekt substytucyjny i efekt dochodowy wyjaśniają nam nie tylko opadające, ujemne nachylenie krzywej popytu, ale także pewien rzadko spotykany wyjątek od tej reguły. Co się wydarzyło w 1845 r., gdy głód w Irlandii spowodował wielki wzrost cen kartofli? Rozważmy przypadek ubogiej rodziny, która w 1844 r. spożywała nieco mięsa i mnóstwo ziemniaków. W następstwie zarazy ziemniaczanej ceny kartofli wzrosły tak gwałtownie, że realny dochód rozpatrywanej rodziny zmniejszył się znacznie. Wskutek tego, rodzina owa zaczęła spożywać więcej, nie zaś mniej, kupowanych po wysokiej cenie (P) ziemniaków. Dlaczego? Obecnie rodzina musi wydawać na kartofle, podstawowy i niezbędny środek przeżycia, tak dużo, że w ogóle ich nie stać na jakiekolwiek zakupy mięsa; stąd też, z konieczności, stali się bardziej jeszcze niż poprzednio uzależnieni od kartofli. Mówiąc skrótowo, odwrotnie skierowany efekt dochodowy, występujący w odniesieniu do szczególnego "podrzędnego" dobra, dobra takiego, jak na przykład kartofle, których spożycie w budżecie osoby ubogiej spada wraz ze wzrostem dochodu, przeważył tu działanie efektu substytucyjnego.
Spostrzeżenie tego kuriozalnego przypadku przypisuje się sir Robertowi Giffenowi, ekonomiście z czasów wiktoriańskich. Zauważmy, że w przypadku większości dóbr podrzędnych, na które wydajemy tylko niewiele pieniędzy, odwrotnie skierowane działanie efektów dochodowych nie przeważy działania efektów subsytucyjnych i dziwaczny "przypadek Giffena" nie wystąpi.

Dziś można dać prawidłową odpowiedź na to pytanie. Można napisać: "Krzywe podaży i popytu na wodę kształtują się w taki sposób, że punkt ich przecięcia przypada przy bardzo niskiej cenie, podczas gdy krzywe podaży i popytu na diamenty przebiegają tak, że ich przecięcie przypada przy cenie wysokiej".
Adam Smith nie mógł dać takiej odpowiedzi, gdyż nie "wynaleziono" jeszcze wówczas krzywych popytu i podaży jako narzędzi opisu i miały one zostać odkryte dopiero po następnych siedemdziesięciu pięciu czy nawet więcej latach. Gdyby jednak stary Adam Smith dysponował nawet tymi narzędziami, zadałby, oczywiście, następujące pytanie: "Ale dlaczego podaż i popyt na wodę przecinają się przy tak niskiej cenie?"
Łatwo też teraz sformułować odpowiedź. Składa się ona z dwóch części: diamenty są bardzo rzadkie; koszt uzyskania ich dodatkowych ilości jest wysoki. Woda zaś występuje stosunkowo obficie, koszty jej uzyskania w wielu rejonach świata są niskie.
Pierwsza część tej odpowiedzi wydawałaby się rozsądna nawet klasycznym ekonomistom sprzed ponad stulecia i prawdopodobnie poprzestaliby na tym. Nie wiedzieliby jednak, jak pogodzić fakty dotyczące kosztów z równie niewątpliwym faktem, że światowe zasoby wody są bardziej użyteczne niż światowa podaż diamentów.
Do powyższych rozważań dotyczących kosztów możemy dziś dodać drugą jeszcze prawdę: całkowita użyteczność wody nie określa ani jej ceny, ani popytu na nią. Jedynie krańcowa użyteczność ostatniej szklanki wody wyznacza jej cenę. Dlaczego? Ponieważ ludzie mają swobodę wyboru: czy kupić tę ostatnią szklaneczkę czy też nie? Gdyby woda wyceniona była wyżej, niż wynosi krańcowa użyteczność jej ostatniej szklanki, to owa ostatnia szklanka w ogóle nie zostałaby sprzedana. Dlatego też cena wody musi się obniżać aż do momentu, w którym osiągnie dokładnie poziom użyteczności ostatniej szklanki, ani mniej ani więcej. Dowiedzieliśmy się więc, że ten tak bardzo wartościowy towar, woda, jest sprzedawany prawie za nic, gdyż ostatnia jej kropla nic prawie nie jest warta.
Jak to powiedział ktoś ze studiujących ekonomię: teorię wartości łatwo można zrozumieć, jeżeli tylko pamiętamy, że w ekonomii to ogon macha psem: to "ogon" użyteczności krańcowej macha "psem" cen i ilości.
Paradoks wartości możemy rozwikłać w następujący sposób: im więcej jest jakiegoś towaru, tym mniej stosunkowo pożądana staje się jego ostatnia jednostka, choć jednocześnie użyteczność całkowita tego dobra rośnie w miarę, jak uzyskujemy coraz większe jego ilości. Wobec tego oczywiste jest, dlaczego duże ilości wody mają tak bardzo niską cenę. Lub też, dlaczego dobro tak niewątpliwie niezbędne i podstawowe, jak powietrze, może być dobrem wolnym. W każdym z tych przypadków, występowanie wielkich

40 - Ekonomia t. l


użyteczności krańcowej ( = 9 +8+ ... + 2 dol.). A zatem konsument uzyskał ponad to, co zapłacił, nadwyżkę wynoszącą 36 dolarów.
W przykładzie przedstawionym na rys. 19.4 rozważamy przypadek pojedynczego konsumenta kupującego wodę. Możemy jednak pojęcie nadwyżki konsumenta zastosować także do rynku traktowanego jako całość. Rynko-
wa krzywa popytu przedstawiona na rys. 19.5 jest sumą indywidualnych krzywych popytu (z których jedną tylko jest krzywa pokazana na rys. 19.4) dodawanych poziomo. Logika powstawania nadwyżki indywidualnego konsumenta przenosi się także na rynek traktowany jako całość.
ilości tych niezbędnych dóbr zmniejsza ich użyteczność krańcową, a tym samym zmniejsza i ich ceny.
NADWYŻKA KONSUMENTA
W paradoksie wartości znajduje uwypuklenie fakt, że rejestrowana pieniężna wartość dobra (mierzona iloczynem ceny przez ilość) może nas sprowadzić na manowce, jeśli zechcemy się nią posłużyć jako wskaźnikeim całkowitego poziomu dobrobytu.
Ekonomiczna wartość powietrza, którym oddychamy, wynosi zero, a przecież znaczenie powietrza dla poziomu naszego dobrobytu jest niewymier-nie wielkie.
Tę lukę między użytecznością całkowitą danego dobra a jego całkowitą wartością rynkową nazywamy nadwyżką konsumenta. Nadwyżka ta pojawia się dlatego, że "dostajemy więcej niż płacimy"; premia ta ma swoje korzenie w prawie, malejącej użyteczności krańcowej.
Łatwo dostrzec, w jaki sposób powstaje ta nadwyżka konsumenta. Płacimy taką samą cenę za każde jajko czy też za każdą szklankę wody. Tak więc za każdą jednostkę płacimy tyle, ile warta jest jednostka ostatnia. Zgodnie z naszym podstawowym prawem malejącej użyteczności krańcowej, jednostki poprzednie warte są dla nas więcej od jednostki ostatniej. A zatem z każdej z kupowanych poprzednich jednostek otrzymujemy pewną nadwyżkę. Z chwilą gdy wymiana przestaje przynosić nam korzyści i kiedy nie osiągamy już dalszych nadwyżek, przestajemy kupować.
Rysunek 19.4 obrazuje koncepcję nadwyżki konsumenta dla przypadku osoby konsumującej tanią wodę. Powiedzmy, że cena wody wynosi jednego dolara za galon. Ilustruje to pozioma linia poprowadzona na rys. 19.4 na wysokości jednego dolara. Konsument rozważa, ile dzbanów wody o pojemności jednego galonu kupić przy takiej cenie. Pierwszy galon jest badzo cenny, pozwala bowiem zaspokoić skrajne pragnienie i konsument gotów jest zań zapłacić bodaj 9 dolarów. Ale ten pierwszy galon kosztuje tylko jednego dolara - cena rynkowa - a zatem konsument uzyskał 8 dolarów nadwyżki.
Zajmijmy się drugim galonem. Ma on dla konsumenta wartość ośmiu dolarów. Znów jednak kosztuje tylko jednego dolara, a zatem nadwyżka wynosi 7 dolarów. I tak dalej w dół aż do galonu dziewiątego, który dla konsumenta ma wartość zaledwie 50 centów i dlatego też nie zostanie kupiony. Punkt równowagi konsumenta przypada w E, gdzie zostaje kupione 8 galonów po jednym dolarze za każdy.
Tu jednak dokonujemy ważnego odkrycia: chociaż konsument zapłacił tylko 8 dol., całkowita wartość kupionej przez niego wody wynosi dla niego 44 dolary. Wynik ten uzyskamy, dodając do siebie wszystkie kolejne słupki

Nodwyżko konsumenta dla jednostki P
o �u

krzywa popytu /'konsumenta na wodę
cena wody
(J p
23456 Ilość wody
Rys. 19.4. Ponieważ użyteczność krańcowa maleje, osiągnięte przez konsumenta zadowolenie jest większe od wartości sumy, którą zapłacił
Opadająca krzywa popytu na wodę odzwierciedla fakt, że użyteczność krańcowa wody maleje w miarę, jak zapotrzebowanie konsumenta na to dobro zostaje zaspokojone. Ale przyjrzyjmy się, jak duże są nadwyżki zadowolenia uzyskiwane dzięki zakupowi wcześniejszych jednostek. Dodając do siebie wszystkie te nadwyżki (8 dol. nadwyżki z jednostki 1+7 dol. nadwyżki z jednostki 2 + ... + 1 dol. nadwyżki z jednostki 8), otrzymujemy uzyskaną przy zakupie wody łączną nadwyżkę konsumenta wynoszącą 36 dol.
W przedstawionym tu uproszczonym przypadku obszar znajdujący się między krzywą popytu a linią ceny stanowi całkowitą nadwyżkę konsumenta.

40*


Nadwyżka konsumenta dlo rynku P
y~^*^,x.xv
^ nadwyżka � jkonsumentaŚ
cena wody
całkowite zakupy
Kjr i u
___________________________________________l____________ Q
Ilość wody S
M
Rys. 19.5. Całkowita nadwyżka konsumenta jest to obszar znajdujący się pod krzywą popytu i ponad linią ceny
Krzywa popytu określa, jaką ilość pieniędzy konsumenci gotowi byliby zapłacić za każdą skonsumowaną jednostkę. Tak więc cały obszar poniżej krzywej popytu (OREM) obrazuje całkowitą użyteczność uzyskaną przy konsumpcji wody. Odejmując od tego tyle, ile woda faktycznie kosztuje konsumentów (tj. wielkość równą ONEM), otrzymujemy nadwyżkę konsumenta z zakupu wody w postaci trójkąta ENR.
Zastosowanie pojęcia nadwyżki konsumenta
Pojęcie nadwyżki konsumenta jest bardzo użyteczne przy podejmowaniu wielu decyzji dotyczących dóbr publicznych; posługiwano się nim w odniesieniu do decyzji dotyczących budowy lotnisk, dróg, tam, przejść podziemnych i zakładania parków.
Przypuśćmy, że rozważana jest budowa nowej wielkiej autostrady. Ponieważ będzie ona dostępna za darmo dla wszystkich, nie przyniesie żadnych dochodów. Użyteczność autostrady będzie widoczna jedynie pod postacią indywidualnych nadwyżek konsumentów. Aby uniknąć trudnych problemów

związanych z interpersonalnymi porównania użyteczności załóżmy, że mamy l O 000 potencjalnych użytkowników całkowicie identycznych pod każdym względem.
Eksperymentując, ustalamy, że nadwyżka konsumenta uzyskiwana dzięki korzystaniu z tej autostrady wynosi dla każdego osobnika 350 dol. Konsumenci powinni się więc opowiedzieć za budową, jeżeli jej całkowity koszt nie przekroczy 3,5 min dol. (10000 x 350 dol.). I zazwyczaj zaleca się, by władze podjęły budowę takiej drogi, jeżeli osiągana dzięki niej całkowita nadwyżka konsumentów (tutaj 3,5 min dol.) przewyższa koszty jej budowy.
Pojęcie nadwyżki konsumenta, które pomaga społeczeństwu zrozumieć, kiedy opłaca się budować mosty czy też autostrady, rzuca także pewne światło i na to, dlaczego ludzie, nie bez powodu, odnoszą się z podejrzliwością do problemu zrównania ceny z wartością. Widzieliśmy, że woda czy powietrze mogą mieć niewielką wartość ekonomiczną (niska cena razy ilość), chociaż ich całkowita wartość gospodarcza jest większa od wartości diamentów czy futer. Nadwyżka konsumenta w przypadku powietrza czy wody jest olbrzymia, natomiast wartość diamentów czy futer nieznacznie tylko może przewyższać cenę ich zakupu.
Pojęcie nadwyżki konsumenta pokazuje nam także, z jakich niezwykłych przywilejów mogą korzystać obywatele nowoczesnych, efektywnie funkcjonujących społeczności. Konsument łatwo może przeoczyć, jak wiele niezwykle wartościowych dóbr można kupić po niskich cenach.
Myśl ta skłania również do pokory. Jeżeli znasz kogoś, kto w arogancki sposób chełpi się swoją własną wydajnością ekonomiczną i swoim poziomem realnych zarobków, poradź mu, by na chwilę zaniechał przechwałek i zastanowił się. Gdyby go przenieść ze wszystkimi jego umiejętnościami i całą energią na jakąś odludną wyspę, ile mógłby kupić za swoje zarobione pieniądze? Istotnie, bez nagromadzonego w postaci maszyn kapitału, bez bogatych zasobów, bez wkładu pracy innych, a przede wszystkim bez wiedzy technologicznej, którą każde pokolenie dziedziczy z przeszłości, ile mógłby wytworzyć? Jasne, że wszyscy korzystamy z owoców gospodarki, do których wytworzenia wcale się nie przyczyniliśmy.
Jak napisał L. T. Hobhouse: "Organizator produkcji, który mniema, iż
sukcesy swoje i swojego przedsiębiorstwa zawdzięcza "samemu sobie", miał
przecież do dyspozycji cały system społeczny, na który składają się zarówno
wykwalifikowani robotnicy, jak i maszyny, rynek, a także pokój i porządek
społeczny - cały ogromny aparat i wszystko przenikającą atmosferę, będące
wspólnym dziełem milionów ludzi i dziesiątków pokoleń. Gdyby nagle usunąć
całe to środowisko społeczne, bylibyśmy nagimi dzikusami żywiącymi się korzon
kami, jagodami i robakami". . �;;-\n ��.-., r a in

Na tym kończymy naszą analizę sił leżących u podstaw krzywej popytu na żywność, odzież, rozrywki i inne rzeczy nabywane przez konsumenta Klucz do podejścia ekonomicznego tkwi w tym, że konsumenci muszą używać swych ograniczonych dochodów w taki sposób, aby sprostać różnym potrzebom i wymaganiom i że dokonują tego przez taką alokację swych dochodów, by wartość każdego ostatniego dolara wydanego na zakup różnych dóbr była jednakowa. Taka zasada alokacji generuje cały wachlarz krzywych popytu na poszczególne dobra.
Co się jednak dzieje z przedsiębiorstwem? Co z produkcją i podażą dóbr, których potrzebują konsumenci? W następnych trzech rozdziałach zajmujemy się tym drugim partnerem w zawrotnym tańcu podaży i popytu. Następny rozdział rozpoczniemy od zapoznania się z rozmaitymi rodzajami przedsiębiorstw, poczynając od niewielkich sklepików, a kończąc na olbrzymich korporacjach (spółkach akcyjnych). W następnym z kolei rozdziale koncentrujemy uwagę na analizie kosztów - na pojęciu kosztów całkowitych i przeciętnych - które, jak to pokażemy, kierują podejmowanymi w przedsiębiorstwach decyzjami o wielkości podaży. W rozdziale 22 pokażemy, jak krzywe podaży kreowanej przez przedsiębiorstwa wyrastają bezpośrednio z ich kosztów produkcji.
Gdy już zakończymy analizę kosztów i przedsiębiorstw, będziemy mogli powrócić do analizy podaży i popytu, ale już z pełniejszym zrozumieniem sił znajdujących się u podstaw obu tych fundamentalnych krzywych, występujących zarówno na kartkach podręczników, jak i w życiu gospodarczym.
PODSUMOWANIE
1. Rynkową, odnoszącą się do wszystkich konsumentów, krzywą popytu wyprowadzamy przez poziome dodawanie poszczególnych krzywych popytu każdego z konsumentów. Krzywa popytu może ulegać przesunięciu z wielu powodów. Na przykład, wzrost dochodu na ogół spowoduje przesunięcie DD w prawo, wywołując tym samym wzrost popytu; wzrost ceny dobra substytucyjnego (kawy w przypadku herbaty i tak dalej) także spowoduje podobne przesunięcie popytu w górę; wzrost ceny dobra komplementarnego (jak np. cytryna w stosunku do herbaty) powoduje tak zwany efekt krzyżowy, przesuwający krzywą DD w dół i na lewo. Istnieją także inne czynniki - zmiany gustów czy liczby ludności albo też zmiany oczekiwań - które mogą spowodować wzrost lub spadek popytu.
2. Ekonomiści objaśniają popyt konsumpcyjny za pomocą pojęcia użyteczności całkowitej oraz prawa malejącej użyteczności krańcowej. Użyteczność to pojęcie wyrażające wielkość "satysfakcji" czy też "zadowolenia" uzys-

kiwanego przez konsumenta z danego dobra. Przyrost poziomu zadowolenia nazwano użytecznością krańcową, gdzie "krańcowy" oznacza dodatkową użyteczność lub przyrost użyteczności, uzyskiwany ze skonsumowania dodatkowej jednostki danego dobra.
Prawo malejącej użyteczności krańcowej mówi, że wraz ze wzrostem ilości konsumowanego dobra krańcowa użyteczność uzyskiwana z jego ostatniej skonsumowanej jednostki maleje.
3. Ekonomiści zakładają, że konsumenci dokonują takiego rozdziału swojego ograniczonego dochodu, aby uzyskać jak największe zadowolenie czy użyteczność. Aby osiągnąć maksymalną użyteczność, konsument musi doprowadzić do zrównania krańcowych użyteczności uzyskiwanych z ostatniego dolara wydanego na każde dobro. Tylko wtedy, kiedy krańcowa użyteczność przypadająca na jednego dolara jest taka sama dla chleba i masła, butów czy płyt i biletów na koncert, konsument uzyska największe możliwe zadowolenie ze swojego ograniczonego dochodu pieniężnego. Zwróć jednak uwagę na to, że krańcowa użyteczność buteleczki perfum, kosztujących 25 dol. za uncję, nie jest równa krańcowej użyteczności szklanki za 25 centów. W procesie dokonywanej przez konsumenta optymalnej alokacji jego dochodu między różne dobra zrównane muszą być stosunki ich krańcowych użyteczności i cen jednostkowych - to jest krańcowe użyteczności jednego, ostatniego dolara w różnych zestawieniach, MU/P.
Teorią popytu rządzi ta oto podstawowa zasada logiczna: jeśli ograniczone zasady dzielisz pomiędzy różne konkurujące ze sobą zastosowania, to w przypadku, kiedy krańcowa korzyść uzyskiwana w jakimś jednym z możliwych zastosowowań jest większa od krańcowej korzyści przy innym zastosowaniu, zyskasz na przesunięciu pewnej części zasobów z zastosowania charakteryzującego się niską korzyścią krańcową do zastosowania przynoszącego wysoką korzyść krańcową, aż do osiągnięcia ostatecznej równowagi, przy której krańcowe korzyści osiągane we wszystkich zastosowaniach będą równe.
4. Nie uciekając się bezpośrednio do pojęcia użyteczności krańcowej, lepszy wgląd w czynniki decydujące o ujemnym nachyleniu krzywych popytu możemy zyskać rozbijając wpływ wzrostu ceny na dwa jego składniki (a) efekt substytucyjny i (b) efekt dochodowy. Gdy cena P danego dobra rośnie, starasz się zachować taki sam, jak poprzednio, poziom życia, zastępując innymi dobrami to dobro, które właśnie zdrożało. Efekt dochodowy wzmacnia wynikający z substytucji spadek ilości Q danego dobra: gdy dochód twojej rodziny staje się niższy, zwykle kupujesz mniej takiego dobra, a wobec tego wzrost jego ceny - który spowodował spadek twojego dochodu realnego czy też realnej siły nabywczej - wywołuje dalsze cięcia w konsumpcji w następstwie tego, że uzyskiwany przez ciebie obecnie dochód realny stał się niższy.

5. Paradoks wartości, którym zajmował się Adam Smith, a polegający na tym, że towar istotny dla dobrobytu może być sprzedawany na rynku tanie' niż jakiś inny, mniej z tego punktu widzenia ważny, można wyjaśnić za pomocą rozróżnienia pojęć użyteczności całkowitej i krańcowej. Rzadkość danego dobra, określana jego kosztami (tj. warunkami podaży), jest konfrontowana z rynkowym popytem na to dobro, wyznaczonym przez "pożytecz-ność" jego krańcowej, ostatniej jednostki (nie zaś przez "pożyteczność" całkowitego zasobu tego dobra). Nie jest paradoksem to, że U całkowita może rosnąć, a równocześnie U krańcowa maleć.
6. Fakt, że cena rynkowa wyznaczana jest przez użyteczność krańcowa nie zaś całkowitą, nabiera ostrzejszej wymowy, kiedy posługujemy się kategorią nadwyżki konsumenta. Płacimy taką samą cenę za każde, kupowane przez nas na rynku, jajko czy za każdą kwartę mleka. Ponadto, cena ta równa się krańcowej użyteczności zakupionej jednostki. Ale to oznacza, że ze wszystkich wcześniejszych jednostek zbieramy nadwyżkę użyteczności ponad cenę, ponieważ - zgodnie z prawem malejącej użyteczności krańcowej - użyteczności krańcowe poprzednich jednostek są wyższe od krańcowej użyteczności jednostki ostatniej. Ta nadwyżka użyteczności ponad cenę jest nazywana nadwyżką konsumenta. Odzwierciedla ona korzyść, jaką uzyskujemy dzięki temu, że wszystkie jednostki możemy kupować po tej samej niskiej cenie. W uproszczonych przypadkach możemy mierzyć nadwyżkę konsumenta wielkością obszaru zawartego między krzywą popytu a linią ceny. Pojęcie to ma zastosowanie przy podejmowaniu wielu decyzji społecznych, jak na przykład wtedy, gdy społeczeństwo musi ponieść znaczne wydatki na budowę drogi czy mostu.
WAŻNIEJSZE POJĘCIA l PROBLEMY
wyrównywanie krańcowych użyteczności uzyskiwanych z ostatniego dolara wydanego na każde z dóbr, MU1P1 = MU2/P2 = = ...MU na dolar dochodu,
paradoks użyteczności (użyteczność krańcowa a całkowita),
nadwyżka konsumenta (jako obszar pomiędzy DD i linią ceny),
paradoks wartości.
popyt rynkowy a popyt indywidualny,
przesunięcie popytu wywołane zmianami dochodu i innych czynników,
prawo malejącej użyteczności krańcowej,
dobra substytucyjne, komplementarne i niezależne,
efekt substytucyjny i efekt dochodowy,

PROBLEMY DO DYSKUSJI
1. Gdy będziesz dodawać do siebie identyczne krzywe popytu coraz
większej liczby osób (w sposób podobny do zastosowanego na rys. 19.1),
krzywa popytu rynkowego - przedstawiona w niezmiennej skali - będzie się
stawać coraz bardziej płaska. Czy wynika z tego, że elastyczność popytu staje
� coraz większa? Starannie uzysadnij swoją odpowiedź.
2. Wymień kilka dóbr uporządkowanych według rosnącej siły reakcji
popytu na ich cenę.
3. Z następujących dóbr utwórz pary dóbr komplementarnych, substytucyjnych lub niezależnych: wołowina, ketchup, baranina, papierosy, guma do żucia, wieprzowina, masło, margaryna, przejazd taksówką, książki. Daj przykład przesunięcia w popycie na jedno z dóbr w wyniku wzrostu ceny innego dobra. Jak zmiana dochodu wpłynie na krzywą popytu na masło? A na krzywą popytu na margarynę?
4. Wyjaśnij różnicę pomiędzy użytecznością krańcową i całkowitą. Sformułuj prawo malejącej użyteczności krańcowej. Upewnij się, że rozumiesz sens tego prawa, zarówno przedstawionego liczbowo, jak i graficznie.
5. Dlaczego nonsenesem jest stwierdzenie: "W równowadze krańcowe użyteczności wszystkich dóbr muszą być dokładnie sobie równe"? Podaj sformułowanie poprawne i wyjaśnij.
6. Wykaż, że nawet nie stosując pojęcia użyteczności krańcowej możesz dowieść prawa opadającej krzywej popytu, posługując się kategoriami (a) efektu substytucji i (b) efektu dochodowego.
7. Ile trzeba by ci zapłacić, gdyby alternatywą była konieczność całkowitej rezygnacji z oglądania filmów? Ile wydajesz na oglądanie filmów? Oszacuj w przybliżeniu wielkość osiąganej przez ciebie nadwyżki konsumenta.
8. Problem dla zaawansowanych. Czy możesz wyjaśnić, jak na wykresie nadwyżki konsumenta ukazać bezużyteczność lub nieefektywność każdego rodzaju podatku obrotowego? Rysunek zamieszczony niżej jest bardzo podobny do rys. 19.5. Każda nowa zakupiona jednostka dobra będzie zwiększać użyteczność, jak to ukazuje obszar pod krzywą DD; można to zmierzyć np. w jednostkach utraconych użyteczności czasu wolnego (czynimy tu sztuczne założenie, że użyteczność ta się nie zmienia i że wynosi 2,50 dol. za każdą z 10 godzin dnia). Przypuśćmy teraz, że rząd chce uzyskać dochody w wysokości 5 dol. (lub dwóch godzin) na osobę na sfinansowanie armii lub na budowę dróg. Najefektywniejszym sposobem opodatkowania byłoby po prostu obłożenie wszystkich jednakowym podatkiem w wysokości 5 dol. od osoby: pokazuje to prostokąt oznaczony 5 dol., leżący w "południo-wo-wschodniej" części wykresu i stanowiący potrącenie od wartości wolnego czasu każdego osobnika (przy przyjęciu sztucznego założenia, że użyteczność

dla wszystkich godzin czasu wolnego jest stała). Ale przypuśćmy, że zamiast tego ustanawiamy podatek obrotowy w wysokości l dol. od każdej jednostk' tego dobra, które wszyscy kupują. Przy przesuniętej w górę z S do S' krzywe' podaży, nowa rówowaga zostanie przeniesiona z E do E. jak to ukazui prostokąt SAE'S', rząd ściągnie dokładnie potrzebne mu 5 dol od osób

Dodatek do rozdziału 19 GEOMETRYCZNA ANALIZA RÓWNOWAGI KONSUMENTA
.�=-!".
KRZYWA OBOJĘTNOŚCI
Pouczające jest graficzne przedstawienie - bez stosowania kategorii liczbowo określonych użyteczności - na czym polega równowaga konsumenta.
Przyjmiemy na początek, że jako konsument kupujesz tylko dwa dobra, na przykład żywność i odzież, po danych określonych cenach. Zakładamy, że potrafisz odpowiedzieć na pytanie, czy (1) przedkładasz daną kombinację, czyli dany zestaw, dwóch dóbr, zawierający na przykład trzy jednostki żywności i dwie jednostki odzieży ponad pewną inną kombinację czy zestaw, zawierający na przykład dwie jednostki żywności i trzy jednostki odzieży, czy też (2) jest ci "wszystko jedno", który zestaw wybrać.
Przypuśćmy, że w rzeczywistości oba te zestawy są równie dobre z punktu widzenia naszego konsumenta - że jest ci obojętne, który z nich otrzymasz. Przedstawmy w tabelce obok rys. 19.D.1 listę paru innych kombinacji, w odniesieniu do których podobnie pozostajesz obojętny.



Rysunek 19.D.l przedstawia te kombinacje na wykresie. Na jednej z osi odmierzamy jednostki odzieży, na drugiej - jednostki żywności. Każdej z naszych kombinacji czy też zestawów A, B, C, D, odpowiada pewien punkt. Ale
(czy widzisz, dlaczego?). Ale konsumenci zmniejszają gwałtownie konsumpcję tego dobra i obecnie korzyść w postaci nadwyżki użyteczności uzyskiwanej nad utraconą użytecznością czasu wolnego - czyli ich "nadwyżka konsumenta" - zamiast wyrażać się, jak poprzednio, trójkątem SED, staje się równa mniejszemu trójkątowi S'E D. Prostokąt podatku SAES' jest stratą nieuniknioną, gdyż rząd nie może uzyskać niezbędnych mu zasobów na armię, nie pozbawiając obywateli ich zasobów pracy i czasu wolnego. Ale co z małym trójkątem AEE1 Jest on możliwą do uniknięcia, albo też bezużyteczną, stratą nadwyżki konsumenta, wynikającą z zastosowania podatku obrotowego dla zwiększenia wpływów rządu. Nieefektywność tego podatku wynika z tego, że podatek obrotowy "spycha" gospodarkę z jej efektywnej pozycji równowagi.
Stosując pojęcie nadwyżki konsumenta, wyjaśnij rozumowanie przeprowadzone w powyższym paragrafie. Jaki jest stosunek straty bezużytecznej do wpływów do budżetu? Oblicz także zyski rządu z podatku i bezużyteczne straty dla stawek podatkowych wynoszących 2, 3 i 4 dol. Oblicz następnie stosunek straty bezużytecznej do uzyskanego wpływu dla tych alternatywnych stawek podatkowych. Czy dostrzegasz tu jakąś prawidłowość?

Krzywa obojętności konsumenta "C
Odzież
Żywność
A

1

6

B

2

3

C

3

2

D

4

1*

Rys. 19.D.1
3 4 Żywność
Dodatkowe ilości jednego dobra są kompensatą za rezygnację z pewnych ilości innego dobra. Konsumentowi sytuacja A podoba się tak samo, jak sytuacja B, C, czy D.
Wszystkie kombinacje żywność-odzież, przynoszące takie samo zadowolenie, można wykreślić w postaci gładkiej "krzywej obojętności" zgodnie z prawem substytucji, które mówi: gdy uzyskujesz coraz więcej jednego dobra, jego "stopa substytucji" w zamian za dobro drugie, czy też "nachylenie krzywej obojętności", maleje.

Mapo obojętności C
te cztery kombinacje z pewnością nie są jedynymi, co do których wyboru tv - nasz konsument - pozostajesz obojętny. Inny zestaw, na przykład l ^jednostki żywności i 4 jednostki odzieży, może być traktowany jako równorzędny z którąkolwiek z kombinacji A, B, C czy D, a zestawów takich jest bardzo wiele.
Krzywa przedstawiona na rys. 19.D.l, łącząca cztery punkty, jest "krzywą obojętności". Każdy z jej punktów odpowiada innej kombinacji dwóch dóbr; krzywa obojętności narysowana jest w taki sposób, że nasz konsument postawiony przed koniecznością wyboru pomiędzy dwoma dowolnymi znajdującymi się na niej punktami, nie będzie wiedział, który z nich wybrać. Wszystkie będą dla niego jednakowo pożądane i będzie mu obojętne, który zestaw otrzyma.

Prawo substytucji
Należy zwrócić uwagę na fakt, że krzywa obojętności jest wypukła, w kierunku początku układu. Gdy przesuwamy się po niej w dół i na prawo, ruchem powodującym zwiększenie się ilości żywności i zmniejszanie ilości odzieży-, nachylenie krzywej staje się coraz bliższe linii poziomej. Krzywą wykreślono w taki sposób, gdyż obrazuje to prawidłowość, którą na ogół życie potwierdza, a którą możemy nazwać "prawem substytucji".
Im rzadsze jest dobro, tym wyższa jego relatywna wartość w procesie substytucji; jego użyteczność krańcowa rośnie w stosunku do krańcowej użyteczności dobra, które znajduje się w obfitości.
I tak, jeśli znajdujesz się w pozycji A (z tabelki towarzyszącej rys. 19.D. 1), zamienisz trzy z twych sześciu jednostek odzieży na jedną dodatkową jednostkę żywności. Ale gdy już przesunąłeś się do B, to poświęcisz tylko jedną z pozostającego ci zasobu odzieży w zamian za uzyskanie trzeciej jednostki żywności - zamiana jeden za jeden. Dla czwartej jednostki żywności poświęciłbyś tylko | jednostki z twego kurczącego się zasobu odzieży.
Gdy połączymy punkty A i B z rys. 19.D.l lub 19.D.2, zobaczymy, że nachylenie łączącej je linii (abstrahując od jej ujemnego znaku) ma wartość 3. Połączmy B i C, a nachylenie wyniesie 1; połączmy C i D, nachylenie wyniesie
\. Liczby te, 3, l, \, to po prostu odnotowane przez nas wyżej "proporcje wymiany".
Przesunięcie z punktu A do B oznacza jednak ruch na znaczną odległość wzdłuż krzywej. Jakie są proporcje wymiany dla przesunięć mniejszych? Gdy konsument znajduje się w A i rozważymy przesunięcia do pozycji pośredniej (nie pokazanej w tablicy, która ma l f jednostki żywności i 4 jednostki odzieży), to proporcja wymiany wyniesie 4. Jasne, że im mniejsze przesunięcie wzdłuż

lir-
u 1 23 4 5 6
Żywność 32
Rys. 19!D.2 n
Krzywe oznaczone L/r Ł/2, U3 i Ł/4 przedstawiają krzywe obojętności czy też "kontury" jednakowych poziomów użyteczności. (Dlaczego lepiej być na wyżej położonej krzywej użyteczności?)
krzywej, tym bliższe rzeczywistemu nachyleniu krzywej stają się owe proporcje wymiany1.
Tak więc nachylenie krzywej obojętności jest miarą względnych krańcowych użyteczności dóbr, czyli tzw. warunków substytucji, przy których - dla bardzo małych zmian - konsument będzie skłonny zamienić pewną, małą ilość jednego dobra na dodatkową, niewielką, ilość innego dobra.
Krzywa obojętności jest wypukła, tak jak to przedstawiono na rys. 19.D.l, co odpowiada wspomnianemu wcześniej prawu substytucji. Gdy ilość konsumowanej przez ciebie żywności rośnie - zaś ilość odzieży się zmniejsza
1 Liczbową wartość nachylenia krzywej obojętności rozumiemy w następujący sposób: aby znaleźć nachylenie krzywej, na przykład w punkcie B, bierzemy linijkę i umieszczamy ją tak, by jej krawędź była styczna do krzywej dokładnie w punkcie B; dotyka ona krzywej, ale nie przecina jej ani powyżej, ani poniżej punktu B. Zaznaczamy punkty, w których krawędź linijki przecina obie osie. Nachylenie jest stosunkiem długości odcinka na osi pionowej do długości odcinka odciętego na osi poziomej; na przykład w B nachylenie wynosi j, czyli 1^.
Podręczniki nazywają nachylenie krzywej obojętności w jakimś punkcie "krańcową stopą substytucji" lub "stopą względnej użyteczności krańcowej" w tym punkcie.

M

A

0



3

li



2

3



1

4-

N

0

6

Alternatywne możliwości konsumpcji
'inio budżetu
ksz"1" "achyl lene ko""6w: dz la
Odzież
Żywność


Rys. 19.D.3
Budżetowy warunek ograniczajcy dla wydatków można pokazać za pomocą tabelki. Koszt poszczególnych zestawów wydatkowych (wynoszący 1,50 dol. xF=1 dol. xQ sumuje się zawsze do 6 dol. dochodu.
Ograniczenie budżetowe można wyryso-wać na wkresie w postaci linii prostej "zamiany
. Jedna
jedn<*żywno _ści i siedmiu żVić grafik każdej^j odpowiada
01234
Żywność czgoś na coś" (trade-off), której nachylenie równa się stosunkowi ~PF/PC. A/M-to linia budżetu
rzqo -,
kosumenta. Gdy ktoś wydaje, na przykład 6 dol. dziennie, przy cenach żywności i odzieży wjoszących 1,50 dol. i 1 dol., może wybrać którykolwiek z punktów leżących na tej linii. (Dlaczego jefiachylenie wynosi 1,50 dol./1 dol. = 3/2?)
rys. 19.D.1
, do S^eograficznej ,.""_ ;lłvyznac"czonej przez pewnej oWonej wy^_^Sokości, ani " ""1obnie ^zadowolenie się stP111*' kons"~ -umowanych pozycji "*żjedne=3sj i tej samej nie tylko P"'?z wielu możliwych
uż^
;r/es"iny się - tym samym �schodni"1' Pizecinarkamy kolejne,
anlycoffitowyżs^sze poziomy będf ^świadcząc ~ rosnącego
. JA|II- C1Ł_ Jl . -
krzywa wyższemu
i odieży - 1,50 dol. za żywność i l dol. za odzież. Jasne, że mógłby wydać swój pieniądze na którąkolwiek z całej gamy alternatywnych kombinacji żywtości i odzieży.
tV jednym z przypadków skrajnych mógłby on kupie cztery jednostki żywości i żadnej w ogóle odzieży; w drugim zaś sześć jednostek odzieży i ani trod? żywności. Tabelka towarzysząca rysunkowi 19.D.3 ilustruje niektóre z wiłu możliwych sposobów, na jakie może on rozdzielić swoje 6 dol.
Rysunek 19.D.3 pokazuje te pięć możliwych pozycji na wykresie o osiach analogicznych do występujących na rys. 19.D.1 i 19.D.2. Każda pozycja zaznczona jest kółkiem. Zauważmy, że wszystkie leżą na linii prostej, ozna-czocj NM. Co więcej, na prostej tej leży każdy inny możliwy do osiągnięcia punlt, taki jak 3| jednostek żywności i jedna jednostka odzieży. Prosta linia buctetowa NM jest geometrycznym miejscem wszystkich możliwych pozycji, któr mógłby zająć konsument przy wydawaniu 6 dol. dochodu stanowiącego jegobudżet2.
1 Jest tak dlatego, że jeśli oznaczymy kupowane ilości żywności i odzieży odpowiednio
przezF i C, to całkowity wydatek na żywność musi wynieść l| dol. F, a całkowity wydatek na
: odzie l dol. C. Jeżeli dzienny dochód i dzienne wydatki wynoszą 6 dol., to musi być spełnione
nastające równanie: 6 dol. = l| dol. F+l dol. C. Jest to równanie liniowe, równanie linii
budżowej MN. Zapamiętaj:
rytmetyczna wartość nachylenia NM=\\ dol. + l dol.= cena żywności-t-cena odzieży.

"śc,^S
LINIA �CYJNYCHI
-

żywności
cen


- żywność musi się stawać względnie coraz to tańsza, co przekonuje do przyjęcia pewnej dodatkowej, niewielkiej, ilości żywności w zamian za rezygnację z niewielkiej ilości odzieży. Dokładny kształt i nachylenie krzywej obojętności będą oczywiście inne dla każdego z konsumentów: dla celów tych wstępnych rozważań możemy jednak przyjąć, że powszechny i typowy jest kształt wypukły, tak jak to pokazano na rys. 19.D. l i 19.D.2.
Mapa obojętności
Przedstawiona przy rys. 19.D. l nas tabelka jest jedną z nieskończonej ilości tablic możliwych. Moglibyśmy zacząć od jakiegoś jeszcze wyższego poziomu zadowolenia czy użyteczności i wymienić niektóre z różnych kombinacji, przynoszących konsumentowi ów wyższy poziom zadowolenia. Jedna z takich tabelek mogłaby się zaczynać od dwóch jednostek żywności i siedmiu jednostek odzieży, inna - od trzech jednostek żywności i ośmiu jednostek odzieży. Każdą tabelką można by przedstawić graficznie; każdej odpowiada jakaś krzywa obojętności.
Rysunek 19.D.2 pokazuje cztery takie krzywe; stara krzywa z rys. 19.D. l oznaczona jest teraz jako U3. Wykres ten jest analogiczny do geograficznej mapy poziomicowej. Osoba, która wędruje wzdłuż ścieżki wyznaczonej przez pewną konkretną poziomicę, odpowiadającą pewnej określonej wysokości, ani się nie pnie w górę, ani też nie schodzi w dół; podobnie zadowolenie konsumenta, uzyskującego je ze zmieniającego się strumienia konsumowanych dóbr i przesuwającego się od jednej do drugiej pozycji wzdłuż jednej i tej samej krzywej obojętności, ani nie rośnie, ani też się nie zmniejsza.
Oczywiście, na rys. 19.D.2 pokazano tylko parę z wielu możliwych krzywych obojętności czy też krzywych równej użyteczności.
Zauważ, że gdy zwiększamy ilości obu dóbr i przesuwamy się tym samym na owej "mapie" w kierunku północno-wschodnim, przecinamy kolejne, następujące po sobie, krzywe obojętności i osiągamy coraz to wyższe poziomy zadowolenia. Dopóki się w pełni nie nasycę, będę doświadczać rosnącego zadowolenia z uzyskiwania zwiększonych ilości obu dóbr. Stąd więc krzywa t/, odpowiada wyższemu poziomowi zadowolenia niż t/2; t/4 zaś - wyższemu poziomowi zadowolenia niż U3; i tak dalej.
LINIA BUDŻETU (ALBO LINIA MOŻLIWOŚCI KONSUMPCYJNYCH)
Odłóżmy teraz na chwilę mapę obojętności pojedynczego konsumenta i wyposażmy go w pewien stały dochód. Ma on, na przykład, do wydania 6 dol. dziennie i stoi w obliczu ustalonych cen każdej jednostki żywności


Alternatywne możliwości konsumpcji
Linio budżetu C
Żywność
Odzież
3
2
1 O
Rys. 19.D.3
Budżetowy warunek ograniczajcy dla wydatków można pokazać za pomocą tabelki. Koszt poszczególnych zestawów wydatkowych (wynoszący 1,50 dol. xF=1 dol. x C) sumuje się zawsze do 6 dol. dochodu.
Ograniczenie budżetowe można wyryso-wać na wkresie w postaci linii prostej "zamiany
Żywność
czegoś na coś" (trade-offl, której nachylenie równa się stosunkowi PF/PC- NM - to linia budżetu konsumenta. Gdy ktoś wydaje, na przykład 6 dol. dziennie, przy cenach żywności i odzieży wynoszących 1,50 dol. i 1 dol., może wybrać którykolwiek z punktów leżących na tej linii. (Dlaczego jej nachylenie wynosi 1,50 dol./1 dol. = 3/2?)
i odzieży - 1,50 dol. za żywność i l dol. za odzież. Jasne, że mógłby wydać swoje pieniądze na którąkolwiek z całej gamy alternatywnych kombinacji żywności i odzieży.
W jednym z przypadków skrajnych mógłby on kupić cztery jednostki żywności i żadnej w ogóle odzieży; w drugim zaś sześć jednostek odzieży i ani trochę żywności. Tabelka towarzysząca rysunkowi 19.D.3 ilustruje niektóre z wielu możliwych sposobów, na jakie może on rozdzielić swoje 6 dol.
Rysunek 19.D.3 pokazuje te pięć możliwych pozycji na wykresie o osiach analogicznych do występujących na rys. 19.D.1 i 19.D.2. Każda pozycja zaznaczona jest kółkiem. Zauważmy, że wszystkie leżą na linii prostej, oznaczonej NM. Co więcej, na prostej tej leży każdy inny możliwy do osiągnięcia
punkt, taki jak 3j jednostek żywności i jedna jednostka odzieży. Prosta linia budżetowa NM jest geometrycznym miejscem wszystkich możliwych pozycji, które mógłby zająć konsument przy wydawaniu 6 dol. dochodu stanowiącego jego budżet2.
2 Jest tak dlatego, że jeśli oznaczymy kupowane ilości żywności i odzieży odpowiednio przez f i C, to całkowity wydatek na żywność musi wynieść \\ dol. F, a całkowity wydatek na odzież l dol. C. Jeżeli dzienny dochód i dzienne wydatki wynoszą 6 dol., to musi być spełnione następujące równanie: 6 dol. = \\ dol. F+1 dol. C. Jest to równanie liniowe, równanie linii budżetowej MN. Zapamiętaj:
arytmetyczna wartość nachylenia NM* li dol. +1 dol. = cena żywności+cena odzieży.

Można wykazać, że stopa substytucji, czy też nachylenie krzywej obojętości, to po prostu stosunek krańcowej użyteczności żywności do krańcowej użyteczności odzieży. Tak więc nasz warunek styczności jest pewnym odmiennym sposobem stwierdzenia, że ceny dóbr i ich
Nachylenie prostej N M (abstrahując od znaku) wynosi f, co musi być równe stosunkowi ceny żywności do ceny odzieży i zwykły, zgodny 2e zdrowym rozsądkiem, sens linii NM jest dostatecznie jasny. Kiedy dane są takie ceny, nasz konsument za każdym razem, kiedy rezygnuje z l ~ jednostki odzieży (schodząc tym samym na wykresie w dół o odległość l| jednostki w pionie) może zyskać jedną jednostkę żywności (tj. przesunąć się w poziomie na prawo o jedną jednostkę). Albo też, co wychodzi na jedno i to samo, może zamienić trzy jednostki odzieży na dwie jednostki żywności.
NM nazywamy linią "budżetu" konsumenta (lub linią "możliwości konsumpcyjnych").
Równowago konsumenta C
Żywność
Rys. 19.D.4. Najbardziej preferowany i równocześnie dostępny "koszyk konsumpcyjny" osiągnięty zostaje w punkcie B
Połączyliśmy teraz w jeden wykres linię budżetu oraz "krawędzie obojętności". W punkcie B konsument osiąga najwyższą krzywą obojętności możliwą do osiągnięcia przy danym, stałym dochodzie. Punkt B odpowiada punktowi styczności linii budżetu z najwyższą krzywą obojętności. (Dlaczego? Gdyby nachylenia nie równały się sobie, NM przecięłaby krzywą U i konsument mógłby się "przebić" na wyższy poziom zadowolenia.)
W punkcie styczności B stopa substytucji równa się stosunkowi cen PF/PC. Oznacza to, że reakcje użyteczności krańcowej wszystkich dóbr są proporcjonalne do ich cen, a krańcowe użyteczności ostatniego dolara wydanego na każde z dóbr są sobie równe, jak to pokazano w głównym tekście niniejszego rozdziału3.

RÓWNOWAGA KONSUMENTA: PUNKT STYCZNOŚCI
Jesteśmy obecnie gotowi zestawić ze sobą obie te części. Osie na rys. 19.D.3 były takie same, jak na rys. 19.D. l i 19.D.2. Możemy nałożyć linię budżetową NM na mapę obojętności konsumenta, tak jak na rys. 19.D.4. ftloże się on poruszać wzdłuż NM. Pozycje znajdujące się na prawo i powyżej pfM są dla niego niedostępne, jeśli nie ma do wydatkowania więcej niż 6 dol. dochodu; pozycje znajdujące się na lewo i w dół od NM są nieistotne, gdyż zakładamy, że będzie chciał swoje 6 dol. wydać w całości.
Dokąd przesunie się konsument? Oczywiście, do tego punktu, który przynosi mu największe zadowolenie; albo, innymi słowy, do najwyżej położonej z osiągalnych krzywych obojętności: w tym przypadku punktem takim musi być punkt B. W punkcie B linia budżetu tylko dotyka krzywej obojętności U3, jednak jej nie przecina.
W tym punkcie styczności linii budżetowej i krzywej obojętności dostajemy się na najwyższą krawędź użyteczności, jaką konsument w danych warunkach może osiągnąć4.
Geometrycznie, konsument znajduje się w równowadze wtedy, gdy nachylenie jego linii budżetu jest dokładnie równe nachyleniu jego krzywej obojętności. A, jak wcześniej zauważyliśmy, nachylenie linii budżetu równe jest stosunkowi ceny żywności do ceny odzieży.
Można więc powiedzieć, że równowaga osiągnięta zostaje wówczas, gdy stopa substytucji (lub relacja użyteczności krańcowych) jest dokładnie równa stosunkowi ceny żywności do ceny odzieży.
ZMIANY DOCHODU l CEN
Nasze zrozumienie tego procesu pogłębiamy, rozważając efekty (a) zmiany poziomu dochodu pieniężnego i (b) zmiany w cenie jednego z dwóch dóbr.
Zmiana dochodu
Załóżmy najpierw, że dzienny dochód konsumenta zostaje zmniejszony o połowę, obie natomiast ceny pozostają bez zmiany. Moglibyśmy wtedy sporządzić nową tabelkę podobną do tabelki przy rys. 19.D.3 ukazującą, jakie możliwości otwierają się teraz przed konsumentem. Nanosząc odpowiednie
użyteczności krańcowe muszą być w stanie równowagi proporcjonalne, że konsument uzyskuje tam taką samą krańcową użyteczność z ostatniego centa wydanego na żywność, jak z ostatniego centa wydanego na odzież (co jest całkowicie zgodne z twierdzeniem ze s. 620-621).
4 W każdym punkcie leżącym na linii budżetu NM, poza punktem B, NM przecina jakieś
krzywe obojętności. A jeśli konsument może przecinać jakąś krzywą obojętności, znaczy to, że
może on się przenieść na krzywą wyższą. ....... ,,.. ...
41 - Ekonomia t. l

punkty na wykres 19.D.5 odkryjemy, że nowa linia
5 . Do nowego optymalnego punktu równowagi znowu stosuje styczność. Krzywa przechodząca przez punkt? B' B
zach^zacych pod
Wpływ zmiany dochodu no równowagę
C

Zmiana jednej z cen
Przywróćmy teraz naszemu konsumentowi jego dzienny dochód w wysokości 6 dol., ale załóżmy, że cena żywności wzrosła z 1,50 do 3 dol., natomiast cena odzieży pozostała bez zmian. Ponownie musimy zbadać zmianę przebiegu linii budżetu. Tym razem stwierdzamy, że niejako obraca się ona wokół punktu N i obecnie stała się linią NM"1, tak jak pokazano na rys. 19.D.6.
"Na zdrowy rozum", sens tego przesunięcia jest jasny. Ponieważ cena odzieży pozostała nie zmieniona, punkt N jest równie dostępny, jak poprzednio. Ponieważ jednak wzrosła cena żywności, punkt M (który oznaczał możliwość zakupu czterech jednostek żywności) nie jest już osiągalny. Kiedy żywność kosztuje 3 dol. za jednostkę, przy dochodzie dziennym wynoszącym 6 dol. można teraz kupić tylko dwie jednostki. Tak więc nowa linia budżetowa nadal musi przechodzić przez N, ale musi się "obrócić" wokół W i przejść

Wpływ zmiany ceny na równowagę C
Jw


1 2.3 . " u
Żywność Rys. 19.D.5
Zmiana dochodu wywołuje równoległe przesunięcie linii budżetu, l tak, zmniejszenie dochodu o połowę (do 3 dol.) przesuwa NM do N'M', przenosząc punkt równowagi do B'. (Pokaż, jaki wpływ na równowagę będzie mieć podwojenie dochodu do 12 dol. Zgadnij, gdzie w przybliżeniu znajdzie się nowy punkt styczności.)

2.3 A
Żywność
Rys. 19.D.6
Wzrost ceny żywności powoduje obrót linii budżetu wokół punktu Ni zmianę jej przebiegu z NM do NM". Nowa równowaga w punkcie styczności znajduje się w B", przy mniejszej ilości żywności i większej albo mniejszej ilości odzieży. (Czy poradzisz sobie z przedstawieniem zmiany Pc?)

Równaniem nowej linii budżetowej TV'M'jest obecnie:

Przypomnij sobie ważne zależności dochodów i wydatków z rys. 7.2 w rozdziale 7.

7 Równanie linii NM" jest obecnie 6 dol. = 3 dol. x F+1 dol. x C.

przez punkt M", znajdujący się na lewo od M. (Nowa linia ma nachylenie f. Dlaczego?)
Punkt równowagi znajduje się teraz w B"; mamy tu nowy punkt styczności. Wyższa cena żywności zdecydowanie zredukowała jej konsumpcję; wyższa Pf może wywołać zmianę konsumpcji odzieży w każdym kierunku.
Aby to lepiej zrozumieć, opracuj sobie przypadek wzrostu dochodu oraz przypadek obniżki ceny odzieży albo żywności.
� .'*�>*
a< WYPROWADZENIE KRZYWEJ POPYTU
Jesteśmy teraz w stanie pokazać, w jaki sposób powstaje krzywa popytu. Przyjrzyjmy się uważnie rys. 19.D.6. Zauważmy, że zwiększając cenę żywności z 1,50 do 3 dol. za jednostkę, wszystkie inne czynniki pozostawialiśmy bez zmian - nie zmieniły się gusty, przedstawione przez krzywe obojętności, bez zmiany pozostały również zarówno dochód pieniężny, jak i cena odzieży. Dlatego też znajdujemy się w idealnych warunkach umożliwiających wytyczenie krzywej popytu na żywność. I tak: przy cenie 1,50 dol. konsument kupuje dwie jednostki żywności, co ukazuje punkt równowagi B. Gdy cena wzrasta do 3 dol. za jednostkę, nabywana jest jedna jednostka żywności, w punkcie równowagi B". Jeżeli narysujemy linię budżetu odpowiadającą cenie 6 dol. za jednostkę żywności, równowaga zostanie osiągnięta w punkcie B"', a zakup żywności wyniesie 0,45 jednostki.
Przedstawmy teraz graficznie związek między ceną żywności a wielkością zakupów żywności, utrzymując pozostałe wielkości na nie zmienionym poziomie (problemu tego dotyczy pytanie 3., na końcu niniejszego Dodatku). W ten sposób na podstawie krzywych obojętności wykreślimy sobie piękną, opadającą krzywą popytu. Zauważmy, że czyniąc to, ani razu nie potrzebowaliśmy użyć terminu "użyteczność" - nasze rozumowanie opieraliśmy wyłącznie na mierzalnych krzywych obojętności.
SKOMPENSOWANE ZMIANY CENOWE A ILOŚCIOWA TEORIA PIENIĄDZA
Przypuśćmy, że wszystkie ceny zostały dokładnie podwojone. Łatwo dostrzec, że sytuacja jest wówczas zupełnie taka, jak gdyby dochód zmniejszał się o połowę. Dlatego też podwojenie wszystkich cen możemy traktować tak samo, jak przesunięcie z NM do N'M' na rys. 19.D.5. Teraz jednak trzeba podwoić dochód; przenosi to konsumenta z powrotem na początkową linię budżetu NM. A więc równoczesne podwojenie dochodu i wszystkich cen pozostawia linię budżetu bez zmian. W rezultacie mamy takie oto twierdzenie:
Zmiana wszystkich cen oraz dochodu w dokładnie takich samych proporcjach w niczym nie zmienia wielkości popytu w punkcie równowagi.

Dostarcza to nam teoretycznego uzasadnienia ilościowej teorii pieniądza, omawianej obszernie w rozdziale 16. Dlaczego? Jeśli podwojeniu ulegają zarówno wszystkie ceny, jak i dochód, będę kupować dokładnie te same co j dawniej ilości dóbr i usług. Będę potrzebować dokładnie dwa razy większych zasobów pieniądza na to, by dokonać transakcji o dokładnie dwa razy większej wartości. A zatem popyt na pieniądz (M) zostanie dokładnie podwojony. Szybkość obiegu pieniądza definiowana jest jako iloraz wartości zakupów (plql+P2q2 + ���) przez ilość pieniądza (M). W naszym przykładzie wszystkie p podwajają się, ilość M także się dokładnie podwaja, a więc szybkość obiegu pozostaje nie zmieniona.
Ta bardzo ważna właściwość popytu jest samym sednem ilościowej teorii pieniądza. Ponieważ ceny i dochody w okresach galopującej inflacji przejawiają tendencję do równoczesnych zmian w jednakowym kierunku i skali, nie ma nic dziwnego w tym, że szybkość obiegu pieniądza jest niemal stała, tak że łączny poziom cen zmienia się wraz z podażą pieniądza. Takie były doświadczenia wielu krajów Ameryki Łacińskiej, w których stopa inflacji wynosiła 100 lub 200% rocznie.
PODSUMOWANIE DODATKU
1. "Krzywa obojętności" lub "krzywa jednakowej użyteczności" składa się z punktów odpowiadających jednakowo pożądanym wielkościom konsumpcji. Krzywą obojętności rysujemy zazwyczaj jako krzywą wypukłą w kierunku początku układu (czy też mającą kształt misy), zgodnie z empirycznym prawem malejących względnych użyteczności krańcowych (czyli stóp substytucji).
2. Kiedy konsument dysponuje stałym dochodem pieniężnym, który wydaje w całości, i kiedy stoi wobec danych rynkowych cen dwóch dóbr, jego możliwości ruchu ograniczają się do przesuwania się wzdłuż linii prostej, nazywanej linią budżetu (lub linią możliwości konsumpcyjnych). Stromizna tej linii, czyli jej nachylenie, zależy od relacji dwóch cen rynkowych; jej odległość od początku układu zależy od wielkości dochodu.
3. Konsument będzie się przesuwać wzdłuż linii budżetu aż do chwili osiągnięcia najwyższej z dostępnych mu krzywych obojętności. W punkcie tym linia budżetowa będzie dotykać krzywej obojętności, ale nie będzie jej przecinać. Stąd równowaga znajduje się w punkcie styczności, w którym nachylenie linii budżetu (stosunek cen) dokładnie równa się nachyleniu krzywej obojętności (stopie substytucji czy też względnej krańcowej użyteczności dwóch dóbr). Jest to dodatkowym uzasadnieniem twierdzenia, że w równowadze krańcowe użyteczności muszą być proporcjonalne do cen.
4. Spadek dochodu przesunie linię budżetu w kierunku początku układu współrzędnych, co sprawi, że nabywane będą mniejsze ilości obu dóbr.

Zmiana samej tylko ceny jednego z dóbr, przy innych wielkościach pozo
stających bez zmian, spowoduje obrót linii budżetu w taki sposób, że zmieć
ona swoje nachylenie. W każdym wypadku, jakakolwiek by nastąpiła zmiana
zostanie osiągnięty nowy punkt równowagi, zapewniający najwyższy pozion
zadowolenia. Znajduje się on w nowym punkcie styczności, w którym kran
cowa użyteczność na jednego wydanego dolara jest taka sama w każdyn
z możliwych zastosowań. Porównując nowe i stare punkty równowagi, może
my wykreślić zwyczajną, opadającą, krzywą popytu DD. ,
krzywe obojętności, czyli krzywe jednakowej użyteczności,
nachylenie lub stopa substytucji,
linia budżetowa, czyli linia możliwości konsumpcyjnych, NM,
wypukłość krzywych obojętności i prawo malejących względnych użyteczności,
WAŻNIEJSZE POJĘCIA l PROBLEMY
optymalna równowaga w punkcie styczności:
PP/PC = stopa substytucji = = MUF/MUC,
przesunięcie równoległe i obrót NM do nowej pozycji równowagi w punkcie styczności, następujące wraz ze zmianami dochodu lub ceny.

5. Problem dla zaawansowanych. Twoja funkcja użyteczności dla żywności, i dla odzieży q2, ma postać logarytmicznej funkcji Webera-Fechnera i Bernouilliego, a mianowicie {/=ż log^+f Iogg2. Możesz obliczyć swoje użyteczności krańcowe, obliczając pochodne funkcji U dla każdego q;, posłużymy się regułą różniczkowania logorytmu naturalnego, mianowicie ^(log#;)A/#; = !/#;, wskazując, że gdy konsumpcja któregokolwiek dobra podwoi się, jego użyteczność krańcowa zmniejszy się o połowę. Stąd obliczamy użyteczności krańcowe dla żywności i odzieży: MU1=^/ql, MU2=\/q2. Aby zmaksymalizować U przy ograniczeniu budżetowym: dochód (tygodniowy) = Y=Plql+P2q.2= wydatki na dobra, stosujemy naszą regułę maksymalizacji postulującą równość MU na jednego dolara:
MU, /P, = MU2 /P2 czyli |/Pl9l = \IP2q2.
Oznacza to, że "wydatek na żywność, Ptf^, musi być dwukrotnie wyższy od wydatku na odzież, P2q2, czyli że dwie trzecie naszego dochodu wydajemy na żywność i jedną trzecią na odzież". Stąd ostatecznie funkcje popytu mają
postać: q* =f Y/P1. Sprawdź wszystkie te stwierdzenia. Znajdź także ilości dla punktu równowagi, jeśli Y= 12 dol., Px = l dol, P2 = 2 dol.

PROBLEMY DO DYSKUSJI
1. Wyjaśnij, dlaczego przez każdy punkt na mapie obojętności przechodzi jedna i tylko jedna krzywa obojętności, tj., dlaczego dwie takie krzywe nigdy się nie przecinają.
2. Wyjaśnij, dlaczego konsument nie może być w równowadze, jeśli znajduje się w takim punkcie na swej linii budżetu, w którym linia ta przecina krzywą obojętności. Co powinien zrobić ów konsument, aby osiągnąć równowagę?
3. Użyj tabelki w celu przedstawienia kombinacji cen i ilości wynikających ze zmiany ceny żywności na rys. 19.D.6. Następnie nanieś owe kombinacje na wykres. Będzie on przedstawiać krzywą popytu na żywność. Dlaczego krzywa ta jest opadająca? Co się stanie z krzywą popytu, gdy dochód konsumenta wzrośnie?
4. Na rys. 19.D.4 oznacz krzywe obojętności liczbowymi wskaźnikami poziomu użyteczności l, 2, 3, 4. Udowodnij, że dowolne cztery inne liczby dadzą tę samą pozycję równowagi popytu, pod warunkiem, że zachowany zostanie porządek ich wielkości czy mniej więcej te same proporcje. Wyciągnij stąd wniosek, że w ekonomicznej teorii popytu potrzebna jest tylko "użyteczność porządkowa" (ordinal), zaś niekoniecznie użyteczność "kardynalna", tj. mierzona w liczbach bezwzględnych.

ROZDZIAŁ 20
ORGANIZACJA PRZEDSIĘBIORSTWA l DOCHÓD
Amerykańska przedsiębiorczość
to przedsiębiorstwo.
Calvin Coolidge

Organizacja przedsiębiorstwa i dochód 649
finału, kiedy właścicielowi uda się sprzedać firmę jakiejś gigantycznej kor-noracji za parę milionów dolarów.
Szybciej niż wymierają stare przedsiębiorstwa, rodzą się nowe. Akutalna liczebność populacji przedsiębiorstw czynnych jest wynikiem skumulowania sję w ciągu ubiegłych lat stałej nadwyżki liczby narodzin przedsiębiorstw nad liczbą ich zgonów. W miarę wzrostu gospodarki możemy oczekiwać systematycznego występowania takiej nadwyżki.
W kategoriach ilościowych malutka "własność indywidualna" działającego "na własny rachunek" posiadacza jest zdecydowanie dominującą formą przedsiębiorstwa. Ale z punktu widzenia wartości pieniężnej, siły politycznej i ekonomicznej, wielkości zatrudnienia i funduszu płac zaledwie paręset "wielkich korporacji" zajmuje strategicznie dominujące pozycje. Rysunek 20.1 pokazuje, jak wygląda podział przedsiębiorstw - z punktu widzenia ilości i wielkości - na najważniejsze klasy.

Formy organizacji przedsiębiorstw
2000-
spółki akcyjne
1 000-
W tym rozdziale oraz w czterech następnych zajmujemy się analizą sposobu funkcjonowania amerykańskiej gospodarki rynkowej. Aby jednak zrozumieć naszą cywilizację biznesu, musimy najpierw zrozumieć organizację i funkcjonowanie przedsiębiorstwa.
Pierwsza część rozdziału doprowadzi nas do analizy nowoczesnej korporacji, posługując się głównie analizą konkretnych przypadków. Następnie, w drugiej jego części, zajmujemy się finansową strukturą korporacji, zwłaszcza dzisiejszych gigantycznych, często wielonarodowych korporacji.
Dodatek zawiera krótkie wprowadzenie do podstaw rachunkowości. Uchwycenie sensu rachunkowości ma zasadnicze znaczenie dla zrozumienia ekonomicznej teorii przedsiębiorstwa.

c!fl i: a>
.STS
OTD OJ OJ NN
Q- a.
spółki jawne
A. PRZEDSIĘBIORSTWO WIELKIE, MAŁE l NIESKOŃCZENIE MAŁE
W latach osiemdziesiątych działało w USA przeszło 16 min przedsiębiorstw. Większość z nich to małe jednostki będące indywidualną własnością poszczególnych osób. Niektóre są spółkami cywilnymi (jawnymi). Większe przedsiębiorstwa stają się raczej korporacjami, czyli spółkami akcyjnymi.
Większość małych przedsiębiorstw istnieje dzisiaj i znika jutro: przeciętna oczekiwana długość życia przedsiębiorstwa wynosi zaledwie około sześciu lat. Żywot niektórych zakończy się bankructwem. O wiele więcej zamkną dobrowolnie sami właściciele, żałośnie wzdychający nad utraconymi nadziejami i kosztami zdobytego doświadczenia. Bardzo niewiele dotrze do radosnego

przedsiębiorstwa osób fizycznych
25 50 75 100
Odsetek wszystkich przedsiębiorstw
Rys. 20.1. Trzy rodzaje przedsiębiorstw
Rysunek pokazuje typy przedsiębiorstw w gospodarce amerykańskiej. Oś pozioma pokazuje, jaki procent firm działa w formie korporacji, w formie spółek jawnych i w formie przedsiębiorstw indywidualnych, będących własnością działającego na własny rachunek posiadacza. Oś pionowa zaś - średnią wielkość firm, mierzoną wielkością rocznej sprzedaży w dolarach. Powierzchnia prostokąta (liczba x wielkość sprzedaży) pokazuje udział każdego członu w łącznych obrotach. Zauważ, że korporacje, choć ich liczba jest niewielka, reprezentują podstawową część działalności gospodarczej.

Organizacja przedsiębiorstwa i dochód 651
650 Mikroekonomia: podaż i popyt oraz rynki produktów

MAŁE PRZEDSIĘBIORSTWO
Rzućmy okiem na rolę "przedsiębiorstw nieskończenie małych" w gOs podarce USA. W Stanach Zjednoczonych jest prawie 200000 właścicieli małych sklepów z żywnością i każdy z nich usilnie stara się zarobić na życie Istnieje prawie 200000 stacji benzynowych, 50000 drogerii i tak dalej. Razem wziąwszy, istnieje około 10 milionów malutkich przedsiębiorstw, z których każde zarabia rocznie mniej niż 50 000 dolarów.
Niektóre z tych przedsięwzięć okazują się bardzo udane. Pozostaje jednak prawdą, że przeważnie przynoszą one swoim właścicielom niewiele więcej ponad to, co mogliby oni kosztem mniejszego wysiłku i przy mniejszym ryzyku zarobić, pracując dla kogoś innego. To prawda: na wielkie firmy dysponujące całą siecią powiązanych ze sobą sklepów (chain stores) przypada około 65% ogółu obrotów w handlu żywnością, a reszta rozkłada się między przedsiębiorstwa samodzielne. Większość tych samodzielnych przedsiębiorstw to sklepiki spożywcze, interesy rodzinne, o dziennym obrocie około 500 dolarów. Często interes taki bywa zakładany przez ludzi dysponujących zaledwie paroma tysiącami dolarów kapitału, czyli sumą mniejszą od połowy tego, ile potrzebuje sklep spożywczy na zapewnienie obrotów gwarantujących właścicielowi dochód odpowiadający bodaj minimalnemu wynagrodzeniu za włożony wysiłek.
Większość przedsięwzięć na małą skalę jest skazana już od samego swego początku. Kiedy początkowy kapitał właściciela wyczerpuje się, przedsiębiorstwa takie są skończone. Tłumaczy to, dlaczego działalność jednej trzeciej do połowy wszystkich przedsiębiorstw detalicznych ustaje w ciągu trzech lat.
Oczywiście, różne sfery działalności gospodarczej różnią się wielkością niezbędnych inwestycji finansowych. Zbudowanie nowoczesnej stacji benzynowej kosztuje więcej niż 300 000 dolarów, ale dzierżawiąc taką stację od wielkiej kompanii naftowej obniża się wielkość początkowej inwestycji do około 20 000 dolarów. Przedsięwzięcia charakteryzujące się dużą szybkością obrotu zapasów - na przykład sklepy warzywnicze - wymagają stosunkowo mniej kapitału aniżeli drogerie, sklepy z narzędziami czy sklepy jubilerskie, gdzie wiele składników zapasów będzie leżeć na półkach przez okres od jednego roku od pięciu lat.
Oprócz kapitału niezbędnego do uruchomienia przedsiębiorstwa potrze -
ne są gigantyczne nakłady własnego wysiłku. Rolnicy prowadzący saniodzie -
ne gospodarstwo w miesiącach letniego "szczytu" pracują 50 do 60 godzi
tygodniowo. Szacowano też, iż osoby pracujące na rachunek własny
wkładają tygodniowo - czy rocznie - o wiele więcej godzin własnej pracy
aniżeli pracownicy najemni. .
Pomimo to, ludzie chcą działać "na własnym". Liczą, że ich przeds? wzięcie może odnieść sukces. Jeżeli nawet nigdy nie uda im się zarobić więcej

"iż 20000 dol. rocznie i tak jest coś pociągającego w tym, że człowiek może na własną rękę planować i wykonywać różnorodne czynności, jakich wymaga prowadzenie małego przedsiębiorstwa.
PRZEDSIĘBIORSTWO JEDNOOSOBOWE
Będziemy mieć rozeznanie w podstawowych formach organizacji zwanej przedsiębiorstwem - (a) firma jednoosobowa, (b) spółka (cywilna), (c) korporacja (spółka akcyjna) - jeżeli prześledzimy hipotetyczne dzieje jednego przedsiębiorstwa: dzieje jego rozwoju od skromnych początków do pokaźnej wielkości korporacji.
Przypuśćmy, że decydujemy się uruchomić przedsiębiorstwo trudniące się wytwarzaniem oprogramowania komputerowego (software). Może już dawniej nauczyliśmy się programować i teraz mamy pomysł na fascynującą grę video lub program ułatwiający prowadzenie księgowości przedsiębiorstwa. Być może, korzystamy z dyskietki z cudzym, lukratywnym programem. Aby stać się firmą jednosoobową, nie potrzebujemy niczyjego pozwolenia. Po prostu budzimy się któregoś ranka i powiadamy: "Od dzisiaj jestem przedsiębiorcą". I tak rzeczywiście jest.
Możemy nająć tylu ludzi, ilu chcemy, możemy pożyczyć tyle kapitału, ile się uda. Z końcem miesiąca to, co pozostanie po pokryciu wszystkich kosztów, jest nasze: możemy zrobić z tym, co chcemy. I nikt nam nie zabrania sięgnąć do kasy, wyjąć z niej 10000 dol. (jeśli jest tam tyle) i kupić sobie nowy samochód. Pamiętajmy jednak, że jako osoba fizyczna musimy płacić od wszystkich przychodów podatek dochodowy, a straty przedsiębiorstwa są naszymi własnymi stratami. Jeżeli z naszych utargów nie będziemy mogli pokryć poniesionych kosztów, nasi wierzyciele mogą zażądać, byśmy sięgnęli głębiej, do różnych składników naszego osobistego majątku: takich jak samochód, dom, w którym mieszkamy z rodziną, i cała reszta.
Z punktu widzenia prawa indywidualny właściciel firmy ponosi "nieograniczoną odpowiedzialność" za wszystkie długi swej firmy. Cały nasz stan Posiadania - poza pewnym znikomym minimum - będzie stanowić pokrycie owych długów.
Wzrost przedsiębiorstwa i potrzeba krótkoterminowego kredytu
Miła niespodzianka: twój sklep z oprogramowaniem osiąga wielki sukces.
ja pierwsza dyskietka (zatytułowana "Snack-Mam") robi furorę wśród nastolatków. Zarabiasz więcej pieniędzy, aniżeli oczekiwałeś, ale stwierdzasz, & odczuwasz znacznie dotkliwszy brak gotówki niż kiedykolwiek przedtem.
Dlaczego? Bo za to, co sprzedajesz, nikt nie płaci ci z góry, ty natomiast twoim programistom i dostawcom musisz płacić natychmiast po dostarczeniu

652 Mikroekonomia: podaż i popyt oraz rynki produktów
towaru czy wykonaniu usługi. Przez pewien czas wykładasz swoje pieniądze, nie otrzymując nic w zamian, to znaczy: nic oprócz prawdopodobieństwa późniejszych wpłat z chwilą, gdy twoja nowa gra komputerowa wejdzie na rynek.
Do pewnego stopnia możesz ułatwić sobie tę trudną sytuację, nie płacąc dostawcom aż do końca miesiąca albo nawet dłużej. Jednakże istnieją pewne granice czasu, przez który twoi dostawcy pozwolą ci zalegać z zapłaceniem rachunku. A poza tym, dopuszczanie do tego, by stos nie zapłaconych rachunków rósł, jest raczej kosztowną metodą zdobywania kapitału; rachunki bowiem często bywają opatrzone klauzulą, że w przypadku zapłaty przed upływem trzydziestu dni masz zagwarantowane 2% dyskonta (rabatu). Jeśli z tego nie korzystasz, to w gruncie rzeczy płacisz bardzo wysoki procent - do 24% w stosunku rocznym.
Potrzeby kredytowe. Dlaczego nie można by pójść do miejscowego bankiera i uzyskać od niego kredyt handlowy na 10, 13 czy 16%? Banki komercyjne zazwyczaj nie zaopatrują w kapitał "przedsięwzięć obarczonych ryzykiem" (venture capital, tj. fundusze inwestycyjne na projekty o celach spekulacyjnych lub o wysokim stopniu ryzyka). Wicedyrektor banku ogląda twój rachunek bieżący i stwierdza, że saldo jest bliskie zeru; jest to całkiem zrozumiałe, zważywszy, że w tym samym tempie, w jakim wpływają nań wpłaty, musisz wypisywać czeki dla zaspokojenia coraz to bardziej natarczywych żądań wierzycieli.
Nawet bank promujący innowacje zawahałby się przed dostarczeniem kapitału przedsiębiorstwu takiemu, jak twoje. Z punktu widzenia banku jesteś tylko jednym z bardzo wielu przedsiębiorców. A przecież nawet w najlepszych czasach większość czeka upadek, a z całą pewnością pierwsza poważna recesja zmiecie wielu z powierzchni. Żeby naprawdę dobrze zabezpieczyć swoje fundusze, bank musiałby obciążyć cię dodatkową "opłatą za ryzyko", wynoszącą 5 do 10% rocznie (lub więcej) oprócz zwykłej stopy procentowej wynoszącej, powiedzmy, 13%. W przeciwnym razie zyski z udanych transakcji banku nie mogłyby skompensować strat wynikłych z zaangażowania się w inicjatywy nieudane1.
Masz jedną możliwość uzyskania pożyczki bankowej, zwłaszcza jeżeli należysz do jakiejś grupy mniejszościowej. Urząd do Spraw Małych Przedsiębiorstw (Smali Business Administration, SBA) mógłby zachęcić bank do
1 W Niemczech szeroko stosowano inne rozwiązania: banki niemieckie wykupują udział w danej firmie i uczestniczą w podziale zysków. Tego typu udział w majątku nieuchronnie prowadzi do wzrostu odpowiedzialności banku za zarządzanie firmą, a niekiedy do sprawowania przez bank monopolistycznej kontroli nad przedsiębiorstwami. Dla tej przyczyny - a także z innych powodów - w Stanach Zjednoczonych prawo zakazuje bankom komercyjnym tego rodzaju praktyk (na mocy ustawy Glassa-Steagalla z 1933 r.).

Organizacja przedsiębiorstwa i dochód 653
wspólnego z nim udzielania ci pożyczki. Albo też, być może, istnieje jakieś popierające drobną przedsiębiorczość towarzystwo inwestycyjne, nastawione na osiąganie ulg podatkowych, które pożyczy ci kapitał w zamian za ewentualny udział w twojej firmie. W niektórych stanach istnieją agencje rozwoju gospodarczego, dysponujące pewnymi ograniczonymi funduszami, których zadaniem jest czy to zatrzymywać przedsiębiorców w miastach, czy to ściągać ich do miast.
Pomimo różnych prób zdobycia kapitału, twoje przedsiębiorstwo nadal cierpi na "bóle okresu dorastania". Wyczerpałeś wszystkie możliwości zaciągnięcia dalszego kredytu kapitałowego.
Być może nadszedł czas, aby rozejrzeć się za wspólnikiem.
SPÓŁKA
Zawsze mogą zejść się dwie osoby - lub więcej - i założyć spółkę. Każda zgadza się zapewnić jakąś część pracy i kapitału, uczestniczyć w jakimś procencie w zyskach i, oczywiście, w stratach czy w odpowiedzialności za długi. Wystarczy zwykła umowa ustna, ale poważniej jest - i zmniejsza to możliwość nieporozumień - jeżeli prawnik sporządzi na piśmie jakiegoś rodzaju formalną umowę o zawarciu spółki. Spółki jawne są najmniej popularną formą przedsiębiorstwa. W USA istnieje ponad milion spółek jawnych, ale ich udział w łącznym obrocie przedsiębiorstw wynosi zaledwie 8% (zob. rys. 20.1).
Co do twojej komputerowej firmy: dowiedziałeś się, że twój kolega ze szkoły interesuje się komputerami i dostał w spadku 80000 dol. Kiedy przejrzał twoje dyski, zdecydowaliście się połączyć wasze losy. Podobnie jak ty sam, ma on pracować dla firmy za - powiedzmy 20000 dol. rocznie (ty dostajesz 24000 dol.). Ty będziesz dostawać dwie trzecie wszystkich zysków lub pokrywać dwie trzecie strat, na niego przypadnie jedna trzecia.
Twój wspólnik wyłożył 80000 dol. w gotówce. Co ty wniosłeś do tego przedsięwzięcia? Tylko trochę czystych dyskietek i komputer osobisty IBM. Wydaje się, że to niedużo.
W rzeczywistości jednak wnosisz do spółki aktywa niematerialne wprawdzie, ale o istotnym znaczeniu: umiejętność (know-how), doświadczenie i wprawę, markę handlową i reputację - to, co się nazywa dobre imię lub renoma. Krótko mówiąc, wnosisz potencjalną zdolność osiągania zysków - po pokryciu wszystkich kosztów - w wysokości 30000 dol. rocznie. Tyle wynosi skapitalizowany potencjał dochodowy uprzednio dokonywanych przez ciebie inwestycji2. Twojemu wspólnikowi dajesz pracę za 20000 dol. rocznie (tyle samo mógłby zarobić gdzie indziej) i oprócz tego za swoje 80 000 dol. nabywa on jedną trzecią owego potencjału dochodowego wynoszącego 30 000 dol.
2 Dobre imię (renoma) i skapitalizowany potencjał dochodowy są omawiane w Dodatku do tego rozdziału poświęconym rachunkowości.

654 Mikroekonomia: podaż i popyt oraz rynki produktów
Uzyskanie takiej samej sumy rocznej z normalnych lokat kapitałowych kosztowałoby go więcej niż 80000 dol. Żeby zapewnić sobie taki dochód musiałby kupić dziewięcioprocentowe obligacje rządowe za 100000 dol. Tak więc, jeżeli pominąć czynnik ryzyka, twój partner za swoje 80000 dol. dokonuje korzystnego zakupu, gdyż ta lokata przyniesie mu rocznie jakieś 12,5%. Twoje dwie trzecie udziału znajduje więc uzasadnienie we wniesionej przez ciebie "renomie" firmy.
"Tak właśnie rośnie nasze przedsiębiorstwo"
No i twoja firma dalej prosperuje i rośnie. Każdego roku obaj wspólnicy zgodnie postanawiają poprzestać na dochodach zastrzeżonych umową (które są czymś w rodzaju płac) oraz na około jednej piątej swego udziału w zyskach, resztę zaś zysków wkładają w przedsiębiorstwo.
Dlaczego decydują się wycofywać z przedsiębiorstwa w ogóle jakąś część zysków? Dlatego, że potrzebna jest im gotówka na opłacenie federalnego podatku od dochodów osobistych, ściąganego nie tylko od wynagrodzeń za pracę, ale również od udziałów w zyskach spółki.
Dlaczego nowe przedsiębiorstwa w rodzaju twojego rozrastają się? Oto kilka przyczyn.
� Sprzedaż twego produktu zwiększyła się, gdyż nazwa firmy była reklamowana i stała się szerzej znana, a także dlatego, że zatrudniasz więcej sprzedawców.
� W miarę jak rośnie ilość wytwarzanych jednostek, ujawniają się korzyści produkcji na większą skalę. Jesteś w stanie obniżyć cenę, co prowadzi do dalszego zwiększania zbytu.
� Zaczyna działać nowy czynnik wzrostu, związany z integracją pionową. Zdecydowaeś się uruchomić sieć punktów sprzedaży detalicznej i w ten sposób firma działa nie tylko w jednej fazie produkcji, ale w dwóch.
� Przedsiębiorstwo rośnie również dzięki integracji poziomej. Wykorzystałeś okazję zyskownego wykupienia pewnej liczby firm sprzedających konkurencyjne pakiety programów.
� Doszły nowe produkty komplementarne, jak monitory, drukarki i usługi programowe. Jesteś zdania, że skupienie tych nowych linii działania pod jednym dachem przyczyni się do korzystniejszego rozłożenia kosztów stałych, a twoi sprzedawcy uważają, że równie dobrze mogą przyjmować więcej zamówień.
� Możesz nawet zrobić ze swego przedsiębiorstwa swoisty "minikom-binat", dodając kierunki działalności nie związane z podstawowymi (na przykład obrabiarki, naprawa samochodów, stawianie horoskopów, piłki golfowe).
� Możesz się rozrastać, bo masz niższe koszty. U wielu twoich konkurentów działają związki zawodowe i koszty płac są u nich wysokie. Możesz

Organizacja przedsiębiorstwa i dochód 655
konkurować z nimi ceną dzięki temu, że u siebie stosujesz niezwiązkowe stawki płac, wynoszące tylko dwie trzecie tego, co płacą twoi rywale.
� Ale najprawdopodobniej twoja firma może się rozwijać po prostu dlatego, że miałeś dobry pomysł, który udało ci się zmaterializować w dobrze wykonanym produkcie, że pracowałeś przez większość weekendów, że dobrze kierowałeś swoim przedsiębiorstwem i umiejętnie sprzedawałeś swój produkt.
Nowe potrzeby kapitału i nowe jego źródła
I znowu twoje przedsiębiorstwo stoi wobec swoistego paradoksu. Im większe odnosi sukcesy i im szybciej się rozrasta, tym dotkliwszy staje się głód kapitału. 80000 dol. nowego "kapitału udziałowego" wniesionego do przedsiębiorstwa nie pozostawało długo w postaci gotówki. Bardzo szybko przekształcił się on w składniki obrotowe, jak produkcja w toku i zaopatrzenie w materiały biurowe. Część poszła na pokrycie najpilniejszych zobowiązań.
Resztę zużyto na pierwszą wpłatę wpłaconą na budynek fabryczny, na nowy wielki komputer i na wyposażenie. Zabezpieczeniem różnicy między pierwszą wpłatą a ceną kupna danego dobra kapitałowego jest hipoteka.
Pomimo nieustannego inwestowania zysków w przedsiębiorstwo, jego wzrost sprawia, że ciągle potrzebujesz więcej kapitału i to więcej, niż mogą ci dać wszelkiego rodzaju pożyczki. Musisz znaleźć nowe źródło "kapitału udziałowego", czyli funduszów dostarczanych przez współwłaścicieli firmy. Musisz do niej wprowadzić nowych ludzi, którzy wniosą nowe fundusze i będą partycypować zarówno w zyskach, jak i w stratach przedsiębiorstwa.
Ujemne strony spółki jawnej
Jedną z możliwości pozyskania większego kapitału jest przyjęcie nowych wspólników. Nie ma żadnych ograniczeń ich liczby. W działalności maklerskiej i w bankowości zdarzały się spółki liczące więcej niż stu współwłaścicieli. Z formą spółki jawnej wiąże się jednak szereg niedogodności, co sprawia, że dla wielkich przedsiębiorstw nie jest ona praktyczna. Po pierwsze, większość takich spółek to spółki z nieograniczoną odpowiedzialnością. Każdy partner odpowiada za wszelkie długi zaciągnięte przez spółkę. Jeżeli jesteś współwłaścicielem spółki w jednym tylko procencie, to gdy interes upadnie, będziesz zobowiązany do zapłacenia jednego procenta wszystkich pozostających do zapłacenia rachunków, pozostali wspólnicy zaś pokryją swe 99%. Przypuśćmy jednak, że nie będą oni w stanie zapłacić swojej części zadłużenia. Wówczas ty, współwłaściciel w jednym tylko procencie, możesz być zobowiązany do za-Płacenia za wszystko, nawet gdyby to wymagało sprzedania twojej kolekcji rycin czy wystawienia na licytację twego domku letniskowego.

Ta cecha nieograniczonej odpowiedzialności ujawnia, dlaczego istnieje tendencja do ograniczenia tej formy spółki do niewielkich przedsięwzięć indywidualnych, na przykład w rolnictwie czy w handlu detalicznym. Po prostu, w większości sytuacji ryzyko jest za duże.
Oprócz tego, z umową o spółce wiąże się konieczność skomplikowanych manewrów prawnych w przypadku kupna lub sprzedaży udziałów. Spółka może zostać rozwiązana, gdy któraś ze stron uzna istniejącą umowę za niewygodną dla siebie i zechce się wycofać. Prawo o spółkach uniemożliwia również dawnym wspólnikom sprzedanie swoich udziałów nowej osobie bez zgody wszystkich pozostałych partnerów. Jeżeli nie można osiągnąć porozumienia, spółkę trzeba rozwiązać. Na koniec, ze względu na trudności i formalności prawne i biurokratyczne, a także na nieograniczoną odpowiedzialność, spóki jawne nie dają przedsiębiorstwu dobrych możliwości pozyskiwania kapitału przez zapożyczanie się u większej liczby ludzi. W tym celu trzeba uciec się do formy korporacji, tj. spółki akcyjnej. Dlaczego?
Nieograniczona odpowiedzialność, trudności pozyskania większych kapitałów, komplikacje prawne i formalności gwarantujące ciągłość to poważne ujemne strony formy spółki jawnej.
, B. KORPORACJA
W takiej sytuacji przypuszczalnie zdecydujesz się raczej utworzyć spółkę akcyjną niż rozbudować spółkę jawną. Zwykle będziesz tworzyć korporację w tym stanie, w którym mieszkasz i prowadzisz działalność gospodarczą. Być może, wolałbyś jednak zlokalizować siedzibę swojej firmy w jakimś innym stanie, jak na przykład Delaware czy New Jersey, gdzie przepisy szczególnie ułatwiają zakładanie korporacji.
Wieki temu, zezwoleń na założenie korporacji władze udzielały bardzo rzadko, na podstawie specjalnych dekretów wydawanych przez monarchę lub władze ustawodawcze. Parlament lub Kongres zezwalały jakiemuś przedsiębiorstwu użyteczności publicznej czy kolejowemu na założenie korporacji wyrabiającej określone przedmioty i wykonującej określone funkcje.
Taką korporacją utworzoną na mocy przywileju była Kompania Wscho-
dnioindyjska. W XIX w. kolejnictwo w Stanach, a także w innych krajach, na
uzyskanie zezwolenia na utworzenie korporacji musiało wydać nie mniej
aniżeli na budowę torowisk. Stopniowo, w ciągu ubiegłego stulecia, procedurę
taką zaczęto uznawać za niesprawiedliwą i regułą stało się uchwalanie ogól
nych ustaw o korporacjach, gwarantujących prawo do założenia korporacji
bez mała każdemu i w każdej bez mała dziedzinie, bez konieczności prze-
głosowywania każdorazowo tej sprawy przez władze stanowe czy przez Kon
gres. , ., ... , ,,.,"

TWORZENIE KORPORACJI
Za niewielkie honorarium prawnik sporządza niezbędne dokumenty i wprowadza do statutu korporacji uprawnienia prawie że dowolnie rozległe. Władze stanowe zatwierdzają statut automatycznie.
Przyjrzyjmy się, jak funkcjonuje ta procedura w przypadku twojej firmy komputerowej. Pytanie kluczowe dotyczy tego, kto będzie właścicielem twojej korporacji. O własności decyduje to, do kogo należą udziały, czyli kapitał akcyjny danej spółki (więcej szczegółów o akcjach i innych papierach wartościowych podamy dalej, na s. 662). Obaj, ty i twój wspólnik, chcecie zachować w swych rękach kontrolę nad nową firmą i dlatego 10 100 emitowanych akcji zatrzymujecie dla siebie, decydując się na sprzedaż dalszych 10000 akcji osobom z zewnątrz.
Skrupulatna analiza skłania nas do uznania, że wartość rynkowa 10000 udziałów wynosi co najmniej 300000 dol., wobec tego ustalacie ją oględnie na poziomie 25 dol. za akcję. Oczekujecie, że wasza firma będzie w stanie wypłacać dywidendy w wysokości 2 dol. rocznie od jednej akcji (suma ta będzie rosnąć w miarę inflacji), tak że nowi współwłaściciele spółki osiągną ze swych inwestycji godziwy dochód.
Kto kupi owe 10000 udziałów? Nie znacie wystarczająco dobrze potencjalnych nabywców, wobec czego decydujecie się zbyć 10000 akcji za pośrednictwem lokalnego banku inwestycyjnego. Tego rodzaju firmy handlują papierami wartościowymi; jak każdy kupiec, czerpią one zyski z różnicy między ceną kupna a ceną sprzedaży. Ponieważ wasze przedsiębiorstwo jest niewielkie, bank będzie się twardo targować, zwłaszcza, iż może twierdzić całkiem zasadnie, że koszty sprzedaży tych walorów najprawdopodobniej będą dość wysokie. A więc bank inwestycyjny może na przykład zaoferować 20 dol. za jedną akcję, planując, że odsprzeda akcje po cenie 25 dol. Gdyby wasza spółka była wielką firmą, moglibyście domagać się dla siebie aż 24 czy nawet 24,5 dol. z wynoszącej 25 dol. ceny sprzedaży, w wyniku występującej między różnymi syndykatami banków inwestycyjnych ostrej konkurencji o prawo do puszczania waszych akcji na rynek.
Gdyby szło o wielką spółkę akcyjną, banki inwestycyjne zgodziłyby się zapewne na firmowanie nowej emisji 10000 akcji. Oznacza to, że gwarantowałyby zakup - po ustalonej cenie - całego pakietu udziałów. Gdyby zaś okazało się, że rynek nie jest skłonny do nabycia od banku inwestycyjnego wszystkich tych akcji po wyznaczonej przezeń cenie, wówczas bank, nie zaś wy sami, musiałby pokryć stratę.
Zapewne jednak banki uznają wasze przedsięwzięcie za zbyt małe i "nie wypróbowane", by usprawiedliwiać ryzyko decyzji o gwarantowaniu emisji. Wobec tego podejmują się transakcji na zasadzie "najlepszych możliwych do osiągnięcia wyników" (,,best effort" basiś). A jeżeli nie uda im się sprzedać
42 - Ekonomia t. l

wszystkich udziałów, będziecie musieli poprzestać na mniejszej sumie zgrom
dzonego kapitału. a"
STRUKTURA KORPORACJI (SPÓŁKI AKCYJNEJ)
Na szczęście, wszystko układa się dobrze i za sprzedane akcje otrzymujecie 200000 dol. gotówką. Inaczej niż w przypadku spółki jawnej, nie musisz się interesować ani tym, kim są nabywcy udziałów waszej firmy, ani tym, że mogą je odprzedać. Nazwiska posiadaczy akcji, nowych - wraz z tobą - współwłaścicieli firmy, są zarejestrowane w spółce czy w banku, który jest jej agentem tak abyś wiedział, gdzie wysyłać czeki na dywidendy i zawiadomienia o ze-branach akcjonariuszy.
Normalnie, posiadanie jednej akcji daje jej właścicielowi prawo do jednego głosu. Także udział w zyskach korporacji jest wprost proporcjonalny do liczby posiadanych akcji. Ten, kto ma 1000 akcji, dysponuje tysiącem głosów i dostaje dywidendy tysiąckrotnie większe niż ten, kto ma jedną akcję.
"Zewnętrzni" właściciele 10000 akcji wpłacili do spółki 200000 dol. w gotówce. Ile wpłaciłeś ty sam i ile wpłacił twój wspólnik? Oczywiście, nie tyle gotówką, ile w postaci pokaźnej ilości przynoszących dochody aktywów; zakład wytwórczy, komputery, oprogramowanie, urządzenia, produkcja w toku i tzw. dobre imię (co odpowiada, jak widzieliśmy, skapitalizowanej wartości "niematerialnych" aktywów przedsiębiorstwa, związanych z jego nazwą i znakiem firmowym, patentami, doświadczeniem - tzw. know-how - i tak dalej).
Czy ktoś kontroluje cały ten proces w imię ochrony potencjalnych inwestorów? Kiedyś, dawno temu, przed rokiem 1929, i ty, i twój bank inwestycyjny bylibyście w stanie "rozdąć" wartość kapitału akcyjnego, operując fantastycznymi ocenami czy zapewnieniami i fałszywymi liczbami. Moglibyście oszacować renomę firmy dowolnie wysoko, ewentualnie przypisując sobie nie 10 100, ale 20 100 akcji. Tego rodzaju praktyki określano mianem "rozwodniania kapitału akcyjnego".
Praktyki takie są obecnie ograniczane. W USA każdą liczącą się nową emisję akcji należy poddać ocenie Securities and Exchange Commission (Komisji Papierów Wartościowych i Giełdy, SEC), agencji kontrolnej ustanowionej w okresie Wielkiej Depresji w 1934 r. SEC, zanim dopuści do sprzedaży nowych akcji, będzie musiała się upewnić, że stwierdzenia na temat oferowanego kapitału nie są fałszywe. Jednakowoż Komisja ta nie rości sobie pretensji do oceniania - czy gwarantowania - wartości owego kapitału. Caveat emptor (niechaj kupujący ma się na baczności) nadal dominuje w roli zasady rządzącej oceną wartości akcji.

ZALETY l WADY KORPORACYJNEJ FORMY PRZEDSIĘBIORSTWA
Zalety z punktu widzenia akcjonariuszy
Decyzja o przyjęciu formy spółki akcyjnej rozwiązała większość problemów, jakie trapiły cię przy organizacji przedsiębiorstwa w formie spółki jawnej. Jest to bowiem prawie że idealna metoda pozyskiwania znacznych sum
kapitału.
Rzecz pierwszorzędnej wagi: każdy udziałowiec spółki akcyjnej ma ograniczoną odpowiedzialność. Zapłaciwszy 25 dol. za każdą akcję akcjonariusze nie muszą się martwić, że ryzykują całym swoim majątkiem osobistym. Jeżeli stanie się to najgorsze i firma zbankrutuje, każdy inwestor straci co najwyżej owe pierwotne 25 dol. wydane na zakup akcji. Większymi stratami obciążyć
go nie sposób.
Drugorzędne już znaczenie ma fakt, że korporacja - spółka akcyjna - to bardzo dogodna forma prowadzenia interesów. Ma ona odrębną osobowość prawną, uznaną przez państwo. Może być zaskarżona do sądu i może też skarżyć innych w imieniu własnym (nie zaś w imieniu jej właścicieli). Może też zachowywać "trwałość istnienia", bez względu na to, ile razy akcje zmieniają właścicieli, w wyniku sprzedaży, cesji, darowizny, zapisu itd. i bez względu na to, czy istnieje dziesięciu czy 10000 różnych właścicieli.
Żadna grupa akcjonariuszy nie może zmusić żadnej innej ich grupy do sprzedania ani do zachowania swojej własności, a o podjęciu normalnych decyzji przedsiębiorstw rozstrzyga głos większości, a nie jednomyślność. Z reguły akcjonariuszy jest zbyt wielu, by dla podjęcia każdej decyzji można było zwołać wszystkich. Będą oni woleli dokonać wyboru zarządu - rady dyrektorów - złożonego z dwunastu członków czy jakiejś innej zbliżonej ich liczby, reprezentujących ich w okresach między dorocznymi zgromadzeniami, podobnie jak w ustroju demokratycznym wyborcy dokonują wyboru reprezentujących ich przedstawicieli w ciałach ustawodawczych. Jak jednak zobaczymy, problem zachowania zasad autentycznej demokracji w wielkich korporacjach jest trudny do rozwiązania.
Przechodząc na formę spółki akcyjnej, stajemy jednak w obliczu jednej ważnej cechy ujemnej: rząd federalny obciąża zyski korporacji dodatkowym
podatkiem.
Przypomnijmy, że w przypadku spółki nieakcyjnej wszelkie nadwyżki ponad koszty przypadające właścicielom są opodatkowane tak, jak zwykłe dochody osobiste. Spółkę akcyjną traktuje się inaczej - jej dochód opodatkowuje się dwukrotnie. Przypuśćmy, że wasze przedsiębiorstwo komputerowe miało w 1984 r. zyski netto do opodatkowania w wysokości l min dol. Suma ta zostaje opodatkowana wedle stopy podatku federalnego od korporacji (corporate income tax, podatek dochodowy od osób prawnych): 46% od

42*


wszelkich dochodów przewyższających 100000 dol. Przypuśćmy, że po}o pozostałej sumy w wysokości przeszło pół miliona dol. firma wypłaca w n ^ staci dywidend. Następnie dywidendy te opodatkowuje się wedle stopy pO(j ku od dochodów osobistych właścicieli. Zauważmy jednak, że owe - w pr2 " bliżeniu - ćwierć miliona, które "zatrzymano" w firmie, nie podlega podw nemu opodatkowaniu - opodatkowuje się je tylko raz, według stopy podatlc dla spółek akcyjnych.
W ostatnich latach to podwójne opodatkowanie dochodów korporaci' poddawano surowej krytyce. Jest to wysoka (ale zdecydowanie nie za wysoka) cena, jaką się płaci za przywilej ograniczonej odpowiedzialności i za łatwość pozyskania kapitału. Uporczywie ponawiano propozycje "zintegrowania" podatku od dochodu spółek akcyjnych i podatku dochodowego, to znaczy traktowania dochodu spółki akcyjnej tak, jak gdyby był to dochód z przedsiębiorstwa nieakcyjnego, przypisywania wszystkich tych dochodów właścicielom i opodatkowania ich tylko jeden raz. Prowadziłoby to do bardziej wyrównanego opodatkowywania różnych osób oraz dochodu z kapitału w różnych działach gospodarki.
Korzyść społeczna
Kiedy premier Wielkiej Brytanii Gladstone odwiedził laboratorium Mi-chaela Faradaya, a ten starał się zapoznać go z elektrycznością, premier zapytał: "Jaki jest pożytek z elektryczności?" Na to Faraday odpowiedział ironicznie: "Sir, przypuszczam, że pewnego dnia będzie pan mógł ją opodatkować". Z pewnością korzyści płynące dla społeczeństwa z istnienia spółek nie sprowadzają się wyłącznie do tego, że państwo może ściągać z nich podatki. Natomiast:
Produkcja na wielką skalę jest efektywna technicznie, wielka korporacja zaś dostarcza korzystnego dla inwestorów sposobu dzielenia nieuniknionych ryzyk działalności gospodarczej. Bez ograniczonej odpowiedzialności i bez korporacji, gospodarka rynkowa po prostu nie byłaby zdolna do wykorzystania tych możliwości, powstających z chwilą gdy trzeba przyciągnąć dużą podaż kapitałów do przedsiębiorstw akcyjnych o efektywnej wielkości, produkujących wiele różnorodnych komplementarnych dóbr, które sumują ryzyko i rozkładają je, i które najlepiej eksploatują korzyści związane z posiadaniem jednostek badawczych prowadzonych na liczącą się skalę i z praktyką umiejętnego zarządzania.
Takie jest ekonomiczne uzasadnienie formy osobowości prawnej zwanej korporacją czy spółką akcyjną.

JAK KORPORACJA MOŻE POZYSKIWAĆ KAPITAŁ
Zauważyliśmy, że największą zaletą wielkiego przedsiębiorstwa akcyj-iest to, że jest ono w stanie pozyskiwać znaczne sumy pieniędzy
stępnie angażować je w efektywną produkcję na wielką skalę. Jak to 1 'h"? Jakie są dostępne formy finansowania? Tablica 20.1 ukazuje źródła r� vstkich funduszy uzyskiwanych przez krajowe spółki akcyjne w Stanach jednoczonych w 1983 r. Zwróćmy uwagę, iż dotyczy to funduszów pozyskiwanych na całość inwestycji, łącznie z odtworzeniem środków trwałych. Zaskakujące jest, że większość pozyskiwanych środków to fundusze wewnętrzne przedsiębiorstwa, pochodzące z odpisów na amortyzaję i z nie rozdzielonych zysków. Dla zdobycia takich funduszów firma musi się po prostu zdecydować na niewypłacanie całości osiąganych zysków.
FUNDUSZE NA ROZWÓJ


Ilość

W procentach

Źródła

(w mld dol.)

całości

Wewnętrzne





amortyzacja

215

69

nie rozdzielone zyski

23

7

Zewnętrzne





obligacje

27

9

akcje

28

9

kredyty bankowe i inne

18

6

zadłużenie krótkoterminowe



24

Całość funduszy na inwestycje

311

700

Tabl. 20.1. Źródła funduszy korporacji USA, 1983 r.
Dane te pokazują, w jaki sposób korporacje amerykańskie gromadziły w 1983 r. fundusze na rozwój. Fundusze te byty przeznaczone na "inwestycje brutto", to znaczy zarówno na nowe inwestycje, jak i na odtworzenie środków trwałych.
Zauważ, że podstawowa część funduszy pochodzi ze źródeł wewnętrznych, amortyzacji i nie rozdzielonych zysków. Fundusze zewnętrzne pochodzą zwykle w równych częściach ze sprzedaży akcji zwykłych, długoterminowych papierów wartościowych (obligacji i hipotek) oraz krótkoterminowych kredytów bankowych i innych. Źródło: Data Resources, Inc.
Niektóre fundusze uzyskuje się z zewnątrz, spoza przedsiębiorstwa. Pochodzą one z obligacji i hipotek, z kredytu bankowego oraz z akcji. Są to różne formy papierów wartościowych (securities), które są legalną formą zadłużenia firmy.

l


Obligacje '**'�
Po pierwsze, można wypuszczać obligacje (bondś). Jest to po pewien szczególny rodzaj skryptu dłużnego (promissory notę), ładnie^11 drukowany na arkusikach papieru o pozłacanych brzegach, wypus w odcinkach po 1000 dol. lub o jakiejkolwiek innej wartości tak, aby ł było je sprzedać na rynku. Obligacja jest to zobowiązanie do wypłacania ~ 6 miesięcy lub w jakichś innych terminach - pewnej określonej ilości dola � odsetek, aż do chwili, gdy obligacja "dojrzeje", tj. gdy nadejdzie data pe spłaty. Zaciągająca dług firma zobowiązuje się spłacić wtedy całą sumę jaką opiewa obligacja, wedle jej wartości nominalnej.
Zazwyczaj odsetki i kapitał muszą być spłacane terminowo, bez względu na to, czy firma osiągała zyski czy też nie. W przeciwnym razie przedsiębior stwo nie realizuje swoich zobowiązań z tytułu emitowanych obligacji i może być - jak każdy niewypłacalny dłużnik - sądownie uznane za bankruta.
Dług bankowy
Kredyt bankowy i inne krótkoterminowe rodzaje zadłużenia w ostatnim dziesięcioleciu prawie dorównały akcjom i obligacjom jako główne źródła nowych funduszy dla przedsiębiorstw (zob. tabl. 20.1). Inaczej niż obligacje i akcje, zobowiązania dłużnicze w stosunku do banków nie są sprzedawane na rynkach finansowych. Jest to raczej pewien typ pożyczki wynegocjowanej między daną firmą a bankami, na ogół bankami komercyjnymi.
Dług bankowy to pożyczka w wysokości pewnej określonej sumy pieniędzy. Są dwie ważne różnice między obligacjami i długiem bankowym. Po pierwsze, pożyczka bankowa jest krótkoterminowa, i "dojrzewa" (tj. ma termin spłaty) w okresie od paru miesięcy od trzech lat. Po drugie, jest ona oprocentowana według stopy zmiennej, wahającej się w górę lub w dół wraz z ruchem krótkoterminowych stóp procentowych. Z punktu widzenia przedsiębiorstwa, główną zaletą pożyczki bankowej jest to, iż jej zaciąganie nie wymaga uciążliwych i kosztownych formalności, związanych z rejestracją w SEC (zob. wyżej, s. 439). Wystarczy przekonać bank, że pożyczanie twemu przedsiębiorstwu jest bezpieczną forma lokaty, no i zapłacić żądaną cenę.
Akcje zwykłe
Emitowanie obligacji oraz emitowanie akcji (common stocks) to dwie przeciwstawne metody finansowania. Właściciele akcji zwykłych dostarczają kapitału akcyjnego (eguity capitat). Uczestniczą oni w zyskach i mają wptyw na decyzje przedsiębiorstwa, ale muszą również uczestniczyć w stratach. Z akcjami wiąże się ryzyko większe niż z obligacjami, nie wypłaca si?

iem żadnych dywidend od akcji dopóty, dopóki najpierw nie zostaną płacone odsetki od obligacji.
Chociaż właściciel obligacji otrzymuje dochód w bardziej ograniczonej
okości, jednak bardziej stały. Dopóki korporacja nie zbankrutuje czy nie
W^lzie zagrożona bankructwem, właściciel obligacji normalnie nie ma prawnej
** troli nad decyzjami przedsiębiorstwa. Rozumny zarząd będzie jednak dbać
." hv nozostawać w dobrych stosunkach z wszystkimi, którzy ewentualnie,
O tO, "J r .,..,,
przyszłości, mogą być dostarczycielami funduszy. Warto tu zrobić pewną dygresję na temat fikcyjnego charakteru "kont-
li" współwłaścicieli nad wielką korporacją. Z punktu widzenia prawa prawda Jest, że akcjonariusze General Motors, IBM, AT&T oraz innych gigantów sa właścicielami odnośnych firm, wybierają zarząd i sprawują - potencjalnie
kontrolę nad tymi przedsiębiorstwami. W rzeczywistości, część kapitału akcyjnego, jaką musiałaby dysponować dana osoba, by móc kontrolować takiego Behemota, przekracza granice tego, co posiada jednostka. I tak: wielką korporację można by kontrolować posiadając 20% udziałów. Wymagałoby to jednak akcji o wartości 5 czy 10 mld dol.; nie są to sumy kieszonkowe, nawet dla bardzo bogatych. W rezultacie, jak to zobaczymy dalej, możliwość faktycznego sprawowania przez akcjonariuszy efektywnej kontroli nad wielkimi korporacjami publicznymi jest bardzo niewielka.
Hybrydy
Poza tym istnieje wiele "hybryd" czy papierów wartościowych "kombinowanych", łączących pewne cechy obligacji i akcji. I tak, "akcje uprzywilejowane" (preferred stocks) mają zagwarantowany pewien określony przychód, tak jak obligacje, ale dywidendy mogą być nie wypłacane bez wywołania bankructwa.
Poza tym, obecnie widzi się rynki, na których handluje się "opcjami". Opcja jest to prawo zakupu, powiedzmy, stu akcji IBM po 120 dol. w każdej chwili w ciągu najbliższych trzech miesięcy. Dla przykładu, wyobraźmy sobie, że akcje IBM obecnie sprzedawane są po 110 dol. Czy wobec tego opcja taka ma jakąś wartość? Niewątpliwie tak, bo kurs akcji IMB może wzrosnąć do 130 dol., w którym to przypadku zrealizowanie owej opcji będzie warte 1000 dol. [=100x(130 dol.- 120 dol.)]. Można nabywać opcje na wiele typów akcji, na bilety skarbowe i na obligacje i doznawać w związku z tym we własnym gabinecie rozkosznych emocji w stylu dostarczanych przez Las Vegas.
Zalety różnorodnych papierów wartościowych
Z punktu widzenia inwestora, takie oto uszeregowanie - obligacje, akcje uprzywilejowane, akcje zwykłe i opcje - jest zazwyczaj zgodne ze zwięk-

szającym się stopniem ryzyka, którego wzrost kompensują rosnące s? osiągnęcia poważniejszych zysków z tytułu wzrostu wartości kapi'-' Se zwyżek kursu wchodzącego w grę papieru wartościowego).
. ^ -- o-t i--Jt---- ""i-.vovl<_/wtgu;.
Procent, który obecnie może przynieść obligacja "wysokiej jako' '" łosi w przybliżeniu od 12 do 15%, a dobra akcja uprzywilejowana m �' przynieść mniej więcej tyle samo. Ponieważ kurs akcji zwykłych może wz nać i może to przynieść ich właścicielom zwiększenie wartości kanit-i,.
Procent, który obecnie może przynieść obligacja "wysokiej jaki wynosi w przybliżeniu od 12 do 15%, a dobra akcja uprzywilejowana przynieść mniei wierei tv1*" camr, P~~;~"-- i-- <
...-._ "_." -.wy, *.wjriviyi;n może wzros
nać i może to przynieść ich właścicielom zwiększenie wartości kapitału cz mamy do czynienia z całą gamą dywidend, rozpoczynającą się na póziorn� niższym od przychodu z obligacji: niektóre "akcje rozwojowe" z perspektyw'6 wzrostu wartości (growth stocks), jak na przykład akcje IBM, przynoszą w postaci dywidend o wiele mniej aniżeli najbezpieczniejsze obligacje rządowe
Błędem byłoby myśleć, że obligacje są lokatą absolutnie pewną. Jeszcze niedawno, w 1983 r., obligacje stanu Waszyngton wartości 2 mld dol. były niewypłacalne, ponieważ znajdujące się w budowie elektrownie atomowe okazały się zbyt kosztowne i instalacje poszły na złom. Zasadnicze ryzyko związane z lokatami w przedsiębiorstwa akcyjne polega na możliwości utraty zarówno dochodu, jak i samych aktywów.
Niezależnie od ryzyka, że dana korporacja nie będzie w stanie spłacić czy to odsetek od obligacji, czy to kapitału, kursy obligacji skaczą to w górę, to w dół za każdym razem, gdy ulega zmianie stopa procentowa. W ciągu piętnastu lat inflacji i gwałtownego wzrostu stóp procentowych inwestorzy nauczyli się, że i na obligacjach mogą stracić i że mogą one stracić realną siłę nabywczą. Rzeczywiście, od 1979 r. kursy obligacji wahają się równie gwałtownie, jak kursy akcji.
W ostatnich latach finansowanie kapitału korporacji (spółek akcyjnych) opiera się w rosnącym stopniu na zadłużeniu3. Oznacza to, że ukształtował się w nich stosunek emitowanych obligacji do akcji (albo zadłużenia do kapitału akcyjnego) o wiele wyższy niż we wcześniejszych okresach. Dlaczego tak się stało? Spółki zwiększają zadłużenie głównie dlatego, że wypłaty z tytułu odsetek potrąca się od podstawy opodatkowania, a wypłaty z tytułu dywidend nie potrąca się. (Tym samym zasada podwójnego opodatkowania dochodu spółek akcyjnych nie stosuje się do dochodów finansowanych z długu, o czym często lubią zapominać zwolennicy zlikwidowania podatku od spółek akcyjnych.) Przeciwwagą dla korzystnych aspektów finansowania drogą zadłużania się jest jednak duże ryzyko związane z silniejszym oparciem na długach: zła koniunktura może tak ograniczyć zyski, że spółka nie będzie w stanie zadośćuczynić swoim zobowiązaniom. Takie właśnie ryzyko sprawiło, że na początku lat osiemdziesiątych wiele spółek zostało uznanych za bankrutów.
3 W orginale użyto terminu leverage, oznaczającego stopień wykorzystania zadłużenia (obligacje i kredyt bankowy) jako źródeł finansowania kapitału przedsiębiorstwa (przyp-tłumacza).

W|ELKIE KORPORACJE
Jakkolwiek nie należy sądzić, że wszystkie spółki akcyjne przechodzą
ez te stadia, naszą pomyślnie rozwijającą się firmę komputerową do-
pfZ wadziliśmy już na dość wysokie szczeble drabiny sukcesu. W pozostałej
P Lcj niniejszego rozdziału będziemy się zajmować pozycją i siłą ekonomiczną
C nółczesnej wielkiej spółki akcyjnej, a także problemami, jakie ona stwarza
Hla gospodarki amerykańskiej. To te właśnie korporacje - owe pięćset firm
czasopisma "Fortune" - odgrywają dominującą rolę w dzisiejszej gospodar-
CC
Rejestr pięciuset największych korporacji przemysłowych czyta się jak coś w rodzaju listy honorowej biznesu amerykańskiego, a każda prawie zawarta tam nazwa znajduje się na liście słów powszechnie znanych w każdym domu. Na początku spisu spółek przemysłowych będą towarzystwa naftowe, takie jak Exxon, Mobil, Texaco, Standard Oil of California, Gulf, firmy samochodowe, jak General Motors i Ford; wielkie przedsiębiorstwa komputerowe i elektroniczne, jak IMB, General Electric, IT&T, firmy chemiczne, jak Du Pont i Dow Chemical oraz wiele innych.
Ale obecnie gospodarka amerykańska staje się w coraz większym stopniu gospodarką usługową, a coraz ważniejszym elementem stają się działy takie, jak bankowość, ubezpieczenia, finanse, handel detaliczny, transport i wszelkiego rodzaju usługi. Uwzględniając tę tendencję, "Fortune" zestawiła niedawno listę "Pięciuset w usługach" - spis pięciuset największych korporacji usługowych. Obejmuje ona banki komercyjne jak Citicorp i Bank of America; towarzystwa ubezpieczeniowe, jak Prudential i Metropolitan; detalistów i kupców jak Sears and Phibro-Salomon; oraz usługi publiczne, jak AT&T, GTE i Pacific Gaś & Electric.
W sumie, w 1983 r. istniało 295 spółek przemysłowych o rocznych obrotach powyżej jednego miliarda dolarów.
Dochodzą do tej listy spółki wielonarodowe o nazwach takich jak: Royal-Dutch Shell, British Petroleum, Fiat, Unilever i wiele innych. I rzeczywiście, na liście pięćdziesięciu największych spółek świata figuruje 27 spółek zagranicznych: reszta to firmy amerykańskie.
Wielka skala rodzi sukces, sukces zaś rodzi kolejne sukcesy. Istnieją jednak także ekonomiczne i polityczne bariery dla skali. Z danych statystycznych o zyskach zdaje się wynikać, że stopa zysku rośnie wraz ze wzrostem wielkości przedsiębiorstwa. Ale największe firmy każdej gałęzi zdają się osiągać relatywne zyski troszeczkę mniejsze od zysków firmy o rozmiarach nieco �d nich mniejszych.
Co więcej, z tego tylko faktu, że wielkie korporacje rzadko bankrutują, nie należy wyciągać wniosku, że hierarchiczny "porządek dziobania" wśród korporacji jest ustalony raz na zawsze. Miejsca w hotelu mogą być zawsze

zapełnione gośćmi, ale za każdym razem są to inne osoby; podobnie '
listy największych korporacji jest zmienny. I tak, jeśli spojrzymy n |?ad
dziewięciu największych spółek w Stanach Zjednoczonych w 1909 ^
stwierdzimy, że w 1984 r. ani jedna z nich nie utrzymała się w prow H ' l�
dziesiątce. ^J
Rozdział własności i kontroli w wielkiej korporacji
Przyjrzyjmy się wewnętrznemu funkcjonowaniu tych gigantycznych SD' łęk. Należy przede wszystkim zauważyć, że wszystkie znajdują się w posiad niu szerokiego ogółu. Udziały może kupić każdy, nie są one własności "prywatną", prywatnie posiadaną przez jedną rodzinę. Cechą najbardziej uderzającą jest rozproszenie własności między wiele tysięcy drobnych akcjonariuszy.
W 1983 r. akcje AT&T posiadało przeszło 3 miliony ludzi. Ale 94% owych właścicieli miało mniej aniżeli 500 akcji, a żaden właściciel nie posiadał całego procentu ogólnej liczby akcji.
Giełda stawia sobie jako cel doprowadzenie do "kapitalizmu ludowego", w którym masy miałyby znaczny udział we własności kapitału społeczeństwa. Jakkolwiek 42 min ludzi to bezpośredni właściciele takich czy innych akcji zwykłych, jednak tylko jedna osoba na dziesięć osiąga z tej własności jakiś godny uwagi dochód. Rozproszenie owe wzmaga fakt, że w 1981 r. prawie 400 mld dol. (na 1500 mld dol. w akcjach ogółem) pozostawało w posiadaniu funduszów emerytalnych, towarzystw ubezpieczeniowych i funduszy powierniczych.
W swoim klasycznym studium4 Berle i Means podkreślali, że to daleko posunięte rozproszenie własności kapitału akcyjnego doprowadziło do rozdziału własności i kontroli.
Nowe badania dowodzą, że w typowym gigancie korporacyjnym cały zarząd (dyrektorzy, jak i pozostali urzędnicy) jest w posiadaniu zaledwie około 3% akcji zwykłych.
Przejmować! Jednakże w ostatnich dziesięciolecich menedżerowie utracili część swoich możliwości prowadzenia korporacji w sposób w pełni auto-
4 A. A. Berle jr., Gardner C. Means The Modern Corporation and Private Property, Commerce Clearing House, New York 1932. R. J. Larner w 1966 r. w artykule zamieszczonym w "American Economic Review", sugerował, że teza Berle-Meansa o rozdziale własności i kontroli jest obecnie bardziej prawdziwa niż w 1929 r.: sześć z dwustu największych korporacji było własnością prywatną (80% lub więcej) w 1929 r., a w 1963 r. - żadna; 84,5% największych firm nie ma grupy akcjonariuszy, która by posiadała więcej niż 10% akcji.

y. Jest to okres walk toczonych o przejmowanie przedsiębiorstw
"kcyjny^h *ich fuzje"
Jaki może być typowy przebieg takiego procesu? Przypuśćmy, że firma
fciarska Łazy T-Oil siedzi na pewnej ilości bogatych złóż ropy i gazu.
^f Oby te według cen bieżących warte są wiele milionów, ale zarząd obrósł
sadło dzięki łatwym zyskom zrealizowanym w epoce wysokich cen ropy
Ukontentuje się tym, co ma.
Inna natomiast firma, na przykład jakaś spółka z branży tytoniowej czy talowej, jest zdania, że perspektywy branży rysują się marnie i rozgląda się bardziej obiecującą sferą działania. Takie korzystne możliwości dostrzega Lazy-T, której akcje sprzedawane są teraz po 30 dol., jakkolwiek z dokładnej kalkulacji wynika, że zasoby ropy tej firmy pozwalałyby osiągnąć cenę 60 dol. Nasze przedsiębiorstwo tytoniowe lub stalowe zgłasza wobec tego chęć nabycia (lub składa formalną ofertę zakupu) akcji Lazy-T po 45 dol. za akcję. Akcjonariusze zgadzają się. Przejąwszy kontrolę nad przedsiębiorstwem, nasi właściciele wkładają swój głodny zysku kapitał w program intensywnych wierceń, więc rychło ropa i gaz zaczynają płynąć szerokim
strumieniem.
Z przykładu tego zdaje się wynikać, że możliwość przejęcia przedsiębiorstwa przez inną firmę może zapobiegać nieefektywności działań zarządu. Analiza faktycznych przypadków przejmowania przedsiębiorstw niezupełnie potwierdza to optymistyczne wyobrażenie, jakoby lęk przed przejęciem czy fuzją wymuszał na amerykańskich menedżerach "utrzymywanie się w formie". Często jednak perspektywa ewentualnego przejęcia przez inną firmę bywa zarówno lekarstwem na nieefektywną rutynę funkcjonowania danej korporacji, jak i środkiem przezwyciężającym ospałość jej kierownictwa. Nie ulega też wątpliwości, że możliwość przejęcia oddziaływa hamująco na niektóre wyskoki kierownictwa. Nad współczesnymi przedsiębiorstwami kontrolę sprawują rynki, nie zaś akcjonariusze.
Rewolucja menedżerska. Kto właściwie podejmuje decyzje w spółkach akcyjnych? Przede wszystkim klasa profesjonalnych menedżerów, której znaczenie stale rośnie - John Kenneth Galbraith nadał jej miano "technostruk-tury"5. "Kapitanowie przemysłu" z dawnych lat, niezależnie od swych talentów, kreatywności i umiejętności kalkulowania ryzyka, niezbędnych do tworzenia wielkich przedsiębiorstw, często zachowywali się po trosze jak piraci - taki był ich styl i stosunek do interesu publicznego ("do licha z tym"). Stopniowo, w wielkich korporacjach, dawnych ich twórców zastępowali nowe-
5 Zob. rozdział 35, zawierający dokładniejsze omówienie dyskusji Galbraithowskiej krytyki kapitalizmu amerykańskiego.

go typu menedżerowie. Rzadziej się zdarza, by byli to wybijający sie
z "nizin"; częściej są oni absolwentami uniwersytetów Harvarda, Stanf e
innych czołowych szkół ekonomicznych. Najprawdopodobniej przeszli * v ^
nie specjalistyczne i mają kwalifikacje kierownicze. Nowy profesjonalny f �^~
wnik zręczniejszy jest w "stosunkach międzyludzkich" (public relations) i \^�'-
sobie daje radę z manipulowaniem ludźmi; z konieczności jest on w wiek ^'^
stopniu "biurokratą", często zainteresowanym w utrzymaniu status qu ^
i w podejmowaniu ryzyka. '
Normalnie osobą najważniejszą będzie prezes rady dyrektorów cze
zwany "dyrektorem naczelnym" (chief executive officer) danej korporacji*0
Formalnie jednak korporacją kieruje rada dyrektorów, składająca się z pewn '
grupy ludzi "z wewnątrz", jak i znających się na rzeczy ludzi "z zewnątrz"
nierzadko cieszących się pewnym szczególnym prestiżem. W sumie, poszlibyś
my za daleko mówiąc, że większość rad sprowadza swą działalność do
przykładania aprobującej pieczątki na decyzjach już powziętych przez kadrę
kierowniczą danej spółki; ale prawdą jest, że dopóki zarząd cieszy się zaufa
niem Rady, ciało to zazwyczaj nie podejmuje czynnej interwencji na rzecz
narzucenia firmie takiej czy innej polityki.
Jest to taka sama administracyjna procedura, jaką zazwyczaj stosują rady nadzorcze prywatnych szkół czy uniwersytetów prywatnych i nie odbiega ona daleko od stosowanej w ustroju parlamentarnym - przyjmowanej w Wielkiej Brytanii i gdzie indziej - zasady odpowiedzialności ministrów.
Konflikt interesów. Mówiąc ogólnie, między kierownictwem firmy a jej akcjonariuszami nie występuje sprzeczność interesów. I jedni i drudzy są zainteresowani w maksymalizacji zysków przedsiębiorstwa czy w zwiększeniu wzrostu dochodów przypadających na jedną akcję i jej ceny rynkowej. Rozbieżność interesów jednak - często rozstrzygana na korzyść kierownictwa - może wystąpić w dwóch ważnych sytuacjach.
Po pierwsze, członkowie kierownictwa spółki zasiadający w radzie mogą głosować za przyznaniem im samym czy ich przyjaciołom lub krewnym wygórowanych uposażeń, funduszów na pokrycie wydatków, premii i wysokich emerytur kosztem akcjonariuszy.
Inny konflikt interesów może występować w związku z nie rozdzielonymi zyskami. Jak królowie czy cesarze, kierownicy przedsiębiorstw przejawiają zrozumiałą tendencję do wysiłków na rzecz wzrostu i utrwalenia wielkości swej firmy. Motywy psychologiczne są skomplikowane i wcale nie zawsze egoistycznej natury. Pomimo to jednak, gdy zyski obracane są na dalsze zasilanie danego przedsiębiorstwa, niekiedy są powody, by przypuszczać, że kapitały te
6 Organizacja spółki polskiej jest odmienna od organizacji spółki amerykańskiej, gdzie rad dyrektorów (board of directors) wyłania zarząd (przyp. tłum.).

akcjonariusze mogliby korzystniej zainwestować gdzie indziej albo też ć na konsumpcję. I rzeczywiście, niekiedy bywa i tak, że lepiej by idować daną firmę, spłacić jej kapitał albo też zgodzić się na fuzję �kimś innym przedsiębiorstwem. Rzadko jednak zdarzają się sytuacje,
Z ''i *Arvch kierownictwo z entuzjazmem głosuje za utratą własnych posad
u/ Kto y ~ � , f
j wycofaniem się firmy z interesów.
WAHADŁO PRZECHYLA SIĘ W PRAWO
pół wieku temu wiele osobistości politycznych piętnowało praktyki świata h'znesu, a lud/ie interesu otrząsali się na samo wspomnienie "tego człowieka" Franklina D. Roosevelta. Trochę tej nieufności utrzymywało się za czasów administracji Johna F. Kennedy'ego - miał on jakoby rzec, kiedy koncerny stalowe podwyższyły swoje ceny: "Mój ojciec zawsze mi powtarzał, że wszyscy biznesmeni to sk.." ale aż dotąd nigdy w to nie uwierzyłem".
Czasy się zmieniły. Do "szkoły biznesu" stoją kolejki chętnych. Prezydenci - zarówno demokraci, jak republikanie - zasięgają opinii bankierów z Wall Street, Gospodarczego Okrągłego Stołu czy Izby Handlu. Wahadło opinii publicznej przechyla się obecnie ku zwiększeniu zaufania do ludzi interesu. Z powodu tej zmiany postaw, a także wskutek wzrostu sceptycyzmu w odniesieniu do sukcesów interwencji państwa, w ostatnich latach oglądaliśmy powszechne osłabienie zapędów kontrolnych rządu w stosunku do przemysłu, a także mniej ochocze egzekwowanie ustawodawstwa przeciwtrustowego. Raz jeszcze wielu jest skłonnych zgodzić się ze zdaniem Calvina Coolidge'a, że "amerykańska przedsiębiorczość to przedsiębiorstwo".
Na jak długo? Tego nikt nie potrafi powiedzieć. Być może aż do chwili, gdy zdarzy się kolejna afera finansowa i wahadło znowu odchyli się w lewo.
Rozdział ten przeprowadził nas w błyskawicznym tempie przez świat drobnego, średniego i wielkiego biznesu. Widzieliśmy, jak poszczególne jednostki mogą inicjować, finansować i prowadzić swoje małe przedsiębiorstwa. Obecną gospodarkę jednak w rosnącym stopniu zaludniają korporacje, których akcje znajdują się w publicznym obrocie giełdowym7, zasilane przez fundusze zgromadzone wśród tysięcy inwestorów. Dla tych, którzy by chcieli bliżej się przyjrzeć, jak firmy prowadzą księgowość, jest Dodatek do tego rozdziału, wprowadzający do księgowości przedsiębiorstw.
W oryginale publicly owned, co dosłownie znaczy "będące własnością publiczną", ale s osowane jest tylko w celu wskazania, że akcje danej firmy są dopuszczone do publicznego obrotu giełdowego (przyp. tłum.).

%>: Dla podsumowania przeglądu organizacji przedsiębiorstw jest to
powiedni moment, aby wrócić do ekonomicznej analizy przedsiębio
W następnym rozdziale przejdziemy do analizy pomiarów kosztów jest
preludium do przedstawienia prawidłowości kryjących się za krzywą' pO(| -�
przedsiębiorstw. (tm)
PODSUMOWANIE A. Przedsiębiorstwo wielkie, małe i nieskończenie małe
1. Populacja przedsiębiorstw amerykańskich jest wynikiem kumulowania się nadwyżki liczby ich "narodzin" nad liczbą "zgonów". Większość firm, to maleńkie jednoosobowe przedsiębiorstwa, działające przeważnie w handlu detalicznym i w usługach. Takie małe przedsiębiorstwa pojawiają się rokrocznie całymi setkami, ale "stopa umieralności" jest wśród nich bardzo wysoka.
2. Różne typy przedsiębiorstwa mają różne zalety i wady. Małe przedsiębiorstwa są elastyczne, mogą inicjować produkcję nowych wyrobów, mogą wchłaniać inne firmy i mogą również szybko znikać z powierzchni. Mają one jednak tę podstawową wadę, że nie są zdolne do zebrania wielkiej ilości kapitału pośród rozproszonych inwestorów. Dzisiejsza wielka korporacja, której państwo gwarantuje ograniczoną odpowiedzialność, jest zdolna do zgromadzenia miliardowych kapitałów drogą zapożyczenia się w bankach, u nabywców obligacji i posiadaczy ich własnych akcji.
B. Korporacja (spółka akcyjna)
3. Współczesne korporacje mają dostęp do różnych źródeł funduszy. Najważniejsze jest finansowanie ze środków własnych, osiąganych dzięki reinwestowaniu zysków czy funduszy amortyzacyjnych. Środki z zewnątrz pochodzą przede wszystkim z emisji akcji zwykłych (które są tytułami własności danej firmy), obligacji (które są zobowiązaniem do spłaty odsetek oraz kapitału w ciągu pewnego, ustalonego okresu) oraz z długu bankowego (nowsza fora kredytu otrzymywanego od instytucji finansowych).
4. W miarę wzrostu spółek akcyjnych i w miarę jak ich współwłaściciele stają się coraz liczniejsi i coraz bardziej rozproszeni, obserwujemy zjawisko oddzielania się własności od kontroli i zarządzania. Tendencja ta może doprowadzić do konfliktu interesów między akcjonariuszami a kierownictwem, na przykład wtedy, gdy owo kierownictwo unika ryzyka czy tez wypłaci sobie nazbyt szczodre wynagrodzenia. Współcześnie hamulcem najbardziej nieefektywnych praktyk kierownictwa może być zgrożenie przejęciem czy fuzją.


jasność jednoosobowa,
spólka jawna,
Olka akcyjna (korporacja), ograniczona i nieograniczona odpowiedzialność,
obligacje, akcje zwykłe,
WAŻNIEJSZE POJĘCIA l PROBLEMY
niematerialne aktywa majątkowe ("dobre imię" czy "renoma" firmy),
rozdział między własnością a kontrolą,
ewentualność przejęcia jako czynnik ograniczający samowolę kierownictwa.
PROBLEMY DO DYSKUSJI
1. Wyobraź sobie, że uruchamiasz własny interes. Zapisz historię tego przedsięwzięcia, uwzględniając zwłaszcza to, w jaki sposób zgromadziłbyś fundusze i doprowadził do szybkiego wzrostu.
2. Porównaj dobre i złe strony następujących form organizacyjnych: (a) przedsiębiorstwa jednoosobowego, (b) spółki jawnej i (c) spółki akcyjnej.
3. Wymień sposoby pozyskiwania kapitału przez małe i duże przedsiębiorstwa.
4. Skoro odsetki od obligacji potrąca się od podstawy wymiaru podatków (unikając w ten sposób "podwójnego" opodatkowania), to dlaczego korporacja jest dość "niemądra", by w ogóle pozyskiwać akcje drogą ich emisji?
5. Robert Reich, Lester Thurow i inni utrzymywali, że stagnacja amerykańska wynika częściowo z tego, że kierownictwo przedsiębiorstw jest kiepskie i przewagę zyskuje konkurencja bardziej "innowatorskich" menedżerów japońskich. Czy poza konkurencją zagraniczną istnieją jakieś siły zdolne do wymuszenia większej efektywności menedżerów amerykańskich? Za przykład mogłyby posłużyć: recesja, współzawodnictwo na rynkach produktów, przejmowanie jednych firm przez inne, zmniejszenie kontroli rządowej, lęk przed kompromitacją. Wyjaśnij.
6. Co ma się na myśli, określając naszą epokę mianem "menedżerskiej" albo "biurokratycznej" rewolucji? W jaki sposób wiąże się to ze spółkami akcyjnymi?
7. Podaj przykłady konfliktu interesów między akcjonariuszami a kierownictwem korporacji; daj przykłady zbieżności interesów.
8. "Spółdzielnia", czyli taka forma organizacyjna, przy której przedsiębiorstwo stanowi "własność" klientów lub pracowników, jest interesującą nybrydą - formą mieszaną. Szczególnie dużą rolę odgrywała w Jugosławii, gdzie spółdzielczość robotnicza ma dużą autonomię. W Stanach Zjednoczo-nych 7 mln ludzi należy do spółdzielni rolniczych, 1,8 min do spółdzielni

konsumenckich i studenckich, 0,5 min do spółdzielni mieszkaniowych i O 25 min do spółdzielni zdrowia. W jaki sposób proces decyzyjny i probleirw ryzyka w spółdzielni różnią się od analogicznych problemów w spółce akcyjnej? Czy możesz powiedzieć, jakie główne wady formy spółdzielczej sprawiły że nie odgrywa ona ważnej roli w amerykańskim przemyśle samochodowym' stalowym, tekstylnym ani w innych gałęziach przemysłu przetwórczego?
Dodatek do rozdziału 20 ELEMENTY RACHUNKOWOŚCI
W naszej "epoce rachunków" znajomość najważniejszych elementów rachunkowości to konieczność. I rzeczywiście, jest ona jedną z najniezbędniej-szych w praktyce dla kierownika przedsiębiorstwa, dla eksperta czy inwestora narzędzi, z jakimi zapoznają nas nauki ekonomiczne. Jeżeli prowadzisz przedsiębiorstwo, to informacje zawarte w księgach rachunkowych i informacje twoich księgowych, mówią ci, czy zarabiasz na nim pieniądze czy też tracisz, oraz które kierunki jego działalności są korzystne. Jeżeli masz zamiar nabyć jakąś firmę lub udział w niej to, aby zrozumieć jej mocne i słabe strony z punktu widzenia finansowego, zarówno ty jak i twoi doradcy ekonomiczni będziecie musieli się przyjrzeć jej rachunkom. Zaczynamy od dwóch podstawowych sprawozdań księgowych: bilansu przedsiębiorstwa oraz rachunku strat i zysków (inaczej rachunku wyników lub zeznania dochodowego)1. Bilans jest jak gdyby migawkowym zdjęciem sytuacji finansowej przedsiębiorstwa w pewnym określonym dniu (zazwyczaj w ostatnim dniu roku).
Omawiany w następnej kolejności rachunek strat i zysków rejestruje odpływ i dopływ środków finansowych do danej firmy w pewnym okresie, powiedzmy, roku. Podkreślamy z naciskiem, że bilans (tak jak ilość wody
1 W Polsce używa się też nazwy rachunek wyników. W Dodatku omawia się postępy rachunkowości zgodnie z jej zasadami przyjętymi w Stanach Zjednoczonych. W krajach europejskich niektóre szczegółowe zasady różnią się od stosowanych w USA. W Polsce księgowość dostosowywana jest do zasad przyjętych w krajach EWG, jednak nadal - w czasie tłumaczenia podręcznika - wiele było istotnych różnic pomiędzy praktyką polską, zachodnioeuropejską, a tym bardziej amerykańską.
W praktyce polskiej pasywa oznaczają całą prawą stronę bilansu: zarówno zobowiązania zewnętrzne (kredyty itp.), jak i własny kapitał przedsiębiorstwa, a więc zobowiązania wobec jego właścicieli, w Dodatku tłumaczymy liablities jako "pasywa" lub zobowiązania) i pojęcie to odnosi się tylko do zobowiązań zewnętrznych.
Reszta "prawej" strony bilansu to net worth - wartość netto przedsiębiorstwa lub też po prostu wartość kapitału jego właścicieli (owner's eąuity). W tłumaczeniu będziemy używać albo pojęcia wartość netto albo też będziemy mówić po prostu o "kapitale" przedsiębiorstwa (przyp-tłum.).

w wannie) wyraża pewien zasób pieniądza, natomiast rachunek strat i zysków to zestawienie strumieni pieniądza dopływających do danego przedsiębiorstwa i odpływających zeń - coś w rodzaju strumieni wody lecącej z kranu i uciekającej przez otwór w dnie wanny.
BILANS
Powróćmy teraz do bilansu. Rejestruje on aktywa (wartościowe zasoby posiadane przez dane przedsiębiorstwo), pasywa, tj. zobowiązania (pieniężne lub inne zobowiązania przedsiębiorstwa wobec zewnętrznego otoczenia) i wartość netto (wartości aktywów - pasywa), wyrażonej w dolarach wartości każdego aktywu - materialnego lub nie - musi odpowiadać dokładnie jej równa suma zobowiązań lub tytułów własności. Wynoszącej 90 000 dol. wartości domu dokładnie odpowiada czyjeś roszczenie do jego posiadania - na przykład 70 000 dol. zadłużenia bankowego i 20 000 dol. właściciela.
Zanim się zagłębimy w szczegóły, zacznijmy od podstawowej tożsamości (albo związku równowagi) występującej w bilansie: mianowicie, że suma aktywów równa się sumie wszystkich zobowiązań plus wartość przedsiębiorstwa dla jego właściciela (net worth). I tak:
suma aktywów = suma zobowiązań + wartość netto. |
Oznacza to, że aktywa firmy muszą się bilansować z jej zobowiązaniami (czy sumą jej zadłużenia względem otoczenia zewnętrznego) plus wartość netto (albo "udział właściciela" - owner's eąuity). Niekiedy użyteczniej przedstawić wyrażenie owej podstawowej tożsamości w następujący sposób:
wartość netto ("udział właściciela") = aktywa - zobowiązania. l
Zilustrujemy to, przyglądając się prostemu bilansowi (tabl. 20.D.1). Rejestruje on aktywa po lewej stronie, po prawej zaś zobowiązania i wartość netto jakiegoś nowo założonego przedsiębiorstwa - nazwijmy je: Snack-Man Computer Company - które właśnie zaczęło swoją działalność.
Umyślnie pozostawiliśmy puste miejsce (wykropkowane) przy pozycji "udziały właścicieli" (wartość netto kapitału akcyjnego), bo jedyną poprawną wielkością, spełniającą naszą podstawową tożsamość bilansu, jest 200000 dol. Bilans zawsze musi się bilansować - ponieważ "wartość netto" jest wielkością rezydualną, definiowaną jako różnica między aktywami a zobowiązaniami.
Żeby zilustrować sposób, w jaki owa wartość netto zawsze wynika z równoważenia bilansu, wyobraźmy sobie, że pożar strawił połowę całego inwentarza. Księgowy informuje: "Wartość wszystkich aktywów spadła o 40000 dol., zobowiązania pozostały natomiast bez zmiany. Oznacza to, że suma wartości netto zmniejszyła się o 40000 dol. i nie mam wyjścia: muszę w rubryce wartość netto zapisać - zamiast uprzednich 200000 dol. - tylko 160000 dol." W taki oto sposób księgowi prowadzą swoje rachunki.
43 - Ekonomia t. l

A oto jeszcze jedna ogólna zasada dotycząca bilansu.
[
Jakkolwiek jego dwie strony muszą się w sumie bilansować, nie ma t V
pozycji po jednej stronie bilansu, która by miała swój dokładny odpowied '^
po drugiej stronie. ni*
I tak, na przykład, wartość obligacji nie jest równa wartości urządzeń budynków ani też pozycje kapitałowe nie równają się rezerwie gotówkow^ Jedyne pewne stwierdzenie dotyczące bilansu brzmi: roszczenia wierzyciT (posiadaczy obligacji, banków itd.) względem danego przedsiębiorstwa wynoszą ogółem tyle a tyle, roszczenia właścicieli zaś - to pewna wartość rezydu alna, równa pozostałej sumie aktywów.
i>s
' � Umowne reguły rachunkowości
Rachunkowość skonstruowano przy użyciu pewnych umownych zasad-są to przyjęte przez księgowość reguły określające, w jaki sposób należy ustalać wartość różnych rzeczy i co do niej zaliczać, a czego nie zaliczać. Rachunkowość, podobnie jak język, ma tę podstawową cechę: żeby być użyteczna, musi być przejrzysta i powszechnie zrozumiała.
Pierwszą z takich reguł rachunkowości jest zasada, że wszystko wyraża się w tych samych jednostkach (w Stanach Zjednoczonych w dolarach). ~ Najważniejsza jest jednak zasada, że wartość aktywów wycenia się według ich kosztów rzeczywiście poniesionych. (Różni się to - o czym będzie mowa niżej - od "wartości" w rozumieniu ekonomistów; poza tym istnieją pewne wyjątki.) I tak, wartość gruntów wchodzi do zestawienia bilansowego po cenie zakupu; wartość urządzeń i budynków zaś - zgodnie z ceną zakupu minus amortyzacja. Jakkolwiek od tej reguły są pewne wyjątki, u podstaw wszystkich wycen leży zasada kosztu historycznego.
Dlaczego posługiwać się kosztami rzeczywiście poniesionymi, jeśli nie jest to kategoria właściwa? W dużej mierze dlatego, że każda inna zasada pociągałaby za sobą stawianie pewnych ocen tyleż dowolnych, ile podlegających manipulacji - ocen, które nieuchronnie jeszcze bardziej utrudniłyby osobie z zewnątrz zorientowanie się w sensowności ekonomicznej oraz w finansowej możliwości utrzymania się przy życiu danego przedsiębiorstwa.
Proste zestawienie bilansowe podane w tabl. 20.D. l odsłania szereg interesujących faktów. Po pierwsze, częsta jest praktyka dzielenia aktywów na grupy w zależności od tego, czy w normalnych warunkach można je przekształcić w formę pieniądza gotówkowego w ciągu jednego roku czy też dopiero w dłuższym okresie; grupę pierwszą nazywa się majątkiem obrotowym (płynnym, aktywami płynnymi), drugą - majątkiem trwałym. Także i zobowiązania dzielą się na bieżące i długoterminowe, w zależności od tego, czy spłacić je trzeba w okresie krótszym czy też dłuższym od jednego roku.

BILANS FIRMY SNACK-MAN COMPUTERS, INC. (31 grudnia 1989)
~~~ ~~ Aktywa (w dol.

)

Zobowiązania i wartość netto (w

dol.)

- - - ~



Zobowiązania



Majątek obrotowy



Zobowiązania bieżące:



gotówka

20000

rachunki do zapłacenia

20000

zapasy

80000

pożyczki do zapłacenia

30000

Majątek trwały



Zobowiązania długoterminowe



maszyny



zadłużenie w stosunku do SBA

50000

i urządzenia

150000





budynki

100000

obligacje do spłacenia

50000





Wartość netto







Kapitał udziałowy:







Akcje zwykłe



Razem

350000

Razem

350000

Tabl. 20.D.1
Bilans rejestruje zasoby majątkowe i zobowiązania plus wartość netto przedsiębiorstwa w danym momencie
Większość podanych wyżej pozycji przeważnie - w większym czy mniejszym stopniu - jest całkowicie jasna. Gotówka składa się z bilonu, banknotów i pieniędzy na rachunkach bankowych. Gotówka to jedyny składnik majątku, którego wartość jest dokładna, nie zaś szacowana.
Zapasy i amortyzacja
Z dwoma składnikami zestawienia bilansowego, z zapasami oraz majątkiem trwałym, co wynika z samej ich natury, łączą się trudne problemy wyceny. W obu przypadkach trudności wynikają stąd, że nie jest całkiem jasne, jaka część zapasów (węgla czy stali) lub majątku trwałego (ciężarówek czy budynków) została w danym okresie zużyta.
Zapasy, składające się w przypadku naszej firmy komputerowej z dyskietek, papieru komputerowego i ołówków, można wyceniać na wiele różnych sposobów. Szczególne trudności występują wtedy, gdy koszty materiałów są zmienne w czasie. Czy dyskietki wycenić wedle ich kosztu pierwotnego, który był inny niż obecnie? Czy też koszt powinniśmy rozumieć jako koszt na dzień dzisiejszy, cenę, którą trzeba by zapłacić za nowe dyskietki, aby zastąpić zużyte?

Podręczniki rachunkowości dwie te możliwości wyceny zmian w zana
określają odpowiednio nazwami first in, first out (FIFO, Pie
przyszło, pierwsze wyszło") oraz last in, first out (LIFO, "ostatnie przv i^
pierwsze wyszło") i omawiają je szczegółowo. �'
Oczywiste, że stosowanie jednego lub drugiego podejścia prowadzi d dużych różnic w określaniu zysków w okresach inflacji lub deflacji. Prowad � także do różnic w podatku dochodowym i zdarzało się, że stosując metod' FIFO (wycena według pierwotnej ceny zakupu, przyp. tłum.) przedsiębiorstw? musiały zapłacić sporo miliardów podatku więcej niżby płaciły w przypadku zastosowania metody LIFO (wycena według kosztu bieżącego). Władze ni życzą sobie, by techniki księgowania stosowane przez dążące do obniżenia podatków przedsiębiorstwa ulegały nieustannie zmianom; wobec tego prawo mówi tak: "Używajcie takiej metody, jakiej chcecie, ale zmienić swoją decyzje wolno wam tylko raz". Tyle o zapasach.
Inną ,,śliską" pozycją w bilansie są składniki majątku trwałego - budynki i urządzenia. Jeżeli przyjmiemy, że kupiono je akurat w końcu 1989 r., pod datą sporządzania bilansu, pozycje te będą w nim wycenione wedle ich ceny zakupu. Jest to zgodne z podstawową regułą rachunkowości: w momencie zakupu zakłada się, że rzecz nabyta warta jest tyle, ile przedsiębiorstwo za nią zapłaciło. Jednakowoż, jak to zobaczymy w związku z rachunkiem strat i zysków oraz bilansem za rok następny, duże trudności sprawia podjęcie decyzji o tym, w jaki sposób dokładnie wycenić wartość takich urządzeń i budynków, które - w następstwie posługiwania się nimi, niszczenia oraz upływu czasu - uległy zużyciu (albo "zdeprecjonowały się" czy "zamortyzowały").
Po stronie zobowiązań, pozycja "rachunki do zapłacenia" to, jak sama nazwa wskazuje, sumy, jakie winna jest firma dostawcom za dostarczone i zamówione dobra. "Spłata zadłużenia" to weksle i inne płatności na rzecz banków lub innych instytucji finansowych. "Zadłużenie w stosunku do SBA" zarejestrowane jako zobowiązanie długookresowe - to pięcioletnia pożyczka wypłacana danej firmie (lub zagwarantowana) przez Smali Business Admini-stration. "Obligacje do spłacenia" - to zadłużenie długookresowe, obciążone odsetkami w wysokości 12% rocznie, które ma być spłacone dopiero po upływie piętnastu lat. (Zauważ: to, co w rachunkowości naszej firmy występuje jako jej zobowiązanie, musi w księgowości innych figurować jako składnik aktywów: wierzyciele będący posiadaczami owych obligacji umieszczą je wśród składników majątkowych po lewej stronie, w pozycji "nabyte obligacje").
Ostatnią pozycją w bilansie jest "wartość netto", czyli udziały właścicieli. Tutaj znajdzie się 20000 akcji zwykłych, emitowanych po 10 dolarów.
Na tym kończymy pierwsze nasze oględziny uproszczonego zestawienia bilansowego.

RACHUNEK STRAT l ZYSKÓW, CZYLI OŚWIADCZENIE O DOCHODZIE
Teraz przyjmijmy, że czas idzie naprzód. W ciągu miesięcy, które upłynę-u, Od chwili sporządzenia bilansu pokazanego w tabl. 10.D.1, nasza firma z powodzeniem zajmuje się wytwarzaniem i sprzedażą programów komputerowych. Aby przedstawić strumień jej dochodów za okres dwunastu miesięcy, musimy się zająć jej oświadczeniem o dochodzie albo - jak to woli nazywać wiele przedsiębiorstw - rachunkiem strat i zysków, które pokazuje nam tabl. 20.D.2.
W zestawieniu tym rejestruje się następujące wielkości: 1) wpływy firmy ze sprzedaży (jej utargi) w roku 1990, 2) wydatki, które trzeba zestawić z tymi wpływami, 3) dochód netto (czyli zyski pozostające po odliczeniu wydatków). A zatem:
dochód netto = suma utargu -suma wydatków. l
Jest to podstawowa tożsamość rachunku strat i zysków.
RACHUNEK STRAT 1 ZYSKÓW FIRMY SNACK-MAN COMPUTERS, INC.



(od 1 stycznia 1990 do 31 grudnia 1990) w dol.





Sprzedaż netto (po uwzględnieniu wszystkich rabatów i ulg)

242000





Mniej:







materiały 50000







koszty pracy 40000







amortyzacja 20000







różne koszty operacyjne 10000







170000







Równa się: koszt dóbr sprzedanych

170000





Zysk brutto (lub marża brutto)

72000





Mniej: koszty sprzedaży i administracyjne

14000





Zysk netto z działalności

58000





Mniej: stałe opłaty z tytułu odsetek oraz podatków







stanowych i lokalnych

8500





Dochód netto przed opodatkowaniem podatkiem







dochodowym

49500





Mniej: podatki dochodowe od korporacji

15000





Dochód netto po opodatkowaniu

34500





Mniej: wypłacone dywidendy od akcji zwykłych

14500





Przyrost nie rozdzielonych zysków

20000



Tabl. 20.D.2



Oświadczenie o dochodzie wykazuje całkowity utarg oraz wydatki w pewnym

okresie, na

przykład w ciągu roku.




Zrozumiecie to lepiej, jeżeli początkowo pominiecie liczby w dziale k dóbr sprzedanych (liczby w pierwszej kolumnie) i przyjrzycie się tylko koi U nie drugiej. Utarg wyniósł 242000 dol.; suma kosztów dóbr sprzedan"^ osiągnęła 170000 dol. Po potrąceniu jeszcze 14000 dol., na koszty adn/ stracyjne i koszty sprzedaży, pozostało 58 000 dol. jako czysty zysk z dział11!" ności firmy. Z tego należało zapłacić 8500 dol. odsetek i 15000 dol. różne*" rodzaju podatków; pozostaje 34500 dol. dochodu czystego po opodatkow niu, czyli zysku. Wypłacono 14500 dol. dywidend od akcji zwykłych; pozostało 20000 dol. zysków nie rozdzielonych do zainwestowania z powrotem w przedsiębiorstwo.
Wróćmy teraz do kosztów wytworzenia sprzedanych dóbr. Większość pozycji jest całkowicie jasna: materiały, praca, "różne". Ale, podobnie jak w bilansie, także w rachunku strat i zysków występują dwie kłopotliwe pozycje: zapasy i amortyzacja. W naszym prostym przykładzie przedstawionym w tabl. 20.D.2 rozpatrywana firma komputerowa nie miała żadnych zapasów, nie występował przeto problem ich wyceny. Gdyby jednak nastąpiła zmiana w zapasach gotowych dyskietek z programami, musielibyśmy postawić pytanie: które konkretnie z dóbr wchodzących w skład zapasów sprzedawano: dyskietki z oprogramowaniem wyprodukowane w roku 1989 czy 1990? Czy sprzedane dobra należały do "ostatnich" jednostek produkcji (metoda LIFO) czy do pierwszych (metoda FIFO)?
Amortyzacja
Przejdźmy do wynoszącego 20000 dol. odpisu na amortyzację (tabl. 20.D.2). Pamiętajmy, że większość przedsiębiorstw po to, by wywarzać swój produkt, musi posiadać dobra kapitałowe - budynki, urządzenia, samochody ciężarowe i tak dalej. Ale tego rodzaju składniki majątkowe nie trwają wiecznie. Odpis amortyzacyjny ma odzwierciedlać to, że życie takiego majątku trwałego jest ograniczone oraz to, że koszt owego majątku należy rozdzielić pomiędzy poszczególne okresy obrachunkowe, w ciągu których ciągnie się korzyści z jego użytkowania. Odpis księgowy uwzględniający koszt składników majątku trwałego - takich jak budynki czy urządzenia - nazywa się amortyzacją.
W pierwszej chwili ktoś mógłby się zdziwić, że dokonano odpisów amortyzacyjnych za rok 1990. I urządzenia, i budynki zakupiono na początku roku i z całą pewnością na pewno one się jeszcze nie zużyły. (Oczywiście, trzeba było wydawać pieniądze na opłacenie robotników oliwiących maszyny czy malujących fabryki, ale tego rodzaju wydatki płacowe uwzględniono już w pozycjach "koszt pracy" albo "różne koszty działalności przedsiębiorstwa" i nie wchodzą one do amortyzacji.) Przyjmijmy, że maszyny funkcjonują idealnie przez 10 lat, a po upływie tego okresu wszystkie się rozpadają. Do

którego właściwie roku, można zapytać, najsłuszniej byłoby zaliczać koszt maszyn? Roku zakupu? Roku ostatecznego zużycia się tych maszyn?
I tu właśnie ujawnia się zdolność księgowych do przewidywania. Kiepskie byłoby kierownictwo firmy, które w ciągu dziewięciu lat nie uwzględniłoby żadnych kosztów zużycia maszyn i naiwnie się łudziło, że w tym okresie osiąga ładny zysk' by potem nagle, w roku dziesiątym, gdy park maszynowy rozsypie "ie w proch i pył, obciążyć przedsiębiorstwo całym ich kosztem i stwierdzić, że w tyni roku poniesiono dużą stratę.
Bardziej realistycznie będzie uznać, że urządzenia przynoszą dochody i są ^żywane przez cały ten czas. Wartość urządzeń z upływem lat zmniejsza się wskutek niszczenia fizycznego, zużycia i starzenia się aż do chwili, gdy ostatecznie ich wartość równa się tylko wartości złomu. Żeby uwzględnić takie zmniejszanie się wartości składników kapitału trwałego, prowadzący rachunkowość stopniowo obniżają ich wycenę - "uwzględniają ich deprecjację" - za pomocą takiej czy innej formuły amortyzacyjnej.
Podatki a rachunkowość przedsiębiorstwa. Zanim wytłumaczymy rozmaite metody amortyzacji i składników kapitału, konieczna jest przestroga: wielkość amortyzacji dla celów podatkowych może odbiegać od jej wielkości wyliczanej dla normalnych celów rachunkowości przedsiębiorstwa. Nie ma przepisu, który by nakazywał firmom przedstawianie identycznych liczb władzom podatkowym i akcjonariuszom. Najpierw więc omówimy standardowe techniki rachunkowe, a potem ujęcia stosowane dla celów podatkowych.
Spośród wielu metod stosowanych przez księgowych do obliczenia amortyzacji, dwie były przez dziesięciolecia szeroko stosowane, trzecią - wymaganą dla celów podatkowych - wprowadzono w 1981 r.
Amortyzacja liniowa i przyspieszona. Pierwszą metodę nazywa się "amortyzacją prostoliniową". Weźmy za przykład urządzenia naszej firmy komputerowej. Przypuśćmy, że urządzenia te - warte 150000 dol. - będą trwać 10 lat (czyli ich "długość życia" wynosi 10 lat), a w końcu tego okresu nie będą już miały żadnej wartości, nawet "wartości złomu". Zgodnie z metodą prostoliniową będziemy przyjmować, że w każdym roku życia maszyny zużywa się jej jedną dziesiątą, a wobec tego koszt amortyzacji za ten rok wynosi jedną dziesiątą jej wartości - jedną dziesiątą 150000 dol. (cena nowej maszyny minus zerowa wartość złomu). Wobec tego co roku pod pozycją, "amortyzacja urządzeń" figurować będzie 15000 dol. Podobnie, jeżeli budynki mające wartość 100000 dol. mają życie trwające 20 lat i zerową "wartość złomu", to z tytułu ich amortyzacji będzie się odpisywać co roku 5000 dol. Obie te pozycje zsumowane dają razem 20000 dol. amortyzacji rocznej i ta liczba występować będzie w rachunku strat i zysków firmy.

Drugą, szeroko stosowaną techniką, jest metoda "podwójnego od '
malejącego"; pozwala ona odpisać większą część wartości majątku trw ł U
w pierwszych latach jego użytkowania; mamy tu więc do czynienia z ^�
tyzacją przyspieszoną"; tu odpisy amortyzacyjne maleją z biegiem czasu �T~
utrzymują się z roku na rok na tym samym poziomie, jak to jest ^
stosowaniu zasady amortyzacji liniowej. Na przykład, w przypadku stoso ^
nią zasady "podwójnego odpisu malejącego", w pierwszym roku odlicza st~
sumę dwa razy większą niż przy amortyzacji liniowej; dla majątku o dziewi'?
cioletnim okresie życia w pierwszym roku odpisujemy na amortyza
2x10% = 20% wartości obiektu. Ję
Rzecz jasna, nie można potrącać tej sumy co roku przez cały czas, w takim razie bowiem już w połowie drogi, po pięciu latach, osiągnęlibyśmy wartość zerową. Zamiast tego reguła ta zaleca coroczne potrącanie 20% pozostałej wartości. Weźmy, na przykład, ciężarówkę mającą wartość 10000 dol. W pierwszym roku od jej wartości odliczamy 0,20 x (lO 000 dol.) = 2000 dol. amortyzacji. W drugim roku pozostało nam 8000 dol. wartości, wobec tego amortyzacja wyniesie 0,20x8000 dol. = 1600 dol. I tak dalej. Można obliczyć, że w momencie, gdy dane dobro kapitałowe osiągnęło połowę swego okresu życia, zdołaliśmy odpisać na amortyzację nie połowę, jak przy stosowaniu metody liniowej, ale przeszło dwie trzecie jego wartości. (Istnieją także inne metody amortyzacji przyspieszonej; na przykład w każdym roku potrąca się 150% sumy, jaką potrącałoby się przy stosowaniu metody prostoliniowej.)
Jakkolwiek amortyzację oblicza się zazwyczaj na podstawie jakiejś pozornie ścisłej formuły, wszyscy księgowi dobrze wiedzą, że wartości te są w gruncie rzeczy szacowane z grubsza, ze znacznym i trudnym do przewidzenia błędem, że stosuje się przy tym arbitralne korekty i założenia. Księgowych pocieszają dwie rzeczy: 1) przybliżona metoda liczenia amortyzacji często bywa, podobnie jak niedoskonały zegarek, lepsza niż żadna, 2) popełniane przy szacowaniu amortyzacji błędy w ostatecznym rezultacie same "wyjdą w praniu".
Zobaczmy, dlaczego błąd w ocenie zużycia danej inwestycji ostatecznie skoryguje się sam przez się. Przypuśćmy, że ciężarówka "przeżyje" piętnaście lat, zamiast przewidywanych dziesięciu. A zatem w ciągu pierwszych dziesięciu lat zawyżyliśmy wydatki na amortyzację. Ale w roku jedenastym i w latach następnych dla tej ciężarówki nie będziemy wprowadzać żadnych odpisów amortyzacyjnych, jako że już z końcem dziesiątego roku "spisaliśmy na złom' całą wartość. Wobec tego nasz zysk w tych późniejszych latach będzie zawyżony dokładnie o tyle, o ile był zaniżony w latach wcześniejszych. Oba te błędy po piętnastu latach zbilansują się.

jgiębiorstwa, a tym samym, w wyniku, różne rozmiary opodatkowania rZ gjębiorstwa podatkiem dochodowym. W zasadzie, dla celów podatko-przedsiębiorstwa wolą stosować metodę dającą bardzo szybką amor-- Dlaczego? Ponieważ, odkładając na później płacenie podatków, firma ulokować pieniądze, którymi zapłaciłaby podatek, tam gdzie zarobią ecej pieniędzy. W sensie ekonomicznym, przyspieszona amortyzacja obniża Tszty zakupu przez przedsiębiorstwo dóbr kapitałowych, albowiem firma że sobie skompensować cenę ciężarówki czy budynku pewnymi oszczędnoś-� mi podatkowymi uzyskanymi dzięki szybszej amortyzacji2.
BILANS FIRMY SNACK-MAN COMPUTERS, INC.

(31 grudnia 1990)





Aktywa (w dol.)

Zobowiązania i wartość netto (w dol.)





Majątek obrotowy

Zobowiązania





gotówka 27000 zapasy 80000

Zobowiązania bieżące rachunki do zapłacenia 10000







pożyczki do zapłacenia 17000







podatki do zapłacenia 21 000





Majątek trwały

Zobowiązania długoterminowe





maszyny i urządze-







nia 150000

zadłużenie wobec SBA 50000





mniej:

. i*





amortyzacja 15000

obligacje do spłacenia , 50000





135000







budynki 100000







mniej:







amortyzacja 5000

� f- ^





95000

Wartość netto





Wartości niematerialne

Kapitał udziałowy





patenty 10000

akcje zwykłe 200000





renoma 21 000

nie rozdzielone zyski 20000





Razem 368000

Razem 368 000



Tabl. 20.D.3

Bilans po roku działalności

W celu stymulowania inwestycji w Stanach Zjednoczonych w ostatnich dwudziestu latach podjęto liczne kroki w celu przyspieszenia stopy odpisów amortyzacyjnych obliczanych dla celów podatkowych. Punktem szczytowym był Accelerated Cost Recovery System (ACRS, Przyśpieszony System Zalicza-



Amortyzacja i podatki. Tutaj pojawiają się podatki. Poszczególne metody dokonywania odpisów amortyzacyjnych dają różne rozkłady w czasie zysków

Problem 7 na końcu niniejszego Dodatku zawiera szczegółowy przykład tego, jak Przyspieszona amortyzacja zwiększa zyski przedsiębiorstw po opodatkowaniu.

nią Kosztów), wprowadzony w 1981 r. jako część programu propodaż (supply-side) cięć podatkowych administracji Reagana. ACRS grupuje szość dóbr kapitałowych w trzech klasach o różnych okresach życia (3 < ' lat); te okresy życia wprowadzone dla celów podatkowych są zwykle ' � krótsze od ekonomicznych okresów życia składników majątku. I tak przykład ciężarówki zalicza się do kategorii trzyletniej, choć przeciętny okr ^ życia jest bliższy dziesięciu lat. Niektóre z tych bodźców zostały osłab' w 1982 r. i ponownie w roku 1984 r. Obliczenia jednak pokazują 7 ^ kreowane przez państwo bodźce do inwestowania w maszyny i urządzenia s C tyle silne, iż całkowicie kompensują negatywne bodźce inwestycyjne ze stro podatku od korporacji, podatku od własności i podatku od dochodów osób' tych. Obecnie rząd federalny, praktycznie rzecz biorąc, dotuje inwestycje
ZALEŻNOŚCI MIĘDZY RACHUNKIEM ZYSKÓW l STRAT A BILANSEM
Musimy teraz powiązać opis tego, co się wydarzyło w ciągu roku, jaki daje rachunek zysków i strat, z bilansem na początek i na koniec roku. Tablica 20.D.3 przedstawia bilans naszej spółki komputerowej na koniec pierwszego roku jej funkcjonowania. Powodziło jej się dobrze.
Wartość netto (kapitał własny), będąca różnicą pomiędzy całkowitymi aktywami a całkowitymi zobowiązaniami, wzrosła między początkiem a końcem okresu rachunkowego o 20000 dol.: z 200000 dol. do 220000 dol. Wielkość ta jest równa 34500 dol. minus 14500 dol., czyli 20000 dol. nie rozdzielonego zysku.
Jedna z pozycji wartości netto przedsiębiorstwa wzrosła o 20000 dol. Można by pomyśleć o dodaniu tych 20000 dol. do konta kapitałowego, obejmującego wartość udziałów akcyjnych. Jednakże tak nie uczyniono.
Nie rozdzielone zyski
Zamiast tego księgowi tworzą nowe konto nazwane przez nich "nie rozdzielone zyski", aby pokazać, jaka część wartości netto przedsiębiorstwa powstała z zakumulowanych, nie rozdzielonych zysków reinwestowanych przez lata.
Musimy raz jeszcze przestrzec przed próbami wiązania poszczególnych, konkretnych pozycji bilansu. Zgadzają się tylko całkowite końcowe sumy. Nie jest nawet możliwe dokładne stwierdzenie, jak te 20000 dol. ponownie zainwestowane w interes jako nie rozdzielone zyski, zostało zużytkowane. Dodaniu do nie rozdzielonych zysków musi towarzyszyć albo zwiększenie aktywów, albo też zmniejszenie zobowiązań - lecz to wszystko, co można powiedzieć.

podsumowanie podstawowych relacji w rachunkowości
Zanim spojrzymy po raz ostatni na nowe i złożone elementy, jakie się
�awiły w bilansie za rok 1990, podsumujemy pokrótce powiązania pomiędzy blansem a rachunkiem zysków i strat.
� Bilans pokazuje obraz finansów w danym momencie, jak migawkowe
� cie Jest podobny do miary zasobu wody znajdującej się w jeziorze.
� Rachunek zysków i strat pokazuje strumienie sprzedaży, kosztów
. utargów w ciągu roku czy innego okresu rozrachunkowego. Jest jak miara
nływu wody do jeziora i wypływu z jeziora - pokazuje drogę, jaką przebyła
firma w ciągu roku.
� Zmianę całkowitej wielkości "wartości netto", jaka nastąpiła pomiędzy początkiem a końcem danego okresu - wykazaną w wyniku porównania nowego i starego bilansu - można wyprowadzić ze zmian w nie rozdzielonych zyskach, wykazanych w rachunku zysków i strat zawartym w tabl. 20.D.2. Zmiana poziomu wody w jeziorze w ciągu roku równa jest różnicy między napływem a wypływem wody w ciągu tego roku.
Pozostają jednak pewne zmiany w pozycjach bilansu, jakie nastąpiły w porównaniu z ich poziomem w poprzednim okresie, których oświadczenie dochodowe nie wyjaśnia. Dokładniejsze przyjrzenie się bilansowi na 31 grudnia 1990 r. może się więc okazać pouczające.
Nowy bilans
Nowy bilans wygląda niemal tak samo jak stary. Pojawiły się jednak, po raz pierwszy, nowe pozycje. Ostatnią z tych nowych pozycji (nie rozdzielone zyski przedsiębiorstwa) już omówiliśmy. Pośród zobowiązań znajdujemy inną nową pozycję, nazwaną "podatki do zapłacenia", opiewającą na 21 000 dol. Nietrudno pojąć jej sens. Podatki, które korporacja będzie musiała zapłacić państwu, to takie same zobowiązania krótkoterminowe, jak nie zapłacone rachunki czy nie spłacone pożyczki bankowe. Poszukamy teraz nowych pozycji po stronie aktywów.
Jeżeli chodzi o majątek trwały, to potraktowano go w sposób nieco okrężny. Z rachunku zysków i strat wiemy, że z dochodu potrącono 20000 dol. amortyzacji; tak więc w bilansie początkowy koszt (majątku) wynoszący 250000 dol. powinien zostać obniżony do nowej wartości, wynoszącej 230 000 dol.
Zastosowano tu jednak procedurę dwuetapową: najpierw bilans wymienia początkowy koszt majątku trwałego. Następnie odjęto odpis z tytułu amortyzacji. Tak więc majątek trwały odnotowuje się w księgach po początkowym koszcie, odejmując od niego zakumulowaną wielkość odpisów amortyzacyjnych.

Dlaczego to księgowi używają tak dziwnego języka, pisząc "5 mniej 3" podczas gdy reszta z nas napisałaby po prostu "2"? Jest to w pełni uzasadnione. Księgowi wiedzą, że dokonane przez nich szacunki amortyzacji, to szacunki tylko bardzo przybliżone. Gdyby dokonali tych szacunków i umieścili jedynie ostatnią liczbę 135000 dol. dla wartości wyposażenia cytujący bilans nie wiedzieliby, na ile ta liczba jest wiarygodna. Tak więc dlatego zamieszczają oni owe 150000 dol. wartości początkowej, liczbę mocno osadzoną w twardych faktach kosztów zakupu; osobno zaś podają swoje własne obliczenia dotyczące odpisu amortyzacyjnego. W tej sytuacji opinia publiczna ma lepszą możliwość oceny wiarygodności ostatecznej liczby 135000 dol. Ta okrężna procedura nie czyni szkody, ma natomiast swoje dobre strony.
Poznaliśmy już prawdziwą treść odpisów amortyzacyjnych. To nie kwoty pieniędzy leżące w banku. Są to potrącenia od rozmyślnie zawyżonych liczb określających wielkość majątku. Tak więc, odpis na amortyzację budynków wynoszących 5000 dol. to oczywista korekta początkowej wartości budynków.
Wartości niematerialne
Jeszcze tylko jedną nową pozycję znajdujemy w bilansie na dzień 31 grudnia 1990 r. Obok majątku materialnego, takiego jak ciężarówki czy komputery, własnością przedsiębiorstwa są nie mniej wartościowe aktywa niematerialne (intangible assets), takie jak patenty, znaki handlowe czy też renoma. Aby pokazać, iż składnik majątku nie musi być materialnym towarem, jako przykład podajemy patent. Przypuśćmy, że jest to patent na zyskowny program kopiujący, dający naszej firmie wyłączność na siedemnaście lat.
Patent taki w oczywisty sposób ma wartość pieniężną. Jasne, że z upływem czasu, gdy minie 5, 10 czy 16 lat, patent będzie coraz bliżej upływu swej ważności i jego wartość będzie się zmniejszać. Dlatego też i tu należy zastosować pewną formułę umorzenia (analogiczną do odpisu amortyzacyjnego), tak jak gdyby to była ciężarówka.
Renoma
Tyle o patentach jako przykładzie wartości niematerialnych i prawnych. Przypuśćmy, że nasza firma Snack-Man równocześnie z nabyciem patentu przejęła konkurencyjną firmę komputerową. To poziome połączenie firm prawdopodobnie zwiększy siłę rynkową i dochody. Dlatego też Snack-Man gotowa była zapłacić za drugą firmę więcej, niż wynosi jej stosunkowo niewielka "wartość netto". W tym wypadku skapitalizowany potencjał dochodowy nazywany jest "dobrym imieniem" firmy lub jej renomą (goodwill).

Przykładem tego, jak zdolność do osiągnięcia zysków staje się kapitałem, było stworzenie przez J. P. Morgana gigantycznej United States Steel Corporation na początku stulecia. Wykupił on stalownie Andrew Carnegie i połączył je z pół tuzinem innych.
Po złożeniu wszystkich kawałków razem Morgan uzyskał 130 min dol. dodatkowej wartości kapitału! W ekonomii, podobnie jak w fizyce jądrowej, całość jest niekiedy większa od sumy składających się na nią części. Wysunięto oskarżenia, iż ceny stali zostały wywindowane przez kartel i U. S. Steel stało się przedmiotem wielkiego procesu antytrustowego.
Rachunkowość jest jednak obojętna wobec takich problemów, jak to czy fuzja jest dobra lub zła dla konsumentów, lub co jest źródłem zwiększonej wartości kapitału. Skrupulatny księgowy powie naszej firmie komputerowej lub J. P. Morganowi to samo: "Jeżeli zapłaciłeś za koncern pewną sumę, znaczy to, że jest on tyle dla ciebie wart. Jeżeli zaś jego bilans nie wykazuje tego, coś zapłacił, musimy uznać nadwyżkę zapłaconej ceny ponad księgową wartość netto za wartość renomy firmy. I ta renoma powinna zostać zapisana po stronie aktywów w bilansie twojego przedsiębiorstwa".
Niematerialna wartość "renomy" jest więc różnicą pomiędzy tym, co przedsiębiorstwo płaci, kupując inne przedsiębiorstwo, a księgową wyceną "wartości netto" wynikającą z różnicy pomiędzy aktywami a zobowiązaniami.
NADUŻYCIA W RACHUNKOWOŚCI
W sferze ekonomii i finansów niczego nie można zmierzyć z tak wielką dokładnością, jak w naukach fizycznych. Lecz przybliżone miary na ogół wystarczają tak długo, jak długo metoda mierzenia pozostaje mniej więcej taka sama.
Gdy rewidenci zaświadczają, że przedsiębiorstwo przygotowało swe raporty księgowe właściwie, nie mogą oni po prawdzie przysiąc, że wszystkie obliczenia są dokładne w stu procentach. Lecz dla każdego, kto rozważa nabycie akcji przedsiębiorstwa informacja, iż stosowano się do przyjętych zasad rachunkowości, ma duże znaczenie. Na przykład, gdy przedsiębiorstwo stwierdza, że uzyskało w ciągu ubiegłego roku dziesięcioprocentowy wzrost zysku przypadającego na jedną akcję - choć może istnieć jakaś niepewność co do dokładnych liczb dla każdego roku - nie powinno być wątpliwości co do kierunku zmian w zyskach.
Ponieważ księgi przedsiębiorstwa nie są ogólnie dostępne, możliwe jest skrzywienie obrazu finansów przedsiębiorstwa. Od czasu do czasu mamy do czynienia ze skandalami związanymi z prowadzeniem ksiąg, albo z powodu podejrzanego manipulowania rachunkami, albo zwykłej nieuczciwości. Jedno z niedawnych oszustw polegało na tym, że przedsiębiorstwo oświadczyło, iż dysponuje milionami gramów złota w sztabach zmagazynowanego gdzieś

w głębi Gór Skalistych. Gdy jednak pojawili się rewidenci, aby to sprawdzić szafy były puste.
Księgowi i agencje rządowe pracują nad tym, by uniemożliwić przynajmniej niektóre z takich nadużyć. Jednakże musi wciąż obowiązywać zasada caveat emptor - strzeż się nabywco.
TEORIA EKONOMII A RACHUNKOWOŚĆ
Jak dotąd podkreślaliśmy logikę języka i zasad rachunkowości. Zapytajmy teraz, czy te zasady mają sens z punktu widzenia ekonomii.
Główna różnica pomiędzy punktami widzenia ekonomisty i księgowego jest następująca: księgowy woli na ogół technikę pomiaru wartości dóbr opierającą się na rzeczywiście poniesionych kosztach; ekonomista woli - mierząc wartość dobra - używać jego wartości rynkowej kosztów zastąpienia dobra. Wartość rynkowa mierzy wartość dobra w jego najlepszym zastosowaniu.
Prosty przykład pokazuje trzy przypadki tej różności. Po pierwsze, właściciel firmy Snack-Man jest jednocześnie jej dyrektorem; nie płaci on sobie pensji, pobiera jednak swą cześć zysku na koniec roku. Gdyby był zatrudniony w lokalnym przedsiębiorstwie chemicznym, mógłby zarobić rocznie 30000 dol. - to jest jego rynkowa wartość jako dyrektora. Rachunek strat i zysków nie doszacowuje więc o te 30000 dol. "prawdziwych" ekonomicznych kosztów kierowania.
Drugim przykładem jest kwestia kapitału wniesionego przy zakładaniu firmy oraz nie rozdzielonych zysków. Gdyby fundusze te zostały zainwestowane w akcje o równoważnym ryzyku, mogłyby przynieść 10% rocznie. Jednakże księgowy nie odnotowuje żadnej opłaty za te inwestycje finansowe. Mamy więc znów do czynienia z przeszacowaniem prawdziwego zysku firmy: może ona osiągać zysk księgowy, nie przynosić jednak stopy przychodu od kapitału własnego równej rynkowej stopie przychodu z inwestycji o podobnym ryzyku.
Rachunkowość w warunkach inflacji
Trzeci obszar, na którym występują różnice pomiędzy podejściem ekonomisty a księgowego, dotyczy skutków inflacji. Rachunki opiewają na wielkości wyrażone w dolarach; ekonomia próbuje drążyć głębiej, do znajdujących się u podstaw wielkości realnych, lub mierzyć fizyczne ilości zboża, samochodów czy roboczogodzin. W okresach wielkiej inflacji lub deflacji, gdy wielkości nominalne i realne rozchodzą się, stosowanie przyjętych zasad rachunkowości może przynieść dziwaczne wyniki.
Jedno z ważniejszych zakłóceń mających swe źródła w inflacji dotyczy amortyzacji. Przypuśćmy, że ceny rosną. Gdy sprzedaję dobra za sumy dostatecznie duże, by pokryć koszty pracy i inne oraz, by pokryć to, co mój

księgowy nazywa amortyzacją, mogłoby się wydawać, że wychodzę na swoje, faktycznie jednak można powiedzieć, że sprzedaję swe dobra ze stratą - albowiem gdy moje maszyny i budynki zużyją się, nie będę miał dość pieniędzy, by je zastąpić przy nowym, wyższym poziomie cen. To samo dotyczy kupca, który wyprzedaje zapasy taniej, niż wynoszą koszty ich odnowienia.
Mniej się więc na baczności, gdyż księgowi mogą przeszacować wielkość realnych zysków w okresach inflacji. Widzieliśmy na przykładzie podanej w rozdziale 6 statystyki dochodu narodowego, że zyski ogólnokrajowe są korygowane z uwagi na faktyczne koszty odnowienia zapasów i amortyzowanych dóbr kapitałowych. Dla gospodarki USA jako całości te korekty były szacowane w 1974 r. na 42 mld dol., czyli pełne 40% wartości księgowych zysków. Równocześnie mieliśmy do czynienia z niemal równoważnym niedo-szacowaniem zysków, gdyż niektóre płatności procentowe miały bardziej charakter opłaty inflacyjnej niż realnej stopy zwrotu od obligacji.
Dlaczego księgowi nie posługują się tymi samymi kategoriami co ekonomiści? Księgowi wolą swoje konwencje, ze względu na trudności i arbitral-ność związane z pojęciem wartości rynkowej czy kosztów odnowienia. Weźmy trzy omówione przykłady: jak wysoko powinienem wycenić usługi dyrektora? Jaką inwestycję powinienem przyjąć jako alternatywne zastosowanie dla kapitału akcyjnego - w akcje, w obligacje czy w nieruchomości? A także - w przypadku inflacji - który z indeksów cen jest właściwy dla skorygowania wartości majątku lub zapasów z uwagi na inflację? Zastosowanie jakiegokolwiek innego standardu niż faktyczny koszt historyczny zmusza do arbitralnych decyzji, sprawia, że księgi stają się mniej zrozumiałe, otwiera pole do nadużyć.
Ze względu na wewnętrzne trudności związane z dążeniem do bardziej zadowalających koncepcji rachunkowości, zrozumiała jest niechęć księgowych do odejścia od konwencji kosztu historycznego. Ostatnimi laty wprowadzono jednak dodatkowo, na próbę, zasady wymagające od przedsiębiorstw dostarczania alternatywnych obliczeń biorących po uwagę skutki rosnących cen. Obliczają one więc rachunki skorygowane ze względu na inflację. Te nowe szacunki pozwalają skrupulatnemu analitykowi uzyskać poprąwniejszy obraz prawdziwej zyskowności amerykańskich korporacji.
Ekonomia a rachunkowość
Można na koniec wymienić pewne interesujące związki pomiędzy teorią ekonomii a rachunkowością.
� Wszelkie bilanse zależą od wyceny aktywów, która jest jednym z podstawowych problemów zagadnieniem teorii kapitału i procentu omawianej w części piątej.

* � Statystyka dochodu narodowego opiera się na danych dotyczących sprzedaży, kosztów itd., pochodzących z rachunkowości - jak to pokazano w rozdziale 6.
� Wiedza o tym, jak czytać bilans, pomoże zrozumieć bilans płatniczy kraju omawiany w rozdziale 38.
� Wreszcie, zrozumienie problemów bankowości i Rezerwy Federalnej zależy istotnie od rozumienia bilansów.
Gruntowne zrozumienie podstaw rachunkowości zostanie ci sowicie wynagrodzone zarówno w czasie studiowania ekonomii, jak i w przyszłości, przy podejmowaniu życiowych decyzji ekonomicznych.
PODSUMOWANIE DODATKU
Zamiast obszernego podsumowania, podajemy pojęcia i problemy dotyczące rachunkowości, które wszyscy powinni rozumieć.
1. Podstawowa zależność bilansowa pomiędzy aktywami, zobowiązaniami i wartością netto: podział tych pozycji na majątek obrotowy i trwały, na zobowiązania krótkoterminowe i długoterminowe, na kapitał własny i nie rozdzielone zyski.
2. Charakter rachunku zysków i strat i to, jak się mają nie rozdzielone zyski do zmian w nowym bilansie.
3. Cały problem amortyzacji, zarówno w aspekcie rachunku zysków i strat, traktowanej jako niezbędny wydatek (który nie musi być faktycznie wydatkowany), jak i w aspekcie bilansu, jako potrącenie z celowo zawyżonej wartości majątku. Chociaż wszelkie błędy w obliczaniu amortyzacji w końcu się znoszą, ostatnie zmiany wprowadzone w przepisach podatkowych, pozwalające na szybszą amortyzację, faktycznie poprawiają przepływy gotówkowe w korporacjach.
4. Związek między ekonomią i rachunkowością.
WAŻNIEJSZE POJĘCIA l PROBLEMY
dywidendy, nie rozdzielone zyski, amortyzacja (jako wydatek i potrącenie podatku), amortyzacja liniowa lub przyspieszona, wartości niematerialne - patenty,
renoma,
zasady przyjęte w rachunkowości, sprzedaż, koszty, dochód netto.
podstawowa tożsamość bilansu, rachunek zysków i strat (czy rachunek wyników lub oświadczenie o dochodzie),
aktywa, zobowiązania, wartość netto,
majątek obrotowy a majątek trwały, wartość rynkowa a koszty rzeczywiście poniesione,

* )""'� PROBLEMY DO DYSKUSJI
1. Opisz prawą stronę bilansu. Jego lewą stronę. Które pozycje muszą sobie odpowiadać, biorąc pod uwagę równość obu stron bilansu?
2. Jesteś bankierem mającym zdecydować, czy pożyczyć pieniądze firmie komputerowej opisanej w tym Dodatku. Zbadaj skrupulatnie bilans i rachunek zysków i strat za 1990 rok. Zdecyduj, ile pieniędzy firma może bezpiecznie pożyczyć, przy stopie procentowej wynoszącej 10% w skali roku.
3. Zrób listę wielu różnych składników aktywów przedsiębiorstwa. Opisz naturę każdego z nich w paru zdaniach. Zrób to samo w odniesieniu do zobowiązań.
4. Wartość sprzedaży netto przedsiębiorstwa wynosi 10 min dol., wszelkie rodzaje kosztów stanowią 9 min dol. (wraz z podatkami itd.); przedsiębiorstwo dzierżawi używane wyposażenie i budynek. Zapasy nie zmieniły się w ciągu roku. Nie wypłacono dywidend. Sporządź uproszczone oświadczenie o dochodzie.
5. To samo przedsiębiorstwo, o którym mowa w problemie 4, nie jest zadłużone: jest ono całkowicie finansowane z kapitału akcyjnego. Wypełnij bilans na koniec 1988 r. korzystając z danych zamieszczonych w niżej zamieszczonej tablicy. Następnie, korzystając z danych i oświadczenia o dochodzie z problemu 4, uzupełnij bilans dla 1989 r.


Aktywa

Zobowiązania i wartość netto



1988 1989

1988 1989





Zobowiązania 0 0





Wartość netto

Razem

50 min dol ....

Razem .... ....

6. Rozwiąż raz jeszcze problemy 4 i 5, wprowadzając następujące zmiany: obok innych wydatków, firma zakupiła w 1989 r. budynek za 20 min dol., którego amortyzacja wyniosła 2 min dol. Napisz oświadczenie o dochodzie wykazujące straty firmy. Jeśli budynek został zakupiony za długoterminowe papiery wartościowe, dostosuj odpowiednio bilans firmy za 1989 r.
7. Problem dla zaawansowanych dotyczący amortyzacji. Dla wielu ludzi zagadkowa jest myśl, iż przyspieszona amortyzacja może mieć wartość dla przedsiębiorstwa, chociaż globalna wielkość amortyzacji nie ulega zmianie.
Aby dostrzec skutki tego przyspieszenia, załóżmy, co następuje. Przedsiębiorstwo rozważa zakup ciężarówki za 10000 dol. Wolna od podatku stopa procentowa wynosi 10% rocznie. Firma uzyska każdego roku ze swojej działalności zysk przed opodatkowaniem wynoszący 50 000 dol. Stopa opodatkowania zysków przedsiębiorstwa wynosi 50%.

44 - Ekonomia t. l


się, ze czas życia ciężarówki wynosi 10 lat. W warunkach amortyzacji liniowej zyski będą zmniejszone o 1000 dol. rocznie; o ile obniża się więc podatki? Powiedzmy teraz, że przedsiębiorstwo lokuje każdego roku sumy zaoszczędzone w ten sposób na podatku na nie opodatkowanym rachunku oszczędnościowym, przynoszącym 10% rocznie. Ile pieniędzy, wraz z odsetkami, firma zgromadzi z tych oszczędności podatkowych uzyskanych dzięki amortyzacji liniowej po dziesięciu latach?
Rozważmy następnie schemat amortyzacji przyspieszonej, zwany expen-sing, przy którym cała amortyzacja odpisywana jest w pierwszym roku. Ile wynosi oszczędność na podatku w pierwszym roku? Jak to się ma do całkowitych oszczędności na podatku (bez odsetek) w przypadku liniowym? (Obie są równe.)
W końcu, złóż na 10 lat oszczędności podatkowe uzyskane przy schemacie expensing na nie opodatkowanym rachunku oszczędnościowym. Ile wynosi wartość tych oszczędności podatkowych uzyskanych przy schemacie expensing (czyli amortyzacji przyspieszonej) na koniec dziesięcioletniego okresu? Wykaż, że wartość ta jest znacznie większa od tego co, skumulowaliśmy przy amortyzacji liniowej. Wyjaśnij za pomocą tego przykładu, dlaczego przedsiębiorstwa wolą .amortyzację przyspieszoną.

ANALIZA KOSZTÓW
Wykład teorii ekonomii można uznać za udany, jeżeli dzięki niemu studenci rzeczywiście zrozumieli znaczenia pojęcia kosztu we wszystkich jego różnorodnych aspektach.
John Maurice Clark
W ostatnim rozdziale badaliśmy oblicze przedsiębiorstwa amerykańskiego - formy organizacyjne, sposób, w jaki się rozwija, a także problem, skąd wielkie przedsiębiorstwa akcyjne dostają pieniądze niezbędne do finansowania ich działalności. W Dodatku zagłębiliśmy się nawet w rachunek zysków i strat, powszechnie używany do oceny finansowych efektów działalności przedsiębiorstwa.
Czas już, by porzucić indywidualnego przedsiębiorcę i księgowego i by wejść w świat ekonomicznej analizy przedsiębiorstw i gałęzi. W rozdziale 18 igraliśmy z podejrzeniem, że koszty są elementem o krytycznym znaczeniu w procesie wyznaczania krzywej podaży w warunkach konkurencyjnych. W rozdziale 22 pokażemy, że nasze wcześniejsze supozycje były słuszne. Najpierw jednak, w niniejszym rozdziale, musimy poświęcić trochę czasu na opanowanie metody pomiaru kosztów, stosowanej przez ekonomistów.
Dlaczego przedsiębiorstwa przywiązują wagę do kosztów? Jest rzeczą jasną, że muszą zwracać uwagę na koszty, gdyż każde ich zwiększenie o dolara zmniejsza zyski przedsiębiorstwa. Jednakowoż koszty są tak ważne w ekonomii dla innej, głębszej, przyczyny: przedsiębiorstwa decydują o tym, ile jakiegoś dobra będą wytwarzać i sprzedawać, w zależności od tego, jaka jest cena danego dobra i jego koszt. Mówiąc dokładniej, jak to zobaczymy w tym rozdziale i w rozdziale następnym, podaż zależy od przyrostów kosztu, czyli od kosztu "krańcowego". Ta zależność decyzji podażowej od kosztu obowiązuje zaś nie tylko w odniesieniu do przedsiębiorców działających w warunkach konkurencji doskonałej, ale także w odniesieniu do działających na rozległym obszarze monopolu, oligopolu oraz konkurencji niedoskonałej. Dlatego ten rozdział musimy poświęcić gruntownej analizie różnorodnych ekonomicznych koncepcji kosztu.


Kiedy już będziemy mieć za sobą analizę pojęć kosztu, w rozdziale 22 będziemy gotowi podjąć analizę podaży przedsiębiorstwa czy gałęzi w warun kach konkurencyjnych. W następnych zaś rozdziałach zobaczymy, że to koszt krańcowy jest pojęciem kluczowym dla zrozumienia zachowań w obrębie całego rozległego wachlarza form konkurencji niedoskonałej.
KOSZTY CAŁKOWITE: STAŁE l ZMIENNE
Przyjrzyjmy się typowemu przedsiębiorstwu, wytwarzającemu produkcje w ilości q. W tym stadium nie obchodzi nas to, czy chodzi o przedsiębiorcę działającego w warunkach doskonałej czy niedoskonałej konkurencji. W każdym danym momencie ma on do czynienia z pewnym określonym stanem wiedzy technicznej i stoi w obliczu określonych cen pracy oraz innych nakładów, które musi zakupić. Otóż jego księgowi byli w stanie obliczyć, ile wyniesie w jednostkach pieniężnych (dolarach) koszt całkowity wytworzenia każdej z różnych ilości produktu q.
Tablica 21.1 pokazuje uproszczone koszty całkowite (total cost, TC) dla każdego z różnych możliwych poziomów produkcji q. Kluczowe znaczenie mają kolumny (1) oraz (4), pokazujące, że w miarę wzrostu q rośnie także koszt całkowity TC. Jest to naturalne, gdyż dla wytworzenia większej ilości danego dobra potrzeba więcej pracy oraz innych czynników produkcji; zaś zastosowanie tych dodatkowych czynników pociąga za sobą dodatkowe koszty pieniężne. Wytworzenie dwóch jednostek pociąga za sobą koszty w łącznej wysokości 110 dol.; wytworzenie trzech jednostek - 130 dol. i tak dalej.
Nawiasem mówiąc, zauważmy, że konstruując tabelę kosztów podobną do tej, która zawiera tabl. 21.1, lub wykreślając (w dalszym ciągu niniejszego rozdziału) krzywą kosztów, zadania stojące przed przedsiębiorstwem przedstawiamy w sposób nadmiernie uproszczony. Dlaczego? Dlatego, że za liczbami zawartymi w tabl. 21.1 kryje się ogromnie dużo ciężkiej pracy. Ażeby osiągnąć najniższy poziom kosztów, kierownicy firmy muszą się upewnić, że nabywają możliwie najtańsze nakłady nadające się do danego celu, że stosowane techniki produkcji są naprawdę nowoczesne, że w magazynach nie zalegają nie wykorzystane zapasy. Oprócz tego muszą znać całe miliony innych szczegółów, które mogą przyprawić zapracowanego współczesnego kierownika przedsiębiorstwa o ból głowy.
W wyniku takich wysiłków kierownictwa, przedstawione w tabl. 21.1 koszty stałe i zmienne wyrażają ten minimalny poziom kosztów, jakie trzeba ponieść w celu wytworzenia danego poziomu produkcji. Kiepski dyrektor przedsiębiorstwa mógłby, oczywiście, mieć gorsze wyniki. Ale najlepszym wynikiem osiągniętym przez dobrego kierownika może być tylko ów minimalny poziom kosztów, przedstawiony w tablicy.

Koszt stały
W kolumnach (2) oraz (3) koszty całkowite rozbijamy na dwa składniki: całkowite koszty stałe (fixed cost, FC) oraz całkowite koszty zmienne (Variable cost, VC). Rysunek 21.2(a) ukaże graficznie oba składniki. Koszty stałe, zwane niekiedy kosztami pośrednimi lub kosztami wyłożonymi (sunk costs), wyrażają te koszty, które dane przedsiębiorstwo musi ponieść nawet wtedy, kiedy w ogóle nie produkuje. Chociaż wytwarzany przez daną firmę produkt wynosi zero, przedsiębiorstwo i tak musi honorować swoje krótkookresowe zobowiązania (ustalone umownie czynsze, płace strażników, koszty konserwacji, płace urzędników itd.) i nadal ponosić koszty stałe w wysokości 55 dol. Z definicji, FC to suma kosztów, które trzeba płacić niezależnie od wielkości produkcji, a zatem suma ta pozostaje stała na poziomie 55 dol. w kolumnie (2).
KOSZTY STAŁE, ZMIENNE 1 CAŁKOWITE

(1) (2)

(3)

(4)

Ilość Koszty stałe

Koszty zmienne Koszty całkowite

q FC

VC

TC

0 55

0

55

1 55

30

85

2 55

55

110

3 55

75

130

4 55

105

160

5 55

155

210

6 55

225

280

Tabl. 21.1. Koszty stale, zmienne i całkowite

Zasadniczymi składnikami kosztów przedsiębiorstwa są jego koszty

stałe (nie ulegają żadnym zmianom przy zmianie wielkości produkcji) i kosz-

ty zmienne (rosnące wraz ze

wzrostem produkcji). Koszty

całkowite są

równe sumie kosztów stałych i

zmiennych: TC=FC+VC.



Koszt zmienny
Kolumna (3) tabl. 21.1 ukazuje całkowity koszt zmienny (FC). Z definicji, koszty zmienne wynoszą zero, kiedy q wynosi zero. Jest to ta część kosztów całkowitych TC, która rośnie wraz z produkcją; i, rzeczywiście, wzrost kosztów całkowitych TC w przedziale od jednego poziomu produkcji do następnego wynosi tyle samo, ile wzrost kosztów zmiennych VC w tymże przedziale. Dlaczego? Dlatego, że FC utrzymuje się na poziomie 55 dol. i tym samym nie wywiera żadnego wpływu przy tego rodzaju porównaniach.

Podsumujmy wymienione pojęcia kosztów.
Koszt całkowity - to najniższy możliwy całkowity nakład pieniężny którego wymaga wytworzenie każdego dowolnego poziomu produkcji n W miarę wzrostu q koszt całkowity TC rośnie.
Koszt stały - to całkowite wydatki pieniężne, które trzeba ponosić nawet wtedy, kiedy wielkość produkcji wynosi zero. Jest to koszt wyłożony (sunk cost), na którego poziom zmiany q nie wywierają żadnego wpływu.
Koszt zmienny - zawiera w sobie wszystkie pozycje wchodzące w skład kosztu całkowitego TC, poza FC; obejmuje on koszty surowców, płace, paliwo itd. Z definicji zawsze:
TC = FC+ VC.
DEFINICJA KOSZTU KRAŃCOWEGO
Kluczem do zrozumienia tego, ile dane przedsiębiorstwo będzie skłonne wytworzyć i sprzedać, a więc do zrozumienia krzywej podaży danego przedsiębiorstwa lub danej gałęzi, jest pojęcie kosztu krańcowego. Koszt krańcowy (marginal cost, MC} wyraża przyrost kosztu związany z wytworzeniem dodatkowej jednostki produktu.
Tablica 21.2 tłumaczy, co trzeba zrobić, żeby obliczyć koszt krańcowy. (Przypomnijmy sobie znany nam już termin "krańcowy" - czy to w zastosowaniu do użyteczności, kosztu, konsumpcji czy czegokolwiek innego - oznaczający w teorii ekonomii bądź to "przyrost", bądź to "dodatek".)
KOSZT KRAŃCOWY



d)

(2)

(3)





Produkcja

Koszt całkowity Koszt

krańcowy





q

TC

MC







(w dol.) (w dol.)





0

55 - - - ^^^^











30





1

85 -=^::i^^_

25





2

110 ~^==I=^^II^~











20





3

130 -=^^^^_







4

160 ~==^^_







5

210 - -

5



Tabl. 21.2. Kalkulacja kosztu krańcowego

Gdy znamy

koszt całkowity, łatwo obliczyć koszt krari-

cowy. l tak, aby

obliczyć MC piątej jednostki,

odejmujemy

koszt całkowity czwartej jednostki od kosztu

całkowitego

piątej jednostki:





MC

= 210 dol. -160 dol. = 50 dol.




\Vielkosci MC w kolumnie (3) w tabl. 21.2 wynikają z odjęcia TC w kolumnie sąsiedniej od wielkości TC związanej z jednostką poprzednią. I tak, koszt krańcowy drugiej jednostki wynosi 25 dol. = 110 dol.-85 dol. i tak dalej. Sprawdźcie, że krańcowy koszt piątej jednostki produktu wynosi 50 dol.
Zamiast wyprowadzać MC z kolumny TC, moglibyśmy wartości MC otrzymać przez odejmowanie od każdej z zawartych w kolumnie (3) tabl. 21.1 wartości VC liczby zawartej w wierszu o jeden wyższym. Dlaczego? Dlatego, że koszt zmienny zawsze rośnie tak samo, jak koszt całkowity, a jedyna różnica leży w tym, że VC musi - z definicji - zaczynać się od O, nie zaś od poziomu stałych FC. (Sprawdź, że 30-0 = 85-55, że 55-30 = = 110-85...itd.)
Kosztem krańcowym przy dowolnym poziomie produkcji q jest dodatkowy koszt wytworzenia jednej dodatkowej jednostki więcej (albo mniej); obliczamy go, odejmując od siebie łączne koszty w wyrażeniu pieniężnym związane z wytwarzaniem sąsiadujących ze sobą ilości produkcji.
Rysunek 21.1 pokazuje koszt całkowity i koszt krańcowy. Widać z niego, że MC jest związany z TC w dokładnie taki sam sposób, w jaki na rys. 19.3 użyteczność krańcowa powiązana była z użytecznością całkowitą.
Jakiego kształtu krzywej MC powinni byśmy oczekiwać? W rzeczywistości możliwe będzie istnienie bardzo wielu różnorodnych kształtów zależnie od tego, jaką gałąź i jaki okres rozpatrujemy. Typowa okaże się krzywa w kształcie litery U, przedstawiona na rys. 21.1(b). Tego rodzaju krzywa w kształcie litery U początkowo jest opadająca, następnie osiąga pewien punkt minimum, po czym zaczyna rosnąć.
Taką właśnie krzywą kosztu w kształcie litery U da się stwierdzić w bardzo wielu przedsiębiorstwach w okresie krótkim, to znaczy w takim okresie, w którym wielkość zakładu i jego wyposażenie pozostają stałe. Jeżeli chcemy znaleźć racje tłumaczące taki kształt, powinniśmy wrócić do prawa malejących przychodów, wprowadzonego w rozdziale 2.
Przychody malejące a krzywe kosztu krańcowego w kształcie litery U
U podstaw pieniężnych kosztów danego przedsiębiorstwa leży zależność funkcyjna pomiędzy wielkością produkcji danego przedsiębiorstwa a nakładami pracy oraz nakładami innych czynników wytwórczych, które przedsiębiorstwo to wynajmuje. Będzie to omawiane dokładniej w rozdziale 26, ale już tutaj możemy ogólnie zasygnalizować ten problem.
Przypuśćmy, że w rozpatrywanym przez nas krótkim okresie któryś z czynników jest stały. W przemyśle przetwórczym czynnikiem takim jest na ogół zdolność wytwórcza zakładu. Przypuśćmy, że zmienne wielkości produk-

o) Koszt całkowity TC
cji q osiągamy dzięki angażowaniu zmiennych wielkości jakiego innego nakładu, na przykład pracy. Jeżeli pracę zawsze możemy kupić przy tej samej płacy za jednostkę, to jedynym wytłumaczeniem wzrostu krańcowych kosztów produkcji byłoby to, że pozyskiwany przez każdą dodatkową jednostkę pracy dodatkowy produkt jest coraz niniejszy. Mówiąc inaczej: jeżeli w krótkim okresie w odniesieniu do czynników zmiennych działa prawo malejących przychodów, to w miarę zwiększania produkcji krótkookresowy koszt krańcowy będzie rosnąć.
b) Koszt krańcowy MC

jo czynienia z przychodami rosnącymi, to koszt krańcowy musi początkowo raczej maleć niż rosnąć1.
Związki pomiędzy obowiązującymi w teorii produkcji prawami przychodów a prawami rządzącymi kosztem krańcowym możemy podsumować w następujący sposób.
Z tendencji do przejawiania się malejących przychodów z czynników zmiennych stosowanych w krótkim okresie w połączeniu z czynnikami stałymi wynika tendencja do wzrostu kosztu krańcowego MC. Jeżeli początkowo występują przychody rosnące, to będziemy mieć do czynienia z malejącymi kosztami krańcowymi MC; ale ogólnie wystąpią ostatecznie zarówno przychody malejące, jak i rosnący koszt krańcowy MC.
Pojęcie kosztu krańcowego ma wiele zastosowań. W następnym rozdziale zobaczymy, że koszt krańcowy daje nam zarówno krzywe podaży przedsiębiorstwa, jak i krzywe podaży gałęzi.
W rozdziale 23 zaś pokażemy, że każde przedsiębiorstwo - czy to monopolistyczne czy to konkurencyjne - osiągnie punkt równowagi przy zysku maksymalnym wtedy, gdy potrafi zrównoważyć koszt dodatkowy z dodatkowym przychodem (na przykład znajdując punkt przecięcia swojej krzywej kosztu krańcowego z krzywą, którą w dalszym ciągu zdefiniujemy jako krzywą "krańcowego utargu" przedsiębiorstwa).

Produkcja
Produkcja
Rys. 21.1. Koszt krańcowy jest dokładnie tym samym względem kosztu całkowitego czym użyteczność krańcowa względem użyteczności całkowitej
Aby znaleźć MC wytworzenia piątej jednostki, odejmujemy 160 dol. od 250 dol., by otrzymać 50 dol. Rysunek ten można porównać z wykresem przedstawiającym użyteczność krańcową na rys. 19.3. (Źródłem tego rysunku jest tabl. 21.2.) W części (a) wykreśliliśmy gładką krzywą, przechodzącą przez poszczególne punkty TC. W części (b) gładką krzywą MC narysowano jako przechodzącą przez poszczególne schodki kosztu krańcowego.
W krótkim okresie krzywa MC często będzie przybierać kształt litery U. W początkowej fazie krzywa MC będzie gwałtownie opadać, wówczas gdy kompletuje się minimalnych rozmiarów zespół pracowników. Lecz po przekroczeniu pewnego punktu MC często wzrasta ze względu na prawo malejących przychodów, nadających krzywiżnie kształt litery U.
Dlaczego początkowo koszt krańcowy MC często maleje, jak to pokazuje rys. 21.1 (b)/ Przypomnijmy sobie, że prawo malejących przychodów obowiązuje (w tendencji) wtedy, gdy wielkość produkcji rośnie przy nie zmieniającej się mocy wytwórczej. Na początku jednak może się przejawić silna tendencja do wzrostu przychodów; dzieje się tak wskutek występowania korzyści produkcji na wielką skalę w połączeniu ze skutkami zjawiska niepodzielności procesów wytwarzania. Zęby grać w piłkę lub założyć do samochodu cztery koła, potrzebujemy pewnego minimalnego zespołu. Jeżeli na początek mamy

KOSZT PRZECIĘTNY, CZYLI JEDNOSTKOWY
Ale powróćmy do naszej analizy różnych rodzajów kosztu. Tablica 21.3 zestawia kategorie kosztu, z którymi już się zetknęliśmy: koszt całkowity,
1 Nieco później zajmiemy się badaniem zachowania kosztu krańcowego w długim okresie. Wyobraźmy sobie, że rozpatrujemy okres aż tak bardzo długi, że nic nie jest stałe. Stare zakłady ulegają zużyciu i zostają zastąpione. Można zaprojektować i wybudować całkiem nowe zakłady. Mogą wygasnąć stare umowy o dzierżawę gruntów; mogą zostać zawarte nowe umowy. I tak dalej. W długim okresie możemy - patrząc na to z punktu widzenia jakiegoś małego przedsiębiorstwa - być w stanie kupić wszystkie czynniki produkcji przy nie zmienionych cenach nakładów. Otóż cc, mianowicie, stanie się z kosztami długookresowymi, zwłaszcza z długookresowymi kosztami krańcowymi MC, jeżeli w danym przedsiębiorstwie nie ma w ogóle czynników stałych i występuje zjawisko "przychodów stałych względem skali"? (Sytuację taką definiujemy jako stan, w którym nie istnieją żadne przyczyny działania prawa malejących przychodów, jako że nakłady wszystkich czynników rosną proporcjonalnie, zaś wszystkie korzyści produkcji na wielką skalę zostały uż zrealizowane.)
Odpowiedź: jeżeli długookresowe przychody są stałe względem skali, to podwojenie wszystkich nakładów wywoła zarówno podwojenie całkowitych kosztów pieniężnych, jak również dokładne podwojenie łącznej produkcji. Wobec tego koszt krańcowy będzie stały: krzywa MC nie będzie spadająca ani rosnąca, lecz będzie biec poziomo. (Zob. dalej na s. 704 niniejszego rozdziału, gdzie mowa o obwiedni krzywych kosztów, czyli o planowanych na najdłuższy możliwy okres krzywych kosztów.)

J






c1 ^ o



~f^=V>/\ * ""�

E "o ^





- 5 ż

1^

"o 'co" "U" "1 "

w Q.?

, m

^ >f> co g

- ż -S





C3) . o





(0 0> (0





a ||





S 'i f 1





2 o *a.











O >\ nr "n

O)

""�� (r) CD ^"

^ -N N -g



CM

(D "(D ^* 2





S* E ^ *~.





~� L�L w >;





8 2 S S fl





Q) _ i c ^







* 1 "



S 3 W STj

co
*t

"Ś" ż sT g

N" .-f f ^ o





S E j: 5 5
. c >, ^ I





* L-3 'c7a





. a ff E f
c E CD tl -

0 0



o Ig-8



= i- � n � �

E �ż?i





(0 > c 3





1 ^ '5T S i





" OT3 0 E





O "*** c

fl

m

1. s S "1
.ST ffi 1^ CB L





f
N 0. JE c





y M | E

" V V \
" 6 1 I g

llljl 1





'i ^ ^ s. �- i
> co o 5 ^





1 ilLż | f



o o>







i
CO CO c 'J '.



c

O C OJ n 1 �O �* '- 'L � J

o

ŁO *^

15 N k- c CJ |

3 '

1 " g g
a

w ,0 (tm) 5 J2 *j O >, E �= N 1
- .2 -g � E !



N

B m ^ rn ^



CO O .X
s s s E
�o m Q .
N �
a ,

** C > CO >
L 'gili
lifll



>> <

. O * N B



S 2

� |N 2-|



10





E "

1 N* 3 ^ >



CO 0 o ę 5

: " -*1 T-- c ' 5L"ż



2

._ 5 OJ

------- __

_____ * R

_ ^ c
frt N '


i stały, a także koszt krańcowy. Użyteczne okazuje się także zro-pojęcia kosztów przeciętnych (average cost, AC) czyli jednostkowych. Zacznijmy od kosztu przeciętnego na jednostkę produktu, przedstawionego w kolumnie (6) tabl. 21.3. Jest to po prostu iloraz będący wynikiem podzielenia kosztu całkowitego przez liczbę wytworzonych jednostek.
koszt przeciętny =
= AC.
koszt całkowity TC ilość produktu q
Kiedy wytwarza się tylko jedną jednostkę - kolumna (6), koszt przeciętny musi być dokładnie taki sam, jak koszt całkowity, czyli 85 dol./l = 85 dol. Ale dla q = 2, AC = TC/2 = 110 dol./2 = 55 dol., jak to widać z tablicy. Zauważmy, że koszt przeciętny początkowo spada coraz niżej i niżej. (Za chwilę zobaczymy, dlaczego.) Ale AC osiąga swoje minimum 40 dol. przy q = 4 i od tej chwili powoli rośnie.
Następnie starannie nanosimy na wykres różne kategorie kosztów, tak jak je ukazuje tabl. 21.3. W górnej części rys. 21.2 mamy koszty całkowite - stałe i zmienne - dla różnych poziomów produkcji. Dolna połowa wykresu ukazuje różne kategorie kosztów przeciętnych, wraz z wygładzoną krzywą kosztu krańcowego.
Górna część rys. 21.2 tłumaczy się sama przez się. Widzimy, jak koszt całkowity zmienia się wraz z kosztem zmiennym, koszt stały natomiast pozostaje stały, bo i cóż ma robić?.
Przejdźmy teraz do dolnej połowy rysunku, która nie jest już tak oczywista. Widzimy na niej skrupulatnie naniesione wartości funkcji w kształcie litery U - koszt przeciętny A C, przy czym poszczególne punkty odpowiadają punktom na krzywej kosztów całkowitych TC, z której je wyprowadziliśmy. Możemy teraz rozbić koszt przeciętny na jego dwa składniki - koszt przeciętny stały i koszt przeciętny zmienny, dokładnie tak samo, jak uprzednio koszty całkowite rozbijaliśmy na koszt całkowity stały i zmienny. Z podzielenia każdej z tych dwóch ostatnich wielkości przez q otrzymujemy przeciętny koszt stały, AFC = FC/q z kolumny (7) oraz przeciętny koszt zmienny, AVC = VCIq z kolumny (8).
Przeciętny koszt stały
Ponieważ całkowity koszt stały jest wielkością stałą (constans), dzieląc go przez q, otrzymujemy systematycznie opadającą krzywą kosztu przeciętnego stałego z kolumny (7) tabl. 21.3. Przerywana krzywa AFC na rys. 21.2(b) ma kształt zbliżony do hiperboli i zmierza ku obu osiom. Krzywa ta "spada" coraz niżej, zbliżając się asymptotycznie do osi poziomej, w miarę jak stały koszt FC rozkłada się na coraz większą liczbę jednostek. Jeżeli dopuścimy możliwość występowania ułamkowej i zerowej jednostek q, zrozumiemy, dla-

a) Koszty całkowite, stałe i zmienne 800
700
koszty całkowite
koszty zmienne
100
FC
.koszty stał) 9 10
b) Koszty przeciętne
'o 50
10 l
---- -- AFC
L0456789 10 Rys. 21.2. Z krzywej kosztów całkowitych wynikają wszystkie pozostałe krzywe
(a) Krzywa całkowitego kosztu stałego jest z definicji pozioma. Dodanie do niej rosnącej krzywej kosztu zmiennego daje rosnącą krzywą kosztu całkowitego, (b) Krzywa kosztu krańcowego najpierw opada, a w końcu wzrasta, tak jak na rys. 21.1. MC ukazano jako krzywą gładką, po tym jak koszty przyrostowe zostały wygładzone. Wartości z gładkiej MC to liczby jasne w kolumnie (5) tabl. 21.3. Odpowiadają one także nachyleniu krzywej TC, przedstawionej powyżej. Dzieląc rC przez q, możemy wykreślić koszt przeciętny: AC = TC/q. Podobnie, AFC otrzymujemy z FC/q; a AVC z VC/q. W każdym z punktów możemy dodać do siebie te dwie krzywe AFC i A VC, aby otrzymać krzywą AC w tym punkcie.
Zauważ, że MC przecina AC mającą kształt litery U w punkcie minimum AC. Nie jest to przypadek. Na lewo od punktu M, MC < AC i dlatego spycha AC w dół. Na prawo, MC > AC i stąd ciągnie AC w górę. W punkcie minimum M, MC = AC, dlatego AC jest tam pozioma, równoważna MC, ani nie powoduje jej wzrostu, ani też spadku. MC przecina krzywą A VC także dokładnie w jej najniższym punkcie, M'.

czego Irzywa AFC zaczyna się nieskończenie wysoko, gdyż skończona wielkość FC przypada na coraz bardziej znikomą ilość produktu q.
Przeciętny koszt zmienny
A\'C z kolumny (8) tabl. 21.3 oraz z rys. 21.2(b) najpierw spada, a następnie rośnie. Zgodnie z odpowiadającym literze U kształtem krzywej przebieg AVC moglibyśmy przewidywać, opierając się na odpowiadającym literze U kształcie MC. Kiedy MC początkowo spada, każda nowa wielkość 0 obniża poziom przeciętnego kosztu zmiennego, obliczanego dla wszystkich jednostek.
Puikty minimum kosztu przeciętnego
Rysunek 21.2(b) to wykres niezwykle ważny w teorii ekonomii. Zapamiętajmy p dobrze. Zwrócimy zwłaszcza uwagę na zależność pomiędzy przebiegiem krzywej MC a punktem minimalnym krzywej AC.
Krzywa A C jest zawsze przecięta w swym punkcie minimum przez rosnącą krzywą MC.
Nit jest to przypadkowe. Teraz zaś możemy wytłumaczyć, dlaczego tak właśnie być musi. Każda dowolna krzywa wielkości przeciętnych spada wtedy, kiedy N.C jest niższa od AC. Jeżeli ostatni zaobserwowany przyrost kosztu był mniejsz? od przeciętnej wszystkich poprzednich przyrostów, musi to obniżać wielkość przeciętną. Ale z chwilą gdy MC staje się równa AC, presja spychająca w do A C znika; A C i MC albo będą biec na tym samym poziomie, albo się rozejdą, Jeżeli więc MC wzrośnie powyżej AC, musi to popchnąć AC w górę. Wobec tego w punkcie, w którym rosnący MC = AC - i wyłącznie w tym tylko pmkcie - przypada minimum AC2.
Ażtby się upewnić, że związki pomiędzy MC i AC są właśnie takie, jak na rys. 212(b), rzućmy ponownie okiem na tabl. 21.3. Zauważmy, że dla pierwsz*ch trzech jednostek MC jest niższe od AC; wobec tego A C spada. Dokładne przy czterech jednostkach A C jest równy MC. Powyżej czterech jednostdf MC jest większy od AC, a to systematycznie "pcha w górę" AC.
2 Aoto próba wytłumaczenia związków pomiędzy MC a AC w kategoriach ocen w szkole wyższej. Itiechaj AG oznacza średnią twoich ocen (albo średnią skumulowanych ocen po dzień dzisiejszy) zaś MG "przyrost" twoich ocen czy też twoją średnią ocenę krańcową za rok bieżący. Dopóki AG jest niższa od AG, "ciągnie" to twoją nową AG w dół. To znaczy: jeśli twoja AG za pierwsze lwa lata wynosiła 3, zaś twoja MG za rok trzeci 2, to nowa AG (z końcem roku trzeciego)będzie wynosiła 2 j Analogicznie, jeżeli twoja MG za rok trzeci jest wyższa od twojej AG dotyciczasowej, twoja nowa AG pójdzie w górę. Ilekroć MG jest równa AG, krzywa AG w miarę ipływu czasu biec będzie płasko, czyli pozostawać bez zmian. Dokładnie ta sama prawidłowość dotyczy kosztów przeciętnych i krańcowych.

r
,*"�,- Podsumujmy.
Dopóki koszt krańcowy jest niższy od kosztu przeciętnego, wywiera presję, która spycha w dół koszt przeciętny; kiedy MC staje się dokładnie równy A C, AC ani nie rośnie, ani nie maleje i znajduje się na swym minimalnym poziomie. Ilekroć MC jest większy od A C, wywiera to presję na wzrost AC. Wobec tego: Punkt minimum kosztu przeciętnego AC przypada w punkcie przecięcia mających kształt litery U krzywych kosztu krańcowego i przeciętnego; MC = AC = minimum A C.
Na koniec zauważmy także, iż krzywą A VC w jej najniższym punkcie, czyli w minimum, przecina rosnąca krzywa MC. Sprawdzić to można na tabl. 21.3. Rozumowanie, dlaczego krzywa ta przecina AVC akurat w punkcie minimum, jest dokładnie takie samo, jak wytłumaczenie, dlaczego przecina ona krzywą AC w jej punkcie minimalnym3.
3 Przyglądając się wykresowi kosztów całkowitych, możemy dostrzec jeszcze jedną ważną zależność. Dotychczas w naszym przykładzie zakładaliśmy duże skoki MC w miarę, jak wielkość produkcji przechodziła od jednego poziomu do następnego. Zamiast tego przyjrzyjmy się krzywej kosztu całkowitego pod mikroskopem. Możemy to zrobić, jeżeli dotychczas za jednostkę q przyjmowaliśmy tysiąc; teraz możemy zbadać koszt przejścia od 3999 (tysięcy) q do 4000 (tysięcy) q. Wygładzoną w ten sposób krzywą kosztu całkowitego posłużyliśmy się dla skonstruowania jasnych wielkości MC w tabl. 21.3.
Przypomnijmy, że koszt krańcowy mierzy się nachyleniem krzywej kosztu całkowitego. Sposób, w jaki mierzy się nachylenie linii krzywych, przedstawiliśmy w Dodatku do rozdziału pierwszego, MC zaś dostarcza doskonałej ilustracji tej techniki. Rysunek 21.3 pomaga lepiej zrozumieć różnicę pomiędzy (1) MC pojmowaną jako przyrost kosztu wywołany skończonym przyrostem między dwoma punktami q oraz (2) MC pojmowaną jako "wygładzona"
Zwicjzek między nachyleniem a kosztem krańcowym
krzywa kosztu całkowitego
linia styczna
Ilość
stopa wzrostu w danym momencie, wyrażająca nachylenie (tangensem kąta nachylenia), wedle którego TC rośnie w jakimś jednym danym punkcie (wartości) q. Odległość od a do b wyraża jedną dodatkową jednostkę produkcji. Odległość b do a' wyraża wynikający stąd przyrost kosztu całkowitego, co jest pierwszą przychodzącą do głowy i najprostszą definicją przyrostu kosztu wywołanego przyrostem produkcji, czyli kosztu krańcowego. Drugą definicję daje nam nachylenie krzywej kosztu całkowitego w punkcie a (to, co matematycy nazywają d(TC])/ćtq albo, co liczbowo wychodzi na jedno i to samo, iloraz z podzielenia odległości od b do c przez jednostkę odległości z a do b. Na granicy, w miarę jak wielkość dodatkowych jednostek coraz bardziej maleje i w grę wchodzą obliczane przez nas stosunki boków w nowych, coraz mniejszych trójkątach, różnica pomi?-
Rys. 21.3

OBWIEDNIA DLA OKRESU NAJDŁUŻSZEGO*
Dysponujemy teraz pełnym instrumentarium technicznym rozmaitych pojęć kosztów: pozwoli to nam zająć się problemem, w jaki sposób przedsiębiorstwo może znajdować swój punkt równowagi przy maksymalizacji zysku. Ale jeszcze jeden, ostatni, chwyt techniczny będzie nam potrzebny, by wytłumaczyć, w jaki sposób dane przedsiębiorstwo może - w okresie najdłuższym - funkcjonować przy najniższych możliwych kosztach w procesie adaptowania i zmieniania wielkości swoich zakładów produkcyjnych.
Przypomnijmy, że jeśli przyjmiemy stałą wielkość zakładu danego przedsiębiorstwa, to stoi ono w obliczu przebiegającej w kształcie litery U krótkookresowej krzywej kosztów przeciętnych AC (nazwijmy ją SAC, by w ten sposób uwypuklić jej krótkookresowy charakter). Jeżeli dana firma buduje większy zakład wytwórczy, nową krzywą SAC trzeba wykreślić dalej na prawo. A teraz załóżmy, że badana firma ciągle jest w stadium planowania, bez żadnych zobowiązań, gdyż nie zdecydowała się jeszcze, jakiej dokładnie wielkości zakład zbuduje. Może ona sobie zanotować wszystkie możliwe (w kształcie litery U) krzywe SA C i dopiero potem wybrać - dla każdych postulowanych rozmiarów produkcji - tę krzywą SA C, przy której koszty są najniższe. Jako że zmiany q są permanentne, badana firma "przeskakuje" na nową krzywą SA C.
Rysunek 21.4(a) pokazuje, w jaki sposób, w okresie najdłuższym, badane przedsiębiorstwo wybierze sobie krzywą SAC leżącą na lewo, jeżeli potrzebne jej jest wytwarzanie niskich ilości q. Dla q pośrednich lepiej będzie zaplanować sobie posłużenie się SA C. Dla rozmiarów q jeszcze większych najniższe koszty zapewni SAC". Krzywa długookresowych kosztów przeciętnych (LAĆ) składa się z trzech najniższych "odgałęzień" trzech krzywych SAC.
Rysunek 21.4(b) ukazuje ten sam najniższy punkt graniczny w przypadku, kiedy badane przedsiębiorstwo ma do wyboru nieskończenie wiele gładkich krótkookresowych krzywych AC (SAC, nie zaś AVC): otóż LAĆ jest to gładka najniższa krawędź (o kształcie litery U) tej mnogości krzywych SAC. Nazywamy ją obwiednią, ponieważ "obwodzi" z zewnątrz wszystkie wchodzące w grę krzywe SA C. Bardzo długookresowa obwiednią LAĆ dostarcza nam długookresowej krzywej kosztu krańcowego danego przedsiębiorstwa; LMC przecina LAĆ w punkcie minimum i ma nachylenie łagodniejsze od krótkookresowej krzywej SMC w tymże punkcie.
dzy obiema definicjami znika i można ją pominąć. (Innymi słowy, ba':ba dąży do l, gdy a' dąży do a.)
4 Przy przerabianiu kursu skróconego paragraf ten można pominąć.

o) Długookresowa krzywa kosztów
b) Przypadek wygłodzonej obwiedni
dol/c? LMC
LAĆ
SAC
LAĆ
LA.CSAC'
LAĆ
L MC
LAĆ
Ilość
Rys. 21.4. W długim okresie przedsiębiorstwo może wybrać najodpowiedniejszą wielkość zakładu posługując, się obwiednią
(a) LAĆ to obwiednią czy też najniższa krawędź dla kilku możliwych rozmiarów zakładu, (b) Tu mamy do czynienia z nieskończoną liczbą możliwości wyboru i otrzymujemy LAĆ w postaci wygładzonej obwiedni. Krzywą kosztów krańcowych LMC otrzymujemy w zwykły sposób z krzywej LAĆ.
KOSZT ALTERNATYWNY
W rozdziale tym skupialiśmy uwagę na sposobach ujmowania różnych odmian kosztów. Ale jakie koszty wchodzą tu w grę? Na początku rozdziału (a także w Dodatku do rozdziału 20) nadmieniliśmy, że świat widziany oczyma księgowego często bardzo się różni od świata ekonomisty. I właśnie tutaj - w związku z pojęciem kosztu - ujawnia się najważniejsza różnica.
Na czym ona polega? W istocie rzeczy, ekonomista do kosztów wlicza zwykle więcej pozycji, niż to czynią księgowi czy przedsiębiorcy. Ekonomiści wliczają wszystkie koszty, bez względu na to, czy są one odbiciem transakcji pieniężnych czy też niepieniężnych; z rachunkowości przedsiębiorstwa transakcje niepieniężne są na ogół wykluczone.
W rozdziale 20 natknęliśmy się już na przykłady takich autentycznych kosztów ekonomicznych, które nie pojawiają się w rachunkowości przedsiębiorstw. Przychód osiągany z własnego wysiłku właściciela, normalny przychód z kapitału dostarczonego danemu przedsiębiorstwu, "premia za ryzyko" od obciążonych dużym ryzykiem udziałów - wszystkie te składniki powinny figurować w szeroko pojmowanym zestawie kosztów ekonomicznych, ale nie wchodzą do rachunkowości przedsiębiorstwa. Ekonomista obstawałby przy poglądzie, że płace kierownictwa przedsiębiorstwa czy przychód od dostarczonego mu kapitału są rzeczywistymi kosztami ekono-

^licznymi: w grę wchodzą przecież rzeczywiści, żywi kierownicy i uchwytny, narnacalny kapitał.
Pojęciem, które może ułatwić zrozumienie tej różnicy pomiędzy kosztami pieniężnymi a prawdziwymi kosztami ekonomicznymi, jest kategoria kosztu alternatywnego lub kosztu zaniechanych możliwości (opportunity cos t). \V skład związanego z daną decyzją kosztu wchodzi to wszystko, z czego musimy zrezygnować, podejmując tę właśnie, a nie inną, alternatywną decyzję.
Zilustrujemy to wprowadzone przed chwilą pojęcie kosztu, powracając do właściciela jakiejś małej firmy, na przykład owego właściciela przedsiębiorstwa komputerowego z rozdziału 20. Właściciel ten "wykłada" 60 godzin pracy tygodniowo, ale nie otrzymuje za to żadnych "płac". Z końcem roku jego firma osiąga zysk w wysokości 20000 dol., całkiem nieźle jak na startujące dopiero przedsiębiorstwo.
Ale czy rzeczywiście tak? Ekonomista mógłby tutaj zrobić kwaśną uwagę: przychód z danego czynnika produkcji jest ekonomicznie ważny bez względu na to, czyją - w wyniku takiego czy innego przypadku - własnością jest ów czynnik. Pracę właściciela powinniśmy wliczać do kosztów, chociaż właściciel nie otrzymuje wynagrodzenia5. Powinniśmy uwzględniać fakt, że ów właściciel ma alternatywne możliwości zatrudnienia się i owe "zaniechanie możliwości" czy ową "alternatywę" traktować jako pewien koszt.
I tak, jeśli się rozejrzymy dokoła, stwierdzimy, że właściciel przedsiębiorstwa mógłby znaleźć sobie podobną pracę w zamian za 40000 dol. Suma ta wyraża zatem "koszt zaniechanych możliwości" (albo "utraconych zarobków"), gdyż ów właściciel zdecydował się działać na własną rękę a nie pracować dla innego przedsiębiorstwa.
Ale - konkluduje ekonomista - zauważmy, ile wynoszą prawdziwe zyski nowego przedsiębiorstwa. Jeżeli wziąć wyliczoną sumę zysków wynoszącą 20000 dol. i odjąć od niej 40000 dol. kosztów alternatywnych pracy właś- | ciciela, skonstatujemy stratę netto wynoszącą 20000 dol. A zatem, chociaż księgowy mógłby dojść do wniosku, że tego rodzaju mała firma jest przedsięwzięciem ekonomicznie sensownym i "zdolnym do przeżycia", ekonomista uznałby je za przynoszące straty.
Podobne elementy kosztów alternatywnych z punktu widzenia danej firmy można dostrzec w odniesieniu do kapitana dostarczanego przez jej właścicieli. Przypuśćmy, że właściciel naszej firmy komputerowej włożył w nią w postaci budynków i wyposażenia 30000 dol., finansując to czy z kapitana własnego, czy to z nie rozdzielonych zysków. Rachunkowość finansowa nie
5 Tego rodzaju "nie opłacane" czynniki produkcji często nazywa się utajonymi kosztami albo kosztami implicite; pod pewnymi względami jest to pojęcie węższe od pojęcia kosztu alternatywnego.
45 - Ekonomia t. l

potrąca alternatywnego kosztu tych funduszy. Jeżeli lokaty o zbliżonym stopniu ryzyka normalnie przynoszą 14%, to od przychodów należałoby potrącić jeszcze 4200 dol., by uwzględnić alternatywny koszt zastosowania tych funduszy.
Albo też, jeżeli jesteś właścicielem jakichś specyficznych czynników produkcji - na przykład gruntów obfitujących w bogate złoża mineralne, szczególnie urodzajnej ziemi lub rzadko spotykanych umiejętności technicznych (know-how) - to wprawdzie twoja rachunkowość może odnotowywać wysoki przychód, ale zdajemy sobie sprawę, że jest to nie tyle zysk, ile renta przysługująca temu specyficznemu czynnikowi produkcji, który masz szczęście posiadać6.
Koszt alternatywny i decyzje wyboru
Pojęcie kosztu alternatywnego jest w istocie rzeczy szersze nawet i użyte-czniejsze od przykładów nie opłaconych czynników wytwórczych występujących w przedsiębiorstwie. W teorii ekonomii można je stosować w odniesieniu do rzeczywistego kosztu ekonomicznego albo do następstw podejmowanych decyzji w świecie, w którym istnieje rzadkość dóbr.
Życie jest pełne aktów wyboru. Wybierając jedną rzecz, musimy zrezygnować z innej. Jeżeli idziemy do kina, nie możemy w tym czasie czytać książki. Jeżeli pójdziemy na studia, zrezygnujemy na jakiś czas z możliwości podjęcia pracy w pełnym wymiarze czasu pracy. Jeżeli w jakimś kraju powołuje się ludzi do wojska, tym samym rezygnuje się z czasu, który w przeciwnym razie mogliby oni poświęcić na czytanie poezji lub na układanie programów komputerowych. Ilekroć jakaś osoba lub jakiś kraj podejmuje pewną decyzję, tym samym ponosi koszty związane z rezygnacją z alternatywnego sposobu działania.
Ilekroć jesteśmy zmuszeni dokonać wyboru spośród różnych dóbr rzadkich, ponosimy pewne koszty alternatywne. Kosztem alternatywnym związanym z podjęciem danej decyzji jest wartość najlepszego z dostępnych roz-I wiązań alternatywnych.
Jedną z najlepszych metod zrozumienia pojęcia kosztu alternatywnego jest powrócenie do krawędzi możliwości produkcyjnych, omawianej w rozdziale 2. Przypuśćmy, że jakiś kraj chce zebrać się w sobie i zwiększyć
6 Jeśli zdarzyło się tak, że jesteś właścicielem szczególnie żyznych gruntów, a obstajesz przy uprawianiu ich nieekonomicznymi metodami, to będziesz płacić za swoją głupotę czy swój upór rezygnacją z wysokich przychodów, jakie ów grunt może przynieść. W pieniądzu twój grunt ma dla innych większą wartość niż dla ciebie i jeżeli nie zgadzasz się na wydzierżawienie go lub sprzedanie, to ponosisz określone koszty w imię zaspokojenia własnych upodobań całkiem tak samo, jak gdybyś sprzedał posiadaną ziemię i wydał uzyskaną sumę na wino, śpiew czy wyjazdy na narty.

liczebność armii. Zamierza powołać do wojska milion młodych mężczyzn, gwiększając liczebność armii z dwóch do trzech milionów. Krytycy pienią się, twierdząc, że witalność gospodarcza kraju zostanie osłabiona. Pentagon kontratakuje, wskazując na znikome koszty budżetowe zwiększenia armii. Kto ma rację?
Koszty alternatywne Q
1 500
1234 Wielkość armii (w min osób)
Rys. 21.5. W świecie, w którym dobra są rzadkie, zwiększanie armii wymaga rezygnacji z wytwarzania pewnych ilości żywności, odzieży i innych dóbr na cele cywilne
Kraj początkowo znajduje się w punkcie A, z armią czasu pokoju liczącą 2 min ludzi. Zapada decyzja o przygotowaniu się na wypadek zagrożenia zewnętrznego i dodatkowego zaciągu miliona mężczyzn i tym samym przesunięcia do punktu 6. Jakie są tego prawdziwe koszty ekonomiczne czy też koszty alternatywne? Nie jest to te parę dolarów w budżecie na obronę. Kosztem alternatywnym jest wielkość utraconej produkcji na cele cywilne, pokazana na rysunku w wysokości 300 mld dol.
Z ekonomicznego punktu widzenia prawidłową odpowiedź można znaleźć, analizując koszt alternatywny. Rysunek 21.5 ukazuje - z pewną przesadą - krzywą p-p między dobrami cywilnymi a liczebnością armii. W miarę jak pęcznieją rekruckie koszary wzdłuż osi poziomej, nie są już dostępne zasoby służące wytwarzaniu dóbr i usług na cele cywilne. W tym hipotetycznym przykładzie, ukazanym na rys. 21.5, koszt alternatywny dodatkowego zaciągu miliona ludzi wynosi 300 mld dol.

45*


Zauważmy, że definicja kosztu alternatywnego zakłada, że alternatywna decyzja byłaby decyzją efektywną; efekt danej decyzji porównujemy z najlepszą decyzją alternatywną. Powrócimy do rys. 21.5: Pentagon nie powinien twierdzić: "No cóż, koszt ten w rzeczywistości nie wynosi 300 mld dol ponieważ w punkcie wyjścia mamy bardzo duże bezrobocie i wobec tego przechodzimy od punktu C do punktu B. A zatem w rzeczywistości koszt jest znikomy". W pojęciu kosztu alternatywnego porównujemy ze sobą punkty znajdujące się na realistycznej krawędzi p-p i odpowiadające najlepszym dostępnym wyborom, nie zaś punkty leżące wewnątrz obszaru ograniczonego tą krzywą.
Koszt alternatywny na rynku. Oczywiście, moglibyśmy łamać sobie głowę: "No cóż, teraz zupełnie nie wiem, co myśleć. Najpierw nauczono mnie, że miarą społecznej wartości jakiegoś dobra jest cena rynkowa. Teraz czytani, że właściwe jest pojęcie kosztu alternatywnego. Wydaje się, że brak tu konsekwencji".
W gruncie rzeczy brak taki nie występuje, analizując rynek konkurencyjny łatwo dostrzec, że cena równa się kosztowi alternatywnemu. Załóżmy, że jakieś dobro - na przykład węgiel - kupowany jest i sprzedawany na rynku konkurencyjnym. Jeśli dostarczę na rynek moją tonę węgla, otrzymam wiele ofert od ewentualnych nabywców: 25,02; 24,98; 25,01 dol. Wyrażają one wartość mojego węgla z punktu widzenia (powiedzmy) trzech przedsiębiorstw użyteczności publicznej. Wybieram ofertę najwyższą: 25,02 dol. Kosztem alternatywnym takiej transakcji jest następna z kolei oferta, 25,01 dol. Gdy rynek przybliża się do stanu doskonałej konkurencji, wysokości ofert zbliżają się coraz bardziej do siebie, aż wreszcie "na granicy" druga w kolejności najwyższa oferta (a ona zgodnie z naszą definicją określa koszt alternatywny) będzie dokładnie równa ofercie najwyższej (to jest cenie). Przykład ten dowodzi, że cena generowana przez rynki konkurencyjne będzie równa najlepszej dostępnej ofercie alternatywnej, a wobec tego równa się kosztowi alternatywnemu.
Koszt alternatywny bez rynku. Miernik kosztów zaniechanych możliwości tylko niewiele wzbogaca analizę działania rynków konkurencyjnych, okazuje się jednak niezmiernie przydatny do analizowania transakcji pozarynkowych. W jaki sposób określić koszt wykształcenia uniwersyteckiego? Wartość tamy albo parku publicznego? Albo armii z zaciągu? Albo też przepisów prawnych dotyczących zdrowia lub bezpieczeństwa? W tych wszystkich przypadkach, jeżeli chcemy dokonać analizy ekonomicznej, musimy sięgnąć po pojęcie kosztu alternatywnego.

� Jaki jest koszt alternatywny związany z pójściem na studia wyższe? \V 1984 r. koszt nauki, mieszkania, utrzymania, książek i innych wydatków wynosił dla jednego studenta w uczelniach publicznych około 5000 dol. \Vobec tego koszt alternatywny wynosi 5000 dol., czyż nie? Ależ nie! j Trzeba włączyć do rachunku także koszt zaniechanych możliwości wyko- j rzystania czasu zużytego na naukę i uczęszczanie na wykłady. Dwudziesto- i letni student szkoły wyższej zatrudniony zarobkowo w pełnym wymiarze czasu w 1984 r. otrzymywałby przeciętnie 11000 dol. A zatem koszt alternatywny studiów uczelnianych wynosił nie 5000 dol. rocznie, ale raczej 16 000 dol.
� Pojęcie kosztu alternatywnego może nam wyjaśnić, dlaczego studenci w tydzień po egzaminach oglądają telewizję częściej niż tydzień przed egzaminami. Oglądanie telewizji tuż przed egzaminem ma wysoki koszt alternatywny, ponieważ alternatywny sposób wykorzystania czasu - na naukę - ma wysoką wartość z punktu widzenia osiągniętych ocen. Po egzaminach alternatywny koszt wykorzystania czasu jest niższy.
� Przypuśćmy, że rząd federalny zastanawia się nad podjęciem wierceń naftowych na obszarze Parku Narodowego Yosemite. Wybucha burza skarg. Odpowiedni minister powiada: "O co cały ten gwałt? Tam w głębi znajduje się drogocenna ropa, te grunty zaś nie są warte nawet dwóch kawałków za akr".
W rzeczywistości koszt alternatywny mógłby się okazać bardzo wysoki. Jeżeli wiercenia spowodowałyby mnóstwo hałasu i doprowadziły do przebicia wielu dróg, zniszczyłoby to walory parku z punktu widzenia wycieczkowiczów i obserwatorów niedźwiedzi. Ten koszt alternatywny być może trudno by zmierzyć, ale walory rekreacyjne są kategorią ekonomiczną równie realną, jak baryłki ropy naftowej.
Droga, na którą się nie decydujemy. Koszt alternatywny jest zatem miarą tego, z czego zrezygnowaliśmy, podejmując daną decyzję. Zastanówmy się, co miał na myśli Robert Frost, kiedy pisał:
Dwie drogi rozchodziły się w lesie, ja zaś Wybralem tę, która była mniej uczęszczana. I w tym wiośnie byla cala różnica.
Jakaż była ta inna droga, być może życie w mieście, gdzie poeta nie
mógłby już pisać o wiejskich domach i murkach? Wyobraźmy sobie, jaki byłby
koszt alternatywny dla nas wszystkich, gdyby obrał on drogę "bardziej
uczęszczaną". ��:;?

r
Na koniec spróbujmy te wzniosłe myśli powiązać z bardziej przyzie
pojęciami kosztu z pierwszej części niniejszego rozdziału. Rzeczą istot "
zrozumienie tego, że: J
Pojęcie kosztu zawiera, oprócz jawnych i oczywistych wydatków ni
nych, te koszty alternatywne, które wynikają stąd, że wchodzące w
czynniki można by zastosować na różne alternatywne sposoby. Jeżeli
pracy czy mojego kapitału zaangażowanych w firmie komputerowej mona
użyć w produkcji węgla lub pszenicy, albo nawet w jakiejś firmie kor/
puterowej prowadzonej przez kogoś innego, to do moich prawdziwych ko
tów należy wliczyć także i te elementy kosztu najlepszej z zaniechanych
alternatywnych możliwości. '
Ciąg dalszy
Zakończyliśmy teraz omawianie ekonomicznego znaczenia pojęcia kosztu, włącznie z ważnymi pojęciami kosztu całkowitego, przeciętnego i krańcowego. W następnym rozdziale pokażemy, jak krzywą podaży danego przedsiębiorstwa lub danej gałęzi wyprowadza się bezpośrednio z odpowiedniej krzywej kosztu krańcowego.
PODSUMOWANIE
1. Użyteczne jest rozbicie kosztu całkowitego na jego składowe: koszt stały i koszt zmienny. W odniesieniu do decyzji dotyczących przypadków, w których koszt stały jest rzeczywiście i naprawdę stały, kategoria kosztu stałego FC nie ma znaczenia.
2. Koszt krańcowy jest to przyrost dodatkowego kosztu całkowitego, wynikający z jednostkowego przyrostu q. (Jeżeli stosowane przez nas jednostki są w pełni podzielne, koszt krańcowy MC można zdefiniować jako miarę nachylenia gładkiej krzywej kosztu całkowitego TC dla każdej wielkości q; nachylenie to daje nam dostateczne przybliżenie przyrostu kosztu związanego z wytworzeniem dodatkowej, małej ilości q.)
3. Przeciętny koszt całkowity, AC, jest sumą stale malejących przeciętnych kosztów stałych oraz przeciętnego kosztu zmiennego. W krótkim okresie AC ma kształt litery U, a w jej punkcie najniższym przecina ją rosnąca krzywa kosztu krańcowego, MC. Podobnie i krzywa kosztu przeciętnego zmiennego A VC przecina się w swoim punkcie najniższym z krzywą MC.
4. Tendencje kosztów i przychodów to niejako dwie strony tego samego medalu. Ilekroć w ostatecznej instancji obowiązuje prawo malejących przychodów, tylekroć krzywa MC ostatecznie będzie wzrastać. Ilekroć na początku mamy do czynienia z fazą przychodów rosnących, krzywa MC początkowo

da. Gdyby wszystkie czynniki produkcji można kupować po stałych �P ach i gdyby produkcją rządziło prawo stałych przychodów względem skali, �Ah gookresowa krzywa kosztów krańcowych biegłaby zawsze poziomo.
5. W długim okresie, kiedy wygasły już wszystkie dawniejsze stałe zobo-
'azania i rozpatrywane przedsiębiorstwo ma swobodę planowania urucho-
>nia dowolnej liczby zakładów, długookresowa krzywa kosztu LAĆ (oraz
f Q musi być najniższą obwiednią, ukazującą dla każdego poziomu produk-
" najlepszą możliwą wielkość zakładu. Jeżeli potencjalne wielkości zakładu
można zmieniać w sposób ciągły, obwiednią będzie gładką krzywą, stykającą
je w każdym punkcie z odpowiednią krzywą kosztu przeciętnego dla okresu
krótkiego.
6. Definicja kosztów z punktu widzenia ekonomisty jest szersza od ich definicji z punktu widzenia księgowego. Pojęcie kosztu ekonomicznego obejmuje nie tylko oczywiste, opłacane "wprost z kieszeni" zakupy paliwa czy siły roboczej. Obejmuje także bardziej finezyjne "koszty implicite", czyli koszty alternatywne: przychód utalentowanego właściciela oraz fundusze, które wniósł; pojęcie "czynszu implicite" za zakupione dobra kapitałowe: wartość narożnej działki na Wall Street, gdzie teraz gnieździ się mały sklepik kolonialny, ale której "koszt potencjalnych możliwości" w roli siedziby wielkiego banku jest stokrotnie większy. To subtelne pojęcie kosztów alternatywnych jest ściśle ograniczone oferowanymi i akceptowanymi na konkurencyjnych rynkach warunkami, tak że w odniesieniu do dóbr i usług będących przedmiotem transakcji na rynkach konkurencyjnych cena jest zazwyczaj bliska kosztu alternatywnego. Najważniejsze zastosowania kategorii kosztu alternatywnego występują w odniesieniu do dóbr nierynkowych, takich jak czyste powietrze lub zdrowie czy warunki rekreacji, to jest w sferze, w której dane usługi mogą mieć bardzo wysoką wartość, jakkolwiek nie są one kupowane ani sprzedawane na żadnym rynku.
WAŻNIEJSZE POJĘCIA l PROBLEMY
koszty całkowite: stałe i zmienne, TC = FC+VC, AC=TC/q=AFC+AVC, koszt krańcowy (przyrosty skończone i krzywa wygładzona),
pojęcia kosztu w oczach ekonomisty
i księgowego, koszt alternatywny, przychody malejące, rosnący koszt
krańcowy MC, długookresowa obwiednią.
PROBLEMY DO DYSKUSJI
1. Sporządź listę składników kosztu: płace, pensje, paliwo, czynsze itd. Podziel je na kategorie kosztów stałych i zmiennych.

czy obliczamy go na podstawie ^ ---~~ takl Sam' bez

� linii z osią pionową wyprowadzamy linię MC o nachyleniu dwukrotnie t6- kszym; z teJ ostatnieJ linii odczytujemy wartość MC dla obranego poziomu ^Oczywiście, dla każdego poziomu q musimy wykreślić sobie dwie nowe linie
proste.)



-
przez siebie
porównać z ,ab,. 23.4 zdzia obu


o,, -L




"
m�ŻeK
(tm)
Przy czym coraz mniej
przykłady wygasania różnych w I zo
występuje pewne continuun, okre�w r6
jest czynników stałych? J
p�B'rf z Atlantyk" do
Z-J^J
mj znaczenie poniższych reguł. LgJaF^M Tr t g� ^^ WYJaŚ
iegme poniżej krzywei koS7t" ^r . rzywa kosztu krańcoweg
' '
j znaczenie poniższych reguł. biegme poniżej krzywei dołowi; jeżeK ' ^C = AC, to ^C musbiecpoomc na rysunkach (a), (b) lub (c) to MC bed w tym samym punkcie na osi pionowd od n
P(tm)**,
' TP�CZynaJąCą dwukrotnie (tm)
trwa jedn, godzin Babu ?%& 501? ^"f*
Jak, będzie najekonomiczniejszy ' "^ ' 8�"
ponow aenach
od nachylenia AC. (Uwaga. Mówi to w iató sr^ ^ � dwukrotnie (tm)^m krzywej MC powyżej lub noniS, i ^ akl'P�S�b mozemy znaleźć punkt na nieprostoliniowej krzywej j^? ?7 ^ 1Cg� PUnktU AC na do^toej
Prostu ^Kn " * M ^^ (d) P�
widzenia przecięcia

l
j? i
W WARUNKACH KONKURENCJI
Koszt produkcji nie wywierałby żadnego wpływu na cenę konkurencyjną, gdyby nie wpływał na podaż.
John Stuart Mili
W rozdziale 21 analizowaliśmy różne pojęcia kosztów. Teraz jesteśmy przygotowani, by zrozumieć, jak one nas doprowadzają wprost do wielkości podaży, jaką przedsiębiorstwa konkurencyjne skłonne są oferować przy różnych cenach. Związek pomiędzy kosztem a podażą w warunkach konkurencji wynika z podstawowego założenia, że przedsiębiorstwa maksymalizują swoje zyski. Gdy pojmiemy, jak zachowują się maksymalizujące zysk firmy konkurencyjne, zobaczymy, że krzywa podaży w warunkach konkurencji odpowiada krzywej kosztu krańcowego danego przedsiębiorstwa i danej gałęzi.
Podażą w warunkach konkurencji jesteśmy zainteresowani nie tylko ze względów opisowych. Tutaj, w tym rozdziale, interesuje nas także wykazanie, że pojęcie kosztu krańcowego odgrywa rolę o kluczowym znaczeniu dla każdego społeczeństwa, które chce alokować swoje zasoby w najefektywniejszy możliwy sposób.
PODAŻ GAŁĘZI DZIAŁAJĄCEJ W WARUNKACH KONKURENCJI
W tym rozdziale koncentrujemy uwagę na zachowaniu się przedsiębiorstw doskonale konkurencyjnych: na kosztcie krańcowym oraz na wiodącej roli zysków. Przyjrzyjmy się jednak najpierw, jak na daną gałąź składa się wielka liczba indywidualnych przedsiębiorstw.
Dodawanie krzywych podaży wszystkich przedsiębiorstw w celu otrzymania podaży rynkowej
Na rysunku 19.1 pokazano, jak dodajemy w kierunku poziomym indywidualne krzywe popytu, by otrzymać łączną krzywą popytu rynkowego. Teraz to poziome dodawanie stosujemy w odniesieniu do podaży.

Przypuśćmy, że mamy do czynienia z konkurencyjnym rynkiem ryb. Jaka jlość tego towaru zostanie dostarczona na rynek przy każdym z różnych możliwych poziomów ceny rynkowej? Przedsiębiorstwo A przy jakiejś określonej cenie dostarczy na rynek tyle a tyle. Przedsiębiorstwo B przy tejże cenie dostarczy tyle samo. Przedsiębiorstwo C dostarczy ilość uwidocznioną na jego krzywej podaży. I tak dalej. Łącznie ilość Q, która się pojawi na rynku przy pewnej danej cenie rynkowej P, będzie sumą tych wszystkich q, które przedsiębiorstwa będą gotowe dostarczyć przy tej właśnie cenie. I podobnie przy każdej innej cenie.
Ażeby otrzymać krzywą rynkowej podaży SS dla jakiegoś dobra, musimy zsumować poziomo krzywe podaży ss wszystkich niezależnych wytwórców tego dobra.
o) Podoż przedsiębiorstwo A P
b) Podoż przedsiębiorstwa B
c) Podaż rynkowa p
S, 80
80
�360
krzywa podaży rynkowej
5 10 15 Ilość B (w tyś.)
5 10 15 Ilość A (w tyś.)
0=
5 10 15 20 25 Całkowita ilość (w tyś.)
Rys. 22.1. Aby otrzymać krzywą podaży rynkowej, dodajemy wszystkie krzywe podaży poszczególnych przedsiębiorstw
Aby uzyskać całkowitą podaż na danym rynku, dla każdego poziomu ceny, takiego jak na przykład 40 dol., dodajemy poziomo ilości dostarczane przez każde z przedsiębiorstw. Ma to zastosowanie do dowolnej liczby przedsiębiorstw. Gdyby, na przykład, istniało 1000 identycznych przedsiębiorstw, to krzywa podaży rynkowej mogłaby wyglądać na trzecim wykresie dokładnie tak samo, jak krzywa podaży każdego z nich, gdybyśmy tylko dokonali starannego tysiąckrotnego powiększenia skali poziomej na tym wykresie. Jeżeli nie zmienimy skali, to krzywa podaży dla całej gałęzi musi wyglądać na bardziej płaską od krzywych podaży poszczególnych przedsiębiorstw.
Rysunek 22.1 pokazuje to dla dwóch przedsiębiorstw; w obu przypadkach chodzi o krótki okres i o podaż w danym momencie. Przypomnijmy, że takie "chwilowe" krzywe podaży przedsiębiorstw definiujemy jako podaż nieelastyczną w okresie tak krótkim, że nie jest możliwa żadna zmiana wielkości produkcji. A zatem, aby otrzymać "chwilową" krzywą podaży danej gałęzi SmSm, dodajemy poziomo - dla tej samej ceny P - "chwilowe" krzywe
Jeżeli wszystkie krzywe podaży
podaży wszystkich przedsiębiorstw

3

3



3

*r

<-+-

o



.S!

o





*<
3
CW

S'

W o

!T O

3 *" ^-Ę ^

*
O

o>
c"
j^'
8-3 2.

"
n'
>-t
&
"S.
v;

PT S
i J. P
CL
o

nkurencji dos

;ncyjnych przi

tym rozdziale

nkurencja do

VI
T3
>-i
1 P

3
3 p
o

>skonała

fT O
P
5!

CB
D-
L/> -S'
CT 5'

er
*D
o-
N
o'

^ O
Sl 5*

3
&

1

x
M



Z
r- ^
3

�<:
P



>T3

3

tf





LL



O

O

t3



�3

N'



T3 P

i*r o

L n>'



w

o 1



3

3





o-





L.

f5

3



<3

o-



i.

* ^

rt-
a v-



3*
N

T3 0 O. P



o. ?r o. ^ ta



g|il|



C. X^ 1-1 52. -



^-^ i !ż
q g o P S. w;
N o CT O. n ,_

JT ""
S i
N g"

^til ?^:
nllli
IS:B-W

ż konkuren owi krańco

^fl^ ^

15.

&LL. S.-S-
^ż ^ ^ S- E

II

"� pv O ^
J3 p p *O T3 0 3> N- Q O

(O
Q. <<

^ 8 x S o>

n
(D

g i S S "�

3

�^(S SrS g*

0)
^

^ � & a ż

o-

i K" 3 w
L ""S"! P
g-l�-l.

1
0) (0

"' H " "H n

T1

3 &3 S a.



�o
0
Cu

o ?r ^ 13 3 -g

o.
P
3

1 ^

3 o

O*

t - >.
P
W



�1'

3

2. ^
ft O)

OQ'

f

P

Jr

0

^

przedsiębiorstwa

następnych czte;

T3 O
o.
P
�J3-
""
^
0
tT
3

-S"
N
&
P
CL O
CL jP

1 3
S
HH
N

zmieniać, aby -

C/5 f-t-J^
f
S
(T O

cT
y ^
o
-p" ero
?r
r-ł-
0-

^pomnijmy sobie

I
N-

8
3"

C/3>
o"
3

o'
X

O
e

N OQ O

�B' P o-

3
OQ
O

f? 3

3 P

T3 P

L.
C/3

t3
o

P

CL

3

T3 S

N N

wyznaczyć na

3
CTQ
3 P5
o
�o o
*"r
r\i

S. o'
N (T
><
gl,

N
o'
3 p
CL p"
ff

eby otrzymać /

n'
N
g-n>' �Q ft'
?T

??
*-"�
o>
M ><
a
3 f\i

edsiębiorstwo (

rozdziału 18,

P
l



ii
"



�E. o:
2" CL < o
lal Ił



KOSZTY: POWTÓRZENIE



(1)

(2)

(3)

(4)

(5)

(6)

(7)

(8)



Ilość

Koszt stały Koszt zmienny

Koszt całkowity

Koszt krańcowy

Koszt przeciętny Koszt przeciętny

Koszt przeciętny















stały

zmienny



q

FC

VC

TC = FC + VC

MC

TC

FC

VC













AC= --

AFC= --

AVC= --













q

q

q



0

55000















1000

55000

30000

85000

27

85

55

30



2000

55000

55000

110000

22

55

27,5

27,5



3000

55000

75000

130000

21

43,33

18,33

25



3999

55000

104960,01

159960,01 - _ _ __

39,98

40 +

13,75 +

26,25- j











^=-39,99





,'1



4000

55000

705000

760000 ^=^^

40

40

73,75

26,25 i



4001

55000

105040,01

160040,01 ~-*^~

40,02

40 +

13,75-

26,25+ I



5000

55000

155000

210000

60

42

11

31

Tabl. 22.1. Koszty

produkcji przedsiębiorstwa działającego w

warunkach konkurencji

Tablica przypomina ważne kategorie

kosztu analizowane w poprzednim rozdziale

(zob. tabl. 21.3).

Zmieniliśmy jednostki, obecnie są nimi tysiące

Użyliśmy także mikroskopu, aby dostrzec poziomy kosztu wokół punktu odpowiadające minimalnemu kosztowi

przeciętnemu dla 4000 jednostek. Jasne wielkość

kosztu

krańcowego

w kolumnie (5) są liczbami, które można odczytać z wygładzonej krzywej MC. Liczby w

kolumnie (5) umiejscowione

pomiędzy wierszam

tablicy,

to dokładne

wielkości MC. Zwróćcie

uwagę, że przy poziomie

4000 jednostek AC są

minimalne i MC =

= AC.




Konkurencja doskonała pojawia się wtedy, kiedy istnieje bardzo wielka liczba małych przedsiębiorstw, z których każde wytwarza identyczny produkt i każde jest zbyt małe, by wywierać wpływ na cenę rynkową. Przy konkurencji doskonałej każdy wytwórca stoi w obliczu całkowicie poziomej krzywej popytu dd.
Posługując się tą definicją, przyjrzyjmy się, jak wygląda rynek z punktu widzenia danego przedsiębiorstwa konkurencyjnego. Rysunek 22.2 przedstawia krzywą popytu z punktu widzenia gałęzi, DD, oraz krzywą dd, w obliczu której stoi każde z poszczególnych, małych przedsiębiorstw konkurencyjnych. Ponieważ w skład gałęzi konkurencyjnej wchodzą tysiące małych przedsiębiorstw, udział każdego z nich w krzywej popytu wygląda dla nas tak, jakbyśmy nastawiali mikroskop na punkt A na krzywej popytu dla całej gałęzi. A zatem oczom każdego z konkurentów krzywa popytu jawi się jako zupełnie płaska.
Krzywo popytu z punktu widzenia gałęzi
a krzywo popytu z punktu widzenia przedsiębiorstwa
a) gołgź b) przedsiębiorstwo
P o
Produkcja gałęzi
Produkcja przedsiębiorstwa
Rys. 22.2. Krzywa popytu wydaje się przedsiębiorstwu bardzo płaska
Krzywa popytu z punktu widzenia gałęzi przedstawiona jest po lewej stronie; wykazuje ona w punkcie A elastyczność nieco mniejszą od jedności. Jednakże pojedyncze przedsiębiorstwo działające w warunkach doskonałej konkurencji jest z punktu widzenia wielkości swego produktu tak nieznaczną częścią całego rynku, iż krzywa popytu przedstawia się mu jako całkowicie płaska. Jednostka działająca w warunkach konkurencji może sprzedać po obowiązującej na rynku cenie wszystko, co zechce.
Ujmując rzecz inaczej, ten sam wykres pokazuje, że indywidualnemu przedsiębiorstwu konkurencyjnemu elastyczność popytu wydaje się o wiele wyższa od elastyczności popytu dla całej gałęzi.
Podaż w warunkach konkurencji a koszt krańcowy
W jaki zatem sposób firma konkurencyjna podejmuje decyzję o wielkości oferowanej podaży? Na początku założymy, że przedsiębiorstwo jest zaintere-

sowane w maksymalizacji swoich zysków, czyli różnicy między utargiem a kosztem. Rzecz jasna, że w takich warunkach dostarczana ilość musi w jakiś sposób zależeć od kosztów.
Żadne przedsiębiorstwo nie będzie dostarczać rowerów po dolarze za tuzin, nie pokryłoby to bowiem kosztów nawet samych śrubek w kole. Gdyby jednak rowery udawało się sprzedawać po 10 min dol. za sztukę, nastąpiłby gigantyczny napływ kapitału, który by uruchomił nowe fabryki
rowerów.
Jednakże w normalnych warunkach decyzja o wielkości produkcji jest mniej oczywista i będzie uwzględniać koszt krańcowy.
Jeżeli przyjąć, że przedsiębiorca w warunkach konkurencji doskonałej stoi \v obliczu doskonale płaskiej krzywej popytu, tak że przy istniejącej na rynku cenie P może sprzedać każde q, jakie tylko zapragnie, to co ostatecznie zrobi przedsiębiorstwo? Nastawiony na zysk "konkurent doskonały" wybiera wielkość swojej podaży, określając poziom produkcji tak, aby jego krańcowy koszt równał się cenie.
Dlaczego? Dlatego, że jest on zainteresowany maksymalizacją łącznego zysku, który może osiągnąć. Przedsiębiorstwo zwiększa swój zysk całkowity dopóty, dopóki dodatkowy utarg z ostatniej sprzedanej jednostki jest większy niż dodatkowy, czyli krańcowy, koszt związany z wytworzeniem tej ostatniej jednostki. Zysk całkowity osiąga swój szczyt - to znaczy jest zmaksymalizowany - kiedy sprzedaż dodatkowej jednostki produktu nie przyniesie już żadnego dodatkowego zysku; ostatnia malutka jednostka, którą "konkurent doskonały" wytworzy i sprzeda, znajduje się wtedy akurat w punkcie równowagi, jeśli chodzi o przyrost utargu i przyrost kosztu. Co jest owym przyrostem utargu? Cena za jednostkę. Co jest przyrostem kosztu? Koszt krańcowy.
Można to zobaczyć na przykładzie liczbowym przedstawionym w tabl. 22.1. Przyglądając się kosztom przedsiębiorstwa, zadajmy pytanie, dlaczego nie będzie ono chciało sprzedać ani o jednostkę więcej aniżeli 4000 sztuk. Gdyby to uczyniło, owa dodatkowa jednostka osiągnęłaby cenę 40 dol., ale koszt krańcowy tej jednostki wynosi 40,01 dol. A zatem na sprzedaży tejże jednostki przedsiębiorstwo poniosłoby stratę. Nie jest to więc dla firmy interes.
Idźmy teraz w przeciwnym kierunku, stawiając pytanie, czy naszemu przedsiębiorstwu warto sprzedać o jedną jednostkę mniej niż 4000 sztuk. Zaoszczędziłoby ono koszt krańcowy ostatniej jednostki wynoszący 39,99 dol., straciłoby jednak 40 dol. utargu. A zatem P jest większe od MC i zmniejszanie produkcji się nie opłaca. Poziom produkcji najlepszy z punktu widzenia wielkości osiąganego zysku przypada więc dokładnie na q* = 4000, gdzie P = MC.

l
wyprowadzanie krzywej podaży przedsiębiorstwa - �'' �
z jego krzywej kosztu krańcowego MC
Udowodniliśmy właśnie, że przedsiębiorstwo konkurencyjne znajduje się w pozycji przynoszącej zysk wtedy, kiedy produkuje wszystkie te jednostki których koszt krańcowy MC jest niższy od ceny P, nie produkuje zaś następnych jednostek, dla których MC jest wyższe od P. Całkiem wyraźnie pozycję równowagi przy maksymalnym zysku przedsiębiorstwo osiąga wtedy kiedy stosuje się do reguły:
cena = koszt krańcowy, czyli P = MC. Oznacza to, że krzywą podaży przedsiębiorstwa wyznacza nam jego rosnąca krzywa kosztu krańcowego, jak to pokazuje rys. 22.3. A zatem, na
Podaż przedsiębiorstwa
P 80
�d'
60
punkt zrównania -. B
40
20
1 2 3" U
Produkcjo przedsiębiorstwa (w tyś.)
Rys. 22.3. Krzywą podaży przedsiębiorstwa maksymalizującego zysk jest rosnący odcinek jego krzywej kosztu krańcowego
Gdy możesz sprzedać wszystko to, co zechcesz, po cenie P wyznaczonej przez poziomą krzywą d'd', twó] punkt równowagi przynoszący maksymalny zysk znajduje się w punkcie A na przecięciu krzywej d'd' z krzywą MC: twój maksymalny zysk jest dodatni i zakreskowany trójkąt pokazuje, że produkując na poziomie B straciłbyś nieco zysków, gdyż twój dodatkowy utarg P przewyższa twój krańcowy koszt MC.
Gdy P obniży się do poziomu d"d", maksymalizujesz zysk w punkcie C: P = MC w tym punkcie pozwala minimalizować nieuniknioną krótkookresową stratę.

zaznaczonej tam poziomo wielkości d'd' (50 dol.), przedsiębiorstwo stwierdzi, ze jego zyski są w maksimum w punkcie przecięcia A. (Aby to sprawdzić, zwróćmy uwagę, że zakreskowany trójkącik przedstawia ubytek zysku, który by wystąpił w przypadku, gdyby produkowano ilość wyznaczoną przez punkt fr nie zaś przez A. Wyraża to nadwyżkę P nad MC dla ostatnich małych jednostek. Narysuj analogiczny zakreskowany trójkącik powyżej A, żeby przedstawić ubytek zysku wynikający z produkowania zbyt wiele.)
Albo też, przypuśćmy, że przedsiębiorstwo stoi w obliczu poziomej krzywej dd przy cenie 40 dol. Będzie ono wtedy maksymalizować zyski, wyznaczając wielkość produkcji odpowiadającą punktom B. Przypadkowo, jak to pokazuje nasza pierwotna tablica kosztów 22.1, przedsiębiorstwo w punkcie tym akurat "wychodzi na swoje", pokrywając wszystkie długookresowe koszty.
Albo przypuśćmy, że przedsiębiorstwo ma do czynienia z krzywą popytu d"d". Przy tej cenie niższej od 40 dol., przedsiębiorstwo nie może "wyjść na swoje". Minimalizuje natomiast swoje krótkookresowe straty albo maksymalizuje swój algebraiczny zysk, w leżącym na krzywej MC punkcie przecięcia C. (Powiadamy, że -40 jest mniejsze od -20.)
A zatem, rosnąca krzywa MC w przedsiębiorstwie rzeczywiście stanowi jego krzywą podaży w warunkach konkurencji.
>
Koszt całkowity a krótkookresowe warunki zaniechania działalności przedsiębiorstw
Przypomnijmy, że "okres krótki" zdefiniowaliśmy jako okres, w ciągu którego część wyposażenia, zasobów i zobowiązań przedsiębiorstw pozostaje bez zmiany. Ze względu na te zamrożone czynniki, przedsiębiorstwo w krótkim okresie ponosi pewne koszty stałe. Koszty te musi ponosić, bez względu na poziom produkcji.
Przykłady "kosztów stałych" to procent od obligacji, czynsze, płace personelu kierowniczego.
Pozostałe koszty nazywa się kosztami zmiennymi. Są to koszty zmieniające się wraz z produkcją. Przykłady to koszt materiałów, płace robotników zatrudnionych przy linii produkcyjnej i tak dalej. W rozdziale 21 szczegółowo omówiono wszystkie rodzaje tych kosztów.
Powracając do naszego przedsiębiorstwa, zastanówmy się, co się dzieje, gdy staje ono w obliczu coraz niższej ceny P. Może nie produkować w ogóle nic. Ile wtedy straci? Ponieważ jego utarg wynosi zero, a wszystkie koszty stałe tak czy owak musi ponosić, strata będzie dokładnie równa jego kosztom stałym. To sugeruje nam regułę wstrzymania produkcji (shutdown rule) przez przedsiębiorstwo: jeżeli P spada do poziomu tak niskiego, że utargi przedsiębiorstwa są mniejsze od kosztu zmiennego ponoszonego przy wytwarzaniu do-
46 - Ekonomia t. l

aatmch wielkości q, będzie ono wolało zupełnie zaniechać działalności. Inaczej mówiąc, kiedy zysk całkowity jest (co do wartości bezwzględnej) niższy od kosztu stałego, firmę dążącą do maksymalizacji zysku należałoby zamknąć.
Przy krytycznie niskim poziomie ceny rynkowej, kiedy kontynuując produkcję dana firma pokrywa jeszcze swoje koszty zmienne, znajduje się ona u progu likwidacji. Poniżej tego punktu przedsiębiorstwo nie będzie nic wytwarzać.
Powyżej tego poziomu P będzie ono wytwarzać zgodnie z przebiegiem swej krótkookresowej krzywej kosztu krańcowego. We wszystkich bowiem leżących na niej punktach MC = P przedsiębiorstwo będzie przynajmniej w jakiejś mierze działać na rzecz pokrycia swoich kosztów stałych; albo będzie dostawać maksymalizowane zyski dodatnie, albo też, jeśli P leży poniżej długookresowego "punktu zrównania", będzie przynajmniej minimalizować swoje straty (i w tym sensie maksymalizować swój algebraiczny zysk).
Ceny wyznaczające punkt zrównania i punkt zaniechania działalności
P
MC
punkt zaniechania działalności
Produkcja przedsiębiorstwa
Rys. 22.4. Krzywa podaży przedsiębiorstwa przebiega w dół po krzywej MC aż do punktu zaniechania działalności
Krzywa podaży przedsiębiorstwa odpowiada jego krzywej MC tak długo, jak długo utarg pokrywa jej koszty zmienne. Kiedy cena spadnie poniżej Ps, poniżej "punktu zaniechania działalności", utarg nie pokrywa już kosztów zmiennych, a przedsiębiorstwo daje za wygraną. Tak więc ciągła gruba krzywa jest krzywą podaży przedsiębiorstwa.

Na rys. 22.4 widzimy ważne dla przedsiębiorstwa punkty: zaniechania (przerwania) działalności oraz zrównania. Punkt zrównania leży tam, gdzie cena jest równa kosztom przeciętnym AC, natomiast poziom produkcji odpowiadający punktowi zaniechania działalności znajduje się tam, gdzie cena jest równa przeciętnym kosztom zmiennym AVC. Tak więc krzywa podaży przedsiębiorstwa to linia PS-M'-M-MC na rys. 22.4. Wznosi się ona wzdłuż Osi pionowej aż do poziomu ceny odpowiadającego punktowi zaniechania działalności; przeskakuje do tego punktu M', gdzie P równa się przeciętnym kosztom zmiennym AVC; następnie nadal się wznosi - dla cen powyżej punktu zaniechania działalności - wzdłuż krzywej kosztu krańcowego MC.
Koszt całkowity i warunki zrównania ("wychodzenia na swoje") w okresie krótkim
Ta analiza punktu przerwania działalności przedsiębiorstwa prowadzi do zaskakującego wniosku: przedsiębiorstwa mogą nadal funkcjonować, jakkolwiek tracą mnóstwo pieniędzy; dzieje się tak, jeśli ich koszty stałe są bardzo wysokie. To może nam wyjaśnić, dlaczego w ostatnim dziesięcioleciu liczne amerykańskie wielkie spółki - Chrysler, U.S. Steel, General Motors - działały nadal, chociaż ponosiły oszałamiające straty wynoszące miliardy dolarów.
Jednakże może to być także wniosek niepokojący. Czy nie wynika z tego sugestia, że, być może, kapitalizm zmierza do sytuacji, w której chroniczne straty są zjawiskiem normalnym? Aby rozstrzygnąć tę sprawę, musimy się zwrócić do okresu bardzo długiego.
W ostatnim paragrafie wyjaśniono, że punkt przerwania działalności występuje wtedy, kiedy przedsiębiorstwa nie są już dłużej w stanie pokrywać swoich kosztów zmiennych. Ale w okresie bardzo długim, wszystkie koszty są zmienne. Mogą spłacić swoje zobowiązania, zwolnić personel kierowniczy, postanowić, że nie odnowią umów licencyjnych czy dotyczących dzierżawy. A zatem w bardzo długim okresie, kiedy wszystkie zobowiązania znów stają się przedmiotem wyboru, przedsiębiorstwa będą kontynuować produkcję tylko wtedy, kiedy cena znajduje się na poziomie czy to długookresowego "punktu zrównania", czy to powyżej niego. Powróćmy do rys. 22.4: jeżeli wykreślona tam krzywa kosztu przedstawia krzywą kosztu w długim okresie, to, aby dane przedsiębiorstwo w długim okresie kontynuowało swoją działalność, cena musi się znajdować albo na poziomie krzywej dd, albo powyżej; punkt przecięcia musi przypadać w M lub powyżej.
Tutaj zatem znajduje się ów krytyczny "punkt zrównania", poniżej którego długookresowa cena P nie może pozostawać, jeżeli przedsiębiorstwo ma nadal produkować. Gdyby wszystkie inne przedsiębiorstwa znajdowały się dokładnie w takiej samej sytuacji, poniżej owego krytycznego poziomu za-

46*


Podaż długookresowa P
60
50
40
30
20
10
pewniającego pokrycie wszystkich kosztów kontynuowania działalności, po_ dąż długookresowa zanikłaby zupełnie.
Przypuśćmy teraz, że w długim okresie dostęp do danej gałęzi jest absolutnie swobodny, tak że wejść do niej może dowolna liczba przedsiębiorstw i że są one w stanie produkować dokładnie w taki sam sposób i przy dokładnie takich samych kosztach, jak przedsiębiorstwa już w tej gałęzi funkcjonujące. Jeżeli istnieje taka możliwość swobodnego "reprodukowania się" przedsiębiorstw cena w długim okresie nie może się utrzymać powyżej owego krytycznego punktu zrównania, przy którym wszystkie firmy pokrywają swoje długookresowe koszty całkowite. Oznacza to, że cena długookresowa musi pokrywać (1) wszystkie wydatki na pracę, materiały, urządzenia wytwórcze, podatki i inne-(2) całość płac, jakie by należało wypłacać identycznym z założenia kierownikom na poziomie wyznaczanym konkurencyjnie drogą walki we wszystkich gałęziach o ludzi równie utalentowanych i przedsiębiorczych oraz (3) dochód w formie odsetek, jaki każdy z nich mógłby uzyskać od tych sum kapitału, które "zamroził" w danym przedsiębiorstwie, zamiast zainwestować je gdzie indziej.
Długookresowy "warunek równowagi" spełniony jest przy krytycznej wartości P, przy której identyczne przedsiębiorstwa akurat pokrywają w całej pełni - w warunkach konkurencyjnych - swoje koszty. Przy cenie niższej od tej krytycznej wartości długookresowego P przedsiębiorstwa porzucałyby daną gałąź aż do chwili, kiedy P powróciłoby do tego krytycznego poziomu równowagi. Przy cenach wyższych od tego długookresowego P do gałęzi wchodziłyby nowe firmy, powtarzając i zwielokrotniając to, co robią firmy już istniejące, a tym samym spychając cenę rynkową z powrotem do poziomu P w długookresowej równowadze, a więc do poziomu akurat zapewniającego pokrycie wszystkich kosztów w warunkach konkurencji.
A zatem, jak to widać na rys. 22.4, warunek długookresowej równowagi na rynku konkurencyjnym, ze swobodą wejścia i wyjścia z gałęzi, jest następujący:
Kiedy podaż w danej gałęzi zapewniają konkurencyjne przedsiębiorstwa o identycznych krzywych kosztów i kiedy przedsiębiorstwa mają pełną swobodę wejścia do danej gałęzi i wyjścia z niej, warunek równowagi długookresowej jest następujący: cena równa się kosztowi krańcowemu, równemu minimalnemu kosztowi przeciętnemu dla każdej z identycznych firm. A zatem:
P = MC = minimum AC = cena w "punkcie zrównania".
Rysunek 22.5 przedstawia krzywą podaży danej gałęzi dla okresu najdłuższego. Jeżeli ta gałąź wykorzystuje czynniki produkcji, takie jak na przykład praca, które można przyciągnąć z rozległego obszaru innych zastosowań, nie wywierając przy tym żadnego wpływu na poziom płac, mamy do czynienia z przypadkiem stałości kosztów, jak to ukazuje poziomy przebieg krzywej podaży SLSL.

Rys. 22.5. Długookresowa podaż gałęzi zależy od warunków kosztowych
� Q = ^
Przy swobodzie wejścia do danej gałęzi i wyjścia z niej oraz przy dowolnej liczbie przedsiębiorstw, które mogą produkować przy identycznych i niezmiennych krzywych kosztów, długookresowa krzywa SLSL będzie przebiegać poziomo przez punkty zrównania poszczególnych przedsiębiorstw. Jeżeli dana gałąź nie może przyciągać wszystkich stosowanych w niej czynników produkcji przy nie zmienionych cenach tych czynników, krzywa SLSL, będzie musiała zakrzywić się w górę, jako że krzywe kosztów każdego z przedsiębiorstw zostaną przesunięte w górę.
Produkcja gafęzi
I, przeciwnie, przypuśćmy, że dostępną pracę trzeba zastosować w połączeniu z czynnikami potrzebnymi wyłącznie w danej gałęzi (na przykład rzadkiej jakości grunty pod uprawę winorośli). W takim razie krzywa popytu na wino DD musi przecinać - jak widać na rysunku - rosnącą krzywą długookresowej podaży SLSL. Dlaczego "rosnącą"?
Przypomnijmy sobie prawo malejących przychodów. Zmienne ilości pracy zastosowane do stałych nakładów ziemi przynoszą coraz to mniejsze przyrosty produkcji, np. wina; ale każda porcja pracy kosztuje - w płacach - tyle samo i dlatego koszt krańcowy MC wina rośnie. To, że w okresie najdłuższym MC rośnie, oznacza, że krzywa podaży dla okresu najdłuższego musi być rosnąca.
W gałęziach o rosnących długookresowych kosztach krańcowych MC występuje interesujące zjawisko. W takich przypadkach właściciele czynników wytwórczych specyficznych dla tej gałęzi - złóż mineralnych, szczegółowych typów gruntów, wyspecjalizowanych umiejętności (know-how) - będą z nich osiągać w miarę ekspansji tej gałęzi coraz wyższe dochody. W rozdziale 27 zbadamy ekonomiczne aspekty tego rodzaju szczególnych dochodów, które nazwiemy rentą.
Czy możemy wyciągnąć jakieś wnioski dotyczące zyskowności w konkurencyjnym kapitalizmie w długim okresie? Dokładnie nie można tego powiedzieć, możemy jednak stwierdzić występowanie pewnej tendencji, którą wymuszają na całym układzie gospodarczym siły konkurencji. Zarówno przedsiębiorstwa, jak i gałęzie są stale pchane w kierunku zerowych zysków w długim okresie. Zależnie od tego, czy czyste zyski ekonomiczne są dodatnie

czy ujemne, przedsiębiorstwa są przyciągane do danej gałęzi albo też od niej odpychane.
Ale bądźmy ostrożni: zauważmy, że omawiamy tu zyski ekonomiczne to znaczy zyski pozostające po uwzględnieniu kosztów alternatywnych i domniemanych. Zastrzeżenie to jest szczególnie ważne, kiedy rozpatrujemy zyski współczesnych wielkich spółek. Przypomnijmy z rozdziałów 20 i 21, że istotnej części funduszów spółki akcyjnej dostarczają akcjonariusze (głównie dzięki pozostawianiu w firmie części dochodów). Warunek zysku zerowego powinien by, rzecz jasna, obowiązywać tylko w odniesieniu do sytuacji w której uwzględniono by koszt alternatywny przychodu z zaiwestowanycli przez udziałowców funduszy. Jeżeli uwzględnimy, że udziałowcy oczekują 6 8 albo 10% realnego przychodu od zaryzykowanego przez siebie kapitału nominalnego, to w długim okresie współczesna spółka rzeczywiście powinna osiągać w warunkach konkurencyjnych zysk zerowy. I, jak to zobaczymy w rozdziale 30, korporacje amerykańskie w ostatnich dwóch dziesięcioleciach zarabiały przeciętnie nie więcej aniżeli wynosił koszt zainwestowanego kapitału.
Koszty malejące i załamanie się konkurencji doskonałej
Na początku tego stulecia w podręcznikach zwykło się uzupełniać przypadki poziomej i rosnącej krzywej podaży przypadkiem trzecim, w którym krańcowe koszty przedsiębiorstw spadały. Uważano, że wynika stąd łagodnie opadająca długookresowa krzywa podaży dla danej gałęzi.
Dzisiaj wiemy, że rozumowanie to nie jest prawidłowe. Jeżeli się przyjrzeć naszej argumentacji tłumaczącej, dlaczego przedsiębiorstwo maksymalizujące zysk będzie chciało wytwarzać taką ilość, przy której MC=P, stwierdzimy, że to "konkurencyjne" rozumowanie zupełnie zawodzi w przypadku, kiedy krzywa kosztów krańcowych przedsiębiorstw jest opadająca. Jeżeli bowiem przesuniemy się na prawo od jakiegoś punktu na opadającej krzywej MC, stwierdzimy, że dodatkowy utarg równy dodatkowej P za jednostkę jest wyższy od obniżonego teraz MC. Wobec tego w przypadku malejących kosztów krańcowych przedsiębiorstwo doskonale konkurencyjne, by zdobyć dodatkowy zysk, będzie zwiększać produkcję coraz to dalej poza krzywą MC.
Przy malejących kosztach krańcowych przedsiębiorstwo, które pierwsze zdąży wystartować, stwierdzi, że im szybciej się rozrasta, tym bardziej rosną osiągane korzyści! W miarę zaś jak będzie to zmuszać inne przedsiębiorstwa do zmniejszania produkcji, ich sytuacja będzie się stale pogarszać, gdy będą cofać się na swoich opadających krzywych MC (a więc w miarę, jak ich koszty krańcowe będą rosnąć).

Wyniki są oczywiste.
Jeżeli w przedsiębiorstwach trwale występują koszty malejące, jedno lub kilka z nich rozszerzy swoją produkcję tak, że stanie się ona znaczącą częścią łącznego Q całej gałęzi. Ostatecznie doprowadzi to do jednego z trzech niżej wymienionych przypadków.
1. Jeden jedyny monopolista, który zdominuje daną gałąź.
2. Paru wielkich sprzedawców, którzy łącznie dominują w danej gałęzi i których będziemy nazywać "oligopolistami".
3. Jakiegoś typu niedoskonałość konkurencji, która - albo w sposób stabilny, albo w szeregu nieustannych "wojen cenowych" - oznacza istotne odejście od skonstruowanego przez ekonomistów modelu konkurencji "doskonałej".
Przypadek kosztów malejących nie jest zjawiskiem odosobnionym ani jakimś dziwnym zjawiskiem. Wyniki licznych szczegółowych badań ekonome-trycznych i technicznych potwierdzają, że duża grupa gałęzi przemysłu przetwórczego wykazuje malejące koszty przeciętne: ich krzywe AC są bardziej podobne do krzywych elastycznego popytu aniżeli do krzywych kosztów w kształcie litery U. Przypadek krzywych kosztu w kształcie U, przy czym "dno" litery U występuje przy znikomym odsetku łącznej produkcji gałęzi, zdaje się występować głównie w rolnictwie. Zważywszy na przewagę występowania malejących AC w bardzo wielu gałęziach, nie powinniśmy się dziwić, że konkurencja doskonała - poza rolnictwem - jest raczej wyjątkiem niż regułą.
Przypadek malejących kosztów ma wielkie znaczenie dla ekonomii. Kiedy raz stwierdzimy, że krzywe kosztów są na ogół opadające, to widzimy, jaką rolę odgrywa konkurencja niedoskonała. Problem ten podejmiemy w zawartej w następnym rozdziale analizie monopolu i regulacji, rozszerzając to rozumowanie na oligopol w kolejnym rozdziale.
EFEKTYWNOŚĆ l RYNKI KONKURENCYJNE
Nasza analiza sposobu, w jaki rynki konkurencyjne rozwiązują trzy centralne problemy ekonomiczne: jak, co oraz dla kogo jest teraz kompletna. W tym końcowym paragrafie odchodzimy od szczegółów technicznych, by postawić sobie pytanie, jak sprawnie dany system funkcjonuje. Czy system rynków konkurencyjnych jest po prostu kiepskim mechanizmem umożliwiającym zaspokojenie ekonomicznych potrzeb i pragnień ludzi? Czy też jako koordynator gospodarczy zasługuje na wysokie oceny?
Aby odpowiedzieć na te pytania, będziemy postępować w taki oto sposób. Najpierw dokonamy przeglądu pojęcia efektywności, która, jak się okaże, będzie kategorią kluczową dla analizy funkcjonowania rynków konkurencyjnych. Następnie będziemy badać, jak się zachowują rynki konkurencyjne w uproszczonym modelu gospodarki identycznych podmiotów. Zwróci-

my się na koniec do realistycznego przypadku gospodarki, w której występuje wiele dóbr, wielu konsumentów i wiele przedsiębiorstw. Przy końcu tego paragrafu przedstawimy szereg ważnych zastrzeżeń dotyczących rynków konkurencyjnych, aby przypomnieć, że bez względu na to, jak elegancka i idealna może być koncepcja konkurencji, gospodarka rynkowa lat osiemdziesiątych nie jest lustrzanym odbiciem tego rodzaju teorii.
Pojęcie efektywności
Widzieliśmy, jak na przecięciu krzywych podaży i popytu żarna rynków konkurencyjnych mielą i wypuszczają tysiące cen i ilości. W tym rozdziale i w rozdziałach poprzednich sięgaliśmy do podłoża owych krzywych, starając się zrozumieć, jakie siły wyznaczają podaż i popyt. Z rozważań w rozdziale 19 dowiedzieliśmy się, że to użyteczność krańcowa decyduje, ile konsumenci zapłacą za rozmaite ilości danego dobra.
A na pierwszych stronach niniejszego rozdziału zobaczyliśmy, że krzywa podaży odzwierciedla zsumowane poziomo krzywe kosztów krańcowych poszczególnych przedsiębiorstw tworzących ową podaż.
Ale dla tych, którzy dokonują oceny gospodarki konkurencyjnej i, być może, zastanawiają się, czy nie podporządkować produkcji rządowi lub oddać jej w ręce spółdzielczości, pytanie kluczowe brzmi: jak dalece efektywny jest taki wynik? Czy społeczeństwo z danej ilości nakładów uzyskuje dostatecznie dużo armat i dużo masła? Czy też może masło roztapia się po drodze do sklepu, zaś armaty mają skrzywione lufy?
Aby odpowiedzieć na te pytania, musimy wprowadzić pojęcie efektywności alokacyjnej (albo, po prostu efektywności). Gospodarka jest efektywna wtedy, kiedy jest zorganizowana tak, by przy danych zasobach i technice zaopatrzyć konsumentów w możliwie największy zestaw dóbr. Mówiąc ściślej:
Efektywność alokacji występuje wtedy, kiedy nie jest możliwe zreorganizowanie produkcji w taki sposób, by każdy znalazł się w lepszej sytuacji - ubogi, bogaty, wytwórca pszenicy, producent obuwia itd. Kiedy zatem spełnione są warunki efektywności, użyteczność jednej osoby można zwiększyć jedynie drogą obniżenia użyteczności dla kogoś innego1.
Pojęcie efektywności możemy sobie wyobrazić intuicyjnie. Jeden z wyraźnych przykładów efektywności występuje wtedy, kiedy społeczeństwo znajduje się wewnątrz braku obszaru ograniczonego krawędzią możliwości produkcyjnych. Jeżeli przesuniemy się dalej ku krawędzi p-p, nikt nie musi doznać spadku użyteczności.
1 Dalej w tym rozdziale zobaczymy, że pojecie to określa się mianem "efektywności Pareto".

Inny sposób myślenia o pojęciu efektywności posługuje się kategorią wymiany (trading). Przypuśćmy, że ludzie pojawiają się na rynku z wytworzonymi przez siebie dobrami. Chcą wymienić swoje dobra na dobra jnnych ludzi. Każda transakcja wymiany zwiększa użyteczność dla obu stron. Gdy wszystkie możliwości korzystnych transakcji wymiany zostały wyczerpane, nikt już nie może znaleźć transakcji, która pozwoliłaby zwiększyć użyteczność. W tym punkcie wynik jest efektywny.
Synteza kosztu krańcowego i krańcowej użyteczności
Teraz postawmy sobie pytanie, jak w kategoriach efektywności alokacyjnej spisuje się gospodarka konkurencyjna. Zaczynamy od wysoce uproszczonego przykładu.
Osoby identyczne. Zacznijmy od najprostszego rodzaju gospodarki -takiej, w której istnieje wielka liczba identycznych osób. Wprowadzamy dalej założenia upraszczające: (a) każda osoba pracuje pewną liczbę godzin przy wytwarzaniu żywności; dalej, każda dodatkowa godzina tej pracy w pocie czoła przynosi rosnącą krańcową użyteczność ujemną (di-sutility)', (b) każda dodatkowa jednostka skonsumowanej żywności daje coraz mniejszą użyteczność krańcową; (c) ponieważ produkcja żywności odbywa się na stałym areale gruntów, z prawa malejących przychodów wynika, że każda dodatkowa minuta pracy przynosi coraz mniejszy przyrost
żywności2.
Rysunek 22.6 przedstawia wyniki osiągane na takim uproszczonym rynku konkurencyjnym. Kiedy dodamy do siebie identyczne krzywe podaży naszych identycznych rolników, otrzymamy wznoszącą się krzywą kosztu krańcowego MC. Dowiedzieliśmy się już w tym rozdziale, że jest to także krzywa podaży gałęzi (toteż zauważmy, że na rys. 22.6 MC = S S).
Oprócz tego widzimy na tym rysunku opadającą krzywą popytu na żywność MU = DD. Ta krzywa DD powstaje z poziomego zsumowania krzywych użyteczności krańcowej identycznych osób i ich krzywych popytu na
żywność.
Punkt przecięcia krzywych SS i DD daje nam punkt konkurencyjnej równowagi w odniesieniu do żywności. W punkcie E rolnicy dostarczają
2 Dla uproszczenia w naszym przykładzie zakładamy, że ludzie, kiedy nie pracują, czerpią satysfakcję z czasu wolnego, z wypoczynku. Poza tym dobieramy nasz miernik użyteczności w taki sposób, że krańcowa użyteczność czasu wolnego zawsze jest stała (i wynosi, na przykład, 10 utilów za godzinę dodatkowego wypoczynku). Wtedy wszystkie użyteczności i koszty możemy wyrażać w kategoriach tego rodzaju jednostek użyteczności czasu wolnego. Jeżeli pójdziemy o krok dalej i przyjmiemy, że wartość jednej jednostki czasu wolnego wynosi l dol., to wszystkie ceny możemy wyrażać w takich jednostkach pieniężnych.

malejącej kran-
cowej
użyteczności ujemnej
osiągnięty ^
, E użyteczność re-
symalizowana, a to dlatego, że
ZbadaJmy to dokładniej w trzech kolejnych
prezentatywnego w tym punkcie fazach.
Efektywność równowagi konkurencyjnej P
| MU = OD
Mf
Ilość żywności
Rys. 22.6. W punkcie L, będącym punktem równowagi konkurencyjnej, krańcowe koszty i użyteczności żywności równoważą się
Wielu identycznych rolników-konsumentów dostarcza swe produkty na rynek. Wznosząca się schodkowo krzywa MC = SS jest sumą krzywych kosztów krańcowych, a opadająca schodkowa krzywa MU = DD przedstawia dokonywaną przez konsumentów wycenę żywności. W punkcie L, będącym punktem równowagi konkurencyjnego rynku, cena kształtuje się tak, iż MU - P* = MC. W punkcie E krańcowa korzyść, jaką przynosi ostatnia jednostka żywności, jest dokładnie równa krańcowemu kosztowi wyrażonemu nakładami wykonywanej w pocie czoła pracy, niezbędnymi do wytworzenia tej ostatniej jednostki żywności.
Koszt wytworzenia żywności przedstawiają zakreskowane słupki, pokazujące utile utracone na skutek wykonywanej w pocie czoła pracy niezbędnej do wytwarzania żywności. Pionowe słupki znajdujące się pod MU pokazują nadwyżkę "żywnościowych" utilów ponad ich koszt. Ich obszar jest więc nadwyżką konsumenta. Jest ona maksymalizowana w punkcie E: obszar na prawo od E pokazuje stratę wynikającą z wytwarzania zbyt dużej ilości żywności.
w tym
konsume

j p = MU. Konsumenci kupują żywność aż do chwili, kiedy P = MU. "/ rezultacie każda osoba osiąga z ostatniej skonsumowanej jednostki żywno-
� akurat P utilów satysfakcji. ^ 2 P = MC. W miarę jak każda osoba w roli producenta wykonuje
'ażliwą pracę aż do punktu, w którym cena żywności zrównuje się z MC uC|atnjej jednostki dostarczonej żywności (przy czym MC jest tutaj kosztem � rażonym w kategoriach zaniechanej użyteczności czasu wolnego, z którego
zygnowaliśmy, oraz ujemnej użyteczności pracy niezbędnej do wytwarzania
tatniej jednostki żywności). Powtórzmy: cena równa się ilości utilów satys-f kcii utraconych wskutek przepracowania ostatniego okresu niezbędnego do ^tworzenia tej ostatniej jednostki żywności.
3. Zestawiając ze sobą te dwa równania, widzimy, że MU = MC. Oznacza to, że z ostatniej jednostki skonsumowanej żywności uzyskuje się dokładnie tyle samo utilów, ile stracono w związku z wykonywaniem uciążliwej pracy niezbędnej do wyprodukowania owej ostatniej jednostki. Ten właśnie warunek
że krańcowa korzyść dla społeczeństwa związana ze skonsumowaniem ostatniej jednostki równa się krańcowym kosztom poniesionym przez społeczeństwo przy wyprodukowaniu tej ostatniej jednostki - gwarantuje efektywność równowagi konkurencyjnej.
Nadwyżka korfsumenta
Inny sposób postrzegania efektywności rozwiązania konkurencyjnego w punkcie E na rys. 22.6 wymaga powrotu do pojęcia nadwyżki konsumenta (jeśli czytelnik nie pamięta tego dobrze, proszę zajrzeć na ss. 626-628). Na rys. 22.6 nadwyżkę konsumenta w punkcie E przedstawiono jako pole między linią MU a linią MC. Każdy prostokącik wyraża różnicę między MU tej jednostki a MC (w kategoriach użyteczności utraconej wskutek męczącej pracy) wytworzenia tej jednostki żywności. W punkcie E całkowita nadwyżka w gospodarce zostaje zmaksymali-zowana.
Możemy również dostrzec, dlaczego każdy inny punkt poza punktem równowagi konkurencyjnej E na rys. 22.6 musi być nieefektywny. Załóżmy, że wskutek jakiejś pomyłki poziom produkcji wzrósł z E do poziomu zaznaczonego cienką linią w F. Ponieważ dla wielkości produkcji poza punktem E krzywa MC przebiega powyżej krzywej MU, ludzie będą wydatkować więcej uciążliwej pracy, tracąc więcej, aniżeli będą zyskiwać dzięki dodatkowej konsumpcji żywności. Powierzchnia między krzywymi MC oraz MU i między punktem E a linią FF daje nam miarę ubytku dobrobytu konsumentów w następstwie zbyt wysokiego poziomu Produkcji.

Równowaga na wielu rynkach
Odejdźmy teraz od bajeczek o identycznych rolnikach-konsumentach A co się dzieje przy pozornej anarchii milionów przedsiębiorstw, setek milio! nów konsumentów, nieskończonej liczbie towarów?
Czy gospodarka doskonale konkurencyjna i w tych warunkach może osiągać taką samą efektywność alokacyjną?
Warunki ograniczające. Odpowiedź brzmi - tak. Albo lepiej: tak, pod warunkiem, że... Po pierwsze, musimy wykluczyć monopol: nikt nie oczekuje że niczym nie ograniczony monopolista stanie się promotorem optimum społecznego. Po drugie, nie należy brać pod uwagę przypadków, kiedy krzywe popytu poszczególnych jednostek odchylają się od autentycznej użyteczności. To znaczy: nie próbujmy stosować tej teorii do konsumpcji heroiny. Albo też, jeżeli jesteś zdania, że firmy reklamowe z Madison Avenue "wmanipulowały" konsumentów w domaganie się bezwartościowych produktów (gadgets), nie zasługujących na to, by stosować w odniesieniu do nich termin "użyteczność", nie próbuj stosować teorii do tej dziedziny. Po trzecie, musimy wykluczyć efekty zewnętrzne. Jeżeli jakieś przedsiębiorstwa zatruwają miejscowe wysypiska śmieci trującymi odpadami i nie płacą kosztów społecznych takiego działania, to mamy nadmierną podaż takich towarów. W takim przypadku cena równa się krańcowym kosztom przedsiębiorstwa, ale nie krańcowym kosztom społecznym. A zatem, jak to zobaczymy w rozdziale 32, nie wolno sobie wyobrażać, że reguły konkurencji doskonałej mają zastosowanie w odniesieniu do nie reglamentowanych efektów zewnętrznych. Konkurencja doskonała nie funkcjonuje efektywnie tam, gdzie występują nie korygowane przecieki.
Jeżeli po tym wszystkim pozostanie pewna grupa dóbr i gałęzi - powiedzmy, obuwie, wołowina, mieszkania itd. - gdzie istnieje wielu dostatecznie dobrze poinformowanych konsumentów, wielu konkurujących producentów i gdzie oddziaływanie czynników zewnętrznych jest znikome, to można liczyć na osiągnięcie efektywnego rozwiązania przy cenach rynkowych kształtujących się zgodnie z regułami kosztu krańcowego.
Synteza działania rynku. Przejdźmy teraz do rys. 22.7, aby zobaczyć, w jaki sposób system konkurencyjny doprowadza do zrównania użyteczności i kosztu w sytuacji, gdy zarówno przedsiębiorstwa, jak i konsumenci są nieidentyczni.
Po stronie lewej dodajemy poziomo krzywe popytu wszystkich konsumentów, aby uzyskać rynkową krzywą DD w środku wykresu. Po prawej, dodajemy do siebie wszystkie krzywe MC poszczególnych przedsiębiorstw, aby uzyskać gałęziową krzywą SS w środku.


b) Produkcja gałęzi (w tyś.)
a) Popyty konsumentów
c) Podaże przedsiębiorstw
P P P
Rynek
Osoba 2
Osoba 1
Przedsię- Przedsię- Przedsiębiorstwo A biorstwo B biorstwo C
Rys. 22.7. Konkurencyjny rynek integruje popyt konsumentów i minimalizowane koszty producentów
(a) Indywidualny popyt (wyprowadzony zgodnie z zawartymi w rodziale 19 rozważaniami dotyczącymi użyteczności krańcowej) pokazany jest po lewej stronie. Gdy mamy 1000 konsumentów takich, jak osoba jeden i 1000 konsumentów takich, jak osoba dwa, dodajemy (poziomo) wszystkie ich krzywe dd, aby otrzymać przedstawioną na środkowym rysunku krzywą popytu dla gatęzi DD.
(b) Rynek sprowadza popyt wszystkich konsumentów i podaż wszystkich przedsiębiorstw do wspólnego punktu równowagi w E. Pozioma linia ceny żywności wskazuje, gdzie osiąga równowagę każdy z konsumentów po lewej i każde przedsiębiorstwo po prawej. Zauważ, jak przy cenie P* MU każdego konsumenta zrównuje się z MC każdego przedsiębiorstwa, co prowadzi do osiągnięcia alokacyjnej efektywności.
(c) Dla każdego z działających w warunkach konkurencji przedsiębiorstw zysk jest maksymalizowany, gdy krzywa podaży wyznaczona jest przez rosnącą część krzywej MC. Zakres-kowany obszar odpowiada kosztom produkcji przedsiębiorstwa. W punkcie wyznaczonym przez MCA = P =MCB osiągana jest minimalizująca koszty efektywna alokacja dla gatęzi.
Zauważmy, co daje ustalenie ceny równowagi w punkcie przecięcia E. Po lewej stronie daje ludziom tyle danego dobra, ile chcą kupić za cenę P, którą są gotowi zapłacić i która oddaje efektywne społeczne koszty krańcowe MC. Po stronie prawej widzimy, jak cena równowagi rynkowej alokuje produkcję w najefektywniejszy możliwy sposób. (To znaczy, że zakreskowana powierzchnia pod SS w środku przedstawia zminimalizowaną sumę zakreskowanych powierzchni kosztów po stronie prawej.)
Rynek doskonale konkurencyjny to mechanizm doprowadzający do syntezy (a) gotowości ludzi dysponujących "głosami pieniężnymi" pozwalającymi zapłacić za dobra oraz (b) krańcowych kosztów produkcji tych dóbr. W warunkach idealnych osiągnięte rozwiązanie gwarantuje efektywność alokacji, kiedy to nie można zwiększyć użyteczności dla żadnego konsumenta, nie obniżając użyteczności dla innego konsumenta.
Wielość dóbr. Musimy wprowadzić jedną jeszcze, ostatnią, komplikację. W rzeczywistej gospodarce istnieje wiele dóbr: żywność, odzież, TV, stereo, usługi fryzjerskie itp. Załóżmy, że istnieje swobodny przepływ pracy między różnymi działalnościami. A także, aby nie naruszać prostoty analizy, załóżmy,

że zmienne nakłady pracy stosuje się do stałych (o różnym stopniu stałości zasobów naturalnych, takich jak ziemia, przy czym każdy rodzaj zasobń naturalnych jest absolutnie specyficzny dla określonej gałęzi. Jest wówcz jasne, że dla każdego dobra będziemy mieć rosnącą krzywą kosztów kran cowych, wyrażonych w kategoriach zastosowanej do jego wytworzenia pracy (a tym samym także w kategoriach utilów czasu wolnego).
A co można powiedzieć o osiąganej przez konsumentów krańcowej użyteczności żywności, odzieży, aparatury stereo itd.? Dla uproszczenia załóżmy, że każde dobro ma niezależnie i samodzielnie swoje własne funkcje użyteczności całkowitej i krańcowej, takie jak na rys. 19.3.
Powstaje teraz zasadnicze pytanie: czy gospodarka konkurencyjna będzie efektywna także i przy wielości dóbr i nakładów? Dopóki nasze trzy zastrzeżenia, omawiane wyżej, będą spełnione, odpowiedź brzmi: tak.
Ażeby maksymalizować dobrobyt danego społeczeństwa i osiągać efektywną alokację, każda gałąź musi rozważyć MC i MU. Jeżeli M C filmów jest dwukrotnie większy niż hamburgerów, to cena P biletu na seans filmowy musi być także dwukrotnie wyższa. Tylko wtedy wszystkie użyteczności krańcowe MU (kształtujące się proporcjonalnie do cen P) będą się równać kosztom krańcowym MC. A zatem konkurencja zapewnia osiąganie efektywnej alokacji przez zrównywanie ceny i kosztu krańcowego.
Trzeba podkreślić, że prawidłowość tego wniosku nie zależy od żadnego z wprowadzanych założeń upraszczających. Twierdzenie o alokacyjnej efektywności rynków konkurencyjnych jest twierdzeniem ogólnie prawdziwym, ograniczonym wyłącznie pewnymi podstawowymi zastrzeżeniami, jak omawiane wyżej.
Alternatywny sposób ujmowania efektywności3
Na początku tego paragrafu zdefiniowaliśmy efektywność alokacji jako stan, w którym niemożliwe jest równoczesne polepszenie sytuacji wszystkich. Widzieliśmy też, dlaczego idealny rynek doskonale konkurencyjny prowadzi do efektywnej alokacji. W tym miejscu przedstawiamy alternatywny sposób spojrzenia na efektywność. Nie tylko będzie to pomocne w zrozumieniu efektywności, ale okaże się użyteczne w naszej analizie "wyborów publicznych" w rozdziale 32.
Krawędź możliwości użyteczności. Efektywność zdefiniowaliśmy jako punkt, w którym nie można polepszyć niczyjej sytuacji, nie pogarszając równocześnie sytuacji kogoś innego. Definicja ta brzmi bardzo podobnie do
3 W paragrafie tym materiał przeznaczony dla bardziej zaawansowanych można pominąć, nie tracąc wątku rozumowania.

definicji gospodarki znajdującej się "na krawędzi" (czy "na granicy") moż-r ści. j rzeczywiście tak jest: chodzi o krawędź możliwości użyteczności ^zyli o krawędź u-p). Ta krzywa określa zewnętrzną granicę osiągalnych danej gospodarce użyteczności czy satysfakcji. Pojęcie to jest w swej istocie bardzo podobne do pojęcia krawędzi możliwości produkcyjnych. Główna óżnica leży w tym, że - jak to ukazuje rys. 22.8 - określając krawędź u-p na fbu osiach umieszczamy użyteczności albo poziomy satysfakcji. � Zauważmy także, iż wykreślona przez nas krawędź u-p jest trochę falista. Falistość ta oznacza, że nie dysponujemy jednoznaczną metodą pomiaru czy porównywania użyteczności poszczególnych osób. Trzeba jednak stwierdzić z naciskiem, że brak jednoznacznej skali pomiaru jest zupełnie nieistotny. Znaczenie ma tutaj to tylko, że poziom satysfakcji danej osoby rośnie, kiedy rośnie wskaźnik użyteczności. Ze względu na tę dodatnią relację między uzytecz-
Krawędź możliwości użyteczności
u,
krawędź możliwości użyteczności
Użyteczność lub zadowolenie osoby 2.
Rys. 22.8. Rozwiązania leżące na krawędzi możliwości użyteczności charakteryzują się efektywnością alokacyjną (lub Pareto)
Rozwiązanie ekonomiczne jest efektywne wówczas, gdy nikt nie może uzyskać lepszej pozycji bez szkody dla kogoś innego. Punkty znajdujące się na krawędzi u-p są efektywne: przesunięcie z punktu A do punktu C zwiększa użyteczność osoby 2., lecz może to być osiągnięte jedynie kosztem
osoby 1.
Punkt B jest nieefektywny. Dzięki przesunięciu w kierunku półno-cno-wschodnim do punktu A zwiększamy zadowolenie wszystkich osób. Jednym z podstawowych wyników analizy mikroekonomicznej jest to, iż rynki idealnie konkurencyjne (te bez monopolu czy efektów zewnętrznych) znajdują się na krawędzi u-p - są efektywne. Ale rezultat może być względnie egalitarny (taki jak w punkcie xl) albo też taki, w którym poziomy użyteczności są wysoce nierówne (tak jak w punkcie C).

nością a pożądanymi poziomami konsumpcji mamy pewność, że każdy osób nik będzie pragnął przesunąć się możliwie jak najdalej po swojej osi użyteczności.
Wróćmy teraz do efektywności alokacyjnej. To kluczowe pojęcie wprowa dził Yilfredo Pareto w 1906 r.; jest ono jądrem współczesnej ekonomiczne' teorii dobrobytu, teorii publicznych decyzji wyboru oraz rozwijającej się dyscypliny teoretycznych nauk politycznych. Powiadamy, że dane rozwiązanie ekonomiczne cechuje efektywność alokacyjna (albo efektywność Pareta), kiedy znajduje się ono na krawędzi możliwości użyteczności. Taki punkt efektywny w rozumieniu Pareta widzimy na rys. 22.8 w punkcie A.
Dlaczego punkt A jest efektywny w sensie Pareta? Ponieważ nie istnieje dostępny sposób takiego zmodyfikowania rozwiązań, aby każdy znalazł się w sytuacji lepszej, a nikt nie znalazł się w sytuacji gorszej. Oczywiście, możemy się przesunąć do punktu C. Przesunięcie to niewątpliwie poprawiłoby sytuację osoby 2. Ale odbyłoby się to wyłącznie kosztem osoby 1. Znalezienie się na krawędzi u-p oznacza, że żaden ruch w kierunku "północno-wschodnim" nie jest możliwy: wszystkie punkty na krzywej odpowiadają zatem efektywnej alokacji.
Nasza konkluzja dotycząca idealnych rynków konkurencyjnych stwierdza, że wszystkie rozwiązania konkurencyjne leżą na krawędzi możliwości użyteczności. Tak więc punkty A i C na rys. 22.8 - punkty, które mogłyby odpowiadać równowagom konkurencyjnym - cechuje efektywność alokacyjna.
Zauważmy jednak, iż rozwiązania konkurencyjne mogą być narażone na zarzuty natury etycznej. Gdyby użyteczności na rys. 22.8 stanowiły jakąś miarę wartości społecznych, to punkt A mógłby być społecznie do przyjęcia, konkurencyjne natomiast rozwiązanie C mogłoby obrażać egalitarystów i po-pulistów w Kongresie. Fakt, że konkurencja idealna wprowadza gospodarkę jedynie na krawędź, nie prowadzi zaś do jakiegoś akceptowalnego społecznie optimum dobrobytu, przypomina nam, że jakkolwiek konkurencja jest idealnie efektywna, może ona być ślepa na problemy sprawiedliwości.
Kluczowa rola cen zgodnych z regułą kosztu krańcowego
Chłodny, obiektywny naukowiec, który chce tylko wiedzieć, jak opisywać i analizować podaż w warunkach konkurencyjnych i który w żadnym zgoła stopniu nie jest zainteresowany dobrobytem społecznym, uważałby pojęcie kosztu krańcowego za kluczowe. Ale jaki byłby pogląd na to pojęcie kogoś zainteresowanego także maksymalizacją użyteczności i pomyślności człowieka oraz społeczną efektywnością danego układu cen? Ktoś taki uznałby zasadę zrównywania ceny z kosztem krańcowym za nawet bardziej jeszcze interesującą.
Nasza analiza wykazała następującą prawdę.

Jedynie wtedy, kiedy ceny dóbr równają się kosztom krańcowym, gospodarka wyciska ze swych rozporządzalnych rzadkich zasobów oraz ograniczonej wiedzy technicznej maksimum produkcji. Tylko wtedy, kiedy rosnący tfC każdego źródła produkcji danej gałęzi zrówna się z MC w każdym innym ^ródle (co będzie mieć miejsce wtedy, kiedy każdy MC równa się wspólnej wjelkości P), dana gałąź może produkować swoje całkowite Q przy minimum łącznych kosztów. Tylko wtedy społeczeństwo będzie się znajdować "na granicy" - na swoich krawędziach możliwości produkcyjnych i możliwości użyteczności - nie zaś pozostawać na nieefektywnym obszarze wewnątrz tych granic.
Ta reguła równoważenia kosztów krańcowych dotyczy w jednakowej mierze społeczeństw komunistycznych, socjalistycznych czy faszystowskich, a także społeczeństwa kapitalistycznego. Jeżeli w różnych regionach Związku Radzieckiego uprawa pszenicy nie zostanie rozwinięta do punktu, w którym koszty krańcowe jej produkcji (włącznie z transportem) nie wyrównują się, tamtejszym planistom nie może się udać osiągnięcie takiej obfitości i pszenicy, i innych dóbr, jaka byłaby możliwa przy efektywniejszej alokacji zasobów. Zważywszy na twarde praktyczne konsekwencje tej reguły, nie można się dziwić, że z nowszych dyskusji w radzieckich czasopismach ekonomicznych wynika, iż rozważa się tam możliwości wykorzystania kosztów krańcowych przy podejmowaniu decyzji gospodarczych4.
Ponieważ kategoria kosztów krańcowych ma ten walor z punktu widzenia efektywności, można jej - nie bez pewnej ostrożności - używać jako aparatury pomiarowej, pozwalającej wykrywać nieefektywność w każdym dowolnym układzie instytucjonalnym. Nawet gdyby doskonale konkurencyjne gałęzie produkcji w ogóle nie istniały i tak z definicji i analizy pojęcia kosztu krańcowego można by wyciągnąć wiele korzyści.
"Hurra!" dla rynku, ale...
Problematyki cen efektywnych nie powinniśmy porzucać bez pewnej przestrogi. Nie udowodniliśmy, że system laissez-faire w połączeniu z konkurencją doskonałą maksymalizuje największą pomyślność największej liczby ludzi. Nie udowodniliśmy, że daje maksimum użyteczności społecznej. Nie udowodniliśmy, że w rezultacie daje najlepszy osiągalny poziom dobrobytu społecznego.
4 Radziecki matematyk, adademik L. W. Kantorowicz, w 1975 r. otrzymał (wspólnie z T. Koopmansem) Nagrodę Nobla w dziedzinie ekonomii za oryginalne i głębokie badania nad zastosowaniem optymalizujących mechanizmów cenowych w gospodarce centralnie planowanej. W rozdziale 35 będziemy dokładniej badać to zagadnienie.

- Ekonomia t. l


Podaż w warunkach konkurencji 739
738 Mikroekonomia: podaż i popyt oraz rynki produktów

Dlaczego nie? Dlatego, że ludzie nie są jednakowo wyposażeni w �
nabywczą. Niektórzy są bardzo ubodzy, chociaż bez swojej winy. Niektór * ^
bardzo bogaci, nie tyle dzięki swym umiejętnościom czy inteligencji, ale d ' i5
szczęściu czy spadkom. '
A zatem owo ważenie "głosów" dolarowych, które leży u podst indywidualnych krzywych popytu po lewej stronie rys. 22.7, nie musi h ' sprawiedliwe czy nawet znośne według ocen różnych systemów etycznych (be względu na to, czy będzie to punkt widzenia chrześcijaństwa, judaizmu, islamu czy laickiego humanizmu).
Czy tylko maksimum chleba. Jak reaguje współczesne społeczeństwo na ów konflikt między efektywnością a sprawiedliwością? Czy rozwiązanie, przy którym wytwarza się maksymalną ilość chleba, zadowala społeczeństwo? Czy też współczesne demokracje będą nalegać, aby pewną ilość bochenków zabrać bogaczom i przekazać nędzarzom? A gdyby tak było, jaka rola pozostanie do odegrania mechanizmowi rynkowemu? Czy społeczeństwo będzie sobie życzyć, aby wytwarzano maksimum chleba i pewien nieznaczny ułamek tej maksymalnej ilości wydzielano ubogim? Czy też jest ono gotowe tolerować pokaźną obniżkę łącznej produkcji chleba po to, aby zapewnić równiejszy podział w konsumpcji chleba? Tymi właśnie problemami - znaczenia podziału dochodu i konsumpcji, a także zamiany określonego stopnia równości za określony stopień efektywności - będziemy się obszernie zajmować w części piątej i szóstej.
To zamyka rozważania nad zależnością między kosztem krańcowym a podażą danej gałęzi oraz nad kształtowaniem cen na podstawie kosztów krańcowych w powiązaniu z efektywną alokacją zasobów. W następnym rozdziale poszerzymy analizę, badając, w jaki sposób postępują monopoliści, jakich nieefektywności staje się to przyczyną oraz jakimi środkami zaradczymi w stosunku do monopolu może dysponować polityka państwa.
555* PODSUMOWANIE
� � ^ \
1. Na rynku konkurencyjnym krzywą podaży gałęzi wprowadzamy dla grupy niezależnych przedsiębiorstw, sumując poziomo ich indywidualne odrębne krzywe podaży.
2. Przedsiębiorstwo doskonale konkurencyjne definiujemy jako takie, które przy istniejącej cenie rynkowej jest w stanie sprzedać wszystko, co chce sprzedać. Aby zmaksymalizować zysk, będzie się ono przesuwać wzdłuż swojej biegnącej poziomo krzywej popytu aż do chwili, gdy osiągnie swoją rosnącą krzywą kosztu krańcowego. W punkcie przecięcia, gdy MC = P, przedsiębiorstwo maksymalizuje zyski (albo minimalizuje straty w okresie krótkim)-

Krzywą podaży gałęzi wyprowadza się, sumując poziomo krzywe kosztu krancowego wszystkich przedsiębiorstw danej gałęzi.
3. Koszty zmienne (czyli koszty, których można uniknąć nic nie produkując) należy brać pod uwagę przy wyznaczaniu dla danego przedsiębior-twa jego "punktu zaniechania działalności" dla okresu krótkiego. Poniżej pewnego krytycznego P utargi przedsiębiorstwa nie wystarczają nawet na nokrycie samych kosztów zmiennych; kosztów tych można by całkiem uniknąć, gdyby przedsiębiorstwo zamknięto; a zatem, przedsiębiorstwo, nie chcąc doprowadzić w ostatecznym rezultacie do strat wyższych od kosztów stałych, zaniecha działalności i nic nie będzie wytwarzać w sytuacji, kiedy cena będzie niższa od ceny odpowiadającej punktowi "zaniechania działalności".
4. Długookresowa krzywa podaży gałęzi konkurencyjnej, SLSL, musi uwzględniać wchodzenie do gałęzi nowych przedsiębiorstw i wychodzenie z niej starych. W długim okresie wszystkie zobowiązania umowne każdego przedsiębiorstwa wygasną. Przedsiębiorstwo decyduje się kontynuować daną działalność gospodarczą tylko wtedy, kiedy cena co najmniej pokrywa wszystkie jego koszty długookresowe. Kosztami tymi mogą być albo "koszty explicite", tj. bezpośrednie wypłaty za pracę, na rzecz pożyczkodawców, dostawców materiałów lub właścicieli gruntów, albo też koszty alternatywne, jak na przykład przychody implicite od składników majątku przedsiębiorstwa (a koszty alternatywne tych składników majątkowych mierzy się tym, co mogłyby one przynieść właścicielowi w innych zastosowaniach o tym samym stopniu ryzyka).
5. W sytuacji, gdy istnieje swoboda dostępu do gałęzi, kiedy żadne przedsiębiorstwo nie korzysta ze szczególnie uprzywilejowanej lokalizacji, wyjątkowych umiejętności i kwalifikacji czy zasobów specyficznych dla tej gałęzi, można oczekiwać, że w długim okresie, wskutek swobodnego wchodzenia nowych ewentualnych konkurentów ich rywalizacja zlikwiduje wszelkie zyski, osiągane przez przedsiębiorstwo działające już w danej gałęzi. A zatem, tak jak swoboda wyjścia oznacza, że P nie może się obniżyć poniżej "punktu zrównania" ("wychodzenia na swoje"), podobnie i swoboda dostępu oznacza, że w równowadze długookresowej P nie może się utrzymywać powyżej tego punktu. Gdy dana gałąź może się rozrastać w wyniku mnożenia się (re-plikacji), nie powodując wzrostu cen żadnego czynnika czy to specyficznego dla danej gałęzi, czy to stosowanego przez nią w szczególnie wielkich proporcjach, długookresowa krzywa podaży gałęzi będzie przebiegać poziomo. Bardziej prawdopodobne jest, że każda gałąź - z wyjątkiem najmniejszych ~~ będzie zazwyczaj stosować pewne czynniki wytwórcze w ilościach dość dużych, by spowodować lekki wzrost ich cen. W rezultacie długookresowa krzywa podaży konkurencyjnej gałęzi produkcji będzie się wznosić ku górze, choćby łagodnie.

6. Nie jest prawdą, że opadające krzywe kosztu krańcowego przedsiębiorstw konkurencyjnych mogą służyć w roli ich krzywych podaży, a to z tej przyczyny, że wzdłuż tych krzywych zyski będą w minimum, od takich zaś punktów przedsiębiorstwa będą się starać jak najszybciej oddalić. W wyniku jedno przedsiębiorstwo - lub parę - przejawi tendencję do ekspansji, pozostałe zaś - do zmniejszania wielkości produkcji. A zatem, stale opadające krzywe kosztów prowadzą do zniszczenia konkurencji doskonałej. Wobec tego w takim przypadku mówienie o opadających krzywych podaży jest niewłaściwe podobnie zresztą jak w ogóle mówienie o konkurencyjnej podaży w takiej sytuacji.
7. Analiza rynków konkurencyjnych rzuca światło na efektywność organizacji danego społeczeństwa. Z alokacją efektywną mamy do czynienia wtedy, kiedy nie ma już żadnej możliwości zreorganizowania produkcji i podziału w taki sposób, aby doprowadzić do wzrostu satysfakcji każdego z uczestników. Innym sposobem definiowania efektywności alokacyjnej jest twierdzenie, że nie można polepszyć sytuacji żadnego osobnika, nie pogarszając równocześnie sytuacji innego.
8. W warunkach idealnych, gospodarka konkurencyjna osiąga alokację efektywną. Dzieje się to w rezultacie spełnienia trójczłonowego warunku, (a) Po pierwsze, gdy konsumenci nabywają dobra na rynkach, kupują oni takie ich ilości, by krańcowa użyteczność akurat zrównała się z ceną. (b) Ale kiedy konkurencyjni wytwórcy dostarczają dobra, wybierają oni (jak to pokazano w niniejszym rozdziale) takie wielkości produkcji, by krańcowy koszt równał się akurat cenie, (c) Ponieważ MU = P oraz MC = P, wynika stąd, że MU = MC. Wobec tego koszt społeczny wytwarzania jakiegoś dobra w warunkach konkurencyjnych akurat równa się jego wycenie w kategoriach użyteczności krańcowej.
9. Aby rynki idealnie konkurencyjne można uznać za optymalne społecznie, muszą one sprostać trzem sprawdzianom. Po pierwsze, nie może istnieć konkurencja niedoskonała w żadnej formie - żaden z producentów nie może być zdolny do wywierania wpływu na cenę produktu. Po drugie, nie mogą istnieć jakiekolwiek efekty zewnętrzne (externalities), to jest procesy, w których jedno z przedsiębiorstw narzuca pewne koszty społeczne (lub powoduje pewne korzyści), przy czym dotknięta tymi efektami strona nie otrzymuje żadnej rekompensaty (albo też nie płaci). Na koniec, aby rozwiązanie konkurencyjne było optymalne, rozdział "głosów" dolarowych musi odpowiadać wyobrażeniom o sprawiedliwości w danym społeczeństwie. Konkurencyjny system cen sam przez się nie może zagwarantować właściwego z etycznego punktu widzenia rozkładu dochodów i konsumpcji; w tym celu mogą być potrzebne podatki i transfery; potem dopiero konkurencyjny system cen mógłby spełnić swą funkcję efektywnej alokacji sprawiedliwie rozdzielonych dochodów.


pozioma a rosnąca krzywa SLSL, punkt zrównania ("wychodzenia na
swoje") przy P = MC =AC, punkt zaniechania działalności (produkcji) przy P = MC = AVC, krawędź możliwości użyteczności, efektywność a sprawiedliwość, efektywność alokacyjna przy MU = = P = MC.
WAŻNIEJSZE POJĘCIA l PROBLEMY
sumowanie krzywych ss dla otrzymania SS,
koszt krańcowy,
f = M C jako warunek maksymalizacji zysku,
tożsamość krzywej podaży przedsiębiorstwa ss i jego rosnącej krzywej MC,
P
malejące koszty i załamanie się konkurencji,
PROBLEMY DO DYSKUSJI
., l. Dlaczego niekiedy byłbyś skłonny dostarczać dobra ze stratą, zgodnie z przebiegiem krótkookresowej krzywej MCI
2. Jedną z najważniejszych reguł w ekonomii, interesach i w ogóle w życiu jest: "Co spadło, to przepadło". Oznacza to, że koszty stałe -- czyli "przepadłe" (przeszłe) koszty - należy pominąć przy podejmowaniu decyzji. Liczone powinny być tylko przyrosty kosztów, czyli koszty krańcowe.
Aby to zrozumieć, trzeba sobie zadać następujące pytanie: jaki będzie maksymalizujący zysk poziom produkcji dla przedsiębiorstwa z tabl. 22.1, jeżeli cena wynosi 40 dol., koszty stałe natomiast wynoszą O dol.? 55000 dol.? 100000 dol.? l 000000000 dol.? Minus 30000 dol.?
Jakie zastosowanie ma zasada "co spadło, to przepadło" do problemu określenia ceny, jakiej powinieneś zażądać za swój dom w porównaniu z ceną, którą za niego zapłaciłeś?
3. Wyobraź sobie świat, w którym dobra są alokowane w wyniku idealnego planowania, a nie za pośrednictwem działania rynków. Załóżmy, że planiści chcą zmaksymalizować łączną nadwyżkę konsumentów (przedstawioną na rys. 22.6 jako obszar mieszczący się między A, B, E); oprócz tego jednak planiści chcą zezwolić konsumentom na swobodny wybór, tak więc ustalają planowe ceny i zezwalają nabywcom na dobranie sobie "koszyków konsumpcji". Udowodnij, dlaczego w takiej wyidealizowanej gospodarce planowej obowiązuje reguła P = MU = MC.
4. Oceń poniższy dialog. A: "Jakie znaczenie ma efektywność, jeżeli wszystkie pieniądze są w rękach niewłaściwych ludzi". B: "Po co ryzykować, gdy każdemu będzie gorzej? A poza tym, posłuż się dla redystrybucji raczej systemem podatkowym, ale nie odchodź od układu cen konkurencyjnych, bo

taka metoda redystrybucji byłaby nieefektywna". A: "Ale skąd mose w'
że system podatkowy zostanie zastosowany tak, aby optymalnie redvst *1^
wać dochód?" ^ir
5. Zinterpretuj taki oto dialog. A: "Jak to jest możliwe, by w dł � okresie zyski konkurencyjne były równe zeru? Kto by pracował za da B: "Konkurencja likwiduje jedynie nadwyżkowe zyski. Kierownictwo do � zapłatę za swoją pracę; właściciele otrzymują normalny przychód od kanit ^ ani mniej ani więcej. Tak właśnie się dzieje w sytuacji konkurencyjnej rów ' wagi długookresowej".
6. Problem dla zaawansowanych. Jakieś przedsiębiorstwo może produk wać energię z dwóch generatorów; nowszy ma początkowo niższy MC Wykaż, że przedsiębiorstwo powinno używać starszego generatora tylko przy szczytowych obciążeniach, dopiero wtedy, kiedy MC nowego generatora wzrośnie powyżej początkowych wartości MC starszego generatora. Przy wysokich obciążeniach przedsiębiorstwo powinno liczyć sobie za energie wysokie P, równe wspólnym, jednakowym kosztom krańcowym MC obu generatorów.
7. Problem dla zaawansowanych. Zinterpretuj umieszczone obok wykresy. (a) Trzy pierwsze opisują teorię wartości opartej na pracy Adama Smitha. Złowienie jednego bobra kosztuje jedną godzinę pracy. Złowienie jednego jelenia kosztuje dwie godziny pracy. A zatem długookresowe krzywe podaży są stałe i poziome; wobec tego krawędź możliwości produkcyjnych jest linią prostą, a relatywne ceny czy wartości wymienne są określone przez ucieleśnione w dobrach ilości niezbędnej pracy pozostające w stosunku 2 do 1. (b) Następne trzy wykresy opisują przypadek, w którym rzadkość gruntów nadających się pod uprawę zbóż oraz malejące przychody (malejące przychody z pracy wytwarzającej zboże) obalają teorię wartości opartej na pracy i stwarzają koncepcję renty z gruntów pod uprawę zboża. W miarę jak ludzie żądają coraz więcej zboża, rosnąca krzywa MC czy SCSC dla gałęzi produkcji zbóż przesuwa się ku górze. Rosnące wpływy z produkcji zboża dzielone są pomiędzy zmienne koszty zmiennego czynnika pracy (zakreskowany obszar pod krzywą MC) i "wyli-cytowaną" konkurencyjnie rentę gruntową (obszar zakratkowany, często nazywany przez ekonomistów "rentą" albo "nadwyżką producenta"). Ponieważ usługi fryzjerskie wymagają samej tylko pracy, krzywa ich podaży ShSh jest pozioma.
Wytłumacz, dlaczego Smithowska teoria wartości oparta na pracy jest poprawna w odniesieniu do jego jelenio-bobrzej gospodarki. Wyjaśnij, dlaczego dołączenie czynnika stałego, gruntów, prowadzi do zburzenia Smithowskiej (czy Marksowskiej) teorii wartości opartej na pracy.
Opisz następnie efektywny podział dochodu między płace i renty w obu gospodarkach.


pro:
Wyjaśnij na koniec, dlaczego krawędzie p-p dla gospodarki Smitha są stoliniowe, a dla gospodarki Ricarda wypukłe.
i Smithowska teoria wartości oparta na pracy
K P?
l
o
Bóbr b) Malejące przychody Ricardo
O
o.
Jeleń
Jeleń
Zboże
S. -
Zboże
Usługi fryzjerskie
Dodatek do rozdziału 22
EKONOMICZNA TEORIA NIEPEWNOŚCI: SPEKULACJA, RYZYKO ORAZ UBEZPIECZENIA
Widzieliśmy, że podaż i popyt to narzędzia o wielorakim zastosowaniu. Pomagają zrozumieć, jak cena przyczynia się do zrównoważenia działań sprzedawców i nabywców na jakimś danym rynku w jakimś danym momencie czasu. Zastosowanie tych narzędzi można jednak równie dobrze rozciągnąć na analizę relacji cenowych w szerszym rozumieniu. W niniejszym Dodatku rozpatrujemy, jak spekulujący wiążą ze sobą różnorodne rynki - czy to rynki w różnych regionach czy to rynki w różnym czasie, czy nawet różne stopnie i rodzaje ryzyka. Posługując się zaś tą metodą zobaczymy, że ten tak bar-

dzo oczerniany spekulant może w istocie rzeczy pełnić użyteczną funkci
ekonomiczną. *
ZNACZENIE SPEKULACJI
Nasze omówienie poszerzonych ujęć podaży i popytu rozpoczynamy od rozważania roli spekulacji gospodarczej. Spekulujący, jak zobaczymy, wiążą rynki i towary w trzech różnych wymiarach: przestrzeni, czasu i ryzyka.
Kim są spekulujący? Są to ludzie, którzy kupują i sprzedają jakiś towar (zboże albo kakao, albo walory finansowe) nie jako producenci czy użytkownicy. Są po prostu pośrednikami, zainteresowanymi tym, by kupić coś tanio a sprzedać drogo. Ostatnia rzecz, na którą mają ochotę, to zobaczyć, jak ładunek zboża czy mięsa zostaje dostarczony pod ich próg. | Chociaż jednak spekulujący nie są zainteresowani bezpośrednim zetknięciem się z towarami, które kupują i sprzedają, mogą się przyczynić do wygładzenia różnic cenowych występujących czy to w czasie, czy nawet między okresami dobrych i złych urodzajów.
Przestrzenne zróżnicowanie
Na dobrze zorganizowanym rynku konkurencyjnym w każdym dowolnym czasie i w każdym dowolnym miejscu kształtuje się - w tendencji - jedna, dominująca cena. Dzieje się tak w wyniku działania profesjonalnych spekulantów albo uczestników "arbitrażu"1. Nasłuchują oni pilnie wszelkich odgłosów z rynku i gdy tylko się dowiedzą o jakichś różnicach cen, kupują po cenie niższej i sprzedają po wyższej, zdobywając w ten sposób zysk dla siebie, i przyczyniając się równocześnie do wyrównania cen.
Na dwóch znacznie od siebie oddalonych rynkach ceny mogą być różne. Pszenica w Chicago może być sprzedawana po cenie o parę centów wyższej na buszlu od dokładnie takiej samej pszenicy w Kansas City. Oba te P mogą się od siebie różnić w wyniku kosztów przewozu, ubezpieczenia i związanych z transportem obciążeń z tytułu odsetków. Gdyby kiedykolwiek cena w Chicago wzrosła o więcej niż te parę centów pokrywających koszty przewozu, spekulanci kupią pszenicę w Kansas City i przetransportują do Chicago, doprowadzając w ten sposób do podwyższenia ceny w Kansas City i obniżenia jej w Chicago do "normalnego" maksymalnego poziomu różnic.
1 "Arbitraż" wykorzystywanie różnic cen między cenami walorów finansowych lub towarów na danym rynku lub pomiędzy rynkami przez dokonywanie zakupu, gdy ceny są niskie i sprzedaż, gdy są one wyższe. Odmiennie od spekulacji arbitraż nie łączy się z wysokim ryzykiem, gdyż transakcje kupna - sprzedaży są dokonywane prawie równocześnie, a zysk nie jest zależny od uwzględniania zmiany cen w przyszłości).

Żadne przepisy prawa nie dyktują takich działań. Wynikają one z podaży
j popytu. ,u
SPEKULACJA l KSZTAŁTOWANIE SIĘ CEN W CZASIE
Na rynku idealnie konkurencyjnym kształtuje się - w tendencji - pewien określony układ cen w czasie, podobnie do układu kształtującego się w przestrzeni. Trudności przewidywania przyszłości sprawiają jednak, że jest on mniej doskonały, mamy do czynienia z równowagą, która jest ustawicznie zakłócana, ale zawsze jest w trakcie ponownego odtwarzania się w nowej formie - coś podobnego do powierzchni oceanów poddanej grze wiatrów.
Niwelowanie sezonowych różnic cen
Przyjrzyjmy się najprostszemu przypadkowi zboża, na przykład kukurydzy, którą zbiera się w jednej, określonej, porze roku. Jeżeli chcemy uniknąć głodu i niedostatku, zbiory te muszą wystarczyć na cały rok. Nikt nie wydaje ustaw regulujących magazynowanie zboża, w jaki więc sposób osiąga się ten pożądany stan rzeczy? W wyniku dążenia spekulantów do
osiągnięcia zysku.
Dobrze poinformowany spekulant, który jest specjalistą w zakresie tego typu zboża, zdaje sobie sprawę z tego, że jeżeli cały zbiór zboża rzuci się na rynek jesienią, to cena będzie bardzo niska, ze względu na "zapchanie" rynku. Jednak parę miesięcy później, gdy zboże prawie nie będzie dopływać na rynek, cena przejawi tendencję gwałtownie rosnącą.
Ten opis mówi, co by się działo, gdyby nie działanie spekulantów. Wiedzą oni że: (1) kupując część jesiennych zbiorów wtedy, kiedy zboże jest tanie, (2) magazynując je i (3) sprzedając w okresie późniejszym, kiedy cena wzrosła, mogą osiągnąć zysk. I tak właśnie robią. Ale czyniąc tak, podwyższają cenę jesienną, zwiększają wiosenną podaż zboża i obniżają jego wiosenną cenę. Doprowadzając do wyrównania się ceny w ciągu całego roku, wyrównują równocześnie podaż napływającą na rynek w każdym miesiącu; dzięki temu jest właśnie tak, jak być powinno.
Co więcej, jeżeli konkurencja między spekulantami jest ożywiona, żaden z nich nie osiągnie dużej nadwyżki zysku ponad ponoszone koszty, do których należą oczywiście "płace", niezbędne, aby nadal uprawiali tę właśnie działalność. Sami spekulanci mogą nawet w życiu nie dotknąć kłoska zboża ani worka kakao, nie muszą też znać się na przechowywaniu, magazynach czy dostawie. Oni wyłącznie kupują i sprzedają kawałki papieru. Ale rezultat jest dokładnie taki, jaki opisaliśmy.
Otóż istnieje tylko jedna jedyna struktura cen w danym miesiącu, nie przynosząca ani zysków, ani strat. Jeżeli chwilę pomyślimy, to zrozumiemy, że


idealny przebieg zmian cen sezonowych P
Jesień Zbiory
Wiosna
Jesień Wiosna Jesień
Zbiory Zbiory
Rys. 22.D.1. Spekulujący powodują wyrównywanie się
ceny towaru w czasie
Oczekiwana cena magazynowanego dobra musi pokryć koszt składowania. W naszym idealnym modelu P jest najniższa w porze zbiorów, łagodnie zaś rośnie wraz z kumulującymi się kosztami magazynowania, ubezpieczenia i oprocentowania aż do następnych zbiorów.
Taki elastyczny model powoduje wyrównanie się konsumpcji w poszczególnych porach roku, w porównaniu z klęskami urodzaju powodującymi bardzo niskie ceny jesienią i niedoborami na przednówku, wywołującymi ceny niebotycznie wysokie.
Stabilizowanie dających się przewidzieć fluktuacji
Nie wszystkie fluktuacje natężenia działalności gospodarczej można przewidzieć tak dokładnie, jak sezonowość zbiorów rolnych. Nikt nie może przewidzieć z dostateczną pewnością, jaka będzie w przyszłym roku pogoda lub jakie jest prawdopodobieństwo recesji w bliskiej przyszłości. W tym jednak stopniu, w jakim spekulanci mogą dziś sformułować dokładniejsze prognozy dotyczące rzadkości jakiegoś dobra w przyszłości, będą oni dążyć do zakupienia go już teraz, by sprzedać je w przyszłości i w ten sposób: (1) wycofać z rynku część obecnej podaży, (2) podwyższyć obecną cenę, (3) zwiększyć zmagazynowaną ilość, (4) zwiększyć przyszłą podaż oraz (5) obniżyć przyszłą

cen? ~ w sumie spowodować stosunkową stabilizację ceny i konsumpcji w czasie.
Rozkładanie ryzyka
Oprócz tego oddziaływania na rzecz stabilizacji cen, spekulujący pełnią jeszcze inną ważną funkcję. Swoją gotowością do przyjęcia ryzyka na własne barki, umożliwiają innym jego uniknięcie.
Na przykład właściciel magazynu czy hurtowni musi z samej natury prowadzonej przez siebie działalności gospodarczej utrzymywać wielkie zapasy zboża. Jeżeli cena zboża idzie w górę, zyskuje on "okazjonalny przychód od kapitału" (windfall capital gain); jeżeli spada, ponosi "okazjonalną" stratę. Przypuśćmy jednak, że poprzestanie on na zarabianiu na życie magazynowaniem zboża i że pragnie uniknąć podejmowania jakiegokolwiek ryzyka. Może to zrealizować za pomocą procedury określanej mianem "krycia" (hedging). Ta skomplikowana procedura jest dość podobna do postępowania kogoś, kto stawia na drużynę Michigan jako zwycięzcę w meczu Michigan-Ohio, a następnie "neutralizuje" tę transakcję - albo ją "kryje" - stawiając taką samą sumę na drużynę Ohio. Którakolwiek ze stron wygra, "kryjący się" wyjdzie bez szwanku: lewa ręka wygrywa to, co przegrywa prawa.
Oto uproszczony przykład dający jakieś wyobrażenie o procesie "krycia". Przypuśćmy, że późną jesienią kupuję i magazynuję zboże. Jestem specjalistą w prowadzeniu magazynu hurtowego i wolałbym raczej robić to, niż wplątywać się w ryzykowne przedsięwzięcia oparte na spekulatywnych przewidywaniach, czy ceny zboża zmienią się pomiędzy dniem dzisiejszym a najbliższą wiosną, kiedy to zamierzam zaprzestać zwiększania ilości składowanego zboża i sprzedać je. W gruncie rzeczy najbardziej chciałbym sprzedać zboże już teraz, po uzgodnionej cenie, która by zrekompensowała wydatki na składowanie pomiędzy dniem dzisiejszym a późniejszą datą dostawy (wynoszące, powiedzmy, do 15 centów za buszel). Jeżeli istnieje jakiś rynek spekulacyjny, ten pożądany cel mogę osiągnąć dzięki taktyce
"krycia".
W tym miejscu wchodzi na scenę spekulujący. Zgadza, się kupić zboże z jakąś przyszłą datą dostawy. (Technicznie rzecz biorąc, może on kupić ode mnie kontrakt na dostawę w nadchodzącym maju 5000 buszli zboża, po cenie - powiedzmy - 4 dol. za buszel.) Teraz jestem "kryty". Bez względu na to, co się stanie z ceną zboża w ciągu najbliższych kilku miesięcy, ja "zaklepałem sobie" tyle samo i nie ponoszę żadnego ryzyka w związku ze zmianą ceny zboża. "Krycie" chroni mnie przed wszelkimi wahaniami ceny zboża, bo spekulujący, który nabył moje przyszłe zboże, zdjął z moich barków ryzyko cenowe.

ą; HAZARD l MALEJĄCA UŻYTECZNOŚĆ KRAŃCOWA1
Obrońców spekulacji oburza zarzut, że jest ona po prostu jeszcze jedną formą hazardu, podobną do zakładów na wyścigach konnych lub nabywania losów loteryjnych. Podkreślają, że w niepewnym świecie w grę nieuchronnie wchodzi ryzyko, i że ktoś to ryzyko musi ponosić. Twierdzą, że wiedza i przedsiębiorczość spekulanta są wprzężone w realizację zadań społecznie użytecznych, zmniejszających fluktuację i obniżających ryzyko dla innych. �"i;
Przypadek, szansa i prawo malejącej ' ,
użyteczności krańcowej ^
Aby zrozumieć, w jaki sposób spekulanci (albo, o czym dalej w niniejszym Dodatku, ubezpieczenie) mogą rozkładać ryzyka i zwiększać dobrobyt ekonomiczny, musimy powrócić do pojęcia użyteczności krańcowej. Dlaczego właściwie ja, w roli kupca zbożowego, rolnika lub robotnika, stwierdzam, że wysoki stopień niepewności co do cen lub co do mojej konsumpcji może być ekonomiczne szkodliwy?
Jedną odpowiedź można znaleźć w powszechnym przekonaniu, że przyrost użyteczności osiągnięty w wyniku dodatkowego tysiąca dol. dochodu nie jest tak wielki, jak ubytek użyteczności związany z utraceniem tysiąca dol. dochodu. Jeżeli tak jest, zakład przy równych szansach pociąga za sobą ekonomiczną stratę. Ilość pieniędzy, którą możesz wygrać, równoważy ilość, którą możesz stracić, ale satysfakcja, jaką możesz osiągnąć z wygranej, jest mniejsza od ewentualnej utraty satysfakcji.
A zatem, jako rolnik, muszę liczyć się na mojej farmie nie tylko z ryzykiem związanym z pogodą; muszę również brać pod uwagę ryzyko cenowe, Przypuśćmy, że oczekuję, iż cena wyniesie 4 dol. za buszel, ale również prawdopodobne jest, że ceny wyniosą 3 lub 5 dol. za buszel. W gruncie rzeczy, jeżeli nie uda mi się uniknąć ryzyka cenowego, jestem skazany na uczestniczenie w swego rodzaju loterii, w ramach której mogę sprzedać moje zbiory wynoszące 10000 buszli albo za 30000, albo za 50000 dol.
Ale zgodnie z zasadą malejącej użyteczności krańcowej o wiele bardziej wolałbym coś pewnego - wolałbym "kryć" moje ryzyko cenowe, sprzedając posiadane zboże po cenie oczekiwanej w wysokości 4 dol., co mi przyniesie 40000 dol. Dlaczego? Bo przykrość związana z utratą 10000 dol. jest dotkliwsza aniżeli przyjemność związana z zyskiem 10000 dol. Jeśli mój przychód spadnie do 30000 dol., będę musiał zmniejszyć wydatki na ważne składniki

konsumpcji, takie jak lepsza szkoła dla córki czy suma na wyżywienie rodziny. Jednakże dodatkowe 10000 dol. może pójść tylko na nowy garnitur mebli albo na zakup drogiego traktora.
A zatem działania, które zmniejszają niepewność czy ryzyko związane l
z konsumpcją, prowadzą do polepszenia dobrobytu ekonomicznego. |
DLACZEGO IDEALNA STABILIZACJA ZA POŚREDNICTWEM SPEKULACJI JEST OPTYMALNA
Teraz możemy się posłużyć narzędziami teorii użyteczności krańcowej, aby pokazać, w jaki sposób spekulacja idealna będzie maksymalizować użyteczność całkowitą w czasie. Przypuśćmy, że każdy konsument ma jakąś funkcję użyteczności, ważną dla każdego roku i niezależną od innych lat. Teraz przypuśćmy, że w pierwszym z dwóch lat urodzaj był bardzo duży - na przykład trzy jednostki na osobę - w drugim zaś zbiory były niewielkie i wynosiły tylko jedną jednostkę na osobę. Gdyby ten niedobór zbiorów można było przewidzieć, w jaki sposób należałoby rozłożyć na dwa lata ową sumę osiągniętych w tym okresie czterech jednostek?
Dla uproszczenia umówmy się, że pominiemy wszystkie koszty magazynowania, odsetek i ubezpieczenia oraz wszystkie problemy interpersonalnych i intertemporalnych (międzyokresowych) porównań użyteczności. Możemy wówczas udowodnić:
Użyteczność całkowita za dwa lata wzięte łącznie zostanie zmaksymalizo-wana tylko wtedy, kiedy konsumpcja w każdym roku będzie taka sama.
Dlaczego jednakowa konsumpcja jest lepsza od jakiegokolwiek innego rozkładu rozporządzalnej całości? Ze względu na prawo malejącej użyteczności krańcowej. Rozumowanie przebiega tak: "Przypuśćmy, że w pierwszym roku skonsumuję więcej niż w drugim. Moja krańcowa użyteczność ostatniej jednostki w roku pierwszym będzie niska, a potem, w drugim roku, będzie wysoka. A zatem, jeśli część zbiorów przeniosę z pierwszego roku na drugi, przeskoczę od niskich użyteczności krańcowych do wysokich, zaś zmaksymali-zuję moją użyteczność całkowitą".
Czyż nie jest to dokładnie to, czego byśmy dokonali, stosując się do schematu spekulacji idealnej? Oczywiście tak.
Gdyby spekulanci mogli pominąć opłaty z tytułu odsetek, magazynowania i gdyby jakimś trafem udało się im dokładnie przewidzieć wielkość przyszłorocznych zbiorów, to co by zrobili? Wyliczyliby sobie, że opłaca im się "przenieść w czasie" dobra z tegorocznego okresu niskich cen (wynikających z rewelacyjnych zbiorów), w nadziei na ich sprzedanie po przyszłorocznej wyższej cenie. Ponieważ jednak każdy spekulujący ujmuje z podaży tegorocznej i dodaje do podaży przyszłorocznej, cóż się musi ostatecznie wydarzyć? Równowaga może być osiągnięta tylko wtedy, kiedy ceny z obu okresów

T
l
zrównają się! Nie będzie więc wtedy dalszych bodźców do
w czasie większej ilości zboża. (Oczywiście, można by włączyć''
jakąś zapłatę za wysiłek spekulanta, ale dla uproszczenia możemv n ^
wszystkie koszty.) "iozemy pominąć
b Z
"przeniesieniem w czasie"
o) Bez "przeniesienia w czasie"
P, S, P,
Rys. 22.0.2
Obszary zaznaczone grubą linią mierzą całkowitą użyteczność osiąganą każdego roku. "Przeniesienie jednej jednostki na drugi rok wyrównuje O, a także P i zwiększa użyteczność o wielkość odpowiadającą wielkości najciemniejszego zakratkowanego prostokąta. Wykres, jak to pokazujemy w następnym paragrafie, stosuje się równie dobrze do wielu różnych problemów. Można by go zatytułować ,,(a) bez ubezpieczenia" i "(b) z ubezpieczeniem". Lub też równie dobrze "(a) bez arbitrażu pomiędzy rynkami lokalnymi" i "(b) z arbitrażem pomiędzy rynkami". Można by też zaproponować rozszerzenie jego znaczenia, zakładając, że wszystkie jednostki są jednakowe, wówczas wykres mógłby być zatytułowany: ,,(a) bez redystrybucyjnego opodatkowania" i ,,(b) przy redystrybucyjnym opodatkowaniu.
Wykres może wyjaśnić to rozumowanie. Gdyby użyteczność można mierzyć w dolarach, przy czym każdy dolar zawsze określałby tę samą użyteczność krańcową, krzywe popytu wyglądałyby dokładnie tak, jak funkcja krańcowej użyteczności na s. 619. Dwie krzywe na rys. 22.D.2(a) ukazują, co by się stało, gdyby nie było żadnego "przeniesienia w czasie" - cena najpierw byłaby wyznaczona w punkcie Al,r\a przecięciu S1S1 z DD, a następnie w A2, gdzie niższa podaż S2S2 przecina DD. Całkowita użyteczność obszarów zacienionych wynosiłaby w sumie tylko (4 +3+ 2)+4, czyli 13 dol. na osobę.
Ale przy takim optymalnym "przeniesieniu" przez spekulujących jednej jednostki na drugi rok, jak to ukazuje rys. 22.D.2(b), wszystkie P i Q zostaną zrównane w punktach El oraz E2 i teraz suma użyteczności całkowitej z zacienionych obszarów wyniesie (4+ 3)+ (4+ 3), czyli 14 dol. na osobę. Krótka analiza dowiedzie nam, że przyrost użyteczności wynoszący l dol. mierzy się zaciemnionym obszarem E2, co wyraża nadwyżkę użyteczności krańcowej drugiej jednostki nad użytecznością krańcową trzeciej. Wobec tego można dowieść, że równość użyteczności krańcowej jest rozwiązaniem optymalnym.
Widzimy więc, że spekulacja idealna pełni ogromnie ważną funkcję - zmniejsza wahania konsumpcji i że w świecie, w którym ludzie mają

pialejące funkcje użyteczności krańcowej, prowadzi do zwiększenia użyteczno-LCi całkowitej.
przykład przedstawiony na rys. 22.D.2 zakładał doskonałą znajomość przyszłycri wydarzeń. Co więcej, w takiej mierze w jakiej spekulanci z krwi ; kości są zdolni formułować prawidłowe prognozy, pełnią oni użyteczną funkcję stabilizującą. To samo zresztą robią agencje rządowe, przyczyniające się do gromadzenia i rozpowszechniania danych, na podstawie których powstają inteligentne prywatne prognozy. I nawet gdy nieliczni progności upierają się przy podejmowaniu decyzji dotyczących całych milionów dolarów na danych zaczerpniętych z astrologii, to i tak będą oni eliminowani z gry w miarę wyczerpywania się ich kapitałów.
Pokazaliśmy, w jaki sposób spekulacja idealna może się przyczynić do wzrostu dobrobytu ekonomicznego, trzeba jednak pamiętać, że możliwe są także mniej fortunne rezultaty. Trzeba też pamiętać, że od czasu do czasu możliwe jest systematyczne wprowadzanie w błąd uczestników transakcji. Jak wszyscy, także i oni poddają się bezpodstawnym pogłoskom, nadziejom i obawom. Niekiedy zaś spekulacja poddaje się wpływowi zaraźliwych sugestii masowych, czegoś w rodzaju niewytłumaczalnego obłędu maniakalnego tańca, którego ofiarą padały w średniowieczu całe wioski, czegoś w rodzaju holenderskiej "manii tulipanowej", która sprawiła, że cena jednej cebulki osiągnęła poziom wyższy od ceny całego domu, czegoś w rodzaju szaleństwa "bańki mydlanej Mórz Południowych", kiedy to wielkie kompanie sprzedawały po bajecznych cenach akcje przedsięwzięć, których istotny charakter miał być "wyjaśniony w późniejszym czasie".
Gospodarka źle wychodzi na tego typu destabilizującej spekulacji. Dzieje się wtedy tak, jak gdyby spekulanci przesuwali konsumentów z fazy "z przeniesieniem w czasie" do fazy "bez przeniesienia w czasie" z rys. 22.D.2. Spekulacja destabilizująca prowadzi do pogarszania się dobrobytu ekonomicznego.
EKONOMICZNA TEORIA UBEZPIECZEŃ
Możemy teraz zrozumieć, dlaczego ubezpieczenia - które zdają się być po prostu jeszcze jedną formą gier hazardowych - w rzeczywistości działają w sposób wręcz odwrotny. Ubezpieczenia są ekonomicznie korzystne dla tych samych przyczyn, dla których opisywana wyżej epekulacja destabilizująca lub wprowadzenie bezsensownego ryzyka są niekorzystne. Podczas gdy zmiany pogody stwarzają pewne ryzyko, ubezpieczenia pozwalają ryzyko zmniejszyć i rozłożyć je bardziej równomiernie.
Wykupując polisę ubezpieczenia przed pożarem właściciel danego domu niejako "zakłada się" z towarzystwem ubezpieczeniowym, że jego dom się spali. Jeżeli się nie spali - a istnieje zdecydowanie wysokie prawdopodobień-

stwo, że istotnie się nie spali - właściciel traci pewną niewielką składu ubezpieczeniową. Jeżeli jednak się spali, towarzystwo ubezpieczeniowe ^ si wypłacić właścicielowi uzgodnione, umownie określone odszkodow -U~ (Z oczywistych przyczyn, by nie stwarzać pokusy tym spośród znajdujący'! się w trudnej sytuacji właścicieli domów, którzy lubią emocje i wozy straż � kie, aby uniknąć tego typu "ryzyka moralnego", nominalna wartość p0\[' ubezpieczeniowych bywa niekiedy nieco niższa od pieniężnej wartości ube pieczanego obiektu.)
To, co jest prawdą w odniesieniu do ubezpieczeń na wypadek pożaru dotyczy również ubezpieczeń na życie, od wypadku, ubezpieczeń samochodo' wych oraz wszelkiego innego rodzaju. W słynnej firmie Lloyd's w Londynie punkcie spotkań agentów ubezpieczeniowych, można sobie załatwić ubezpieczenie drużyny piłkarskiej albo osoby wybierającej się na wakacje przed deszczową pogodą; można ubezpieczyć zawodowych tancerzy na wypadek paraliżu w następstwie choroby Heinego-Medina; hotelarza - od pociągnięcia go do odpowiedzialności w przypadku zabicia męża klientki w bójce z człowiekiem, który wpadł na "jednego głębszego" do baru hotelowego.
Rolą towarzystwa ubezpieczeniowego jest rozkładanie ryzyka. Osiąga ono ten cel, gromadząc w jednej puli wiele bardzo różnorodnych rodzajów ryzyka (miliony ubezpieczeń na życie, ubezpieczeń nieruchomości, samochodów, tysiące ubezpieczeń firm handlowych czy hoteli). Zauważmy, że to, co z punktu widzenia jednostki jest nieprzewidywalne i zdaje się zależeć wyłącznie od przypadku, w kategoriach wielkich liczb okazuje się wysoce przewidywalne i przejawia wyraźne prawidłowości. To, czy Joan Brown - lat 50, stan zdrowia dobry - przeżyje następnych 30 lat, jest kwestią przypadku. Ale wzmiankowane w rozdziale l prawo wielkich liczb mówi, że spośród 150000 pięćdziesięcioletnich zdrowych obecnie kobiet pod koniec tego okresu pozostanie nadal przy życiu pewna określona liczba. Towarzystwo ubezpieczeniowe może dość łatwo ustalić taką składkę ubezpieczeniową, przy której nie będzie tracić. Pojęcie rozkładania ryzyka łatwo zrozumieć, jeśli się przyjmie, że każdy właściciel domu posiada jedną milionową część majątku towarzystwa ubezpieczeniowego i z tego właśnie źródła pokrywa własne ubezpieczenie. Jeżeli wydarzy się o jeden pożar więcej, aniżeli przewidywano, to pożar wywołujący straty w wysokości 100000 dol. będzie kosztować każdego z miliona właścicieli 10 centów. Gdyby nie ubezpieczenie, nieszczęsny pogorzelec prawdopodobnie musiałby w drastyczny sposób obniżyć swoją stopę życiową. A zatem procedura ubezpieczeniowa sprawia, że wysokie ryzyka indywidualne można zmniejszyć, rozkładając je na o wiele liczebniejszą populację.
Skąd zaś bierze się korzyść? Wynika ona z działania prawa malejącej użyteczności krańcowej, które mówi, że satysfakcja uzyskana dzięki wygranej jest mniejsza od dotkliwości przykrości związanej ze stratą. Prawo malejącej użyteczności krańcowej powiada, że z ekonomicznego punktu widzenia naj-

korzystniejszy jest równomierny rozkład dochodu pomiędzy wszystkie osoby
je zaś taki, którego próbowalibyśmy dokonać w sposób arbitralny między
szczęściarzy, których domy się nie spaliły i pechowców, których domostwa
spłonęły1-
CO MOŻNA UBEZPIECZYĆ
Niewątpliwie ubezpieczenia są niezwykle ważną metodą rozkładania ryzyka Dlaczego wobec tego nie możemy się ubezpieczyć przed wszelkim w ogóle ryzykiem związanym z życiem? Odpowiedzią na to jest nie dający się zakwestionować fakt, że zanim będzie można określić z wystarczającą dokładnością prawdopodobieństwa aktuarialne, muszą zostać spełnione pewne określone
warunki.
Po pierwsze, w grę musi wchodzić bardzo wielka liczba zdarzeń. Tylko wtedy możliwe będzie "sumowanie ryzyka" oraz "wzajemne znoszenie się" przypadków skrajnych oraz wyprowadzenie "przeciętnych" tych skrajności. Dom gry w Monte Carlo wie, że bezpieczeństwo leży w mnogości. Czyjąś dobrą passę z jednego wieczoru zniweczy zła passa tej samej osoby następnej nocy albo też przegrane kogoś innego. Być może kiedyś, raz, przy sprzyjających gwiazdach, komuś zdarzy się "rozbić bank", ale za parę zaledwie odmian księżyca "bank" nie tylko wyjdzie na swoje, lecz osiągnie i coś więcej.
Nie wystarczają same tylko wielkie liczby. Nie ma takiego racjonalnie rozumującego towarzystwa ubezpieczającego od skutków huraganów, które ograniczałoby swoją działalność do Miami Beach, jakkolwiek na terenie tym znajdują się tysiące budynków. Przypadki niepewne muszą być stosunkowo niezależne. Każdy poszczególny rzut kostką, każdy przypadek strat poniesionych w następstwie huraganu powinny być wydarzeniami stosunkowo niezależnymi. Jest rzeczą oczywistą, że w czasie gigantycznego pożaru (jak w Chicago w 1871 r. albo w San Francisco po trzęsieniu ziemi) wszystkie budynki w danej miejscowości narażone są na takie samo ryzyko. Towarzystwo ubezpieczeniowe może "stawiać" na jakieś jedno określone wydarzenie, ale nie na tysiące niezależnych od siebie wydarzeń.
1 Rysunek 22.D.2 pokazuje, dlaczego rozkładanie (czy rozpraszanie) ryzyka jest ekonomicznie korzystne. Dwa wykresy po lewej stronie określamy mianem "bez ubezpieczenia", zaś wykresy po stronie prawej - "z ubezpieczeniem". Bez ubezpieczenia, ludzie stają w obliczu niezmiernie zróżnicowanej podaży mieszkań (albo samochodów, albo usług medycznych). Ze Względu na malejącą użyteczność krańcową zmniejsza to ich łączną oczekiwaną użyteczność w stosunku do sytuacji, w której płacą pewną "godziwą" składkę ubezpieczeniową po to, aby zapewnić sobie mieszkanie (albo samochód, albo obsługę medyczną) na tym samym poziomie, bez względu na to, jakim losowym przypadkom będą musieli stawić czoła.

48 - Ekonomia t. l


przestrzenna równość cen P (poza kosztami transportu),
idealny model cen sezonowych,
prawo malejącej użyteczności krańcowej,
spekulacja,
stabilność i niestabilność konsumpcji,
Musi ono zróżnicować ("zdywersyfikować") ryzyko. Prywatne firm ubezpieczeniowe bez wsparcia rządów nie są w stanie stawić czoła ryzyko wojny jądrowej. Niemożliwe jest również wykupienie od prywatnego towar? stwa polisy ubezpieczenia przed skutkami bezrobocia. Depresje to gigantycz katastrofy, których ofiarą padają w jednym i tym samym czasie wszystk' warstwy i wszystkie klasy danej społeczności, a prawdopodobieństwa ich wydarzenia się nie można dokładnie obliczyć z góry. Dlatego też odpowie dzialność za zagwarantowanie zasiłków dla bezrobotnych może wziąć swoje barki tylko państwo, którego obowiązkiem jest odpowiadać za tego typu straty.
Ostatni warunek jest następujący: niedopuszczalne jest skażenie ubezpieczenia "ryzykiem natury moralnej". Chodzi o sytuację, w której ubezpieczony może wywierać wpływ na prawdopodobieństwo przypadku objętego ubezpieczeniem. W gruncie rzeczy takie "ryzyko moralne" występuje przy wszystkich prawie rodzajach ubezpieczenia. Kierowca, ubezpieczony przeciwko wszelkiego rodzaju przypadkom zderzenia, będzie prawdopodobnie jeździć mniej ostrożnie od kogoś, kto nie jest w całej pełni ubezpieczony przeciwko wchodzącym w grę ryzykom.
W niektórych jednak przypadkach ryzyko "moralne" jest tak olbrzymie, że dany przypadek jest nieubezpieczalny. Klasyczny przypadek miał miejsce wtedy, kiedy londyńska firma Lloyd's odmówiła sycylijskiemu ojcu ubezpieczenia czci jego córki. Jakąż bowiem prawidłowość można by założyć w tej sytuacji?
Ubezpieczenia społeczne
Z tego rejestru przypadków, w jakich niemożliwe jest ubezpieczenie od pewnych określonych zdarzeń, wynika wyobrażenie o ewentualnej roli ubezpieczeń społecznych. Bardzo wiele ważnych sytuacji charakteryzuje to, że albo ubezpieczenie nie istnieje, albo też jego ceny są nie do przyjęcia ze względu na problemy "ryzyka moralnego" lub negatywnej selekcji. Z tym ostatnim problemem mamy do czynienia na przykład wtedy, kiedy ubezpieczenia zdrowotne są wykupywane głównie przez ludzi chorowitych, co sprawia, że koszt ubezpieczenia dla ludzi zdrowych jest znacznie wyższy od jego oczekiwanej wartości. Tego rodzaju "ułomności rynku" występują w dziedzinie ubezpieczeń przed bezrobociem, ubezpieczeń zdrowotnych, i - do pewnego stopnia - emerytur.
W takich okolicznościach być może to rząd powinien wkroczyć i zapewnić gwarancje. Ponieważ rząd dysponuje olbrzymimi rezerwami finansowymi, a także możliwością unikania tendencyjnej selekcji wobec powszechności ubezpieczeń, ubezpieczenia państwowe mogą działać na rzecz zwiększenia dobrobytu.

PODSUMOWANIE DODATKU
1. Rozumne, zmierzające do zysku działania spekulujących i arbitrów powadzą w tendencji do wytworzenia pewnych określonych schematów równowagi cen w przestrzeni i w czasie. Spekulacja służy realizacji społecznie korzystnych celów, jeżeli spekulujący łagodzą niestabilność cen i konsumpcji, funkcję społecznie użyteczną sprawują oni również w takiej mierze, w jakiej sa w stanie stworzyć rynek ryzyka i umożliwić innym uczestnikom gospodarki krycie" własnego ryzyka.
W tej jednak mierze, w jakiej spekulujący pobudzają kumulację zmian cen j powodują wystąpienie znacznych fluktuacji cen akcji i towarów (albo kursów walut zagranicznych), ich działalność jest społecznie szkodliwa.
2. Prawo malejącej użyteczności krańcowej tłumaczy, dlaczego stabilność konsumpcji jest dobra dla gospodarki i dlaczego ubezpieczenia mają sens. Wyrównując poziomy konsumpcji w odniesieniu do sytuacji obarczonych różnym stopniem niepewności, osiągamy wzrost przeciętnego oczekiwanego poziomu użyteczności. Nie wszystkie jednak przypadki są ubezpieczalne i pozostają liczne różnorodne rodzaje ryzyka.
WAŻNIEJSZE POJĘCIA l PROBLEMY
ryzyko a ubezpieczenie,
ryzyka ubezpieczalne i nieubezpie-
czalne,
prawo wielkich liczb, zdarzenia niezależne,
"ryzyko moralne", ubezpieczenia prywatne a społeczne.
PROBLEMY DO DYSKUSJI
1. W jaki sposób spekulacja idealna stabilizuje ceny sezonowe?
2. Jeżeli zysk wynoszący l dol. ma wartość mniejszą aniżeli wynosząca l dol. strata, udowodnij, w jaki sposób będą się różnicować inwestorzy.
3. Wymień parę ważnych różnic pomiędzy ubezpieczeniami prywatnymi a ubezpieczeniem społecznym.
4. W początkach XIX w. na rynkach produktów rolnych występowała niewielka tylko część produkcji rolnictwa danego kraju. Koszty transportu były bardzo wysokie. Jakiego stopnia zróżnicowania cen w różnych regionach i w różnych okresach można było wtedy oczekiwać?
5. Załóżmy, że przedsiębiorstwo angażuje się w jakieś pojedyncze przedsięwzięcie (powiedzmy, że chodzi o wprowadzenie komputera osobistego ma-

M $\r\
O
A y wartość l min dol.). Czy rozumiesz, w jaki sposób duże zróżni
>V^ści w tym przedsiębiorstwie umożliwia doskonały prawie rozkład f^^
\6nie) ryzyka związanego z zainwestowaniem środków firmy w ń , r�2~
f? J �w kom-
L- Problem dla zaawansowanych (dla studentów statystyki). Przym "
iVjieją cztery firmy taksówkowe i że każda z nich stoi w obliczu r "i^'
lnego rozkładu" wypadków, przy czym odchylenie standard &
OOO dol. w stosunku do średniej straty wynoszącej 50 000 dol Nie lT*
'tary podzielą się ryzykiem za pośrednictwem ubezpieczenia wzajernn^
1^0 Mud reinsurance). Udowodnij, że daje to średnią stratę wynoszą
A P dol. [czyli nadal 50000 dol. dla każdego równorzędnego uczestnik
\< jednak całkowita wariancja wynosi tylko 4 x (3000 dol.)2 albo a?~
| "0000 = (6000)2]. Tak więc ostatecznie każdy uczestnik ma odchylenie
dowe wynoszące tylko 1500 dol. = 6000 dol./4, czyli ryzyko zmniejsza
łowę dzięki czterokrotnemu zwiększeniu rozmiaru! Czy potrafisz za-
.4ć to samo rozumowanie do wyjaśnienia poniższej sytuacji? (a) Roz-
posiadane aktywa majątkowe między cztery niezależne od siebie typy
których każda daje ten sam średni przychód i przejawia ten sam
ny od innych) stopień zmienności, możesz zmniejszyć o połowę
^any stopień zmienności swego portfela walorów, (b) Łącząc ze sobą
t �W od siebie wielkości szczytowego popytu na produkt dwóch przedsię-
\ \ użyteczności publicznej, unikniesz konieczności utrzymywania stałego
iAtonego poziomu normalnej zdolności wytwórczej, (c) W tendencji,
V zapasy danej firmy rosną jedynie tak, jak pierwiastek kwadratowy
^j niezależnych klientów (wobec tego koszt zapasów w przeliczeniu na
*? sprzedaży w firmie czterokrotnie większej wynosi tylko połowę).

KONKURENCJA NIEDOSKONAŁA: MONOPOL l REGULACJA
Monopoliści, utrzymując rynki w stałym niedoborze..., sprzedają swe towary po cenie znacznie wyższej od jej naturalnego poziomu i podnoszą swoje zarobki czy to w postaci zysku, czy płacy.
Adam Smith Bogactwo narodów
W ostatnich kilku rozdziałach badaliśmy szczegółowo działanie konkurencyjnej podaży i konkurencyjnego popytu. Rozważaliśmy głównie przypadek zwany "konkurencją doskonałą".
Konkurencja doskonała oznacza, dla ekonomisty coś bardzo precyzyjnie określonego. Jak widzieliśmy, pod tą nazwą rozumie on coś znacznie ostrzejszego aniżeli ma na myśli urzędnik bankowy i dyrektor przedsiębiorstwa, gdy rozmawiają o "silnej rywalizacji i ostrej konkurencji pomiędzy różnymi przedsiębiorstwami i gałęziami".
Specjalny przypadek, zwany konkurencją doskonałą, jest bardzo ważny, jest to jednak tylko jeden z przypadków. Dlaczego więc ekonomiści poświęcają mu tyle uwagi? Są tego dwie główne przyczyny. Po pierwsze, jak to widzieliśmy, doskonale konkurencyjne rynki odznaczają się szczególnymi właściwościami z punktu widzenia efektywności: przy pewnych określonych warunkach doskonała konkurencja pozwala osiągnąć efektywność alokacyjną, wyciskając z ograniczonych zasobów społeczeństwa maksimum satysfakcji.
Po drugie, gospodarkę konkurencyjną stosunkowo łatwo analizować i zrozumieć. Ekonomia zrobiła olbrzymi postęp w zrozumieniu, jak taki system reaguje na wstrząsy wywołane podatkami, złymi zbiorami, zmianami w gustach i wieloma innymi zakłóceniami ze strony realnego świata.
Nie możemy jednak zakończyć naszej analizy na rynkach konkurencyj
nych. Nie wolno nam postępować tak, jak to robią nieszczęśnicy szukający
swych zgubionych portfeli pod latarniami, gdyż tam jest widniej. Prawda jest
taka, iż model konkurencyjny nie może wiernie przedstawić wielu faktów
dotyczących współczesnych przemysłów. Realny świat - taki jak w Ameryce,
Europie czy Azji - zawiera zarówno istotne elementy monopolistycznych
niedoskonałości rynku, jak i konkurencji. i * ,,-.

jącego wartość l min dol.). Czy rozumiesz, w jaki sposób duże
własności w tym przedsiębiorstwie umożliwia doskonały prawie r
proszenie) ryzyka związanego z zainwestowaniem środków firmv
puter? y
ÓW korn.
6. Problem dla zaawansowanych (dla studentów statystyki). Przypuść że istnieją cztery firmy taksówkowe i że każda z nich stoi w obliczu ryzy/' "normalnego rozkładu" wypadków, przy czym odchylenie standardów3 C7; = 3000 dol. w stosunku do średniej straty wynoszącej 50000 dol. Niech ' owe firmy podzielą się ryzykiem za pośrednictwem ubezpieczenia wzajemne go (mutual reinsurance). Udowodnij, że daje to średnią stratę wynosząca 200000 dol. [czyli nadal 50000 dol. dla każdego równorzędnego uczestnika-teraz jednak całkowita wariancja wynosi tylko 4 x (3000 dol.)2 albo a?~ = 36 000 000 = (6000)2]. Tak więc ostatecznie każdy uczestnik ma odchylenie standardowe wynoszące tylko 1500 dol. = 6000 dol./4, czyli ryzyko zmniejsza się o połowę dzięki czterokrotnemu zwiększeniu rozmiaru! Czy potrafisz zastosować to samo rozumowanie do wyjaśnienia poniższej sytuacji? (a) Rozdzielając posiadane aktywa majątkowe między cztery niezależne od siebie typy akcji, z których każda daje ten sam średni przychód i przejawia ten sam (niezależny od innych) stopień zmienności, możesz zmniejszyć o połowę oczekiwany stopień zmienności swego portfela walorów, (b) Łącząc ze sobą niezależne od siebie wielkości szczytowego popytu na produkt dwóch przedsiębiorstw użyteczności publicznej, unikniesz konieczności utrzymywania stałego podwojonego poziomu normalnej zdolności wytwórczej, (c) W tendencji, niezbędne zapasy danej firmy rosną jedynie tak, jak pierwiastek kwadratowy liczby jej niezależnych klientów (wobec tego koszt zapasów w przeliczeniu na jednostkę sprzedaży w firmie czterokrotnie większej wynosi tylko połowę).

KONKURENCJA NIEDOSKONAŁA: MONOPOL l REGULACJA
Monopoliści, utrzymując rynki w statym niedoborze..., sprzedają swe towary po cenie znacznie wyższej od jej naturalnego poziomu i podnoszą swoje zarobki czy to w postaci zysku, czy płacy.
Adam Smith Bogactwo narodów
W ostatnich kilku rozdziałach badaliśmy szczegółowo działanie konkurencyjnej podaży i konkurencyjnego popytu. Rozważaliśmy głównie przypadek zwany "konkurencją doskonałą".
Konkurencja doskonała oznacza dla ekonomisty coś bardzo precyzyjnie określonego. Jak widzieliśmy, pod tą nazwą rozumie on coś znacznie ostrzejszego aniżeli ma na myśli urzędnik bankowy i dyrektor przedsiębiorstwa, gdy rozmawiają o "silnej rywalizacji i ostrej konkurencji pomiędzy różnymi przedsiębiorstwami i gałęziami".
Specjalny przypadek, zwany konkurencją doskonałą, jest bardzo ważny, jest to jednak tylko jeden z przypadków. Dlaczego więc ekonomiści poświęcają mu tyle uwagi? Są tego dwie główne przyczyny. Po pierwsze, jak to widzieliśmy, doskonale konkurencyjne rynki odznaczają się szczególnymi właściwościami z punktu widzenia efektywności: przy pewnych określonych warunkach doskonała konkurencja pozwala osiągnąć efektywność alokacyjną, wyciskając z ograniczonych zasobów społeczeństwa maksimum satysfakcji.
Po drugie, gospodarkę konkurencyjną stosunkowo łatwo analizować i zrozumieć. Ekonomia zrobiła olbrzymi postęp w zrozumieniu, jak taki system reaguje na wstrząsy wywołane podatkami, złymi zbiorami, zmianami w gustach i wieloma innymi zakłóceniami ze strony realnego świata.
Nie możemy jednak zakończyć naszej analizy na rynkach konkurencyj
nych. Nie wolno nam postępować tak, jak to robią nieszczęśnicy szukający
swych zgubionych portfeli pod latarniami, gdyż tam jest widniej. Prawda jest
taka, iż model konkurencyjny nie może wiernie przedstawić wielu faktów
dotyczących współczesnych przemysłów. Realny świat - taki jak w Ameryce,
Europie czy Azji - zawiera zarówno istotne elementy monopolistycznych
niedoskonałości rynku, jak i konkurencji. ,, *�-.

Świat realny, w swej istocie, może więc być zaklasyfikowany do sferv "niedoskonałej konkurencji": nie jest ani doskonale konkurencyjny, ani te" doskonale zmonopolizowany.
Dlatego pozostałe rozdziały czwartej części dostarczą nam narzędzi umo żliwiających analizę konkurencji niedoskonałej i pokażą, jakie modyfikaci trzeba poczynić we wnioskach opartych na analizie konkurencji doskonałej Zobaczymy, iż powodzenie systemu cen w rozwiązywaniu podstawowych problemów w kwestii co, jak i dla kogo zależy w znacznym stopniu od różnych sytuacji monopolistycznych, które mogą się pojawić w licznych gałęziach współczesnego przemysłu.
Ten rozdział rozpoczyna analizę konkurencji niedoskonałej. Część A daje przegląd źródeł niedoskonałości rynku. Zawiera ona sugestię, iż różnice w strukturach rynku wynikają z różnych struktur kosztów, a także z barier stawianych konkurencji.
W części B przedstawiono zachowanie przedsiębiorstwa monopolistycznego, wprowadzając nowe narzędzie analizy - utarg krańcowy. Zobaczymy, jak przedsiębiorstwo osiąga maksymalny zysk, zrównując koszt krańcowy z krańcowym utargiem.
Gdy już zrozumiemy sposób postępowania monopolisty, będziemy mogli przejść do części C, zawierającej analizę kosztów monopolu oraz wykorzystania regulacji jako narzędzia kontroli społecznych i ekonomicznych problemów wynikających z działania monopolu.
. f.
A. ŹRÓDŁA l RODZAJE KONKURENCJI NIEDOSKONAŁEJ
Konkurencja doskonała w zestawieniu z konkurencją niedoskonałą
Rysunek 23. l (a) przypomina, iż ekonomista definiuje przedsiębiorstwo doskonale konkurencyjne jako firmę, która nie ma żadnego wpływu na cenę; znaczy to, że firma stoi wobec całkowicie poziomej krzywej popytu dd; posuwając się wzdłuż tej krzywej może sprzedać tak wiele (lub tak mało), ile tylko chce.
Przypomnij sobie, jak rygorystyczna jest ta definicja doskonałej konkurencji. Pomyśl o jakimkolwiek towarze: żyletkach, paście do zębów, stali, aluminium, ziemniakach, pszenicy, papierosach, tytoniu, komputerach czy bawełnie. Który będzie pasować do naszej rygorystycznej definicji? Z pewnością nie komputery, nie pasta do zębów czy papierosy. Kto kiedykolwiek słyszał o tysiącach firm komputerowych czy produkujących pastę do zębów sprzedających swe produkty na giełdzie w Chicago?
Ani aluminium ani stal nie mogą sprostować wymaganiom tej definicji doskonałej konkurencji. Do drugiej wojny światowej istniało (w Stanach


b) Popyt przedsiębiorstwa w warunkach konkurencji niedoskonałej P
Zjednoczonych - przyp. tłum.) tylko jedno przedsiębiorstwo wytwarzające aluminium, Alcoa (Aluminium Company of America). Nawet dziś cztery największe firmy dostarczają trzy czwarte całej produkcji tego przemysłu.
a) Popyt przedsiębiorstwa w warunkach konkurencji doskonałej P
U ''U
Produkcja przedsiębiorstwa Produkcja przedsiębiorstwa
Rys. 23.1. Papierkiem lakmusowym niedoskonałej konkurencji jest ujemne
nachylenie krzywej popytu na produkt przedsiębiorstwa
Przedsiębiorstwo doskonale konkurencyjne może sprzedać, ile tylko zechce w ramach swej poziomej krzywej popytu dd, nigdy nie powodując obniżenia ceny rynkowej. Przedsiębiorstwo działające w warunkach niedoskonałej konkurencji stwierdzi jednak, że krzywa popytu na jego produkt opada wraz z tym, jak zwiększona produkcja q wymusza Obniżenie P, po jakiej można ją sprzedać. A jeśli nie jest to chroniony przed konkurencją monopolista, to obniżka cen dokonana przez jego rywali spowoduje znaczne przesunięcie jego krzywej popytu na lewo, od dd do d'd'.
A co ze stalą? United States Steel i Bethlehem to giganty tego przemysłu. Wraz z Inland Steel, Republic Steel i paroma innymi przedsiębiorstwami tworzącymi Little Steel wytwarzają dużą część całkowitej produkcji stali. Dlaczego nie są one konkurencyjne w sytuacji, gdy przecież jeden rodzaj walcowanej na zimno stali jest prawie taki sam jak inny? Są one niedoskonałymi konkurentami, gdyż na konkretnym regionalnym rynku U.S. Steel czy Republic obniżą cenę stali, gdyby mogło to znacząco zwiększyć oferowaną
na sprzedaż ilość.
Gdy przejrzysz przedstawioną listę, to stwierdzisz, iż jedynie ziemniaki, tytoń, pszenica i bawełna spełniają warunki naszej rygorystycznej definicji doskonałej konkurencji. Inne dobra, poczynając od samochodów, a kończąc na żyletkach, nie spełniają wymagań z prostego powodu: w każdym z tych przemysłów są przedsiębiorstwa (poczynając od General Motors, a kończąc na Gillette), które mogą wywierać wpływ na cenę, zarzucając rynek produkcją lub też wstrzymując dostawy.

r
T
Definicja konkurencji niedoskonałej
Przypuśćmy jednak, że przedsiębiorstwo znajduje się w sytuacji, w kto � stoi wobec krzywej popytu opadającej w sposób znaczący (tak jak na rv 23.1(b), co oznacza, że gdy decyduje się ono rzucić więcej produktu na rynek to bez wątpienia powoduje obniżenie ceny, zgodnie z przebiegiem swej krzyw ' popytu dd. Takie przedsiębiorstwo ekonomista zaklasyfikuje jako ,,nied skonale konkurencyjne".
"Konkurencja niedoskonała" występuje w takiej gałęzi lub grupie gałęzi, w których pojedynczy sprzedawcy stoją wobec opadającej krzywej popytu dd na swój produkt i tym samym mają jakiś stopień kontroli nad ceną.
Nie oznacza to, że firma ma absolutną monopolistyczną "władzę" nad ceną, którą może pobierać. Jak zobaczymy, stopnie monopolistycznych niedoskonałości na różnych niedoskonale konkurencyjnych rynkach są zróżnicowane.
Zanim pójdziemy dalej, trzeba zrozumieć, iż nie mówimy, że właściciel niedoskonale konkurencyjnego przedsiębiorstwa jest osobą niedoskonałą, kimś, kto bija psa czy też spędza noce w knajpach. Nie oznacza to także, iż firma nie jest skłonna wyprzeć rywali, wynaleźć nowych produktów czy nasłać hord agentów sprzedaży na potencjalnych klientów. Ostra rywalizacja i doskonała konkurencja to całkowicie różne zjawiska. Na rywalizację składa się szeroki wachlarz działań - od reklamy zmierzającej do przesunięcia czyjejś krzywej popytu, po obniżenie ceny w celu zwiększenia sprzedaży. Doskonała konkurencja oznacza, że firmy mogą sprzedać wszystko, co chcą sprzedać, po panującej na rynku cenie.
; PRZYKŁADY NIEDOSKONAŁEJ KONKURENCJI
Niedoskonała konkurencja pojawia się wówczas, gdy jedynie parę przedsiębiorstw zdolnych jest dostarczać dany produkt po bieżącej cenie. Jaka jest dziś skala koncentracji przemysłu? Rysunek 23.2 pokazuje "wskaźnik koncentracji" dla garści amerykańskich gałęzi przemysłu. Wskaźnik koncentracji czterech największych przedsiębiorstw definiujemy jako procentowy udział produkcji dostarczanej przez cztery największe firmy w całkowitej produkcji danej -gałęzi przemysłu (czy też mówiąc bardziej technicznie, w całkowitych dostawach). Wskaźnik koncentracji ośmiu firm pokazuje podobny udział ośmiu największych przedsiębiorstw.
Jaki jest stopień koncentracji przemysłu przetwórczego jako całości? Dane dla roku 1977 pokazują, iż około jednej piątej całkowitej produkcji przemysłu znajdowało się w wysoce skoncentrowanych gałęziach (o wskaźniku

koncentracji czterech firm wynoszącym ponad 60%), i także jedna piąta w branżach nie skoncentrowanych (o wskaźniku koncentracji czterech firm "iższym od 20%).
Głównym przedmiotem zainteresowania polityki są tendencje występujące w ogólnej skali koncentracji. Dane dla okresu 1947-1972 wskazują, że nastąpił niewielki wzrost przeciętnego wskaźnika koncentracji czterech firm krajowej produkcji przemysłowej: od 37% w roku 1947 do 38% w 1972 r. Jednakże liczby te prawdopodobnie nie doszacowują zakresu konkurencji, pomijają bowiem narastającą ostrą konkurencję ze strony firm zagranicznych. Gdyby uwzględnić konkurencję zagraniczną, przeciętny stopień koncentracji wykazałby spadek, poczynając od połowy lat osiemdziesiątych.
Koncentracjo mierzona wartościg dostaw w przemysłach przetwórczych rok 1977
następne 4 największe przedsiębiorstwa
4 największe przedsiębiorstwa �
Papierosy (1972) Samochody osobowe
Zbożowe przetwory śniadaniowe
Żarówki
Aluminium (pierwotne)
Mydło
Stal (odlewne)
Paczkowane mięso
80
20 40 60
Procentowy udział
w całkowitych dostawach
Rys. 23.2. Liczne gałęzie są zdominowane przez niewielu sprzedawców: przypadek oligopolu
W gałęziach wytwarzających aluminium, samochody osobowe, papierosy, a także w wielu innych, większość działalności gospodarczej przypada na parę tylko przedsiębiorstw. Porównaj tę sytuację z modelem doskonałej konkurencji, w warunkach której każde z przedsiębiorstw jest zbyt małe, by mieć wpływ na cenę rynkową. Źródło: U.S. Bureau of the Census, dane za 1972 i 1977 rok.


o) Monopol naturalny
P D
źródła niedoskonałości rynku
Dlaczego niektóre gałęzie charakteryzują się warunkami bliskimi dosk nałej konkurencji, inne natomiast są zdominowane przez garstkę wielki h firm? Zasadniczo, konkurencja niedoskonała powstaje wówczas, gdy produkcję branży dostarcza niewielka liczba przedsiębiorstw. Dwoma źródłami ni doskonałości rynku są warunki kosztowe oraz bariery dla konkurencji. Gd występują znaczące korzyści produkcji na wielką skalę, wielkie firmy mogą Po prostu produkować taniej i sprzedawać taniej niż firmy małe, tak iż te ostatnie nie mogą przeżyć. Tak więc tam, gdzie występują istotne korzyści skali możemy się spodziewać niewielu dostawców.
Podobnie, gdy produkt uzyskuje ochronę patentową, kiedy firma dysponuje dobrze utrwalonym znakiem firmowym lub gdy bariery regulacyjne przeszkadzają konkurencji, wtedy także parę przedsiębiorstw może zdominować wielką część rynku. Tak powstają niedoskonałości konkurencji.
Zbadajmy oba źródła tych niedoskonałości.
Struktura kosztów i struktura niedoskonałości rynku
Gdyby każdy produkt mógł być wytworzony przez każdego po takich samych i stałych kosztach, wszyscy bylibyśmy zdolni dostarczać pełny koszyk dóbr konsumpcyjnych, a gigantyczne wielonarodowe firmy nie mogłyby zdominować naszych rynków. Lecz świat został zaprojektowany inaczej. Gdy wyobrazisz sobie, ile czasu zajęłoby ci zbudowanie najprostszego samochodu czy telewizora - zaczynając tylko od stali, przewodów i szkła - to szybko zrozumiesz wagę produkcji na wielką skalę, wielkich firm i niedoskonałej konkurencji.
Nasz pierwszy trop w poszukiwaniu przyczyn niedoskonałej konkurencji prowadzi do występowania korzyści skali, przy których krzywa kosztu przeciętnego nieustannie opada. Współzależności pomiędzy kosztami i rynkami ilustruje rys. 23.3. Na rys. 23.3(a) pokazano przedsiębiorstwo, w którym koszty przeciętne i krańcowe spadają bez końca. Charakteryzuje się ono nieustannymi rosnącymi przychodami skali.
Wraz ze wzrostem q, przedsiębiorstwo znajduje bardziej złożone metody specjalizacji; organizuje zespoły robocze w większe i efektywniejsze jednostki; stać je na większe zbiorniki i maszyny charakteryzujące się wyższą efektywnością netto. I to wszystko bez końca.
Niezależnie od tego, jak wielki jest popyt na jego produkt - niezależnie od tego jak daleko położona jest krzywa popytu gałęzi DD - najbardziej efektywna skala operacji tej jednej firmy będzie jeszcze większa. I tak pokojowe konkurencyjne współistnienie tysiąca cenobiorców będzie zupełnie niemożliwe. Jest to przypadek monopolu naturalnego (omawiany dalej w tym rozdziale).


b) Oligopol
c) Doskonała konkurencja P
Rys. 23.3. Aby uniknąć monopolu lub oligopolu, koszty przeciętne muszą rosnąć dostatecznie wcześnie
Gdy koszty obniżają się w nieskończoność, jak w przypadku monopolu naturalnego przedstawionym w (a), jedno przedsiębiorstwo może poszerzyć swą działalność na tyle, by zmonopolizować daną gałąź. Na rysunku (b) koszty ostatecznie zaczynają rosnąć, jednak nie dość szybko, biorąc pod uwagę całkowity popyt DD na produkt gałęzi. Współistnienie licznych, doskonale konkurujących przedsiębiorstw jest niemożliwe; prawdopodobnie powstanie pewien rodzaj oligopolu z niewielką liczbą sprzedawców. Na rysunku (c) całkowity popyt DD na produkt gałęzi jest na tyle rozległy w porównaniu z efektywną skalą produkcji każdego ze sprzedawców, że pozwala to na trwałe współistnienie dużej liczby doskonale konkurujących przedsiębiorstw. Mamy tutaj doskonałą konkurencję. [A co, jeżeli przedsiębiorstwa, w sytuacji (c), zdecydują się zróżnicować swój produkt, fragmentaryzując rynek i przesuwając DD daleko w lewo? Może się to skończyć pewnym rodzajem niedoskonałej konkurencji, takiej jak w (b) lub (a).]
Być może, sytuacja nieograniczenie malejących kosztów jest nierealistyczna. Być może, w końcu wszystkie korzyści skali zostaną uzyskane i krzywa kosztów wyprostuje się lub zacznie rosnąć. Rysunek 23.3(b) pokazuje taki przypadek: długookresowe krzywe MC i A C przedsiębiorstwa zaczynają w pewnym momencie wzrastać. Niestety, następuje to zbyt późno, by zapobiec załamaniu doskonałej konkurencji. Zauważ, gdzie się teraz znajduje krzywa całkowitego popytu gałęzi: nie zapewnia ona rynku dostatecznie dużego, by mogło współistnieć wiele firm produkujących na efektywnym poziomie, wynikającym z przedstawionej krzywej kosztów. I tu także znajdziemy się w sytuacji, gdy konkuruje ze sobą niewielu sprzedawców, sytuacji zwanej oligopolem. (Oligos po grecku znaczy "niewiele").
Na rys. 23.3(c) perspektywy są korzystniejsze dla doskonałej konkurencji. Dlaczego? Ponieważ popyt na produkty gałęzi DD (nawet na każdym z lokalnych rynków) jest tak duży, że w gałęzi może efektywnie działać duża liczba przedsiębiorstw, niezbędna do istnienia doskonałej konkurencji1. To jest przypadek doskonałej konkurencji.
1 Podręczniki dla zaawansowanych wykazują, że tam, gdzie istnieje bardzo duża liczba przedsiębiorstw o identycznych, w kształcie litery U, krzywych kosztów, krzywe AC i MC dla gałęzi są, praktycznie rzecz biorąc, poziome.

c s
- p
10^
3. " L
p; ^ CD

c s f? P najwię 6 do 1 ma (li
Jedna z t
z t ze za
ych akz
kładu Ea
3 -
o
ES "
g S.'
o
P p
a g M � Q 3
'
OD
0)
-i
5'
rzyjrzyjmy się przez chwilę ększych przedsiębiorstw pr 12"/. krajowego rynku, aby iczby te są oczywiście prz kże rzywista skala ko
-
N R
o L. 5
Pl
g: 3 3
5. B"
firmT
firm. Tak znac e inne przycz kryją się za s
acze stwierd �Wama "*
O
"
n'
55- cr o, o
"
Ź 0 iT
3
B v;
-"
a
Q)
*�
0
ż
s cz
o- o
"S s: N' o-
3 >< o -i-
e
3 0
a
S
I
a ? 3
� . t-
r
o -'g
^ aĄ
ż N. "
O- n> N
w- s a
S- ^ < 3 v;
5=1 ^' ^ s- i z Itl
L ^ CP *3
^ a 5. <
P P
3
od
tabl. 23.1. ukujących osiągnąć m bliżone, ch centracji dl
"0 N
g 3 S-" 3' -"
-3 _ . S" o" S
n> N N
N OQ
"< J"
g* 'g.
N O
0 Crg
!3
g
g
p
� �
tr tr
o 3
-r -
s. g
'
p n t3
*- - O P
* 1

^ ^< "S
< t3 O tr g. CL
^ s- *
g �< �<
P
P 3 S? ^
� 3
r* "
S. F
CL o o
S E-"&ż:
są 3 P " 3 3"
"
s- - a.
g. p �s -�<ż &�ż� s-llf ?
9 ? S s- 1:
O fl>
a s
o o
P H, . ^
^ P N- Ł
3 H..S. s;
n> CD *o V
^




TECHNOLOGIA RODZI KONCENTRACJĘ


(1)

(2)

(3)

Gałąź

Udział w produkcji USA konieczny, by pojedyncza firma mogła wyzyskać korzyści skali (w %)

Rzeczywisty przeciętny udział w rynku trzech największych firm (w %)

Główne przyczyny korzyści z działania na wielką skalę

Piwowarstwo

10-14

13

Potrzeba stworzenia wizji marki w skali krajowej







oraz koordynowania inwestycji

Papierosy

6-12

23

Reklama i zróżnicowanie wizji produktu

Butelki szklane

4-6

22

Potrzeba posiadania centralnego personelu inżynieryjne-







go i projektantów

Cement

2

7

Potrzeba rozłożenia ryzyka i zgromadzenia kapitału

Lodówki

14-20

21

Wymagania marketingowe i dotyczące długości serii

Rafinacja ropy

4-6

8

Rozłożenie ryzyka przy poszukiwaniu złóż ropy naftowej







oraz koordynacja inwestycji

Tabl. 23.1. Korzyści skali pchają wiele gałęzi ku koncentracji , , _, .
W pionierskim badaniu zanalizowano pewną liczbę produktów, by stwierdzić, czy za istniejącym stopniem koncentracji kryje się, być może, rodzaj stosowanej technologii. W kolumnie (1) pokazano szacunki punktu (wyrażone w procentach całkowitej produkcji), w którym dłogookresowa krzywa kosztu przeciętnego zaczyna się wznosić. Porównaj te wyniki z pokazanymi w kolumnie (3) przeciętnymi udziałami w rynku trzech największych przedsiębiorstw każdej z tych gałęzi. Źródło: F. M. Scherer, A. Beckenstein, E. Kaufer i R. D. Murphy The Economics of Multi-Plant Operation: Ań International Comparisons Study, Harvard University Press, Cambridge, Mass., 1975.

patentowej, Polaroid przez wiele lat miał całkowity monopol na rynku błv kawicznych" aparatów fotograficznych. Dlaczego rządy przyznają te pate towe monopole? Udziela się ich, aby zachęcić wynalazców do aktywnoś ' zwłaszcza drobnych wynalazców. Bez perspektywy ochrony patentowej droh' ny wynalazca byłby pozbawiony nadziei na osiągnięcie kiedykolwiek zysków w zamian za lata eksperymentowania, w nieustannym poszukiwaniu lepszych produktów i procesów.
Rządy nakładają też na wiele gałęzi przemysłu ograniczenia wejścia. Jak zobaczymy w części C niniejszego rozdziału, monopolu "franchisingowego" udziela się często lokalnym przedsiębiorstwom użyteczności publicznej w zakresie dostaw wody, elektryczności, gazu naturalnego czy łączności telefonicznej. Rządy uważają, że tego typu franchising jest użyteczny w gałęziach w których koszty przeciętne gwałtownie maleją; w zamian za przyznanie takiego "franchisingowego" monopolu przedsiębiorstwa zezwalają państwu regulować ceny i działalność przedsiębiorstw objętych franchisingiem. Podobnie jak w przypadku patentów, takie ograniczenia mogą w sumie przynosić korzyści gospodarcze, są one jednak bez wątpienia bardzo potężnymi barierami dla konkurencji i podtrzymują koncentrację. I tak AT&T latami wykorzystywała autoryzowane przez rząd bariery wejścia, by zapobiec pojawieniu się konkurentów w zakresie pozalokalnych połączeń telefonicznych; do tego przypadku powrócimy w następnym rozdziale, omawiając zagadnienia polityki antytrustowej.
Ostatni z przykładów ograniczeń prawnych jest mniej przyjemny. Przypuśćmy, że w gałęzi mamy warunki doskonałej konkurencji, jednak wszystkie rządy nakładają wysokie cła lub kwoty importowe na zagranicznych producentów. Wykluczenie wielu zagranicznych dostawców i nabywców z rynku obali doskonałą konkurencję. Nowe krzywe popytu DD na produkty gałęzi będą odzwierciedlać w każdym kraju jedynie krajowy, nie zaś światowy, rynek. Oznacza to, że krzywe popytu DD przesuwają się daleko na lewo. Warunki protekcjonistyczne przenoszą nas z rys. 23.3(c) do rys. 23.3(b), a może nawet do rys. 23.3(a).
Dzieje się tak, gdy nakłada się cła restrykcyjne, co powoduje segmen-tację rynków i tworzy sytuację monopolistyczną. Historycy amerykańscy dobrze znają ten problem, odzwierciedla to powiedzenie: "Cło jest matką monopolu". Jednym z celów Wspólnoty Europejskiej było poszerzenie rynku tak, by wielkość popytu DD stała się w stosunku do efektywnych poziomów produkcji dostatecznie duża, aby promować żywą i skuteczną konkurencję.
Można dodać, że wiele przemysłów amerykańskich doświadczyło w ciągu ostatniej dekady żywej konkurencji zagranicznej, co obniżyło faktyczną koncentrację produkcji w takich gałęziach, jak przemysł samochodowy, stalowy czy elektroniczny.

To krótkie omówienie tylko dotyka kluczowego zagadnienia polityki publicznej. Koncepcja barier dla konkurencji jest szeroko stosowana poza obszarem teorii ekonomii, szczególnie zaś we współczesnej praktyce polityki antytrustowej.
Zróżnicowanie produktu. Obok ograniczających konkurencję prawnie nakładanych restrykcji istnieją też bariery ekonomiczne. Najbardziej rozpowszechnioną jest zróżnicowanie produktu - fakt, iż niemal każde dobro jest niedoskonałym substytutem dóbr z nim rywalizujących. Pepsi Cola różni się Od Coca Coli. Levisy różnią się od Wranglerów. Ford różni się od Buicka. \V wyniku takiego zróżnicowania produktów krzywa popytu na produkt każdej niemal firmy jest przynajmniej nieco nachylona, a tym samym każda firma jest przynajmniej po trosze niedoskonale konkurencyjna.
Co dokładnie rozumiemy pod pojęciem zróżnicowania produktu? Konkretny produkt danej firmy jest zróżnicowany względem innych produktów tej samej gałęzi, gdy przy równych cenach nabywca okazuje w odniesieniu do produktu tej firmy swe preferencje lub niechęć. Tak więc, choć Pepsi i Coca mogą być sprzedawane po dokładnie takich samych cenach, niektórzy nabywcy będą przedkładać jedną z nich nad drugą. Zróżnicowanie produktu może mieć charakter silny lub słaby. Okazuje się, na przykład, że w odniesieniu do poszczególnych marek benzyny ma ono słaby charakter: wynosząca parę centów różnica w cenie za galon może zachęcić klienta do wyboru alternatywnej marki czy nawet benzyny dostarczanej przez nieznanego dostawcę. Na innych z kolei obszarach zróżnicowanie jest silne. Przed laty ludzie mawiali: "Gotów jestem przejść milę, by kupić papierosy Camel", wskazując na silne
- w porównaniu z innymi markami - poczucie zróżnicowania produktu.
Rozważmy przypadek samochodów osobowych. W Stanach Zjednoczonych jest koło tuzina dużych przedsiębiorstw dostarczających samochody, a koszty transportu są relatywnie niskie w porównaniu z kosztami sprzedaży. Moglibyśmy więc oczekiwać na tym rynku żywej konkurencji. W rzeczywistości, z rozmaitych powodów, rynek ten - z uwagi na zróżnicowanie produktu
- podzielony jest na segmenty. Niektóre źródła zróżnicowania mają naturalny charakter: samochodom brytyjskim, mającym kierownicę z prawej strony, trudno znaleźć nabywców wśród amerykańskich kierowców. Podobne są kłopoty z japońskimi mikrosamochodami mieszczącymi niewiele więcej niż psa i parę małych dzieci.
Niektóre inne przyczyny zróżnicowania produktu sprawiają wrażenie sztucznych czy nienaturalnych. W latach pięćdziesiątych konsumenci uwielbiali samochody z olbrzymimi "płetwami ogonowymi"; miłość tę podsycała reklama przekonywająca, iż istnieje związek pomiędzy siłą koni mechanicznych a siłą męską. Dziś faworyzowane są luksusowe samochody niemieckie, i takoż wszystko (wszyscy), co wygląda na niemieckie.

Jakie są skutki czy to sztucznego, czy też naturalnego zróżni produktu? Krzywe popytu DD z rys. 23.3(c) przedstawiającego model j*311'3 nalej konkurencji przesuną się tak daleko na lewo, iż sytuacja zacznie n �~ miąć raczej modele monopolu czy oligopolu przedstawione na rys 2^^f�" i (b). Tak więc całkowity popyt na produkt, taki jak auta czy n � chtodza.ce, zostaje podzielony pomiędzy małe rynki zróżnicowanych prodt tów, Popyt na te zróżnicowane produkty jest na tyle mały, iż nie wystarcza h" wielka liczba firm mogła funkcjonować na poziomie lokującym je w dol części ich mających kształt litery U krzywych kosztów. Stąd, zróżnicowań' J podobnie jak cła, prowadzi do większej koncentracji i bardziej niedoskonałe' konkurencji.
Podsumowując: gdy dana gałąź w szerokim zakresie charakteryzuje się korzyściami skali, tak iż najefektywniejsza skala produkcji przedsiębiorstwa stanowi znaczną część popytu na produkt tej gałęzi, doskonała konkurencja jest zagrożona. W takich przypadkach tylko kilka firm będzie dostarczać większość podaży gałęzi. Niedoskonałości wynikające z malejących kosztów wzmacniane są przez bariery dla konkurencji, takie jak dotyczące jej prawne restrykcje lub zróżnicowanie produktu.
Niedoskonała konkurencja: monopol, oligopol
i zróżnicowanie produktu
A teraz, gdy wiemy już dokładnie, co to jest niedoskonała konkurencja i jakie sajej źródła, przyjrzyjmy się pokrótce podstawowym jej przypadkom.
|"I. Jak dalece niedoskonała może być konkurencja? W przypadku krańcowym występuje pojedynczy sprzedawca, mający praktycznie całkowitą władze, na rynku. (Zwany jest "monopolistą", od greckiego słowa mono znaczącego Jeden", a polista oznacza "sprzedawcę".) Jest jedynym producentem w swej gałęzi i nie ma innej gałęzi wytwarzającej bliski substytut produkowanego przezeń dobra.
Wyłączne monopole są dziś rzadkością. Jedynie w przypadku franchisin-gu lokalnych usług, takich głównie, jak miejscowe telefony, gaz, woda czy elektryczność, występuje rzeczywiście jedyny sprzedawca usługi nie mającej bliskiego substytutu. Lecz nawet w tych odosobnionych przypadkach, trzeba uwzględnić konkurencję ze strony innych gałęzi - telefonów komórkowych dla telefonów, innych paliw w odniesieniu do elektryczności czy gazu. Żadne przedsiębiorstwo w długim okresie nie może się czuć całkowicie zabezpieczone przed atakiem konkurencji.
Monopole są wprawdzie rzadkością, mają jednak olbrzymie znaczenie gospodarcze, Dlatego też, jak wkrótce zobaczymy, są one jako "monopole
naturalne" regulowane przez państwo.

Oligopol. Dowiedzieliśmy się już, że słowo to znaczy "niewielu sprzedawców"- Są dwa rodzaje oligopolistów.
Po pierwsze, oligopolista może być jednym z niewielu sprzedawców wytwarzających identyczny (lub prawie identyczny) produkt. I tak, gdy stal dostarczana na obszarze Nowego Jorku przez A jest niemal taka sama, jak stal, którą dostarcza B, wówczas niewielka obniżka ceny dokonana przez p spowoduje przenoszenie się konsumentów od A do B. Ani A, ani B nie jnożna nazwać monopolistą. Jednakże, gdy liczba sprzedawców jest niewielka, każdy z nich może wywierać znaczny wpływ na cenę rynkową.
Ten pierwszy rodzaj oligopolu jest uważany za powszechny w wielu podstawowych gałęziach przemysłu, w których produkt jest dość homogeniczny, a wielkość przedsiębiorstwa znaczna, jak to jest na przykład w przemyśle aluminiowym czy naftowym. Innym przykładem jest przelot pomiędzy Nowym Jorkiem a Chicago, samolotem należącym do jednego z pół tuzina dostępnych przewoźników. Obecnie, gdy taryfy lotnicze nie są regulowane, mamy do czynienia z okresowymi wojnami cenowymi, w których jedna linia lotnicza przebija inne niższą ceną, by uzyskać większą część rynku tego stosunkowo jednorodnego produktu.
Typowym przykładem drugiego rodzaju oligopolu jest przypadek, w którym niewielu sprzedawców dostarcza zróżnicowane (nie zaś identyczne) produkty. Przykładem jest przemysł samochodowy USA: trzy czy cztery firmy zdominowały rynek. Ale fordy, chevrolety, toyoty i hondy są częściowo zróżnicowanymi produktami, muszą też współzawodniczyć z mniejszymi firmami, takimi jak fiat, chrysler czy volvo.
W ciężkim przemyśle maszynowym przedsiębiorstwa takie jak General Electric, Westinghouse, Allis-Chalmers i inne ilustrują przypadek oligopolu o niewielu firmach sprzedających i nieco zróżnicowanym produkcie. Kodak i Polaroid walczą o udziały w rynku aparatów fotograficznych.
Wielu zróżnicowanych sprzedawców. To ostatnia pozycja na naszej liście niedoskonałych konkurentów. Podobnie jak w sytuacji doskonałej konkurencji mamy w tym przypadku wielu sprzedawców. Ale tu nie dostarczają oni identycznych produktów. Przeciwnie, wytwarzają produkty zróżnicowane, tj. produkty różniące się nieco rzeczywistymi cechami jakościowymi lub przynajmniej produkty, o których nabywca sądzi, iż różnią się rzeczywistymi cechami jakościowymi. Mogę więc udać się do lokalnego dealera firmy Exxon, ponieważ jego stacja jest nieco wygodniejsza i czystsza, a także dlatego, iż sądzą, że jego zbiorniki nie zawierają zanieczyszczeń i wody. Jednak nadal jestem wrażliwy na ceny benzyny Exxona i sąsiednich stacji i gdy różnica cen będzie większa niż parę centów za galon, przeniosę się do niemarkowej stacji parę mil dalej.
Jakie są źródła zróżnicowania produktu między tymi wieloma różnicującymi sprzedawcami? Wiele ma charakter czysto lokalny, wynikający z wygody

49 - Ekonomia t. l


Jakie są skutki czy to sztucznego, czy też naturalnego zróżnicowań' produktu? Krzywe popytu DD z rys. 23.3(c) przedstawiającego model dosk ^ nałej konkurencji przesuną się tak daleko na lewo, iż sytuacja zacznie przyn minąć raczej modele monopolu czy oligopolu przedstawione na rys. 23 3( \ i (b). Tak więc całkowity popyt na produkt, taki jak auta czy napoje chłodzące, zostaje podzielony pomiędzy małe rynki zróżnicowanych produk tów. Popyt na te zróżnicowane produkty jest na tyle mały, iż nie wystarcza bv wielka liczba firm mogła funkcjonować na poziomie lokującym je w dolnei części ich mających kształt litery U krzywych kosztów. Stąd, zróżnicowanie podobnie jak cła, prowadzi do większej koncentracji i bardziej niedoskonałej konkurencji.
Podsumowując: gdy dana gałąź w szerokim zakresie charakteryzuje się korzyściami skali, tak iż najefektywniejsza skala produkcji przedsiębiorstwa stanowi znaczną część popytu na produkt tej gałęzi, doskonała konkurencja jest zagrożona. W takich przypadkach tylko kilka firm będzie dostarczać większość podaży gałęzi. Niedoskonałości wynikające z malejących kosztów wzmacniane są przez bariery dla konkurencji, takie jak dotyczące jej prawne restrykcje lub zróżnicowanie produktu.
Niedoskonała konkurencja: monopol, oligopol i zróżnicowanie produktu
A teraz, gdy wiemy już dokładnie, co to jest niedoskonała konkurencja i jakie są jej źródła, przyjrzyjmy się pokrótce podstawowym jej przypadkom.
Monopol. Jak dalece niedoskonała może być konkurencja? W przypadku krańcowym występuje pojedynczy sprzedawca, mający praktycznie całkowitą władzę na rynku. (Zwany jest "monopolistą", od greckiego słowa mono znaczącego "jeden", a polista oznacza "sprzedawcę".) Jest jedynym producentem w swej gałęzi i nie ma innej gałęzi wytwarzającej bliski substytut produkowanego przezeń dobra.
Wyłączne monopole są dziś rzadkością. Jedynie w przypadku franchisin-gu lokalnych usług, takich głównie, jak miejscowe telefony, gaz, woda czy elektryczność, występuje rzeczywiście jedyny sprzedawca usługi nie mającej bliskiego substytutu. Lecz nawet w tych odosobnionych przypadkach, trzeba uwzględnić konkurencję ze strony innych gałęzi - telefonów komórkowych dla telefonów, innych paliw w odniesieniu do elektryczności czy gazu. Żadne przedsiębiorstwo w długim okresie nie może się czuć całkowicie zabezpieczone przed atakiem konkurencji.
Monopole są wprawdzie rzadkością, mają jednak olbrzymie znaczenie gospodarcze. Dlatego też, jak wkrótce zobaczymy, są one jako "monopole naturalne" regulowane przez państwo.

Oligopol. Dowiedzieliśmy się już, że słowo to znaczy "niewielu sprzedaw-C0w". Są dwa rodzaje oligopolistów.
Po pierwsze, oligopolista może być jednym z niewielu sprzedawców wytwarzających identyczny (lub prawie identyczny) produkt. I tak, gdy stal dostarczana na obszarze Nowego Jorku przez A jest niemal taka sama, jak stal, którą dostarcza B, wówczas niewielka obniżka ceny dokonana przez B spowoduje przenoszenie się konsumentów od A do B. Ani A, ani B nie można nazwać monopolistą. Jednakże, gdy liczba sprzedawców jest niewielka, każdy z nich może wywierać znaczny wpływ na cenę rynkową.
Ten pierwszy rodzaj oligopolu jest uważany za powszechny w wielu podstawowych gałęziach przemysłu, w których produkt jest dość homogeniczny, a wielkość przedsiębiorstwa znaczna, jak to jest na przykład w przemyśle aluminiowym czy naftowym. Innym przykładem jest przelot pomiędzy Nowym Jorkiem a Chicago, samolotem należącym do jednego z pół tuzina dostępnych przewoźników. Obecnie, gdy taryfy lotnicze nie są regulowane, mamy do czynienia z okresowymi wojnami cenowymi, w których jedna linia lotnicza przebija inne niższą ceną, by uzyskać większą część rynku tego stosunkowo jednorodnego produktu.
Typowym przykładem drugiego rodzaju oligopolu jest przypadek, w którym niewielu sprzedawców dostarcza zróżnicowane (nie zaś identyczne) produkty. Przykładem jest przemysł samochodowy USA: trzy czy cztery firmy zdominowały rynek. Ale fordy, chevrolety, toyoty i hondy są częściowo zróżnicowanymi produktami, muszą też współzawodniczyć z mniejszymi firmami, takimi jak fiat, chrysler czy volvo.
W ciężkim przemyśle maszynowym przedsiębiorstwa takie jak General Electric, Westinghouse, Allis-Chalmers i inne ilustrują przypadek oligopolu o niewielu firmach sprzedających i nieco zróżnicowanym produkcie. Kodak i Polaroid walczą o udziały w rynku aparatów fotograficznych.
Wielu zróżnicowanych sprzedawców. To ostatnia pozycja na naszej liście niedoskonałych konkurentów. Podobnie jak w sytuacji doskonałej konkurencji mamy w tym przypadku wielu sprzedawców. Ale tu nie dostarczają oni identycznych produktów. Przeciwnie, wytwarzają produkty zróżnicowane, tj. produkty różniące się nieco rzeczywistymi cechami jakościowymi lub przynajmniej produkty, o których nabywca sądzi, iż różnią się rzeczywistymi cechami jakościowymi. Mogę więc udać się do lokalnego dealera firmy Exxon, ponieważ jego stacja jest nieco wygodniejsza i czystsza, a także dlatego, iż sądzą, że jego zbiorniki nie zawierają zanieczyszczeń i wody. Jednak nadal jestem wrażliwy na ceny benzyny Exxona i sąsiednich stacji i gdy różnica cen będzie większa niż parę centów za galon, przeniosę się do niemarkowej stacji parę mil dalej.
Jakie są źródła zróżnicowania produktu między tymi wieloma różnicującymi sprzedawcami? Wiele ma charakter czysto lokalny, wynikający z wygody

49 - Ekonomia t. l


zakupów w pobliżu domu, miejsca pracy czy szkoły. Niekiedy w\ różnice, takie jak marka czy znak handlowy (jak w przypadku aspiryny), czy też różnice we wzornictwie (jak w przypadku butów Niekiedy zaś zwyczajowe wzorce robienia zakupów prowadzą do preferencji w stosunku do jednego z dostawców.
Niemniej, konsumenci zwracają uwagę na ceny zróżnicowanych n,
tow. Gdy cena preferowanego produktu A staje się zbyt wysoka okaże "
zacznie on tracić nabywców na rzecz dalszych konkurentów B C i tak
[Wracając, tym razem, do rys. 23.1(b): gdy twoi rywale obcinają cenę P
krzywa dd przesuwa się znacznie na lewo i w dół.] '
Wszystkie te liczne kategorie struktur rynkowych zachodzą na siehi.
Mamy cały zakres tych struktur, o różnym stopniu niedoskonałości konkuW
cji, poczynając od konkurencji doskonałej, poprzez dużą liczbę zróżnicowa"
nych sprzedawców, po dwa typy oligopolu i wreszcie po graniczny przypadek
monopolu. /PIUCK
Tablica 23.2. daje obraz rozmaitych możliwych kategorii niedoskonałej
i doskonałej konkurencji. Zasługuje ona na dokładny ogląd, gdyż te wszystkie
rodzaje niedoskonałej konkurencji będziemy analizować w tym i w nasiennym
rozdziale. y
B. RÓWNOWAGA MONOPOLU MAKSYMALIZUJĄCEGO ZYSK
Część B niniejszego rozdziału jest poświęcona analizie zasad maksymalizacji zysku, przede wszystkim jednak koncentruje się na granicznym przypadku całkowitego monopolu. Narzędzia użyteczne do zrozumienia maksymalizującej zysk równowagi zupełnego monopolu - koszt krańcowy i utarg krańcowy - mają w rzeczywistości znacznie szersze zastosowanie. Będą nam one potrzebne do analizy oligopolu w następnym rozdziale, są też podstawą zrozumienia regulacji przez państwo oraz polityki antytrustowej.
Cena, ilość i utarg całkowity
Ile wynosi maksymalizująca zysk wielkość produkcji q, którą monopolista będzie próbował wytworzyć w każdej sytuacji? Jaka jest towarzysząca maksymalnemu zyskowi cena P, której monopolista zażąda?
Okazuje się, że klucza do procedury maksymalizacji zysku dostarczają stare i nowe pojęcia marginalne.
Jeżeli chodzi o koszty, to wszystkie potrzebne nam narzędzia wprowadzono w zawartym w rozdziale 21 omówieniu kosztów (MC, AC, TC i tak dalej).
Tutaj możemy więc zacząć od analizy sprzedaży, to jest utargu. Krzywa popytu na produkt firmy, dd, pokazuje zależność między ceną P i ilością q, którą można sprzedać. Związek ten, dla hipotetycznej firmy, przedstawia




O)
c

5 E " S 'o1







5 3 5 CO �





'S

^ co c .1 1 i















(-TO - Q r- V





CO
E

^ " - ' -w fe o " "13 - 5 "S





T3 0

5(0 ojco^O) tdO)
|ż 1 " i | g 1





CD

L = Soo5 -3





^

>�" Q) (B







S CC DC





"5

N C







o co





I *







9 CD

g s -.1





�* o

T3 5 >� 3





0 "ż

jS <" N S? �N Q. o CD





'o. c

CO





o







W

/� '" "s N

Y





t

L













�3 - -i '





'CD

1 1 fiS

1
0

M.

.łaź, w której uktura najczęśc występuje

�- -- -0 N => - 0
Is 1 J gil
N �L S ' N 0 0
ii L � i ż 1 ~

ką monopolu i k

KTURY GALI

to i O w
CO c co
T3

.9? o S cci 'c >, -2 c $ ^ c'ć (r) 5. E E = * c L
L "5 ^ N 3 L Ś > -li "" S | -N >< I
u ** s "� "5 ż _^D-~-"-
- Co ^2 OJ o

st mieszań

3



Z X O) CO _J



i





.- i





1



(O

*c CD
'�- 3

ńj
i- i 52 % 03 8 | 8 1 m l- 1
C oj --(u0 _~ �"-*

(D
C
!



3 3 " 5

>, *~^ ;L> -Q L - S*

L



T3
|Ł

1 1 >� * f ^ = ż 1
2 g a 5 12 5 | ^ co

3 Jf
i



zba producent zróżnicowania

1 1 I I 1 1 1 ż |
*�� t-1-!-*-. O Q) O Q. "O w C CCO^J 3'~D O-- 1 -o^l M !� i & ż
O^ O^i- 13 >o^ł i- >� J- D. 3'O=Oc*J
�* 'S -c CDOcD.U >,Jt

niedoskonale 1



o
_i

3= =>,CO 'So_';t="OD TT "O - ^ i. > > -n Q) "D

10





5o. Sio ź'EZNQ-Q.

L,







L





co i







"S" " 5 �

a>

J?

Struktura

! i UL i
l J -g S Y2 |
* l5'LSt"N- E co CNH-^yo .
^5 � 3 -^ M ż" -~
1 8 ą 1 f 1 1 5 1
IS �g&ScAo.o ^
O --i. TO
Q a o

Tabl. 23.2. Większość








49"


772 Mikroekonomia; podaż i popyt oraz rynki produktów
o) Utarg krańcowy dol.Af 200
5 10
Produkcja ""Vi przedsiębiorstwa
Rys. 23.4. Krzywa utargu krańcowego wywodzi się z krzywej popytu
-ioo r
Utarg całkowity
L,=1
(a) Schodkowa linia pokazuje przyrosty utargu całkowitego wynikające z każdej nowej jednostki produkcji, tak jak zostały one wyliczone w tabl. 23.3 czy z TR na rys. 23.4(b). MR znajduje się od samego początku poniżej P, a faktycznie opada dwa razy szybciej niż prostoliniowa krzywa popytu dd. MR staje się ujemna w momencie, gdy dd staje się nieelastyczna. Wygładzenie "schodkowanych" przyrostów MR da nam gładką, cienką linię będącą krzywą MR, która w przypadku dd będącej linią prostą będzie zawsze nachylona dwa razy bardziej stromo niż krzywa dd. Zauważ: wartości dla wygładzonej MR są tu takie same, jak jasne liczby w kolumnie (4) w tabl. 23.3.
Krzywa utargu całkowitego ma kształt kopuły - wznosząc się od zera (przy q = 0) do maksimum (gdy elastyczność dd jest równa jedności), a następnie opadając z powrotem do zera (gdzie P= 0). Wartość nachylenia TR daje nam wygładzone wartości MR w danym punkcie, podobnie jak skokowe przyrosty TR wyznaczają stopnie "schodków" MR.
5 10
Produkcjo przedsiębiorstwa
tabl 23 3 w kolumnie (2). A rysunek 23.4(a) opisuje krzywą popytu dd tego monopol która - dla uproszczema jest ^^^^^ W kolumnie (3) tabl. 23.3 pokazano, jak uzyskać utarg całkowity (l R) hrmy,

Konkurencja niedoskonala: monopol i regulacja 773
przez mnożenie: P x q. I tak, O sprzedanych jednostek przynosi TR = O, jed- | na jednostka daje TR = 180 dol. x 1; dwie jednostki przyniosą 160 dol. x 2 = * = 320 dol. Ogólna zasada to: TR = P x q.
Utarg całkowity najpierw rośnie wraz ze wzrostem q, ponieważ obniżenie P niezbędne do sprzedania dodatkowego q jest umiarkowane w tej pierwszej, elastycznej części krzywej popytu. Gdy jednak dotrzemy do pewnego pośredniego punktu na krzywej popytu dd, TR osiągnie swoje maksimum. W tym przypadku wypada ono przy q = 5, P = 100 dol., gdzie TR = 500 dol. Zwiększenie q poza ten punkt przenosi nas w obszar nieelastycznego popytu; teraz procentowa obniżka P niezbędna do sprzedania o l % więcej q jest o tyle większa od jedności, iż obniżka ceny zmniejsza TR. Rysunek 23.4(b) pokazuje, że krzywa TR ma kształt kopuły, rośnie od O do maksimum wynoszącego 500 dol., a następnie opada znów do zera, gdy cena P staje się znikomo mała.
Tablica 23.3 ilustruje następujące ważne błędne stwierdzenie. "Aby osiągnąć jak największy zysk, przedsiębiorstwo będzie zawsze żądać tyle, ile wytrzyma rynek. Oznacza to żądanie najwyższej możliwej ceny".
Stwierdzenie to jest błędne. Jako maksymalizujący zysk możesz nie być altruistą. Nie oznacza to jednak, że jesteś głupcem. Żądać najwyższej możliwej ceny, to znaczy nic nie sprzedać i nie uzyskać żadnego utargu.
Nawet gdyby zreinterpretować tę doktrynę tak, iż należy żądać najwyższej ceny, przy której cokolwiek można sprzedać, oczywiste jest, że sprzedanie jednej jednostki nawet po najwyższej cenie nie jest drogą do maksymalizacji zysku. Nawet gdy pominąć (chwilowo) wszelkie koszty, prawidłowa interpretacja żądania takiej ceny, jaką wytrzyma rynek, musi oznaczać znalezienie najlepszego kompromisu pomiędzy wysoką P i wysokim q, jeśli rzeczywiście mamy osiągnąć najlepszy zysk.
Wracając do tabl. 23.3: Pxq = TR osiąga maksimum przy q = 5. To jest punkt, w którym popyt przestaje być elastyczny i staje się nieelastyczny.
Tak więc, jeśli monopolista nie ponosi żadnych kosztów produkcji, będzie on sprzedawać nie po cenie maksymalnej, lecz po cenie, przy której TR jest maksymalny, czy też po cenie, przy której elastyczność popytu przestaje być większa od jedności i staje się dokładnie równa jedności.
Zanim wprowadzimy ważne pojęcie utargu krańcowego, możemy zauważyć, że cenę, po której jest sprzedawana każda jednostka q, można nazwać utargiem przeciętnym (AR), dla odróżnienia go od utargu całkowitego. Otrzymujemy więc P = AR, dzieląc TR przez q (podobnie jak wcześniej uzyskiwaliśmy AC, dzieląc TC przez q). Sprawdź, że gdyby kolumna (3) została wypełniona przed kolumną (2), moglibyśmy wówczas wypełnić kolumnę (2), wykonując dzielenie. Aby sprawdzić, czy dobrze to rozumiesz, wypełń puste miejsca w kolumnach (2) i (3).

l


UTARG CAŁKOWITY 1 KRAŃCOWY

' -- -- -



(w dol.)





(1) (2)

(3)

(4)





Ilość Cena Q P=AR=R/Q

Utarg całkowity Utarg krańcowy R = P x q MR





0 200

0 - __________^

+ 200







^m^=-

+ 180 '





1 180

180 -==rH^7

+ 160 '� -:









+ 140 ,





2 160

, 320 ~==^^^~

+ 120 r..









+ 100 r





3 140

1 420 ^==^^^]""~~~~~~~'^

+ 80





4 120

480 -=Z^^^~~

+ 10 -









+ 20





5 100

500 -=^^^~^

0









- 20





6 80

480 -=rmm2rr"

- 40









_ 60





7 60

- ^===^^~~''~~~^

- 80 :"







~^^===~

-100 .<�:�





8 40

320 -=dH^







s �,.;�



-140





9 ~ ]'*'

180 -=^^^~

-160









-180





10 0

0 - - -- - '





Tabl. 23.3. Utarg krańcowy można wyliczyć na podstawie zawartych danych dotyczących P \ q

w tablicy popytu

Po pierwsze, utarg całkowity to wynik pomnożenia P przez q. Aby uzyskać wielkości utargu krańcowego, zwiększamy q o jednostkę i liczymy wynikający z tego przyrost całkowitego utargu. Zauważ, że najpierw /W? jest dodatni, lecz gdy popyt staje się nieelastyczny, MR staje się ujemny, choć cena nigdy nie jest ujemna. MR jest niższy od P ze względu na stratę wynikającą z konieczności obniżenia ceny także wszystkich uprzednio sprzedanych jednostek, gdy chcemy sprzedać dodatkowo nową jednostkę. Jasne liczby wyznaczające utarg krańcowy w danym momencie wynikają z przebiegu wygładzonej krzywej MR przedstawionej na rys. 23.4(a).

Utarg krańcowy i cena na wykresie
Musimy sprawdzić, jak wiele zyskujemy czy tracimy na utargu całkowitym wraz ze zwiększeniem q. Utarg krańcowy jest kategorią bardzo przydatną dla zrealizowania tego celu.
"Utarg krańcowy" definiujemy jako przyrost (dodatni lub ujemny) utargu całkowitego wynikający ze zwiększenia q o jednostkę. MR jest dodatni, dopóki popyt jest elastyczny; ujemny, gdy popyt jest nieelastyczny, a prze-

chodzi dokładnie przez zero tam, gdzie popyt przestaje być elastyczny i staje l
się nieelastyczny. l
Wielkości utargu krańcowego zapisane są w kolumnie (4) tabl. 23.3. A oto jak je obliczono. Odejmij TR uzyskany w wyniku sprzedaży q jednostek od TR uzyskanego ze sprzedaży q+l jednostek. Różnica to nasz dodatkowy utarg, czyli M R. l tak, przechodząc od q = O do q = l, uzyskujemy M R = 180 dol. -0. Przy przejściu od q = l do q = 2, M R wynosi 320 dol. -180 dol. =
= 140 dol.
MR jest dodatni aż do q = 5, później zaś jest ujemna. Nie oznacza to wcale, że rozdajesz dobra po ujemnej cenie. W rzeczywistości utarg przeciętny - będący tylko inną nazwą P - wciąż jest dodatni. Oznacza to tylko, że aby sprzedać szóstą jednostkę q, musisz obniżyć cenę pobieraną za poprzednie pięć jednostek na tyle, że w rezultacie uzyskiwany TR jest niższy. Oto co wskazuje
ujemny MR.
A oto przestroga: nie wolno mylić utargu krańcowego z utargiem przeciętnym lub z ceną. Tablica wskazuje, że są to odmienne rzeczy. Przyjrzyj się rys. 23.4(a) i zauważ, że "schodki" MR znajdują się zdecydowanie poniżej krzywej dd, czyli AR. A nawet MR staje się ujemny, podczas gdy dd jest dopiero
w połowie drogi do zera.
Zastanówmy się, dlaczego w przypadku niedoskonałej konkurencji MR; jest zdecydowanie niższy od P (czy AR). To prawda, że sprzedaję ostatnią' jednostkę mojej produkcji po cenie P. Co jednak muszę zrobić, by upłynnić tę ostatnią jednostkę? Jasne, że muszę obniżyć cenę, gdyż nie mam do czynienia z poziomą krzywą popytu, jak to jest w przypadku konkurencji doskonałej. Lecz obniżając cenę dla tego najnowszego nabywcy, muszę ją także obniżyć dla wszystkich poprzedników nabywców. Tak więc mój dodatkowy utarg, moja MR, jest ewidentnie niższa od ceny, ze względu na tę stratę wynikającą z konieczności obniżenia ceny za poprzednie jednostki. Podsumowując: Przy opadającej krzywej popytu dd,
P > M R ( = P - strata na wszystkich poprzednich q). W kolumnie (4) tabl. 23.3 zaznaczone jasno wygładzone wielkości MR także - jak widać - są niższe od cen P z kolumny (2).
Wyłącznie w warunkach doskonałej konkurencji, w których sprzedaż dodatkowej jednostki nigdy nie spowoduje obniżki ceny, składnik nazwany "strata na wszystkich poprzednich q" równy jest zeru. Tylko tam cena i utarg krańcowy są identyczne. Prostoliniowa krzywa MR jest zawsze nachylona dwukrotnie bardziej stromo od krzywej dd.
Jeżeli dd jest pozioma -jak w warunkach konkurencji doskonałej - wówczas nachylenie krzywej dd musi być równe zeru. Ponieważ nachylenie krzywej MR jest dwukrotnością nachylenia krzywej dd, jej nachylenie wyniesie

2x0 = 0. Tak więc w doskonałej konkurencji dd i MR pokrywają się jako te same linie poziome.
Wyczerpuje to naszą analizę utargu krańcowego i wyposaża nas tak, że
możemy wypełnić zadanie polegające na znalezieniu maksymalizującej zysk
równowagi przedsiębiorstwa. ; , .,,;
i;--Punkt maksymalnego zysku
Przypuśćmy teraz, że przedsiębiorstwo chce zmaksymalizować swój całkowity zysk. Aby to zrobić, musi zestawić z informacjami o całkowitym utargu uzyskiwanymi ze strony popytu informacje o całkowitych kosztach opisane w rozdziale 21.
Zysk całkowity (TP) równy jest całkowitemu utargowi pomniejszonemu
o koszty całkowite: -\ \,
TP=TR-TC = Pxq-TC.
Aby zmaksymalizować zysk, przedsiębiorstwo musi znaleźć wielkość ceny równowagi P i ilość równowagi q, dające największą różnicę, TR - TC.
Zdrowy rozsądek mówi nam, że ten maksymalny zysk wystąpi tylko tam, gdzie krańcowy (czy dodatkowy) utarg przedsiębiorstwa będzie zrównoważony z jego krańcowym (czy dodatkowym) kosztem.
Możemy teraz zebrać wszystkie istotne fakty razem i robimy to w super-tablicy, tablicy 23.4. Całkowity zysk to oczywiście kolumna, która interesuje nas najbardziej.
Jaka ilość q* zmaksymalizuje całkowity zysk? Przy jakiej cenie? Najłatwiejszym sposobem rozwiązania tego problemu jest obliczenie kolumny (5) - całkowitego zysku, który jest po prostu różnicą między całkowitym utargiem a całkowitymi kosztami. Kolumna ta mówi nam, że: optymalna wielkość sprzedaży to 4 jednostki, przy cenie 120 dol. Po uwzględnieniu kosztów całkowitych widzimy, że w żadnej innej sytuacji nie uzyskamy całkowitego zysku większego niż 230 dol., jaki osiągamy przy q* = 4 i P* = 120 dol.
Innym sposobem uzyskania tego samego wyniku jest porównanie utargu krańcowego z kolumny (6) z kosztem krańcowym z kolumny (7). (MR obliczono na podstawie kolumny T R, tak jak w tabl. 23.3. Przypomnij sobie z poprzednich rozdziałów, że MC obliczono w podobny sposób, przyjmując za podstawę TC.)
Dopóki krok prowadzący do zwiększenia produkcji daje nam więcej utargu krańcowego, niż wynosi koszt krańcowy, dopóty nasz zysk rośnie. I będziemy zwiększać produkcję. Lecz jeśli tylko koszt krańcowy przekracza utarg krańcowy, zmniejszamy produkcję. Gdzie znajduje się punkt równowagi?

Równowaga w punkcie maksymalnego zysku występuje tam, gdzie utarg krańcowy równa się kosztowi krańcowemu.
MR - MC, dla q i P dających maksymalny zysk.
Ten drugi sposób znajdowania punktu optymalnego, przez porównanie kosztu krańcowego i utargu krańcowego, nie jest ani gorszy, ani lepszy od pierwszego sposobu, polegającego na prostym zbadaniu całkowitego zysku. Oba sposoby są dokładnie tą samą metodą.
Przykłady pokazują logiczną poprawność zasady MC = MR jako kierującej maksymalizacją zysku. A co mówi intuicja? Spójrzmy na tabl. 23.4 i załóżmy, że monopolista wytwarza q = 2. W tym punkcie jego MR z wytworzenia jednej pełnej dodatkowej jednostki wynosi +100, a MC równa się 20. Jeżeli więc wytworzy jedną dodatkową jednostkę, przedsiębiorstwo osiągnie dodatkowy zysk, wynoszący MR - MC= 100 - 20 = 80. I rzeczywiście,
ZESTAWIENIE MAKSYMALNYCH ZYSKÓW FIRMY





(1) (2) (3) (4) (5) (6) (7)





Ilość Cena Utarg Koszt Zysk Utarg Koszt





całkowity całkowity całkowity krańcowy krańcowy





q P TR TC TP MR MC





0 200 0 145 -145 +200 34 MR > MC





+ 180 30







1 180 180 175 +5 +160 27







+ 140 25







2 160 320 200 +120 +120 22







! \ +100 20







3 140 420 220 +200 :, + 80 21







+60 30 *





4* 120 480 250 +230 + 40 40 MR = MC





"�'" + 20 50







5 100 y'500 300 +200 0 60







M - 20 70







6 80 o; 480 370 +110 ,,, - 40 80







,, ,,, - 60 90







7 60 ' ' 420 460 -40 , - 80 100







; ; -100 110 MR < MC





8 40 320 570 -250 io





* Równowaga przy maksimum zysku





Tabl. 23.4. Zrównanie kosztu krańcowego z utargiem krańcowym wyznacza q i P przed-

siębiorstwa zapewniające maksymalny zysk

Zestawiliśmy tutaj całkowite i krańcowe koszty produkcji z całkowitym i krańcowym utargiem. Decyzja maksymalizująca zysk wymaga, by MR = MC, wówczas q* = 4, P* = 120 dol., a maksymalny zysk TP= 230 dol. = 120 dol. x 4-250 dol. (Zauważ: dla wygody wstawiono jasne wielkości MR \ MC, aby otrzymać wygładzone wartości, w każdym momencie, dla każdego punktu ą, gdyby tego

nie zrobić, wynik byłby taki sam.)


o) Moksymolizocjo zysku
dol ./g
200L
MC
jeśli spojrzymy na kolumnę (5) w tabl. 23.4, zobaczymy tę samą wielkość dodatkowego zysku osiągniętego dzięki przejściu od dwóch do trzech jednostek A więc, gdy MR przewyższa MC, dodatkowy zysk można osiągnąć zwiększając produkcję, gdy zaś MC przewyższa MR, dodatkowy zysk można osiągnąć, zmniejszając q. Tylko wówczas, gdy M R -MC, nie występują żadne potencjalne zyski wynikające ze zmiany wielkości produkcji, tak więc przedsiębiorstwo znajduje się na tym poziomie produkcji, który maksymalizuje zyski.

Obraz monopolu na wykresie
Najpierw wprowadziliśmy podstawowe narzędzia niezbędne do analizy zachowania monopolu. Później zbadaliśmy warunki maksymalizacji zysku. Teraz zajmiemy się graficzną prezentacją monopolu.
Rysunek 23.5 przedstawia równowagę monopolu. Na rys. 23.5(a) MC przecina MR w punkcie E, punkcie maksymalnego zysku, w którym q* = 4. Przesuwamy się następnie pionowo w górę z punktu E na krzywą DD do punktu G, gdzie P = 120 dol. To, iż G leży powyżej punktu F znajdującego się na krzywej AC, odpowiadającego q* = 4, zapewnia dodatni zysk. (Nie możemy bezpośrednio odczytać wielkości zysku, dopóki nie obliczymy powierzchni zacienionego prostokąta na rys. 23.5(a) wokół punktu E.)-
Tę samą historię opowiada rys. 23.5(b), tyle tylko, iż posługuje się krzywymi całkowitymi. Całkowity utarg ma kształt kopuły. Całkowite koszty stale rosną. Liczona w pionie różnica między tymi krzywymi jest całkowitym zyskiem, początkowo i na końcu ujemnym. W środkowym obszarze TP jest dodatni, osiągając maksimum wynoszące 230 dol. przy q* = 4, tam gdzie nachylenia TR i TC są równoległe i równe sobie: gdyby te nachylenia równe MR i MC wznosiły się do góry i nie były równoległe (tak jak przy q = 2), wówczas zwiększając q, powinniśmy uzyskać dodatkowy zysk. Przy q* = 4 sprawy są w najlepszej równowadze. Potwierdza to krzywa całkowitego zysku (TP), której nachylenie jest w jej szczycie poziome: nachylenie TP jest w oczywisty sposób różnicą (MR - MC); powinno mieć ono wartość zerową w maksimum.
Podsumowując: monopolista osiągnie maksymalny zysk, ustalając produkcję w punkcie, w którym MC = MR. Krzywa popytu na produkt monopolisty jest opadająca i oznacza to, że P = AR > MR; odzwierciedla to fakt, iż dla sprzedania ostatniej jednostki, monopolista musi obniżyć cenę także i poprzednich jednostek. Maksymalizując zysk, monopolista tworzy ograniczoną podaż, prowadzącą do ceny przewyższającej koszt krańcowy.
Rys. 23.5. Równowagę zapewniającą maksimum zysku można pokazać zarówno za pomocą krzywych przebiegu wielkości krańcowych, jak też krzywych zmian wielkości całkowitych
(a) W punkcie E, gdzie MC przecina MR, znajduje się punkt równowagi zapewia-jący maksymalny zysk. Cena lokuje się na poziomie punktu G, znajdującego się powyżej E; a ponieważ P jest powyżej AC, maksymalny zysk jest zyskiem dodatnim. (Czy rozumiesz, dlaczego zakratkowany prostokąt mierzy całkowity zysk? A dlaczego za-cieniowane trójkąty po każdej stronie punktu E pokazują obniżenie całkowitego zysku, jakie by wynikało z odejścia od równości MR = MC, tj. ze zdecydowania się na większą stratę w całkowitym utargu w porównaniu z dodatkowymi kosztami?.)
(b) Rysunek ten opowiada tę samą historię maksymalizacji zysku, co rysunek (a), lecz wykorzystuje do tego kategorie globalne, nie krańcowe. Całkowity zysk oddaje pionowo mierzona odległość pomiędzy TC a TR. To w punkcie maksimum obie krzywe globalne mają równe i równoległe nachylenia, MR = MC. Jest to warunek konieczny, by krzywa całkowitego zysku osiągnęła maksimum, gdzie jej nachylenie jest poziome, gdy MR zrównuje się z MC.
b) Całkowity koszt, utarg i zysk
dol. l TC
gnnl-W punkcie maksymalnego /
' zysku nachylenia TC i TR / k�szt
są równoległe r całkowity
X
400 h
W punkcie maksymalnego 'zysku nachylenie jest poziome i równe zeru
200 h
zysk całkowity
TP


1
l
Konkurencja doskonała jako skrajny przypadek niedoskonałej konkurencji
Sfinalizowaliśmy tu naszą analizę koncepcji utargu krańcowego; widzimy że zrównanie MC i MR to kluczowa zasada dla monopolisty, który chce zmaksymalizować zysk.
W rzeczywistości zasada ta ma o wiele szersze znaczenie niźli tylko dla samego monopolisty. Chwila zastanowienia pokazuje, iż zasada MC = MK dotyczy z równym powodzeniem przedsiębiorcy maksymalizującego zysk w warunkach doskonałej konkurencji. A oto dlaczego. W doskonałej konkurencji utarg krańcowy okazuje się dokładnie tym samym, co cena. Gdy nie ma potrzeby obniżki ceny P, aby sprzedać dodatkową jednostkę q, krańcowy utarg uzyskiwany ze sprzedaży tej dodatkowej jednostki wynosi dokładnie P, jakie otrzymujesz za tę jednostkę, bez potrzeby odejmowania straty na poprzednich jednostkach. Stąd MC = MR i P = MR prowadzą do specjalnej zasady maksymalizacji zysku w warunkach konkurencji doskonałej:
p = M R = MC
w punkcie maksymalnego zysku w doskonałej konkurencji.
Możesz zobaczyć ten wynik, jeżeli narysujesz na nowo rys. 23.5. Aby go dostosować do konkurencji doskonałej, krzywa DD powinna być pozioma i pokrywać się z krzywą M R. Znajdź następnie maksymalizujące zysk przecięcie M R = MC, które zachodzi dla P - MC3. Widzimy więc, że ogólna zasada maksymalizacji zysku dotyczy równie dobrze przypadku doskonałej, jak i niedoskonałej konkurencji.
Co było, minęło
Teoria ekonomiczna nie musi wprawdzie zmierzać do tego, aby zrobić z ciebie odnoszącego sukcesy dyrektora przedsiębiorstwa, jednak proponuje pewne nowe sposoby myślenia. A oto jeden z przykładów.
Ekonomiści podkreślają wagę "dodatkowych" czy też "krańcowych" kosztów i korzyści każdej decyzji, mówiąc: Co bylo, minęło. Nie patrz wstecz. Nie lamentuj nad poniesionymi już kosztami. Patrz przed siebie. Przeprowadź zimną kalkulację dodatkowych kosztów, jakie poniesiesz w związku z jakąś
3 Gdy będziesz rysować rys. 23.5(a) dla przypadku doskonałej konkurencji, wykreśl dd poziomą i pokrywającą się z MR. Następnie, w zwykły sposób, znajdź przecięcie MR i MC (co daje znaną nam opowieść o MC i podaży z rozdziału 22). 77? na rys. 23.5(b) w tej nowej wersji będzie po prostu linią prostą, rosnącą począwszy od początku układu. Nachylenia 77? i TC muszą jednak także i w tym wypadku pokrywać się w zapewniającym maksymalny zysk punkcie równowagi.

i porównaj je z dodatkowymi korzyściami, jakie możesz osiągnąć. Pomiń ^szelkie dobre i źle rzeczy, które tak czy owak wystąpią i podejmij decyzję opartą na przyszłych kosztach i korzyściach.
Pomijanie tego, co było, jest szczególnie ważne. Podejmujący zakończone największymi sukcesami decyzje robią to intuicyjnie, nawet jeśli nie przeszli formalnego kursu ekonomii4.
C. MONOPOL: KOSZTY SPOŁECZNE l REGULACJA
W części B niniejszego rozdziału zbadaliśmy zasady rządzące wyznaczaniem ceny monopolistycznej oraz wielkości produkcji. Teraz zaś przechodzimy do oceny praktycznego znaczenia monopolu w dzisiejszej gospodarce - jego kosztów z punktu widzenia alokacji zasobów. Zajmiemy się także współczesnymi narzędziami jego regulacji. Dalej zbadamy, jak regulacja kształtuje decyzje monopoli naturalnych dotyczące cen i wielkości produkcji. Tytułem wstępu zbadajmy najpierw, w jaki sposób powstają społeczne koszty monopolu. Analiza ta wskaże, dlaczego państwo poddaje regulacji działalność monopolistów lub też czyni ją przedmiotem ustawodawstwa antytrustowego. Przypomnijmy sobie, jak odchylenia od doskonałej konkurencji wpływają na efektywność, z jaką system wolnych cen rozwiązuje istotne problemy dotyczące: co, jak i dla kogo.
W warunkach zmonopolizowanego wyznaczania cen, w sytuacji, gdy przedsiębiorstwa stają wobec opadającej krzywej popytu, ich utarg krańcowy (a tym samym i koszt krańcowy) jest niższy od ceny. A więc, w stopniu w jakim tacy niedoskonali konkurenci mądrze dbają o swój interes, niewidzialna ręka rynku Adama Smitha nie będzie kierować ich działaniem tak, by wytwarzali ilość produkcji, zgodną z interesem ogólnym.
4 Ważny aktualny przykład tej zasady dotyczy energii jądrowej. W 1984 r. krajobraz upstrzony był z górą dwoma tuzinami częściowo ukończonych elektrowni jądrowych. Niektóre z nich już pochłonęły środki inwestycyjne, liczące miliardy dolarów, a wciąż nie były gotowe.
Jednym ze szczególnie trudnych był przypadek elektrowni Shoreham na Long Island Sound, w stanie Nowy Jork. Do połowy 1984 r. właściciel wydał 4 mld dol. na cegły, zaprawę murarską, pręty paliwa i odsetki, a pomimo to nie wydano licencji pozwalającej na uruchomienie. Można zapytać, czy z punktu widzenia racjonalności ekonomicznej elektrownia ta nie powinna zostać jednak uruchomiona? A przede wszystkim, jak potraktować te 4 mld dol. przeszłych inwestycji?
Zasada ,,co bylo, minęło" mówi, że te 4 mld dol. kosztów z przeszłości nie mają znaczenia. Z ekonomicznego punktu widzenia jedynym istotnym zagadnieniem są przyszłe koszty i korzyści. A więc: jakie są korzyści ekonomiczne z elektryczności, którą elektrowania Shoreham będzie produkować? A jakie są alternatywne koszty wytwarzania tej elektryczności? (Dla pominięcia nieistotnej tu kwestii bezpieczeństwa załóżmy, że wszystkie źródła energii charakteryzuje taki sam
stopień ryzyka.)
Kluczowa jest obserwacja, że utopione już koszty wynoszące 4 mld dol. nie mają znaczenia dla przyszłych kosztów i korzyści. Badania wykazały, że jeśli zignorujemy te 4 mld, to przyszłe koszty tej elektrowni jądrowej będą nieco mniejsze niż koszty drugiej najlepszej w kolejności

KOSZTY MONOPOLU
Zrekapitulujmy więc, jak ta rozbieżność pomiędzy ceną i kosztem kran-cowym wpływa na efektywność organizacji produkcji i podziału w gospodarce. Rozważaliśmy już wcześniej ten złożony problem, teraz zrobimy to ponownie.
Stracona produkcja monopolu
Aby dostrzec, jak i dlaczego monopol utrzymuje zbyt niski poziom q wyobraźmy sobie, że wszystkie "głosy pieniężne" podzielone są właściwie' a przedsiębiorstwo A jest jedynym niedoskonałym konkurentem w całym systemie. Wszyscy poza tym to "doskonali konkurenci", zrównujący MC z P Cena jest sygnałem stosowanym przez konsumentów dla wskazania, jaką wartość mają dla nich poszczególne dobra. Koszty zaś, zwłaszcza koszty krańcowe, wskazują, ile cennych zasobów społeczeństwo zużywa na produkcje każdego dobra: ile cennej ziemi, pracy w pocie czoła i innych zasobów, które można by zużyć do produkcji innych dóbr. Wszędzie konkurencyjne firmy oferują ludziom to, czego oni najbardziej chcą - robią to, produkując tyle, na ile wskazuje punkt, gdzie P= MC, w którym dobra są warte tyle, ile kosztują. (Jeśli nie jesteś całkiem tego pewien, to aby odświeżyć sformułowanie problemu, wróć do rys. 22.7.)
Weźmy jednak niedoskonałego konkurenta A - jedynego zachowującego się inaczej. Co on robi? Wcale nie zmusza ludzi by u niego kupowali. Jednakże fakt, iż krzywa popytu na jego produkt jest opadająca, sprawia, że ma on pewną kontrolę nad P. Jak używa tej władzy? Czy produkuje tyle, na ile wskazuje równość kosztu społecznego - mierzonego przez MC - z tym, ile ostatnia jednostka dobra jest warta dla społeczeństwa - co jest wymierzone przez P i ukształtowane na podstawie konsumenckich "głosów pieniężnych"? Nie. Niedoskonały konkurent kombinuje, by utrzymać produkcję na niskim poziomie. Usiłuje utrzymać P powyżej MC, a mianowicie ustala MR = MC i w ten sposób maksymalizuje swój zysk. I tak, społeczeństwo nie otrzymuje tyle dobra wytwarzanego przez A, ile by w rzeczywistości chciało w kategoriach tego, jakie są rzeczywiste koszty społeczne jego produkcji.
Dokonaliśmy jakościowej analizy kosztów ekonomicznych narzucanych przez monopolistę. Teraz zajmiemy się analizą ilościowego pomiaru tych kosztów.
jądrowej Shoreham najaktywniejszym rozwiązaniem byłoby uruchomienie elektrowni

Pomiar strat wynikających z monopolu
Przy użyciu narzędzi wprowadzonych w tym i w poprzednich rozdziałach możemy przedstawić graficznie, jak wielkie są straty efektywności wynikające i monopolu. Rysunek 23.6 jest taki sam, jak wcześniejszy rys. 23.5, nieco jednak uproszczony. Gdyby dana gałąź była konkurencyjna, wówczas równowaga znajdowałaby się tam, gdzie MC = P, to jest w punkcie E. W rygorystycznych warunkach powszechnej doskonałej konkurencji i identycznych konsumentów, produkcja tej gałęzi wyniosłaby 6, cena zaś byłaby równa 100.
Społeczne straty wynikajgce z monopolu 200|0
(P*) 150*
(Q*) ' 6
Produkcja
Rys. 23.6. Monopolista, ograniczając produkcję, powoduje społeczne marnotrawstwo
Rysunek pokazuje ekonomiczną stratę wynikającą z monopolistycznego stanowienia cen. Załóżmy, że wszystkie pozostałe gałęzie i rynki czynników są doskonale konkurencyjne. Krzywa MC pokazuje koszty społeczne (poniechaną produkcję w innych gałęziach) dla każdego z poziomów produkcji. Wyobraźmy sobie, że wszyscy konsumenci są tacy sami, tak iż krzywa DD pokazuje społeczną krańcową użyteczność Q dla każdego z jej poziomów.
Wówczas przy produkcji na poziomie konkurencyjnym, w E, społeczny
MC równy jest społecznemu MU, tak iż dobrobyt osiąga maksimum. Przy
produkcji osiąganej w punkcie B (O* = 3, a P* = 150), społeczna MU
przewyższa społeczny MC, występuje więc strata nadwyżki konsumenta.
Dodanie wszystkich straconych nadwyżek konsumenta pomiędzy 0=3
a O = 6, daje w wyniku bezużyteczną stratę z tytułu monopolu, która równa
jest pokratkowanemu obszarowi ABE. .

Pozwólmy teraz wejść na scenę monopoliście, wspomaganemu,
przez cła, regulację lub wyłączność patentową. Ustali on MC równą
P), przenosząc punkt równowagi na rys. 23.6 do Q = 3 i P = 150. Tak^
w porównaniu z gałęzią doskonale konkurencyjną, tu cena jest wv' ^�'
a wielkość produkcji ilość ograniczona. Za>
Stratę wynikającą ze stosowania władzy monopolistycznej możemy zm' rzyć, korzystając z narzędzia, jakim jest pojęcie nadwyżki konsumenta (zob~ rozdz. 19). Przypomnijmy, że stratę społeczną netto na każdej jednostce obniżenia produkowanej ilości poniżej punktu E mierzymy pionową odleełoś cią między krzywą popytu a krzywą MC. Suma wszystkich tych strat na poszczególnych jednostkach to całkowita strata nadwyżki konsumenta, przedstawiona na rys. 23.6 przez trójkąt ABE. Dlaczego? Gdyż krzywa DD przedstawia krańcowe użyteczności dla konsumentów poszczególnych poziomów produkcji, podczas gdy krzywa MC przedstawia straconą użyteczność z tytułu nie wyprodukowanych dóbr w innych gałęziach. Tak więc, na poziomie Q = 3, pionowa odległość między B i A przedstawia użyteczność, jaką można by uzyskać z niewielkiego zwiększenia produkcji. Sumując wszystkie straty społecznej użyteczności pomiędzy Q = 3 i Q = 6, otrzymamy zacieniony obszar ABE5.
Empiryczne badania kosztów monopolu. Ekonomiści nie poprzestali na jakościowej analizie skutków monopolu. W ostatnich latach w wielu badaniach empirycznych podjęto próby zmierzenia całkowitych kosztów niedoskonałej konkurencji w Stanach Zjednoczonych. Ogólnie rzecz biorąc, badania te zmierzają do oszacowania wielkości obszaru ABE, przedstawionego na rys. 23.6. Przypomnijmy, że trójkątny obszar ABE przedstawia bezużyteczną stratę czy też stratę netto, jaką społeczeństwo ponosi w wyniku działania monopolu.
Najbardziej znaczące z tych badań, Arnolda Harbergera, ocenia koszty monopolu w przemyśle przetwórczym, dokonując szacunku różnicy między MC i P oraz skali ograniczenia produkcji. Strata na dobrobycie dana jest
powierzchnią ABE, równą w przybliżeniu: j x [P-MC) x zmiana Q w wyniku monopolu). Sumując te trójkątne straty dobrobytu dla wszystkich gałęzi,
5 Pojęcia straty z tytułu monopolu należy jednak używać ostrożnie. Po pierwsze, jeżeli konsumenci nie są identyczni i mają różne dochody, musimy zainteresować się tym, kto konsumuje, a kto uzyskuje dochód z monopolu. Po drugie, w niemal wszystkich przypadkach, monopole powstają tam, gdzie doskonała konkurencja nie mogłaby się utrzymać - to jest tam, gdzie krzywe kosztów są opadające, a minimalna efektywna skala zakładu stanowi znaczną część produkcji całej gałęzi. Tu więc konkurencja jest nie do utrzymania. Gdy w gałęzi występują malejące koszty, wówczas punktem odniesienia nie powinna być doskonała konkurencja, lecz powinien nim być przypadek regulowanego monopolu, opisany dalej w tym rozdziale.

jlarberger uzyskał szacunek całkowitej straty dobrobytu wynikający z działa-f
nia monopolu6.
Rezultaty uzyskane przez Habergera wstrząsnęły społecznością ekonomistów. Stwierdził, że strata dobrobytu z tytułu monopolu to nieco mniej niż 0,1% pNB. W dzisiejszej gospodarce oznaczałoby to około 4 mld dol. Jak zauważył pewien żartowniś, gdybyśmy przyjęli ten pogląd, to ekonomiści powinni się zająć raczej gaszeniem pożarów lub zwalczaniem termitów niż monopoli.
Pojawiły się liczne polemiki, krytyki, a także kontynuacje badań Harber-aera. Krytyka dotyczyła między innymi tego, czy monopoliści mogą mieć wyższe koszty niż gałęzie konkurencyjne oraz tego czy elastyczności popytu zostały oszacowane prawidłowo. W opublikowanym niedawno artykule przeglądowym, po omówieniu tych wszystkich udoskonaleń konkluduje się: Okazuje się, że bezużyteczna strata dobrobytu, którą można by przypisać monopolistycznej błędnej alokacji zasobów, wynosiła w Stanach Zjednoczonych 0,5-2% PNB, przy czym szacunki bliższe tej dolnej granicy budzą większe zaufanie niż szacunki bliższe górnej granicy1.
Dużo większej wagi problem dotyczy jednak kwestii "efektywności dynamicznej". Jak pokazuje zawarte w rozdziale 36 omówienie źródeł wzrostu gospodarczego, znaczna część wzrostu poziomu życia jest wynikiem wynalazków i postępu technicznego.
Czy dopieszczeni monopoliści to kury znoszące złote jaja wynalazków?
też monopoliści tłumią w zarodku inicjatywę genialnych potencjalnych iwynalazców? Powrócimy do tego zasadniczego pytania, gdy w następnym �rozdziale będziemy omawiać hipotezę Schumpeterowską. Tu jedynie sygnalizujemy tę dyskusję, zauważając, iż wpływ monopolu na dynamikę innowacji i postępu technicznego prawdopodobnie jest daleko większy niż jego wpływ na [statyczne bezużyteczne straty tego typu, jakie przedstawiono na rys. 23.6 f i jakie analizowali Harberger i inni.
Dodatkowe zyski monopolowe
Kolejnym aspektem niedoskonałej konkurencji jest to, iż przedsiębiorca działający jako monopolista może zarobić więcej niż wtedy, gdyby rząd zmusił go do konkurowania, tak jak się to robi w warunkach konkurencji doskonałej. Jeśli tak, to czy ten dodatkowy zysk to rzecz dobra czy zła? Czy jest on kimś lepszym od innych? Biedniejszym, bardziej potrzebującym niż inni?
Gdy zwykli ludzie myślą o problemie monopolu, największą wagę przy-
6 A. C. Harberger Monopoly and Resource Allocation, "American Economic Review", maj
1954, ss. 771-787.
7 F. M. Scherer Industrial Market Structure and Economic Performance, Rand McNally,
Chicago 1980, s. 464.

50 - Ekonomia t. l


wiązują właśnie do kwestii zysków monopolowych, do tego, jak monon r wzbogaca się kosztem nieszczęsnych konsumentów. Dlatego też zniek '^ cenią dochodów powstające z tytułu monopolu to drugi - obok zniekszt ł cen i produkowanych ilości - zasadniczy problem wyrastający z niedosko konkurencji.
STRATEGIE INTERWENCJI
Jakie są w rzeczywistości możliwe sposoby, za pomocą których państw mogłoby interweniować w celu zmniejszenia kosztów monopolu? Jest ich wiel niektóre skuteczne, inne nie. A oto ważne sposoby, stosowane od wielu lat
1. Podatki stosuje się niekiedy, by osłabić skutki w sferze podziału dochodów. Wysokie opodatkowanie monopoli zmniejsza zyski monopolowe a tym samym łagodzi niektóre z nie akceptowanych społecznie skutków monopolu. Opodatkowanie pozwala usunąć niezadowolenie z monopolu wynikające z poczucia sprawiedliwości, niewiele jednak pomaga na zakłócenia produkcji. Przypomnijmy, że monopole dążą do zbyt wysokich cen i zbyt niskiej produkcji. Podatek ryczałtowy zmniejsza zyski, ale nie ma żadnego wpływu na produkcję. Jeżeli zaś podatek nie jest to stuprocentowy ryczałt, prawdopodobnie skłoni monopolistę do jeszcze większego odejścia, efektywnego poziomu produkcji, do jeszcze silniejszego podwyższenia ceny i obniżenia produkcji.
2. Regulacja cen była stosowana w okresach wojny (oraz przez administrację Nixona we wczesnych latach siedemdziesiątych), częściowo jako sposób zahamowania inflacji, częściowo zaś w celu utrzymania niskich cen w gałęziach o wysokim stopniu koncentracji. Badania pokazują, że regulacja cen to narzędzie bardzo tępe i nieprecyzyjne. W latach siedemdziesiątych, w okresie regulacji cen, marże zysku wielkich korporacji faktycznie się zmniejszyły. Większość ekonomistów jednak sądzi, że liczne wypaczenia podważają ogólny sens tej regulacji: w okresie kontroli cen w latach siedemdziesiątych byliśmy świadkami niedoboru benzyny, gazu naturalnego, a nawet takich nieodzownych dóbr, jak papier toaletowy. Stosowanie kontroli cen w całej gospodarce po to, by ograniczyć paru monopolistów, to tak jakby zniszczyć cały ogród dla zabicia paru szkodników.
Inną, bardziej wstrzemięźliwą, polityką jest "presja moralna", stosowana czasem w celu powstrzymania przedsiębiorstw w skoncentrowanych gałęziach przed podnoszeniem cen. Badania wykazują, że ma ona niewielki wpływ, natomiast powoduje wyobcowanie dyrektorów przedsiębiorstw w stosunkach z rządem.
3. Państwowa własność monopoli to podejście stosowane szeroko poza Stanami Zjednoczonymi, rzadko natomiast w Stanach. W wielu gałęziach (telefony, woda, gaz, elektryczność, koleje) sądzi się, że efektywna produkcja możliwa jest tylko w warunkach monopolu lub w warunkach bliskich mono-

polu. W tych przypadkach realnym dylematem jest to, czy narzucić własność państwową, czy też (jak w następnej opcji) tylko państwową regulację takich przedsiębiorstw. Badania nad tymi gałęziami wskazują, że oba podejścia są skuteczne - jakość znacjonalizowanych usług telefonicznych w Szwecji czy Japonii jest bliska tej w Stanach Zjednoczonych przed złamaniem (naturalnego?) monopolu Bell System; a będące własnością państwową koleje w zachodniej Europie mogą być wzorem dla prywatnych kolei w USA, które z trudem toczą się od stacji do stacji. Wybór pomiędzy regulacją a własnością państwową w większym stopniu może zależeć od tradycji historycznych kraju i jego instytucji, aniżeli od wyraźnej przewagi gospodarczej.
Te pierwsze trzy sposoby traktowania problemu monopolu rzadko są stosowane w Stanach Zjednoczonych, gdzie rozwinięto dwie inne szczególne formy polityki, a mianowicie regulację i politykę antytrustową.
4. W ostatnich stu latach rządy amerykańskie wypracowały nowe narzędzie państwowej kontroli nad przemysłem w postaci regulacji. Umożliwia ona wyspecjalizowanym agencjom kontrolować ceny, wielkość produkcji, wejście przedsiębiorstwa do regulowanej gałęzi czy wyjście z niej; regulacja ta występuje w sferze usług użyteczności publicznej, w transporcie i na rynkach finansowych. Jest to, praktycznie rzecz biorąc, państwowa kontrola bez własności, socjalizm bez państwowej własności środków produkcji. To bardzo ważne narzędzie z punktu widzenia ograniczenia monopoli i ustanowienia usankcjonowanych przez państwo karteli zostanie omówione w dalszej części tego rozdziału.
5. Ostatnią z technik kontroli państwa nad nadużyciami ze strony monopoli jest polityka antytrustowa. Uważa się zwykle, że polityka ta jest użyteczna w przeciwdziałaniu nadużyciom w gałęziach, w których występuje koncentracja, lecz które nie są całkowicie zmonopolizowane, tam gdzie działają dominujące w gospodarce amerykańskiej oligopole. W pewnym sensie ustawodawstwo antytrustowe to raczej pasywna a nie aktywna forma kontrolowania siły rynkowej. Ustalają one ograniczenia dotyczące zachowań przedsiębiorstw, zakazując pewnych rodzajów praktyk wymierzonych przeciwko konkurencji (zmowy dotyczące cen czy podziału rynku, drapieżność w ustalaniu cen, działalność prowadząca do wyłączności). To drugie z głównych narzędzi kontroli omówimy w części C następnego rozdziału.
Istota regulacji
W ostatnim paragrafie zarysowano tylko główne podejścia, jakie można stosować w gospodarce mieszanej, w celu kontroli kosztów niedoskonałej konkurencji. Skupimy się teraz na jednym z nich, na regulacji państwowej, a następnie dokonamy analizy celów i skutków regulacji "ekonomicznej".

50*


Próbując kontrolować działalność gospodarczą lub wywierać
wpływ, państwo może stosować bodźce lub dyrektywy. Bodźce rynk ^
takie jak podatki lub programy wydatków rządowych, pobudzają ^^'
i przedsiębiorstwa do realizacji woli państwa. Państwo może też po nr *'
kazać ludziom podjąć pewne działanie lub też z niego zrezygnować TU
ostatnie to właśnie funkcje regulacji: dyrygować i sterować działalnoś "�
gospodarczą. ^
I
Na regulację składają się zasady i przepisy ustalane przez państwo po to
by zmienić działalność przedsiębiorstw lub też nimi sterować. '
Zwykle rozróżnia się dwa rodzaje regulacji. Regulacja ekonomicz
na dotyczy kontroli cen, rodzajów produktów, warunków wejścia i wyjścia
lub też standardów usługowych w konkretnej gałęzi. Główne przykłady
to regulacja przedsiębiorstw użyteczności publicznej (telefony, elektrycz
ność, gaz naturalny czy woda), jak też rozmaite regulacje w dziedzinach
zbliżonych do użyteczności publicznej (transport, finanse, rozgłośnie radio
we i telewizyjne). Te właśnie rodzaje regulacji zbadamy w niniejszym roz
dziale.
Obok tego, istnieje nowsza forma regulacji, wynikająca z troski o zdrowie i bezpieczeństwo pracowników i konsumentów, tak zwana regulacja społeczna. Dotyczy ona przepisów korygujących różnego rodzaju efekty uboczne czy zewnętrzne, towarzyszące działalności gospodarczej. Programy oczyszczenia wód i powietrza czy też zmierzające do zapewnienia bezpiecznych elektrowni jądrowych, czy lekarstw, czy samochodów, czy zabawek - to główne przykłady regulacji społecznej. Omówimy je w rozdziale 32.
Ekonomiczna regulacja niedoskonałej konkurencji
Historia regulacji ekonomicznej w przemyśle amerykańskim sięga stu lat wstecz - powołania Interstate Commerce Commission (Międzystanowej Komisji Handlu) w 1887 r. ICC zaprojektowano zarówno w celu przeciwdziałania wojnom cenowym i zagwarantowania usług w małych miastach, jak i w celu kontroli nad monopolami. Poczynając od tych czasów regulacja federalna rozszerzyła się i objęła w 1913 r. banki, w 1920 r. energię elektryczną, a łączność, rynki papierów wartościowych, rynek pracy, przewozy samochodowe i przewozy lotnicze w okresie New DeaFu. Po drugiej wojnie światowej wprowadzono niewiele przepisów upoważniających do dalszego rozszerzania regulacji.
Jaką część gospodarki prywatnej poddano regulacji ekonomicznej. W szczytowym jej momencie, w roku 1978, regulacja cenowa lub innego rodzaju regulacja ekonomiczna obejmowała gałęzie wytwarzające nieco ponad 15% dochodu narodowego. Po roku 1978, w wyniku ruchu na rzecz deregula-cji, który omawiamy dalej, udział ten zmniejszył się.

Dlaczego regulować daną gałąź
Regulacja ogranicza nieskrępowaną siłę rynkową przedsiębiorstw. Dla jakich to przyczyn w tej krainie wolnego przedsiębiorstwa nakłada się kajdany na niewidzialną rękę rynku! Gdy przyjrzeć się przyczynom regulacji ekonomicznej, dwie z nich wybijają się na czoło. Po pierwsze, ekonomiści tradycyjnie podkreślali wagę ograniczenia siły rynkowej. Druga przyczyna, wynikająca z teorii wyboru publicznego, polega na tym, iż regulujący stają się więźniami regulowanych. Przyjrzyjmy się każdemu z tych wyjaśnień.
Ograniczenie siły rynkowej. Tradycyjne spojrzenie na regulację ekonomiczną ma charakter normatywny: działania regulacyjne należy podjąć w celu skorygowania zasadniczych ułomności rynku. Mówiąc bardziej konkretnie, ułomności, o które tu chodzi, to wszelkie załamania konkurencji, czy - w krańcowym przypadku - monopol naturalny.
Monopol naturalny powstaje w warunkach, gdy pojawiają się korzyści skali lub zakresu produkcji sprawiające, iż najefektywniejszym sposobem organizacji produkcji jest jej ograniczenie do jednego tylko przedsiębiorstwa. Omawialiśmy korzyści skali już uprzednio - to przypadek, w którym krzywa kosztu przeciętnego nieustannie opada. Analogicznie, korzyści zakresu dotyczą sytuacji, w której oszczędności kosztów uzyskuje się dzięki wytwarzaniu różnych produktów w jednym przedsiębiorstwie.
Na przykład, przedsiębiorstwa wytwarzające środki transportu charakteryzują się korzyściami zakresu - przedsiębiorstwo produkujące samochody osobowe i ciężarówki ma przewagę w zakresie kosztów, jeśli podejmie także produkcję autobusów i czołgów. Dlaczego? Ponieważ wyspecjalizowana wiedza i urządzenia mogą być stosowane do wytwarzania różnych produktów. Przedsiębiorstwa te mają więc korzyści zakresu w sferze produkcji naziemnych środków transportu.
Wiemy już z omówienia malejących kosztów dokonanego w rozdziale 22, że ogólne korzyści skali są nie do pogodzenia z doskonałą konkurencją; w tych przypadkach pojawi się oligopol lub monopol. Tu jednak mamy do czynienia z jeszcze bardziej skrajnym przypadkiem: gdy korzyści skali lub zakresu są tak silne, że jedno tylko przedsiębiorstwo może lub powinno przetrwać, to występuje monopol naturalny.
W takim wypadku, jak to pokazano w części B, monopolista może windować cenę w górę, osiągając wielkie, monopolowe zyski i powodując gospodarcze marnotrawstwo. Taką właśnie sytuację chce się ograniczyć przez regulację monopolowej ceny i wielkości produkcji.
Kontrola monopolu naturalnego nie jest jedyną sytuacją, w której zastosowanie regulacji ekonomicznej może się okazać racjonalne. Często regulacja zmierza do zapewnienia powszechnej usługi po rozsądnej cenie. Przed

upadkiem Bell System (omawianym w następnym rozdziale), ceny lokal rozmów telefonicznych - zwłaszcza w odległych miejscowościach - subs ń wano, aby zapewnić każdemu dostępność tej usługi. Troska o dosten '�~ usług była także istotnym zagadnieniem przy regulacji linii lotniczych aut^ busowych i kolejowych. Ponadto, agencje regulacyjne mogą wykorzysty\v�" strukturę opłat dla osiągnięcia pewnych celów społecznych lub polityczny h� Jeden z ważnych przykładów dotyczy "ratunkowych" stawek opłat za usłu ' użyteczności publicznej, pozwalających ubogim rodzicom uzyskać minimaln8' chociaż ilość elektryczności czy usług telefonicznych po cenach niższych od kosztów przeciętnych. Te dotowane stawki są finansowane dzięki utrzymywa niu stawek opłat dla innych grup na poziomie wyższym od przeciętnych kosztów. Ponieważ ta "ratunkowa" dotacja może być utrzymywana jedynie dzięki temu, że inne grupy płacą znacznie więcej od przeciętnych kosztów, te ratunkowe opłaty nie mogłyby być stosowane, gdyby konkurenci mieli swobodę wejścia na regulowane rynki.
Istnieją także inne argumenty wysuwane często na rzecz regulacji, trudniejsze do uzasadnienia na gruncie ekonomicznym. Tradycyjnie uważa się, że regulacja jest niezbędna, by przeciwdziałać brutalnej konkurencji. Był to jeden z argumentów za utrzymywaniem regulacji kolei, przewozów samochodowych, linii lotniczych i autobusowych, jak też handlu artykułami rolnymi. Ekonomiści powszechnie sądzą, że argumenty te to zasłona dymna, kryjąca presję grup interesu na rzecz utrzymania posiadanej siły rynkowej.
Wybór publiczny a regulacja. Ogłasza się niekiedy uroczyście, iż regulacja jest niezbędna do zapewnienia gospodarczej przyszłości narodu, jednak niektórzy ekonomiści kpią z tego i mówią: Nic podobnego. Regulacja to działalność polityczna, obmyślona po to, by zwiększyć dochody producentów dzięki ograniczeniu wejścia i tym samym konkurencji w regulowanych gałęziach".
Pogląd ten, wyrażony po raz pierwszy przez ekonomistów z Uniwersytetu Chicago, brzmi następująco: regulacja powinna być traktowana tak samo, jak każdy inny towar, przy czym rynkiem w tym wypadku jest raczej legislatura niż giełda towarowa w Chicago (Chicago Board of Trade). Możemy się posłużyć jako analogią (i tylko analogią) kategoriami podaży i popytu, by wyjaśnić źródła utrzymywania tej regulacji8.
8 Pionierską pracą w tej dziedzinie była praca laureata Nagrody Nobla, G. Stiglera Tnę Theory of Economic Regulation, "The Bell Journal od Economics and Management Science , wiosna 1971, ss. 3-21. Teorię tę sformalizowali i udoskonalili profesor prawa (obecnie sędzia sądu okręgowego) Richard Posner w artykule: Theories of Economic Regulation, "Bell Journal of Economics", jesień 1974, ss. 356-358 oraz S. Peltzman z Chicago Toward a Morę General Theory of Regulation "Journal of Law and Economics", sierpień 1976, ss. 211-240.

Zgodnie z tym poglądem głosy są pieniądzem na rynku politycznym, popytu na regulację są przedsiębiorstwa. Chcą one zagwarantowanej prawnie siły rynkowej. Posługując się kategoriami stosowanymi przez nas rozważaniach w części A, firmy już działające chcą wznieść bariery regulacyjne dla powstrzymania konkurencji, tworząc sobie tym samym możliwość windowania cen i zysków. Podaż regulacji tworzą urzędnicy, sprawujący urzędy polityczne. Dopóki podlegające regulacji przedsiębiorstwa mogą przelicytować inne grupy, dostarczając szerokiego poparcia, dopóty politycy będą utrzymywać regulujący kartel.
Opis ten może brzmieć niewiarygodnie, popierają go jednak liczne badania nad regulacją ekonomiczną. Wykazano, że regulacja często podtrzymuje wysokie ceny (w przewozach ciężarowych, liniach lotniczych, w firmach maklerskich czy ubezpieczeniach), gdy tymczasem ekonomicznym uzasadnieniem tej regulacji było przeciwdziałanie monopolistycznym nadużyciom cenowym przez utrzymywanie niskich cen. Wyniki te są zgodne z rozkwitającą literaturą dotyczącą wyboru publicznego, omawianą w rozdziale 32.
Równocześnie, gdy faktycznie konsumenci mogą kiepsko wychodzić na szerokiej regulacji ekonomicznej, zbyt już cyniczne byłoby przeczenie temu, iż wiele legislatur głosowało za takimi rozwiązaniami w szczerym przekonaniu, że robią to w interesie publicznym. Członkowie legislatury, dysponujący intuicją, lecz nie wiedzą ekonomiczną, często promowali podejście regulacyjne, gdyż byli przekonani, iż będzie ono lepiej przeciwdziałać cenowej dyskryminacji konsumentów, zapewni powszechne czy regularne usługi, lecz też zapewni wzajemne dotowanie się przez pewne grupy, w sposób niemożliwy w warunkach konkurencji. Droga do nieefektywności wybrukowana jest dobrymi chęciami.
Regulacja naturalnego monopolu usług ' użyteczności publicznej
Przegląd przyczyn regulacji wskazuje, że zasadniczym i ważnym ekonomicznym argumentem jest przeciwdziałanie stanowieniu cen przez monopolistów naturalnych. Zajmijmy się nieco dokładniej teorią i techniką takiej regulacji.
Przypomnijmy, że monopol naturalny to sytuacja, w której korzyści skali lub zakresu są tak silne, iż najefektywniejszym sposobem organizacji produkcji w danej gałęzi jest ulokowanie jej w pojedynczym, zintegrowanym przedsiębiorstwie. Rysunek 23.7 pokazuje, jak mogłyby się kształtować AC, MC i krzywa popytu w przypadku typowego naturalnego monopolu. Zauważ, że punkt, w którym krzywa popytu na produkt gałęzi (DD) przecina krzywą MC przedsiębiorstwa, znajduje się tam, gdzie AC jest nadal opadają-


Krzywe kosztu dla monopolu naturalnego
P O
Spektrum konkurencji


300


200


100
Ilość Rys. 23.7. Przykładowy naturalny monopolista
W przypadku typowego naturalnego monopolu krzywa AC w punkcie, w którym przecina krzywą popytu na produkt gatęzi OD, jest wciąż opadająca. Efektywna produkcja na takim poziomie wymaga więc skoncentrowania w jednym, zintegrowanym przedsiębiorstwie. (Czy możesz oczacować na podstawie wykresu, o ile drożej byłoby wytwarzać O* w dwóch przedsiębiorstwach, produkujących |x Q* każde.)
ca. Gdyby produkcję gałęzi wytwarzały dwa podobne przedsiębiorstwa, poziom kosztów byłby znacznie wyższy od poziomu kosztów pojedynczego przedsiębiorstwa.
Jakie są w przemyśle amerykańskim stopnie monopolu naturalnego? Na rys. 23.8 pokazano niektóre reprezentatywne przykłady gałęzi regulowanych i nie regulowanych. Zauważ, że wiele gałęzi, które wciąż są regulowane lub niedawno przestały być regulowane (jak linie lotnicze, przewozy ciężarowe, banki) charakteryzuje niski stopień naturalnego monopolu. Ten niski stopień monopolu naturalnego w regulowanych gałęziach to jeszcze jeden argument na rzecz teorii wyboru publicznego w sferze regulacji ekonomicznej, mówiącej, że często znacznie dłuższy jest żywot regulacji niż jej faktyczna użyteczność dla konsumentów, oraz utrzymuje się ona dzięki przelewom na rzecz kampanii wyborczych dokonywanym przez chronione firmy w regulowanych gałęziach.

Doskonała Monopol
konkurencja naturalny
* wskazuje gałęzie, w których ceny lub iiość produkcji podlegają w znacznym stopniu regulacji przez państwo.
Rys. 23.8. Stopień naturalnego monopolu w różnych gałęziach
Rysunek porządkuje kilka regulowanych i nie regulowanych gałęzi według właściwego im stopnia zbliżenia do naturalnego monopolu lud doskonałej konkurencji. Gałęzie doskonale konkurencyjne to te, w których minimalna efektywna skala produkcji jest malutka w porównaniu z rozmiarami rynku, podczas gdy całkowity monopol naturalny występuje wówczas, gdy AC dla produkcji o wielkości równej wielkości produkcji całej gałęzi wciąż opada. Rolnictwo i górnictwo są z natury rzeczy wysoce konkurencyjne, podczas gdy lokalne usługi telefoniczne czy usługi użyteczności publicznej, takie jak dostawy elektryczności, są bliskie biegunowi monopolu naturalnego.
Regulacja działalności przedsiębiorstwa użyteczności publicznej
Przypuśćmy, iż ustawodawcy stwierdzają, iż niezłym pomysłem jest wprowadzenie regulacji w jakiejś gałęzi typu "usługi użyteczności publicznej". Jaka będzie wówczas procedura? Po pierwsze, zostanie powołana komisja do spraw tej gałęzi "użyteczności publicznej", kontroli cen, usług oraz wejścia do gałęzi i wyjścia z niej. Najważniejszą decyzją będzie ustalanie poziomu regulowanej ceny monopolistycznego przedsiębiorstwa.
Tradycyjnie w warunkach regulacji cena jest ustalana na poziomie kosztów przeciętnych. Na przykład, przedsiębiorstwo użyteczności publicznej dostarczające energię elektryczną powinno dodać wszystkie swoje koszty (stałe i zmienne) i podzielić je na wszystkie sprzedawane produkty (powiedzmy, energię elektryczną i parę). Wówczas od każdej z grup konsumentów pobierany będzie pelny rozdzielony przeciętny koszt danego rodzaju usługi.
Rozwiązanie to można zobaczyć na rys. 23.9. Punkt M (powiązany z wielkością produkcji QM) wskazuje na maksymalizującą zysk wielkość produkcji monopolu nie poddanego regulacji - niebotycznie wysoka cena i niewielkie rozmiary produkcji, a przy tym znaczne zyski monopolistyczne, jak to wykazuje różnica pomiędzy ceną a przeciętnym kosztem.


Idealna i praktyczna regulacja monopolisty P
o P,
/ (cena wyznaczona kosztem krańcowym)
Ilość Rys. 23.9. Jak regulacja zmienia punkt równowagi monopolu
Równowaga maksymalizująca zysk dla nie regulowanego monopolu znajduje się w punkcie M, bezpośrednio nad punktem przecięcia MR\ długookresowej MC, przy P powyżej MC.
Komisje do spraw usług użyteczności publicznej wymagają zwykle, by cena znajdowała się w R, tam gdzie krzywa popytu przecina krzywą długookresowych kosztów przeciętnych. Likwiduje to nadmierne zyski. Co ważniejsze, sprowadza to cenę do poziomu bliższego kosztom krańcowym.
W idealnym przypadku powinno się obniżyć Paź do punktu /, w którym P = MC, a więc krańcowe społeczne koszty i społeczne korzyści są we właściwy sposób zrównoważone. W punkcie / nie występuje strata efektywności, wynikająca z ukształtowania ceny powyżej kosztu krańcowego.
(Czy możesz obliczyć wielkość obszarów odzwierciedlających bezużyteczną stratę, która wystąpi w punktach M i R?)
W regulacji tradycyjnej, monopoliście wolno pobierać cenę nie wyższą od pokrywającej koszty przeciętne. W tym przypadku, przedsiębiorstwo wyznacza cenę na przecięciu krzywej popytu DD z krzywą A C. Tak więc, równowaga na rys. 23.9 znajduje się w punkcie R, przy wielkości produkcji QR.
Czy takie rozwiązanie jest słuszne? Jeżeli rozważać je w kategoriach ekonomicznych, to prawdopodobnie stanowi ono pewną poprawę. Po pierwsze, właściciele monopolu nie są prawdopodobnie ani bardziej potrzebujący ani biedniejsi od konsumentów. Nie ma więc powodu, by pozwolić im na osiąganie zysków monopolistycznych kosztem konsumentów. Przez ściągnięcie monopolistycznego zysku możemy osiągnąć to, co większość ludzi odczuje jako "sprawiedliwy podział dochodów". (Należy jednak uważać, gdyż wniosek ten poza "techniką" ekonomiczną zawiera także sąd wartościujący.)
Po drugie, regulujący obniżyli rozpiętość pomiędzy ceną i kosztem krańcowym, zmuszając monopolistę do obniżenia ceny z M do R. Dlaczego

uznawać to za poprawę? Ponieważ (odkładając na bok względy sprawiedliwości oraz zakładając, że wielkości pieniężne odzwierciedlają społeczną użyteczność i społeczne koszty) wyższa produkcja jest warta dla konsumentów więcej w kategoriach krańcowej użyteczności, aniżeli wynosi jej koszt dodatkowy czy też krańcowy. Dowód tego twierdzenia sformułowano w rys. 23.6; pokazaliśmy tam, że w punkcie równowagi monopolu społeczna wycena Q wytwarzanego przez monopolistę przewyższa wartość poniechanego czasu wolnego lub produkcji w innych gałęziach.
Idealnie regulowane ustalanie cen. Jeżeli P = MC to taka dobra rzecz, dlaczego zajmujący się regulacją nie powinni by pójść tą drogą i zmusić monopolistę do obniżenia ceny aż do punktu przecięcia krzywych DD i MC (w punkcie /)?
Rzeczywiście, wymóg P = MC, czy też ustalanie cen na poziomie kosztów krańcowych, to idealny cel z punktu widzenia efektywności ekonomicznej. Lecz w sytuacji malejących kosztów wyznaczenie P = MC, gdy AC wciąż opada, wpędzi przedsiębiorstwo w chroniczne straty. (Pamiętajmy, że malejące AC oznacza, iż MC < AC; tak więc P =MC < AC.)
Jak więc społeczeństwo może osiągnąć swój ideał, w którym P = MC, gdzie krańcowa użyteczność produktu w równowadze zrównuje się dokładnie z jego krańcowym kosztem? Odpowiedź łączy się ze stałą dotacją dla producenta o malejących kosztach. Skąd jednak ma pochodzić ta dotacja? Z budżetu państwa. Aby uzyskać poprawną efektywności w porównaniu z ceną regulowaną na poziomie kosztów przeciętnych, w punkcie R na rys. 23.9, dotację powinno się sfinansować przez nie wywołujące zniekształceń opodatkowanie.
Ruch na rzecz deregulacji
Analiza regulacji usług użyteczności publicznej raczej potwierdza słuszność nakładania ograniczeń cenowych na rzeczywiste monopole naturalne. Jednakże, w ostatnich dwóch dziesięcioleciach wielu ekonomistów dowodziło przekonywająco, że procesy regulacyjne są w rzeczywistości skierowane bardziej na kreowanie sztucznej siły rynkowej, aniżeli na utrzymywanie w karbach monopoli naturalnych.
Dlaczego taka myśl przyczaiła się w umysłach ekonomistów? Argumenty znalazły się, po części, w analizie regulacji przeprowadzanej na gruncie teorii wyboru publicznego. Ponadto, obserwatorzy spostrzegali, że regulacja ekonomiczna rozprzestrzeniła się daleko poza lokalne monopole naturalne. W połowie lat siedemdziesiątych regulujący narzucali swój dyktat w odniesieniu do kolei i przewozów ciężarowych, linii lotniczych i autobusowych, stacji radiowych i telewizyjnych, przedsiębiorstw naftowych i gazu naturalnego; objęły one praktycznie całe rynki finansowe, orzeszki i mleko. Jak wskazuje rys. 23.8,

większość tych gałęzi była bliższa bieguna doskonałej konkurencji aniżel' naturalnego monopolu.
Ekonomiści, i nie tylko oni, zaczęli więc argumentować na rzecz zlilc widowania zbędnej struktury regulacji ekonomicznej. I w tym przypadk badacze zostali wysłuchani. Poczynając od 1975 r. rząd federalny łagodził ograniczenia nałożone na wiele regulowanych gałęzi. Jednym z najbardziej dramatycznych tego przykładów jest deregulacja linii lotniczych.
Począwszy od swego powstania w okresie New Deal'u, w latach trzydziestych, Civil Aeronautic Board CAB (Cywilna Rada Lotnictwa) za swą rolę uważała przede wszystkim zapobieganie konkurencji. Pomiędzy rokiem 1938 a 1978 nie pozwolono ani jednemu nowemu przewoźnikowi lotniczemu na wejście na rynek przewozów międzystanowych. Propozycje nowatorskich i oszczędnościowych taryf były odrzucane. CAB koncentrowała się (zgodnie z poglądem na regulację wyrażanym przez zwolenników teorii wyboru publicznego) na utrzymywaniu wysokich, nie zaś niskich cen.
W 1977 r. prezydent Carter mianował Alfreda Kahna przewodniczącym CAB. Wybitny ekonomista, krytyk regulacji, Kahn zaczął od dopuszczenia większego zakresu konkurencji, wprowadzając bardziej elastyczne zasady wejścia na rynek i ustalania taryf9. W roku 1978 uchwalono przepisy zezwalające na swobodę wejścia i wyjścia na wszystkich trasach powietrznych. Liniom lotniczym zezwolono ustalać takie taryfy, jakie tylko mógłby znieść rynek. Wielu nieekonomistów obawiało się, że spowoduje to masowe zwolnienia z pracy oraz że lokalne społeczności zostaną pozbawione dostępu do usług. Niektórzy ekonomiści przestrzegali, że może dojść do morderczej konkurencji pomiędzy liniami lotniczymi imającymi się różnych chwytów, by wypełnić wolne miejsca (o praktycznie zerowym MC).
Po kilku latach doświadczeń jasne jest, że konkurencja zmieniła całą strukturę branży przewozów lotniczych. Badania wskazują, że (po uwzględnieniu kosztów) przeciętne taryfy gwałtownie się obniżyły w latach po deregu-lacji; stopień wykorzystania samolotów wzrósł: straty na dostępności usług w małych społecznościach lokalnych były minimalne, wiele z nich korzysta zaś z lepszego poziomu usług, świadczonych przez małe linie lotnicze. A proroctwa dotyczące żywej konkurencji z pewnością się spełniły - przy czterech bankructwach wśród czołowych linii lotniczych w ciągu pięciu lat deregulacji. Oby wszystkie prognozy ekonomistów okazywały się tak prawdziwe!
9 Kahn znany jest również ze swego dowcipu. Przyznał się kiedyś grupie dyrektorów linii lotniczych, że nie ma pojęcia o tej dziedzinie interesów, mówiąc, że dla niego samolot to po prostu koszt krańcowy ze skrzydłami. W 1978 r. Kahn opuścił CAB, by stać się czołowym doradcą prezydenta Cartera do spraw zwalczania inflacji: pełniąc tę funkcję, posunął naprzód deregulację samochodowych przewozów ciężarowych. Przewidział także, iż bez skutecznej polityki antyinflacyj-nej gospodarka znajdzie się wkrótce w głębokiej recesji. Ponieważ jednak doradcy Białego Domu wydawali się mieć alergię na to słowo, Kahn zamiast słowa "recesja" używał słowa "banan".

Podobne były wydarzenia w przemyśle naftowym po jego całkowitej deregulacji w lutym 1981 r. Przedsiębiorstwa naftowe zaczęły wprowadzać nowe formy marketingu, by konkurować o kurczący się rynek benzyny. Wiele przedsiębiorstw poszerzyło samoobsługę, zniosło możliwość korzystania z kart kredytowych, wprowadziło elektroniczne, wysoce szybkie dystrybutory. Innowacje te spowodowały, poczynając od początku 1981 r., gwałtowne zmniejszenie się marży pomiędzy ceną benzyny a ceną nie przetworzonej ropy naftowej. Zamiast naciągać klientów, przedsiębiorstwa naftowe walczyły pazurami pomiędzy sobą.
Wielu specjalistów uważa, że sukcesy deregulacji linii lotniczych czy ropy naftowej można by powtórzyć w dziedzinie przewozów morskich, w rolnictwie, produkcji gazu naturalnego, wytwarzaniu elektryczności, kolejach i łączności. Jednakże deregulację uniemożliwiają najczęściej kwestie polityczne, jako że regulowane gałęzie przemysłu mają często zapewnioną bezpieczną pozycję, chroniącą przed konkurencją, i wolą kontynuować to łatwe, regulowane życie.
PODSUMOWANIE
A. Źródła i rodzaje konkurencji niedoskonałej
1. Można uznać, że większość sytuacji występujących na rynku w rzeczywistym świecie mieści się na linii pomiędzy skrajnymi biegunami doskonałej konkurencji i całkowitego monopolu. Niedoskonała konkurencja oznacza, że przedsiębiorstwa mają pewną kontrolę nad wysokością ceny po jakiej sprzedają: jest tak, gdyż nie ma wielu konkurentów sprzedających dokładnie taki sam produkt, jaki sprzedaje dana firma. (Zwróć uwagę na słowa zapisane kursywą.) Ważne przypadki to: (a) oligopol - niewielu sprzedawców podobnego lub zróżnicowanego produktu oraz (b) wielu sprzedawców zróżnicowanego produktu.
2. Tendencje do malejących kosztów niszczą doskonałą konkurencję, gdyż przy ich występowaniu jedna lub parę korporacji powoduje wymarcie owych licznych sprzedawców niezbędnych do funkcjonowania modelu konkurencyjnego. Gdy minimalna efektywna wielkość zakładu jest stosunkowo duża w porównaniu z wielkością ogólnokrajowego czy regionalnego rynku, wówczas warunki kosztowe pchają struktury rynkowe w kierunku niedoskonałej konkurencji.
3. Poza przeszkodą stworzoną przez malejące koszty istnieją także bariery konkurencji w formie ograniczeń prawnych (takich jak patenty czy regulacja dokonywana przez państwo) oraz tworzenie naturalnego lub sztucznego zróżnicowanie produktu (takie jak kierownica z prawej lub lewej strony, czy też kreowane reklamą różnice w podobnych produktach).

J


konkurencja doskonała a niedosko-
nała, monopol, oligopol, zróżnicowanie
produktu (naturalne lub sztucz-
krańcowy (lub dodatkowy),
MR, M R = MC przy produkcji maksy-
malizującej zysk, w konkurencji niedoskonałej:
P > MR = (P - strata na poprzednich jednostkach), w konkurencji doskonałej: MR = P,
B. Równowaga monopolu maksymalizującego zysk
4. Na podstawie krzywej popytu na produkt przedsiębiorstwa łat wyprowadzić jego krzywą utargu całkowitego. Mając tabelę lub krzyw� utargu całkowitego, łatwo wyprowadzić utarg krańcowy - dodatkowy ą wynikający z dodatkowej jednostki produkcji. Utarg krańcowy będzie niższy od ceny ze względu na straty, jakie ponosimy na wszystkich poprzed nich jednostkach produkcji, gdy zmuszeni jesteśmy obniżyć cenę, aby sprzeda' dodatkową jednostkę produkcji.
5. Przedsiębiorstwo znajdzie pozycję zapewniającą maksymalny zysk tam, gdzie ostatnia sprzedawana przez niego jednostka przynosi dodatkowy utarg, równy dokładnie jej dodatkowemu kosztowi. Ten sam wynik mówiący że MR = MC, można przedstawić graficznie: albo jako punkt przecięcia krzywych MR i MC, albo też jako równość nachylenia krzywych utargu całkowitego i całkowitych kosztów. W każdym wypadku w punkcie równowagi zapewniającym maksymalny zysk zawsze musi zachodzić: krańcowy utarg = krańcowy koszt.
6. Rozumowanie ekonomiczne prowadzi do podkreślania wagi korzyści i strat krańcowych i do pomijania tego, co miało już miejsce w przeszłości, oraz czynników działających bez względu na to, jaką się podejmie decyzję.
C. Monopol: koszty społeczne i regulacja
7. Niedoskonałość konkurencji, powodująca ukształtowanie się ceny na niektóre dobra powyżej ich kosztu krańcowego (P > MC), jest jeszcze jedną dodatkową przeszkodą w działaniu niewidzialnej ręki Adama Smitha, mającej przetworzyć samolubne interesy jednostek ludzkich w najlepsze rozwiązanie społecznych problemów: co? i jak? (Choć niekoniecznie dającej najlepsze rozwiązanie problemu dla kogo?)
8. Wśród różnych gałęzi występuje całe spektrum stopnia monopoli naturalnych czy doskonałej konkurencji. Monopol naturalny występuje wówczas, gdy koszty przeciętne w punkcie wyznaczającym wielkość produkcji przedsiębiorstwa w danej gałęzi nadal gwałtownie maleją. Niewiele jest współcześnie gałęzi bliskich takim warunkom - być może dotyczy to tylko lokalnych usług użyteczności publicznej, takich jak woda czy elektryczność.
9. W warunkach monopolu naturalnego państwo dysponuje kilkoma strategiami. Trzy rzadko dziś stosowane to opodatkowanie, kontrola cen, nacjonalizacja. Głównymi narzędziami stosowanymi w Stanach Zjednoczonych są regulacja i ustawodawstwo antytrustowe.
10. Na regulację składa się ustawodawstwo państwowe pozwalające rządowi nakazywać przedsiębiorstwom zmianę sposobu, w jaki prowadzą działalność

gospodarczą. Cele, jakie się najczęściej stawia regulacji ekonomicznej, to kontrola nad monopolem naturalnym czy zapewnienie powszechnej dostępności usług, sceptycy jednak sądzą, że zachowania zmierzające do uzyskania głosów wyborców mogą niekiedy mieć większe znaczenie. Doświadczenia deregulacji w ciągu ostatnich dziesięciu lat wydają się faktycznie potwierdzać ten pogląd oparty na teorii wyboru publicznego.
WAŻNIEJSZE POJĘCIA l PROBLEMY
nieefektywność, gdy P > MC,
monopol naturalny,
ne),
bariery dla konkurencji (kosztowe, ograniczenia prawne, zróżnicowanie produktu),
utarg
regulacja ekonomiczna a regulacja społeczna,
trzy typy stanowienia cen w warunkach monopolu (nie regulowane, regulowane, idealne),
ekonomiczne teorie regulacji a teorie wyboru publicznego.
= MC,
PROBLEMY DO DYSKUSJI
1. Wymień cechy wyróżniające doskonałą i niedoskonałą konkurencję. Jakbyś scharakteryzował takie przedsiębiorstwa, jak U.S. Steell Bethlehem Steel? Twoje miejscowe przedsiębiorstwo telefoniczne? A Sears? A farmera Jonesa?
2. "Korporacja żąda tyle, ile wytrzyma rynek". Wyjaśnij, na czym polega błąd w tym stwierdzeniu: sformułuj je prawidłowo, w kategoriach utargu krańcowego i kosztu krańcowego.
3. Jaka jest liczbowa wartość M R, gdy elastyczność ad jest równa jedności, a TR jest stała?
4. Rysunek 23.5(a) i (b) przedstawia punkt równowagi zapewniający maksymalny zysk. Wyjaśnij szczegółowo, że rzeczywiście pokazuje on dwa różne sposoby opisania tego samego faktu, a mianowicie, że firma przestaje zwiększać produkcję w momencie, w którym dodatkowy koszt dalszego zwiększania produkcji zrównuje się dokładnie z dodatkowo uzyskiwanym utargiem.
5. Omów trzy rodzaje stanowienia cen przedstawione na rys. 23.9. Czy przychodzą ci do głowy jakieś trudności związane z wprowadzeniem idealnej

ceny regulowanej? (Wskazówka. A co wówczas, gdy PM jest niewiele od Pxt A co, jeżeli dajesz wiarę teoriom regulacji opartym na teorii publicznego?)
6. Dlaczego analogia pomiędzy głosami i dolarami wprowadzana prz teorię regulacji opartą na teorii wyboru publicznego jest uproszczeniem?
7. Zrób listę gałęzi, o których sądzisz, że mogłyby kandydować do miana "monopolu naturalnego". Omów następnie różne strategie interwencji. Co tv byś zrobił w sprawie każdej z gałęzi znajdującej się w twojej liście?
8. Problem dla zaawansowanych. Funkcja popytu dd przedsiębiorstwa A ma postać: P =15 -0,050, stąd T R = qP = 150 - 0,05 02. Jego TC = = 0 + 0,022. Sprawdź, że: MR = d(TR)/dq = 15-0,10, MC = d(TC)/dq = = 1+0,040. Tak więc d(zysk)/dq = O przy MR = MC czy też przy 15 - 0,10=1+0,40, czy też przy 0* = 100. Wówczas P* = 15 - 5 _ = 10 dol. > MC" = 5 dol. Możesz wykazać, że maksymalny zysk = = 1000 dol. -(100 + 200) = 700 dol. Czy możesz wykazać, że wprowadzenie podatku w wysokości l dol. od jednostki zwiększy TC o 10, zmniejszy 0* o 100/14 jednostek i zwiększy Po 5/14 jednostek? Gdyby A działał w warunkach doskonałej konkurencji, przy poziomej krzywej popytu dd na wysokości 5 dol., jego maksymalny zysk przy produkcji 0* = 100 wynosiłby 500 dol.- 300 dol. = 200 dol.; w tej sytuacji podatek wynoszący l dol. od jednostki zmniejszy 0" przedsiębiorstwa działającego w warunkach konkurencji bardziej niż monopolisty, a mianowicie o 100/4 = 25 jednostek. Wykaż to wszystko.

NIEDOSKONAŁA KONKURENCJA l POLITYKA ANTYTRUSTOWA
Większość cen wyznaczana jest przez połączone siły monopolu i konkurencji.
Edward H. Chamberlin
Poprzednie rozdziały dostarczyły narzędzi do analizy biegunowych przypadków monopolu i konkurencji doskonałej. Skupimy się teraz na świecie leżącym pomiędzy tymi biegunami. Poszukujemy odpowiedzi na takie pytania:
Co się znajduje pomiędzy krańcowymi przypadkami czystego monopolu i konkurencji doskonałej? Czy różne struktury rynku są przyczyną wyraźnych różnic między zachowaniami gospodarczymi? Czy potrafimy wyjaśnić przyczyny, dla których tak wiele przedsiębiorstw niedoskonale konkurencyjnych jest niezyskownych?
W części A badamy teorię konkurencji niedoskonałej, w części B natomiast zwracamy się w stronę pewnych zagadnień związanych ze współczesną korporacją. Gdy rozważamy wpływ gigantycznych firm na naszą gospodarkę, interesuje nas o wiele więcej niż tylko krzywe krańcowego utargu i krańcowych kosztów. Chcemy dokładnie wiedzieć, co motywuje wielkie przedsiębiorstwa. Czy dostrajają one swoje ceny tak, by zrównać koszt krańcowy z krańcowsym utargiem, czy też kierują się raczej doświadczeniem? I czy istnieje jakiś związek pomiędzy wielkością przedsiębiorstwa a jego skłonnością do wprowadzania innowacji?
Na końcu, w części C, poddajemy analizie zasadniczy element, hamulec działalności wielkich spółek w Stanach Zjednoczonych: ustawodawstwo antytrustowe. Zobaczymy, jak takie ustawodawstwo pomaga utrzymać konkurencję, zapobiegając działaniom wymierzonym przeciw konkurencji.

A. PRZYPADKI NIEDOSKONAŁEJ KONKURENCJI
W gospodarce amerykańskiej występuje wielka rozmaitość form organizacji przemysłu czy gałęzi. Wróćmy na moment do zestawienia zawartego w tabl. 23.2 i przypomnijmy sobie jej następujące główne rodzaje.
51 - Ekonomia t. l

CHARAKTERYSTYCZNE CECHY RÓŻNYCH STRUKTUR
Wydatki
na badania
i rozwój
1970-1979
(w % sprze-
daży)
Stopień
9^tkości cen
1960-1983
Wydatki na reklamę
1972 (w % dąży)
Wskaźnik
koncentracji mk lg?2
Stopa zysku 1960-1972 (w%war-tości akcji)
Koszty oraz bariery dla konkurencji. Wiele gałęzi jest zdominowanych przez trzy czy cztery duże przedsiębiorstwa. W gałęziach tych, jak się tego dowiedzieliśmy wcześniej, prawdopodobny układ kosztów jest taki, iż
� Konkurencja doskonalą występuje tam, gdzie wielka liczba przedsi biorstw wytwarza identyczny produkt - liczba przedsiębiorstw tak wielka i' żadne z nich nie może wpłynąć na cenę rynkową. Gatunek ten rozwijali przede wszystkim w rolnictwie.
� Monopol, zanalizowany dogłębnie w poprzednim rozdziale, to przyna dek gałęzi, w której działa jedno tylko przedsiębiorstwo. Przypadek ten należv we współczesnym kapitalizmie amerykańskim do rzadkości.
� Pomiędzy tymi dwoma biegunami znajdują się pośrednie formy konkurencji niedoskonałej. W niniejszym rozdziale badamy najpierw przypadek oligopolu, w którym to gałąź zdominowana jest przez parę przedsiębiorstw, następnie zaś kierujemy uwagę na konkurencję monopolistyczną, w ramach której duża liczba przedsiębiorstw wytwarza zróżnicowane nieco produkty.
Dominujące cechy. Tablica 24.1 zawiera najważniejsze charakterystyczne cechy poszczególnych struktur gałęziowych. Można dostrzec pewne, niżej przedstawione prawidłowości.
Struktura poszczególnych gałęzi od wysoce skoncentrowanych do doskonale konkurencyjnych jest bardzo zróżnicowana.
Występuje pewna, niezbyt silna, tendencja polegająca na tym, że gałęzie bardziej skoncentrowane są bardziej zyskowne, a nadzwyczajne zyski w wysoce skoncentrowanych gałęziach są mniejsze, niż to często utrzymują krytycy kapitalizmu.
Gałęzie skoncentrowane wykazują się relatywnie wyższym poziomem wydatków na reklamę oraz na badania i rozwój (R&D, research and develop-meni). W warunkach doskonałej konkurencji, przeciwnie, wydatki na reklamę i badania w ogóle nie występują.
Tam gdzie występuje większa koncentracja, oligopole stają się cenotwór-cami, ogłaszającymi ceny przez umieszczanie ich na metkach i nie zmieniającymi ich tygodniami czy nawet miesiącami. Dobra konkurencyjne sprzedawane są na "rynkach aukcyjnych" i ich ceny wykazują znacznie większą giętkość.
Oligopol: konkurencja pomiędzy niewielką liczbą sprzedawców
Ekonomiczna teoria oligopolu musi uwzględniać wzorce zachowań pokazane w tabl. 24.1. Szukając wyjaśnienia działania konkurencji pomiędzy niewielką liczbą sprzedawców, ekonomiści kładą nacisk na dwa determinujące ją i kluczowe czynniki. Są to: (1) stopień, w jakim przedsiębiorstwa charakteryzują się malejącymi kosztami przeciętnymi lub też w jakim stopniu prawo uniemożliwia konkurencję, (2) stopień, w jakim przedsiębiorstwom udaje się wchodzić w zmowę w celu utrzymywania wielkości produkcji na niskim poziomie, cen zaś na wysokim. Zaczniemy do zbadania roli każdego z tych dwóch czynników kształtujących oligopol.


i
łęzi konkurencyjnej)
(w %)
Struktura gałęzi (z przykładam,)
1,8
79
1,7
38
13
Wysoka koncen-racja (pojazdy silnikowe) przemysły: tytoniowy, metali nieżelaznych)
2,0
1,6
12
25
33
Umiarkowana koncentracja (przemysły: papierniczy, kamieniarski, gliniarski, szklany, chemiczny)
14
0,9
11
0,6
18
Niska koncentracja (odzieżowy, poligraficzny, meblowy)
: l ;>-> '
~0 100
Doskonale konkurencyjne (uprawa kukurydzy, pszenicy)
-0,01 niedostępne ~0
Tabl. 24.1 Różne struktury charakteryzują się odmiennymi wielkościami wydatków na badania, na reklamę oraz różną giętkością cen
Możemy wydzielić cztery główne grupy: gałęzie o wysokim, umiarkowanym i niskim poziomie koncentracji oraz gałęzie doskonale konkurencyjne. Dla każdej z tych grup wybrano niewielką liczbę ważnych i reprezentatywnych gałęzi.
Tablica wskazuje na pewne kluczowe cechy charakterystyczne: (1) stopy zysku są nieco tylko wyższe w gałęziach bardziej skoncentrowanych; (2) wydatki na badania i rozwój oraz na reklamę występują w gałęziach o różnym stopniu koncentracji, niższe są jednak w gałęziach słabo skoncentrowanych, nie występują w gałęziach konkurencyjnych oraz (3) gałęzie bardziej skoncentrowane charakteryzują się sztywniejszymi (bardziej "lepkimi") cenami aniżeli gałęzie konkurencyjne, sprzedające swe wyroby na rynkach typu aukcyjnego. Źródła: Bureau of Census, Census of Manufacturing; National Science Foundation; Federal Trade Commission, Ouarterly Financial Re-port, Economic of the President; Internal Revenue Service, Statistics of Income.

optymalna wielkość efektywnej produkcji, wyznaczona przez dolny punkt m ' cej kształt litery U długookresowej krzywej AC (przypomnij sobie tekst^n" strome 765, a także tabl. 23.1) jest bardzo duża w porównaniu z całkow't ^ popytem rynkowym. Ujmując to inaczej, przedsiębiorstwa w takich gałJijTh są najefektywniejsze, gdy wytwarzają 20, 30 czy 40% całkowitej produkc" gałęzi. Gdy najniżej położone punkty mających kształt litery U krzywych kosztów wypadają w punkcie wyznaczającym znaczną część całkowitego produktu gałęzi, to gałąź ta jest - najprawdopodobniej - oligopolistyczna Dlatego też te trzy czy cztery przedsiębiorstwa nie stają się trzydziestoma czy czterdziestoma, ani też trzystoma lub więcej.
Przypomnij sobie z poprzedniego rozdziału, że głównymi przeszkodami dla konkurencji są restrykcje prawne, takie jak patenty, cła czy regulacje, oraz naturalne lub sztuczne zróżnicowanie produktu. Gdy bariery te są wysokie ponieważ regulacja ogranicza wejście do gałęzi czy też różnice w charakterystycznych cechach produktów są znaczne, w gałęzi może się znaleźć parę tylko przedsiębiorstw, a rywalizacja między nimi jest ograniczona.
Ze względu na zjawisko korzyści skali oraz występowanie barier dla konkurencji oligopol stał się w przemyśle normą. Koszt nowej zintegrowanej huty stali wynosi ponad l mld dol., natomiast producent samochodów osobowych, z kompletną linią produkcyjną, potrzebowałby fabryki i maszyn o wartości kilka razy większej. I tak jest na całym świecie. To właśnie w tych samych gałęziach przemysłu spotykamy najwyższe stopy koncentracji produkcji: i w Niemczech, i w Japonii, i w Stanach Zjednoczonych.
Zmowy (porozumienia) ciche i jawne. Nawet gdy sprzedawców jest tylko dwóch czy kilku, szybko mogą oni zdać sobie sprawę, że ustalane przez nich ceny są wzajemnie ze sobą powiązane. Domyśla się lub też szybko nauczy ich doświadczenie, że gdy tylko obniżają swą cenę, rywale chcą ją obniżyć w tym samym stopniu lub jeszcze bardziej. Może dojść do wojny ekonomicznej trwającej dopóty, dopóki w końcu tych paru sprzedawców zacznie sobie zdawać sprawę z tego, iż siedzą na jednej gałęzi.
We wczesnym okresie amerykańskiego kapitalizmu oligopoliści mogliby się połączyć lub utworzyć ścisły kartel czy trust. Spotykając się na uroczystych kolacjach, takich jak wydawane przez Judge Gary z United States Steel Corporation około roku 1910, sprzedawcy ci zmówiliby się co do ustalenia ceny na poziomie takim jak wyznaczony przez monopol lub może nieco niższym, by zapobiec pojawieniu się potencjalnej konkurencji.
Dziś ustalanie przez kartele cen w zmowie zmierzającej do maksymalizowania wspólnych zysków byłoby w Stanach Zjednoczonych i w niektórych innych krajach nielegalne. Jednakże gdy kilka wielkich przedsiębiorstw w danej gałęzi, chronionej przed konkurencją, napotyka podobne problemy, mogą one - nawet bez spotkań, kontaktów telefonicznych czy korespondencji

- dokonać cichej zmowy, by ustalać ceny wbrew konkurencji. Mając lub nie mając, lidera cenowego, sprzedawcy mogą żądać cen o podobnej wysokości
- dalekich od konkurencyjnego poziomu ceny równej M C.
Istnieją miriady możliwych kombinacji różnic kosztowych, barier konkurencji oraz stopnia, w jakim dochodzi do cichej czy jawnej zmowy. By opisać je wszystkie, trzeba by poświęcić temu tematowi specjalną książkę i oszołomić dociekliwego studenta. Zamiast tego przedstawimy trzy ważne przypadki zachowań oligopolistycznych - porozumienie oligopolistyczne, oligopol z dominującym przedsiębiorstwem oraz konkurencję monopolistyczną. Ta przekąska pozwoli się zorientować w wielkim bogactwie tematu.
Porozumienie oligopolistyczne
Najprostszy przypadek oligopolu występuje wówczas, gdy wszyscy rywale sprzedają podobne produkty w pełni zdając sobie sprawę, iż siedzą razem na jednej gałęzi. W krańcowym przypadku różne przedsiębiorstwa wytwarzają praktycznie identyczne lub jednorodne produkty. Gdy kwas siarkowy produkowany przez przedsiębiorstwo A jest tańszy chociażby o l dol. od wytwarzanego przez B, firma A, praktycznie rzecz biorąc, opanuje całą produkcję. W takim przypadku my oligopoliści z pewnością dostrzegamy naszą "wzajemną współzależność"1, mianowicie to, że w końcu musimy pobierać ceny o podobnej wysokości oraz, że jakakolwiek początkowa korzyść uzyskana na przebiciu twojej ceny zostanie utrącona, gdy ty będziesz, z kolei, zmuszony także obniżyć cenę.
1 Ukoronowaniem stulecia teoretyzowania przez ekonomistów o tym, co umysł A sądzi, iż umysł B zrobi, jeżeli B sądzi, że A postąpi tak-a-tak, jest przełomowa praca J. von Neumanna i O. Morgensterna The Theory of Games and Economic Behavior, Princeton University Press, Princeton, N.J., 1953, wyd. 3. Ta matematyczna teoria, która nie może wyjaśnić wszystkich problemów filozoficznych dotyczących tego, jak dwa wszechwiedzące umysły będą wobec siebie postępować w świecie współzależności, z pewnością pozwala na ostre widzenie wielu problemów politycznych i teorii ekonomii. Niektóre z przykładów zastosowania teorii gier to: nauczyciel wybiera losowo pytania testowe ze zbioru zadań. Strażnik patroluje teren losowo, nie zaś po jakiejś stałej, zauważalnej trasie. Uważając cię za bystrego rywala, staram się wzmocnić najsłabsze punkty obrony, wiedząc, iż znajdziesz najsłabsze jej ogniwa. Blefuję w pokerze nie tylko dlatego, by po prostu wygrać pulę, mając słabą kartę, także - a może przede wszystkim - dlatego, by mieć pewność, że wszyscy gracze nie wycofają się z gry, gdy będę grać wysoko, mając silną kartę.
Teoria gier jest także kluczem do zrozumienia wyścigu zbrojeń. Pomaga zrozumieć, dlaczego Stany Zjednoczone, wprowadzając nowe systemy uzbrojenia (bombę A, bombę H, MIRY, pociski typu Cruise), uzyskiwały jedynie okresową przewagę militarną. Dlaczego? Ponieważ Związek Radziecki reagował tak, by zminimalizować potencjalne straty wynikające z każdego nowego rodzaju broni lub naśladować system uzbrojenia.
Zasady teorii gier i jej zastosowania do analizy zachowań gospodarczych zarysowano w Dodatku do tego rozdziału.

Gdy liczba przedsiębiorstw jest niewielka i wytwarzają one bardzo pod bne produkty, rywalizujące przedsiębiorstwa wkrótce się przekonają, że �" zostałe czynniki (zwłaszcza ceny innych przedsiębiorstw) nie są takie same"" W takim przypadku przedsiębiorstwa mogą dążyć do rozwiązania kooperacy' nego czy też do porozumienia oligopolistycznego. Rysunek 24.1 przedstaw^" wynik tego dążenia. Krzywą popytu DD wykreślono na tym rysunku przy założeniu, że wszystkie przedsiębiorstwa mają takie same krzywe kosztów oraz
Równowago oligopolisty wchodzgcego w zmowę
Rys. 24.1. Gdy oligopoliści wchodzą w zmowę lub dostrzegają wzajemną współzależność, rezultat jest bardzo podobny do monopolistycznego
MC
AC
Po doświadczeniach katastrofalnych wojen cenowych każdy z kilku rywali dominujących na danym rynku niemal na pewno dostrzega, że obniżenie cen pociąga za sobą obniżki cen dokonywane przez innych, niwelujące skutki tej pierwszej. Typowy oli-gopolista może więc oszacować położenie swej krzywej popytu DD, zakładając, że inni będą pobierać ceny w podobnej wysokości (oraz biorąc pod uwagę potencjalne pojawienie się nowych oligopolistów). W krańcowym przypadku przedsiębiorstwa mogą wejść w nielegalną zmowę w celu wspólnego ustalenia maksymalizującej zysk ceny. W obu przypadkach cena będzie zbliżona do poziomu, który wybrałby pojedynczy monopolista.
że ceny przedsiębiorstw zmieniają się w górę czy w dół, w ślad za zmianami cen przedsiębiorstwa A. Krzywa popytu na produkt danego przedsiębiorstwa jest więc w przybliżeniu w tym samym stopniu nieelastyczna, co krzywa popytu DD w całej gałęzi, ponieważ przedsiębiorstwo zawsze dostaje swą "działkę" w postaci jednej trzeciej czy jednej czwartej wspólnego rynku tak długo, jak długo wszystkie przedsiębiorstwa pobierają taką samą cenę2.
2 Dlaczego to krzywa popytu dla oligopolisty biorącego udział w zmowie jest niemal w tym samym stopniu nieelastyczna, co krzywa popytu dla całej gałęzi? Przypomnij sobie z rys. 22.2, że gdy przedsiębiorstwo A traktuje ceny innych przedsiębiorstw jako dane, wówczas popyt na produkt A silnie reaguje na zmiany jego ceny. Gdy cena przedsiębiorstwa A jest nieco tylko wyższa od cen innych przedsiębiorstw, nie dostanie ono nic z rynku; gdy zaś przedsiębiorstwo A przebije ceną inne firmy, dostanie cały rynek. Popyt na produkt firmy jest więc znacznie bardziej elastyczny w przypadku, gdy nie ma porozumienia między przedsiębiorstwami, niż w przypadku, gdy do takiego porozumienia czy zmowy dochodzi. (Czy jesteś w stanie dostrzec, dlaczego wówczas, gdy mamy n równej wielkości konkurujących między sobą przedsiębiorstw, popyt na produkt danego przedsiębiorstwa jest n mży elastyczniejszy niż popyt na produkt całej gałęzi?)

Konsekwencje tej "uznanej wzajemnej współzależności", zmowy czy porozumienia przedsiębiorstw, mają wielką wagę. Jeżeli wszyscy oligopoliści zgodzą się ustalić taką samą cenę, wówczas wspólnie staną wobec krzywej popytu rynkowego, nie zaś wobec pojedynczych krzywych popytu na wyroby poszczególnych przedsiębiorstw.
Jaki jest punkt równowagi zapewniający maksimum zysku oligopoliście biorącemu udział w zmowie? Pokazany jest on na rys. 24.1 jako punkt E, leżący na przecięciu krzywej MC przedsiębiorstwa z jego krzywą MR. Zauważ, że krzywa MR jest tu wysoce nieelastyczna, jest bowiem pochodną części całkowitej krzywej popytu w gałęzi przypadającej firmie w podziale. Cena jest wyznaczona przez punkt G, leżący na krzywej DD, dokładnie ponad punktem E.
Tak więc gdy oligopoliści wchodzą w pełne porozumienie (zmowę), czy też po prostu biorą pod uwagę istniejącą współzależność, ostateczna cena i sprzedawana ilość produktu mogą się okazać bliskie wyznaczanym przez pojedynczego monopolistę.
Podczas gdy zmawiający się oligopol prowadzi do takich samych nieefektywności ekonomicznych jak czysty monopol, w rzeczywistości mamy do czynienia z licznymi przeszkodami w osiągnięciu skutecznej zmowy czy porozumienia. Po pierwsze, zmowa jest nielegalna (omówimy to w części C niniejszego rozdziału). Po drugie, przedsiębiorstwo może "oszukiwać" pozostałych uczestników porozumienia, obniżając cenę dla wybranych konsumentów i tym samym zwiększając swój udział w rynku. Jest tak zwłaszcza na rynkach, na których ceny są niejawne lub tam, gdzie dobra są zróżnicowane, lub tam, gdzie przedsiębiorstw jest więcej niż garstka, lub też tam, gdzie następują szybkie zmiany technologii. Ponadto, gdy raz już załamie się zaufanie pomiędzy rywalami, dalej może ono być już chwiejne, jak Wańka-wstańka i zaczną, prawdopodobnie, dominować zachowania niekooperacyjne.
Jak częste jest więc zjawisko zmawiającego się (collusive) oligopolu? Wedle Adama Smitha, piszącego w roku 1776: "Ludzie prowadzący interesy w tej samej dziedzinie rzadko się spotykają, nawet dla zabawy czy rozrywki, natomiast ich rozmowy kończą się spiskiem przeciwko społeczeństwu czy też jakimś pomysłem dotyczącym podniesienia cen".
Smith bez wątpienia przesadził, ale tylko trochę. Badania dowiodły, że spośród 1043 czołowych korporacji 94 w ostatnim czasie przyznały się do nielegalnego sposobu ustalania cen lub zostały za to skazane (zob. "Fortune", grudzień 1980).
Nie należy jednak przeceniać zagrożenia ze strony spiskujących przedsiębiorstw. Próby podniesienia cen nie zawsze są uwieńczone powodzeniem. Niska stopa zysku w skoncentrowanych gałęziach (zob. tabl. 24.1) wskazuje, że jakkolwiek rywale bardzo by chcieli wchodzić w zmowę, sukcesy w tej dziedzinie są raczej wyjątkiem niż regułą.

Przyjrzyjmy się teraz krzywej dd. Jest to krzywa popytu, wobec której staje oligopolista dominującego przedsiębiorstwa, po uwzględnieniu konkurencyjnej enklawy. Zauważ, że krzywa dd jest, w stosunku do krzywej DD obrócona i przesunięta; przesunięcie wystąpiło dlatego, że dominujące
Można przytoczyć dwa przypadki nieudanej zmowy. Pierwszy, to O ganizacja Państw Eksporterów Ropy Naftowej (OPEC), która podejmował^ próby ustalenia monopolowej ceny ropy. Utrzymanie cen na wysokim poz^ mię wymagałoby od krajów członkowskich ograniczenia wielkości produkcji" Kilkakrotnie jednak, mniejsze kraje (Nigeria, Iran, Ekwador) odmawiały je' zmniejszenia. W wyniku, w 1982 r. OPEC została zmuszona do zredukowania ceny ropy po to, by zrównoważyć podaż i popyt.
Jeszcze dramatyczniejszym przykładem jest następujący zapis magnetofonowy rozmowy pomiędzy szefami Braniff i American Airlines (usunięto nieprzyzwoitości):
Putnam (Braniff): Czy ma Pan jakieś sugestie?
Crandall (American): Tak, mam pewną sugestię. Podnieście wasze... taryfy o 20%. Ja podwyższę moje następnego ranka. ... W ten sposób i ja, i wy zarobimy więcej pieniędzy.
Putnam: Nie możemy mówić o ustalaniu cen.
Nikt nie wie, jak częste są takie poronione próby manipulowania cenami.
Oligopol z przedsiębiorstwem dominującym
-b W wielu gałęziach dominuje jedno przedsiębiorstwo, otoczone licznymi, mniejszymi rywalami. Przykładami z początku dwudziestego wieku są przedsiębiorstwa takie, jak U.S. Steel, American Can czy Alcoa. Ostatnimi czasy dominowały na rynkach IBM, Xerox, General Motors, Western Electric, choć zagraniczna konkurencja doprowadziła w ostatnim dziesięcioleciu do znacznej erozji siły rynkowej dominujących przedsiębiorstw.
Tam gdzie największe przedsiębiorstwo kontroluje od 60 do 80% rynku, ma ono do wyboru wiele różnych możliwych strategii postępowania. Najprawdopodobniej sza z nich, to po prostu zostawić część rynku na konkurencyjnym marginesie, a postępować jak monopolista na 60 czy 80% rynku, które kontroluje dane przedsiębiorstwo. Tego typu rynek nazywany jest oligopolem z dominującym przedsiębiorstwem (dominant firm oligopoly).
Taki przypadek pokazano na rys. 24.2. Krzywa całkowitego popytu w gałęzi wytwarzającej samochody osobowe czy komputery, to krzywa DD.
Następnie musimy uwzględnić ową konkurencyjną enklawę producentów samochodów czy firm komputerowych. Nie pokazaliśmy tu bezpośrednio krzywej podaży przedsiębiorstw konkurujących; wielkość tej podaży może być przedstawiona na rysunku jako pozioma odległość pomiędzy krzywą D D a krzywą popytu na produkt firmy dominującej, dd. I tak, przy cenie P' ta konkurencyjna "enklawa" zaspokajałaby popyt gałęzi w całości. Przy cenie PD zaś ów konkurencyjny margines dostarcza podaż, której wielkość jest równa odcinkowi pomiędzy punktami L i C (czyli Qc zaznaczone na osi poziomej).

Oligopol z dominującym przedsiębiorstwem P
M Q krzywa popytu
\ rynkowego krzywa popyhA / kna produkcję x ^dominującego ^przedsiębior-
MC
Ilość
Rys. 24.2. Konkurencyjny margines powoduje obniżenie ceny i wzrost produkcji
W wielu gałęziach dominujące przedsiębiorstwo otoczone jest przez wielu małych rywali. Rysunek powyższy pokazuje, jak ten konkurencyjny margines ogranicza przedsiębiorstwo dominujące. Krzywa DD to popyt na produkcję gałęzi. Podaż przedsiębiorstw konkurencyjnego marginesu jest krzywą wznoszącą się. Reakcję podaży konkurencyjnej przedstawiamy jako odległość w poziomie między krzywą DD a krzywą dd, mierzoną przy każdym poziomie ceny. (Tak więc przy cenie PD wielkość podaży konkurencyjnego marginesu mierzy odległość pomiędzy punktem C a punktem L.) Po odjęciu podażowej reakcji konkurencyjnego marginesu od krzywej popytu gałęzi DD otrzymujemy krzywą popytu ddna produkcję dominującego przedsiębiorstwa; jest to krzywa popytu całej gałęzi pomniejszona o produkcję konkurencyjnego marginesu.
Następnie przedsiębiorstwo dominujące wyznacza MC = MR. Widzimy, iż cena równowagi znajduje się w punkcie L Wynik taki jest efektywniejszy od wyniku w punkcie M, lecz mniej efektywny od idealnego wyniku w punkcie E.

przedsiębiorstwo musi uwzględnić to, iż wraz ze wzrostem ceny traci córa większą część swych interesów na rzecz owej konkurencyjnej enklawy
Jeżeli posłużyć się grubymi krzywymi z rys. 24.2, to łatwo wyznaczyć cenę i wielkość produkcji w równowadze, stosując analizę monopolu. Uzyskany wynik znajdzie się w punkcie A, na przecięciu krzywej kosztu krańcowego w dominującym przedsiębiorstwie z jego krzywą utargu krańcowego. Po cenie równowagi PD dominujące przedsiębiorstwo dostarcza podaż w wielkości OD (odcinek od punktu N do punktu L), podczas gdy konkurencyjna enklawa dostarcza Qc o(odcinek od punktu L do punktu Q.
Wynik ten w sytuacji oligopolu z dominującym przedsiębiorstwem różni się znacznie od wyników, uzyskiwanych w sytuacjach monopolu czy konkurencji. Gdyby dominujące przedsiębiorstwo miało się zachowywać tak, jak w sytuacji konkurencyjnej, to wyznaczyłoby wielkość produkcji w punkcie w którym jego koszt krańcowy zrównuje się z ceną; w wyniku, całkowitą wielkość produkcji w gałęzi wyznaczałby punkt E na krzywej popytu. Jednakże przedstawiona tu gałąź wytwarza więcej produktu i po niższej cenie aniżeli w sytuacji, gdyby nie istniała konkurencyjna enklawa: jej eliminacja pozwoliłaby dominującemu przedsiębiorstwu przesunąć się w górę, po krzywej popytu DD z rys. 24.2, aż do punktu M, wyznaczającego wyższą cenę i mniejszą produkcję w porównaniu z tym, co charakteryzuje równowagę w oligopolu z dominującym przedsiębiorstwem.
Model oligopolu z dominującym przedsiębiorstwem wydaje się być dobrym opisem bieżącej sytuacji w OPEC. Arabia Saudyjska i jej bliscy sąsiedzi (jak Kuwejt czy mniejsze państwa rejonu Zatoki) kontrolowały około 60% zdolności produkcyjnych OPEC. Grupie saudyjskiej nie udało się przekonać paru niewielkich, a niesubordynowanych członków OPEC, by ograniczyli produkcję dla utrzymania kontroli organizacji nad światowymi rynkami ropy. W 1982 r. OPEC formalnie zadecydowała, że Arabia Saudyjska będzie "wyrównującym" krajem członkowskim; że zezwoli ona innym krajom na wytwarzanie produkcji o wyznaczonej wielkości, produkcja zaś Arabii Saudyjskiej będzie wyznaczana tak, by utrzymać oficjalną cenę kartelu w wysokości 29 dol. za baryłkę.
Patrząc na to przez pryzmat rys. 24.2, można powiedzieć, iż OPEC uzgodniła cenę w wysokości PD. Wszelkie przesunięcia w wielkości popytu rynkowego (DD) czy też podaży dostarczanej przez konkurencyjną enklawę (DD minus dd) zostaną całkowicie zamortyzowane zmianami wielkości produkcji dominującego wytwórcy (Arabii Saudyjskiej).
Różne są odmiany modelu z dominującym przedsiębiorstwem. Ważnym zjawiskiem jest przywództwo cenowe (price leadership), sprawowane przez dominujące przedsiębiorstwo - największa firma pełni tu rolę sygnalizatora, pokazującego innym przedsiębiorstwom, jaka - jej zdaniem - powinna być wysokość uzgodnionej ceny oligopolowej. Stal, papierosy, samochody czy

przetwory zbożowe to przykłady gałęzi, w których wielokrotnie w ciągu ubiegłych dziesięcioleci dominujące przedsiębiorstwa działały na podobieństwo pasterza, próbując - z punktu, w którym nie było zysków - wypchnąć ceny w górę.
W wyniku przywództwa cenowego wysokie ceny w oligopolu mogą
występować także i bez rozmów telefonicznych podobnych do rozmowy
Crandalla z American Airlines. Zmowa może być cicha. Prawdopodobnie
jednak, gdzieś w ciągu ostatniego dziesięciolecia, rosnąca presja ze strony
konkurencji zagranicznej oraz deregulacja sprawiły, że te ciche zmowy stały się
trudniejsze. W wyniku tego byliśmy świadkami gwałtownego zmniejszenia się
siły, z jaką dominujące przedsiębiorstwa sprawować mogą przywództwo ceno
we. Obniżenie stopy zysku w przemyśle amerykańskim, które wystąpiło
począwszy od lat sześćdziesiątych, może wskazywać na skalę ilościową takiej
erozji3. j
Konkurencja monopolistyczna: wiele przedsiębiorstw, |
swoboda wejścia j
Idźmy dalej i dopuśćmy przypadek, w którym występuje wiele sprzedawców produktów zbliżonych, lecz nie identycznych. Taka struktura rynku, zbadana po raz pierwszy przez Edwarda Chamberlina, zwana jest konkurencją monopolistyczną. Przypadek ten w znacznym stopniu przypomina doskonałą konkurencję: jest wielu sprzedawców i nabywców, swoboda wejścia i wyjścia, dla każdego przedsiębiorstwa ceny pozostałych są z góry określone. Jaka jest więc różnica? W warunkach konkurencji monopolistycznej produkty są zróżnicowane - można zauważyć, że poszczególne gatunki czy marki benzyny, soku pomarańczowego, małych samochodów osobowych, chleba czy też wreszcie wykształcenia zapewnianego przez szkołę wyższą różnią się nieco między sobą. Różnice te mogą być rzeczywiste (jak w przypadku drużyn piłkarskich) lub też w dużym stopniu wyimaginowane (jak w przypadku aspiryny), nie ma to jednak znaczenia. Ważne jest, iż zróżnicowanie produktów prowadzi do tego, że każdy ze sprzedawców staje wobec opadającej krzywej popytu.
Patrząc na rysunek 24.3 można stwierdzić, iż stacja benzynowa znalazła się przejściowo w krótkookresowej równowadze w punkcie G'. Jej krzywa popytu d'd' jest opadająca, ponieważ dostarczany przez nią produkt różni się nieco od produktów jakiejkolwiek innej stacji. Cenę wyznacza punkt G', przedsiębiorstwo uzyskuje więc przyzwoity zysk (jako że cena w G' przewyższa AC).
3 Innym ważnym podejściem jest "model ceny granicznej", omówiony w Problemie 7, na końcu tego rozdziału.

przedsiębiorstwo musi uwzględnić to, iż wraz ze wzrostem ceny traci córa większą część swych interesów na rzecz owej konkurencyjnej enklawy
Jeżeli posłużyć się grubymi krzywymi z rys. 24.2, to łatwo wyznaczyć cenę i wielkość produkcji w równowadze, stosując analizę monopolu. Uzyskany wynik znajdzie się w punkcie A, na przecięciu krzywej kosztu krańcowego w dominującym przedsiębiorstwie z jego krzywą utargu krańcowego. Po cenie równowagi PD dominujące przedsiębiorstwo dostarcza podaż w wielkości OD (odcinek od punktu N do punktu L), podczas gdy konkurencyjna enklawa dostarcza Qc o(odcinek od punktu L do punktu Q.
Wynik ten w sytuacji oligopolu z dominującym przedsiębiorstwem różni się znacznie od wyników, uzyskiwanych w sytuacjach monopolu czy konkurencji. Gdyby dominujące przedsiębiorstwo miało się zachowywać tak, jak w sytuacji konkurencyjnej, to wyznaczyłoby wielkość produkcji w punkcie w którym jego koszt krańcowy zrównuje się z ceną; w wyniku, całkowitą wielkość produkcji w gałęzi wyznaczałby punkt E na krzywej popytu. Jednakże przedstawiona tu gałąź wytwarza więcej produktu i po niższej cenie aniżeli w sytuacji, gdyby nie istniała konkurencyjna enklawa: jej eliminacja pozwoliłaby dominującemu przedsiębiorstwu przesunąć się w górę, po krzywej popytu DD z rys. 24.2, aż do punktu M, wyznaczającego wyższą cenę i mniejszą produkcję w porównaniu z tym, co charakteryzuje równowagę w oligopolu z dominującym przedsiębiorstwem.
Model oligopolu z dominującym przedsiębiorstwem wydaje się być dobrym opisem bieżącej sytuacji w OPEC. Arabia Saudyjska i jej bliscy sąsiedzi (jak Kuwejt czy mniejsze państwa rejonu Zatoki) kontrolowały około 60% zdolności produkcyjnych OPEC. Grupie saudyjskiej nie udało się przekonać paru niewielkich, a niesubordynowanych członków OPEC, by ograniczyli produkcję dla utrzymania kontroli organizacji nad światowymi rynkami ropy. W 1982 r. OPEC formalnie zadecydowała, że Arabia Saudyjska będzie "wyrównującym" krajem członkowskim; że zezwoli ona innym krajom na wytwarzanie produkcji o wyznaczonej wielkości, produkcja zaś Arabii Saudyjskiej będzie wyznaczana tak, by utrzymać oficjalną cenę kartelu w wysokości 29 dol. za baryłkę.
Patrząc na to przez pryzmat rys. 24.2, można powiedzieć, iż OPEC uzgodniła cenę w wysokości PD. Wszelkie przesunięcia w wielkości popytu rynkowego (DD) czy też podaży dostarczanej przez konkurencyjną enklawę (DD minus dd) zostaną całkowicie zamortyzowane zmianami wielkości produkcji dominującego wytwórcy (Arabii Saudyjskiej).
Różne są odmiany modelu z dominującym przedsiębiorstwem. Ważnym zjawiskiem jest przywództwo cenowe (price leadership), sprawowane przez dominujące przedsiębiorstwo - największa firma pełni tu rolę sygnalizatora, pokazującego innym przedsiębiorstwom, jaka - jej zdaniem - powinna być wysokość uzgodnionej ceny oligopolowej. Stal, papierosy, samochody czy

przetwory zbożowe to przykłady gałęzi, w których wielokrotnie w ciągu ubiegłych dziesięcioleci dominujące przedsiębiorstwa działały na podobieństwo pasterza, próbując - z punktu, w którym nie było zysków - wypchnąć ceny w górę.
W wyniku przywództwa cenowego wysokie ceny w oligopolu mogą
występować także i bez rozmów telefonicznych podobnych do rozmowy
Crandalla z American Airlines. Zmowa może być cicha. Prawdopodobnie
jednak, gdzieś w ciągu ostatniego dziesięciolecia, rosnąca presja ze strony
konkurencji zagranicznej oraz deregulacja sprawiły, że te ciche zmowy stały się
trudniejsze. W wyniku tego byliśmy świadkami gwałtownego zmniejszenia się
siły, z jaką dominujące przedsiębiorstwa sprawować mogą przywództwo ceno
we. Obniżenie stopy zysku w przemyśle amerykańskim, które wystąpiło
począwszy od lat sześćdziesiątych, może wskazywać na skalę ilościową takiej
erozji3. ;
Konkurencja monopolistyczna: wiele przedsiębiorstw, j
swoboda wejścia
Idźmy dalej i dopuśćmy przypadek, w którym występuje wiele sprzedawców produktów zbliżonych, lecz nie identycznych. Taka struktura rynku, zbadana po raz pierwszy przez Edwarda Chamberlina, zwana jest konkurencją monopolistyczną. Przypadek ten w znacznym stopniu przypomina doskonałą konkurencję: jest wielu sprzedawców i nabywców, swoboda wejścia i wyjścia, dla każdego przedsiębiorstwa ceny pozostałych są z góry określone. Jaka jest więc różnica? W warunkach konkurencji monopolistycznej produkty są zróżnicowane - można zauważyć, że poszczególne gatunki czy marki benzyny, soku pomarańczowego, małych samochodów osobowych, chleba czy też wreszcie wykształcenia zapewnianego przez szkołę wyższą różnią się nieco między sobą. Różnice te mogą być rzeczywiste (jak w przypadku drużyn piłkarskich) lub też w dużym stopniu wyimaginowane (jak w przypadku aspiryny), nie ma to jednak znaczenia. Ważne jest, iż zróżnicowanie produktów prowadzi do tego, że każdy ze sprzedawców staje wobec opadającej krzywej popytu.
Patrząc na rysunek 24.3 można stwierdzić, iż stacja benzynowa znalazła się przejściowo w krótkookresowej równowadze w punkcie G'. Jej krzywa popytu d'd' jest opadająca, ponieważ dostarczany przez nią produkt różni się nieco od produktów jakiejkolwiek innej stacji. Cenę wyznacza punkt G', przedsiębiorstwo uzyskuje więc przyzwoity zysk (jako że cena w G' przewyższa AC\
3 Innym ważnym podejściem jest "model ceny granicznej", omówiony w Problemie 7, na końcu tego rozdziału.

Rys. 24.3. Swoboda wejścia dla licznych konkurentów monopolistycznych powoduje zanikanie zysków
Konkurencjo monopolistyczna P
Początkowa, przynosząca zyski, krzywa popytu d'd' typowego sprzedawcy wskutek pojawiania się nowych rywali zostanie przesunięta w dót i na lewo Wchodzenie nowych firm kończy się dopiero wówczas, gdy każdy ze sprzedawców zostanie zepchnięty do długookresowego, nie dającego zysku, punktu styczności - jak ten w G. Tacy rywale dzielą się rynkami, nie obniżając jednak ceny do poziomu kosztu krańcowego, jak to się dzieje w doskonałej konkurencji. Ceny P wszystkich konkurentów znajdują się ostatecznie powyżej MC, a każdy z producentów znajduje się na lewym, opadającym ramieniu swej długookresowej krzywej AC.
Ilość
Nasza stacja benzynowa nie ma jednak monopolu na lokalizację czy na zdolność dystrybucji. Wejście jest swobodne, nowe firmy mogą się więc pojawić ze swym własnym, nieco odmiennym, produktem. Dla uproszczenia załóżmy także, iż koszty są takie same dla przedsiębiorstw nowych i dla już istniejących (wszystkie przedsiębiorstwa mają więc taką samą krzywą AC). Ponieważ omawiana gałąź przynosi zyski, przyciąga to na rynek nowe przedsiębiorstwa. Te nowo wchodzące firmy zabierają część z krzywej popytu firm starych, krzywa popytu d'd' naszego przedsiębiorstwa przesuwa się więc w lewo, do pozycji dd. Jaki jest ostateczny rezultat? Przedsiębiorstwa będą wchodzić na rynek aż do momentu, w którym zysk ekonomiczny (obejmujący składniki kosztu alternatywnego) zostanie sprowadzony do zera. Tak oto, długookresowa równowaga typowego sprzedawcy znajdzie się ostatecznie w punkcie styczności G, w którym dd ledwo co dotyka krzywej AC przedsiębiorstwa, lecz nigdy nie przechodzi ponad nią. Punkt G jest także punktem długookresowej równowagi gałęzi, nikogo bowiem nie kusi, by wejść do gałęzi, nikt też nie jest zmuszany do wyjścia z niej.
Model konkurencji monopolistycznej jest kluczem do wyjaśnienia istotnych cech amerykańskiego kapitalizmu. Pierwsza z tych cech, na którą zwróciliśmy uwagę w tabl. 24.1 na początku tego rozdziału, to w wielu skoncentrowanych gałęziach, jak się wydaje, stosunkowo niska stopa zysku, w porównaniu ze stopą zysku, jaką byłby zdolny osiągnąć monopolista czy nawet sprytny oligopolista. Rysunek 24.3 wskazuje, że te monopolistyczne

zyski zabierze konkurencja, w miarę tego, jak nowe firmy tworzą nowe, zróżnicowane produkty - jak Pepsi konkurująca z Cocą, Newport z Kools, jak hondy i toyoty spychają w dół ceny fordów i chevroletów.
Niektórzy obserwatorzy wskazują na nieefektywność konkurencji monopolistycznej. Przyjrzyjmy się raz jeszcze punktowi G na rys. 24.3, będącemu punktem długookresowej równowagi (i punktem styczności dd\ AC}4. W punkcie tym cena przewyższa koszt krańcowy; tak więc produkcja jest niższa od jej poziomu w idealnych warunkach konkurencji.
Wyjaśnia to także fakt, iż nawet osiągające zerowy zysk przedsiębiorstwa działające w warunkach konkurencji monopolistycznej są pazernymi sprzedawcami. Przedsiębiorstwa doskonale konkurencyjne nie troszczą się ani trochę o to, czy sprzedadzą jednostkę produktu mniej czy więcej, jako że P = MC. Natomiast osiągające zerowe zyski przedsiębiorstwa w warunkach konkurencji monopolistycznej są jak dealerzy samochodów - zawsze chętne, by sprzedać jeszcze jedną sztukę. Dlaczego? Albowiem ich P > MR = MC.
Krytycy konkurencji monopolistycznej argumentują: "Gałęzie te są kwintesencją tego, co w kapitalizmie jest zbędne. Mamy setki tysięcy punktów sprzedaży detalicznej, setki praktycznie identycznych gatunków mydła czy papierosów - wszystko sprzedaje się po cenach znacznie przewyższających koszty krańcowe. Gdybyśmy jakoś mogli się pozbyć ćwierci czy połowy tych produktów, wprowadzić standardy oparte na paru tylko projektach czy gospodarka nie osiągnęłaby olbrzymich korzyści?"
4 Styczności dd i AC z rys. 24.3 nie powinno się mylić ze stycznością dd i AC w warunkach doskonałej konkurencji, czyli z sytuacją przedstawioną obok, na rys. 24.4. Jak to omówiono już w poprzednich rozdziałach, przedsiębiorstwo doskonale konkurencyjne jest jednym z tak wielu producentów identycznego dobra, iż stoi wobec poziomej (nieskończenie elastycznej) krzywej dd, chociażby krzywa DD, dużo większego popytu w skali całej gałęzi, była całkowicie nieelastyczna. Gdy istnieje swoboda wejścia i wyjścia przedsiębiorstw o takich samych krzywych kosztów, równowaga długookresowa w punkcie E oznacza brak nadwyżki zysku ponad konkurencyjny
Doskonafo konkurencja P
AC
MC
poziom z kosztów (włączając w to właś
ciwie obliczone przychody z kosztów
alternatywnych). Co ważniejsze, jak to
widzieliśmy w poprzednich rozdziałach,
społeczeństwo uzyskuje tu produkt
w sposób najbardziej efektywny, przy
zachowaniu warunku P = MC, tak
w krótkim, jak i w długim okresie. Nie
ma żadnego sposobu przeorganizowa
nia doskonale konkurencyjnych przed
siębiorstw dla uzyskania całkowitej
wielkości produkcji jeszcze taniej (jak to
Ilość pokazano na s. 735).
Rys. 24.4

Współcześni badacze stwierdzają, że na to pytanie nie ma jednoznacznej odpowiedzi. Mówią: "Dziesiątkując hordy monopolistycznych konku" rentów, można by obniżyć ceny. Lecz mógłby także obniżyć się ostatecz" ny poziom dobrobytu konsumentów, jako że ludzie zostaliby pozbawień" pożądanej rozmaitości dóbr. Straty nadwyżki konsumenta wynikające ze zbyt wysokich cen są niewielkie, podczas gdy ludzie zdają się być skłonni płacić sporo za różnorodność, za to, by nie chodzić w identycznych szarych koszulach czy jeździć identycznymi podobnymi do pudełek samochodami".
Gdzie można znaleźć przykład działania konkurencji monopolistycznej? Być może, najbliższym przykładem jest detaliczny rynek benzynowy. W Stanach Zjednoczonych jest 300000 stacji benzynowych, każda z nich jest nieskończenie małą częścią rynku ogólnokrajowego. Lecz każda z nich ma troszeczkę siły rynkowej, krzywa popytu na usługi każdej z nich jest nieco nachylona. Zróżnicowanie ich produktu wynika z lokalizacji (położenia w pobliżu czyjejś codziennej trasy podróży), typu sprzedawanej benzyny, tego czy jest ona zanieczyszczona czy też nie, a także z dodatkowo świadczonych usług (takich jak mycie szyb czy też sklep z najniezbędniejszymi produktami umiejscowiony tuż obok).
Można by sądzić, że dzięki owemu nieznacznemu nachyleniu krzywych popytu stacje benzynowe będą osiągać zyski przewyższające normalne przychody od kapitału i zdolności zarządzania. W rzeczywistości tak nie jest, swoboda wejścia i wyjścia reguluje poziom zysków tak, iż w długim okresie stacje benzynowe uzyskują normalny poziom przychodów.
Tak jest w sferze handlu detalicznego i w wielu gałęziach, w których bariery wejścia są niewysokie i powszechnie występuje zróżnicowanie produktu.
B. ŻYCIE W SALI POSIEDZEŃ RADY DYREKTORÓW
W pierwszej części tego rozdziału omówiliśmy rozmaite sposoby postępowania uczestników konkurencji niedoskonałej, zależne od tego, jaka jest ich liczba oraz w jakim stopniu udaje im się porozumieć. Zwróćmy teraz uwagę na pewne zasadnicze spory dotyczące zachowania przedsiębiorstw. Zaczniemy od pytania, czy przedsiębiorstwa rzeczywiście maksymalizują zyski. Uważne omówienie zasad ustalania cen przez narzut na koszty (markup pricing) wskazuje na występowanie ograniczeń w dążeniu przedsiębiorstw do osiągnięcia zysku. Zbadamy następnie Schumpeterowską obronę monopolu jako głównego źródła innowacji w sferze nowych produktów i nowych procesów. Zakończymy podsumowaniem wszystkich za i przeciw niedoskonałej konkurencji.

Czy przedsiębiorstwa maksymalizują zysk
W jakim stopniu przedsiębiorstwa rzeczywiście próbują maksymalizować swe zyski? W jakim stopniu ich próby kończą się sukcesem?
Niełatwo udzielić precyzyjnej odpowiedzi na te pytania. Co najmniej tyle jest na pewno prawdą: jeżeli przedsiębiorstwo zupełnie lekkomyślnie liczy koszty i przychody, wówczas najprawdopodobniej darwinowskie prawo przeżycia najlepiej przystosowanych wyeliminuje je ze sceny gospodarczej. A te selekcjonujące siły wywierają silniejszy wpływ na przedsiębiorstwa działające na rynkach w większym stopniu konkurencyjnych. Tym samym, żeby przeżyć, przedsiębiorstwa nie mogą ignorować wpływu swych działań na zyski.
Nie oznacza to jednak, że każdy oligopolista czy monopolista dąży zaciekle do wyciśnięcia ostatniego grosza zysku z każdej transakcji. Gdy tylko przedsiębiorstwo osiągnie pewną siłę rynkową, uzyskuje zdolność realizacji innych aniżeli czysta maksymalizacja zysku celów. Na przykład, gdy przedsiębiorstwo dominujące zdecyduje się ustalić cenę nieco poniżej poziomu maksymalizującego zysk, może sprzedać więcej, nie stając się bankrutem. Czy też gdy jego cena ustalona jest nieco powyżej ceny maksymalizującej zysk, nadal będzie sprzedawać znaczne ilości produktu.
Dlaczego przedsiębiorstwo może odejść od czystej maksymalizacji zysku? Istnieją dwie ogólne klasy przyczyn - ograniczona racjonalność oraz alternatywne cele.
Ograniczona racjonalność (bounded rationality) to termin sugerujący, iż ludzie i firmy nie mogą nieustannie się angażować w maksymalizację tego czy optymalizację owego. Ludzie dysponują ograniczoną ilością czasu, ograniczonymi zasobami i informacją i dlatego często podejmują niedoskonałe decyzje. Konsumenci nie są w stanie znaleźć bezwzględnie najtańszej główki sałaty czy galona benzyny, gdyż zabrałoby to im cały ich czas. Poszukiwanie niskich cen czy bezwzględnego optimum wymaga korzystania z ograniczonych zasobów i czasu. Podejmowanie decyzji, tak jak wszystkie inne wartościowe dobra, musi być racjonowane.
Ponieważ doskonała racjonalność jest zbyt kosztowna, ludzie i firmy muszą poprzestać na decyzjach niezłych. Ponadto, w wielu powtarzalnych sytuacjach, zastosowanie "reguły kciuka" - czy też uproszczonych reguł decyzyjnych - jest sposobem podejmowania decyzji umożliwiającym znaczną oszczędność czasu. Ustalanie cen przez narzut na koszty, które omówimy za chwilę, to przykład zastosowania "zasady kciuka", mającej swe korzenie w ograniczonej racjonalności.
Przedsiębiorstwa nie zawsze osiągają bezwzględnie najwyższe możliwe zyski także dlatego, że niekiedy kierują nimi cele alternatywne. Przypomnijcie sobie z rozdziału 20, że w dzisiejszych wielkich korporacjach występuje

rozdział własności i zarządzania. Czy jednak w takiej sytuacji zarząd nie będzie się znajdować pod wpływem innych bodźców niż akcjonariusze? Akcjonariuszy najbardziej interesują wysokie dywidendy i wzrost cen akcji. Zarządzających zaś motywować może chęć kierowania wielkim przedsiębiorstwem - podobnie jak królowie chcą wielkich imperiów. Ponadto, mogą unikać podejmowania ryzykownych inwestycji, boją się bowiem iż gdy przedsiębiorstwo poniesie straty, oni stracą posady. Mogą też chcieć wycisnąć z dochodów akcjonariuszy wysokie płace i premie dla siebie.
Niektóre z alternatywnych celów są nieszkodliwe, jednak jeden szczególny konflikt pomiędzy zarządem przedsiębiorstwa a jego właścicielami jest poważnym problemem ekonomicznym. Gdy przedsiębiorstwo unika pożądanych choć ryzykownych inwestycji dlatego, że zarząd obawia się możliwości dużych strat, tempo dokonywania wynalazków i innowacji może ulec zwolnieniu. W większej skali taka awersja do ryzyka może opóźnić wzrost wydajności i tym samym obniżyć poziom życia w kraju. Aby uniknąć takiego przebiegu wydarzeń, polityka publiczna powinna zapewnić to, by wiele rozmaitych przedsiębiorstw - małe przedsiębiorstwa zagraniczne, przedsiębiorstwa prywatne (których akcje nie są w publicznym obrocie giełdowym - przyp. tłum.) - czeka w gotowości, by zaatakować rynek, gdy tylko liderzy wykażą nadmierną ostrożność czy technologiczną ospałość.
Stanowienie cen przez narzut na koszty (markup pricing)
Jednym z klasycznych przypadków odchodzenia przedsiębiorstw od czystej maksymalizacji zysku jest stanowienie cen. Obserwacja wykazuje, że niewiele jest przedsiębiorstw, w których oblicza się utargi krańcowe i krańcowe koszty i na tej podstawie wyznacza się cenę. W większości przedsiębiorstw wyobrażenie o krzywych popytu czy o cenowej elastyczności popytu na ich produkty jest jedynie mgliste. Nie potrafią one elegancko i dokładnie wyznaczyć optymalnej ceny i optymalnej wielkości produkcji. Zadanie to musi być jednak wykonane. Ceny trzeba ustalić.
Tu właśnie istotną rolę odgrywają koszty przeciętne czy też jednostkowe. Gdybyście mieli rozważać problem stanowienia cen z konsultantem zarządu firmy, mógłby on powiedzieć wam tyle: Znajdź się w fotelu prezesa spółki wytwarzającej setki produktów. Dysponujesz bardzo przybliżonymi szacunkami tegorocznej sprzedaży i kosztów i masz tylko mgliste wyobrażenie o elastyczności popytu na twe rozmaite produkty.
Możesz zacząć od prognoz sprzedaży. Następnie zwracasz się do specjalistów od spraw kosztów, by określili przeciętny koszt wytworzenia każdego z wchodzących w grę produktów przy pewnym standardowym czy normalnym

poziomie sprzedaży. Będzie wiele bólu glowy przy ustalaniu konkretnych liczb, włączając w to problem podziału kosztów łącznych, ustalenia właściwego odpisu amortyzacyjnego czy podziału rachunków za paliwo pomiędzy produkty. Z bólem glowy czy bez, księgowi dostarczą szacunku kosztów przeciętnych.
I oto niespodzianka: Uzbrojony w informacje dotyczące sprzedaży i kosztów prawie na pewno nigdy nie wyznaczysz swej ceny w wyniku porównania M R i MC. Weźmiesz raczej wyliczony koszt przeciętny i powiększysz go o narzut, dodając ustalony procent (5, 10, 20 lub 40% kosztu przeciętnego). Ta wielkość koszty - plus - narzut stanie się ceną sprzedaży. Zauważ, że jeśli wszystko pójdzie zgodnie z planem, cena pokryje wszystkie koszty bezpośrednie i ogólne, pozwoli też przedsiębiorstwu osiągnąć przyzwoity zysk.
Badacze praktyk cenotwórczych przedsiębiorstw potwierdzają, iż korporacje często stosują opisaną wyżej metodę pobierania cen ustalanych na podstawie "koszty plus narzut". Przypadek za przypadkiem potwierdzają, że stanowienie cen przez narzut na koszty jest normą na niedoskonale konkurencyjnych rynkach.
Chociaż realistyczna, analiza ta jest niekompletna. Zatrzymuje się w pół drogi, nie mówiąc, dlaczego przeciętny narzut wynosi 40% w jednej gałęzi, a 5% w innej. Nie może nam powiedzieć, dlaczego w ostatnim roku okresu wysokiego zatrudnienia gałęzie wytwarzające żelazo i stal zarabiały 9% od kapitału akcyjnego, zaś przedsiębiorstwa naftowe zarabiały 20%. Trzeba stwierdzić, że bardziej istotne problemy popytu i kosztów - takie jak omawiane wcześniej w tym rozdziale - kryją się w podstawach każdego przypadku stanowienia cen.
Czy rozpowszechnienie stanowienia cen przez narzut na koszty oznacza, że przedsiębiorstwa nie maksymalizują zysku? Lub, co gorsza, że zarządzający to po prostu nieruchawe ślamazary naśladujące reguły, jakimi posługiwali się ich poprzednicy? W paru przypadkach wniosek taki byłby uzasadniony. Częściej jednak stanowienie cen przez narzut na koszty należy traktować jako stosowanie zasady kciuka - jako narzędzie zarządzania będące konsekwencją ograniczonej racjonalności. W wielkim przedsiębiorstwie, wytwarzającym dziesiątki tysięcy produktów, po prostu nie jest możliwe codzienne ustalanie ceny każdego z nich. Stosując stanowienie cen przez narzut na koszty i zmieniając ów narzut od czasu do czasu, przedsiębiorstwo zbliża się krok po kroku do pożądanego celu, którym jest maksymalizacja zysku. Podobnie jak piłkarz nie może wyliczyć równań toru piłki przed każdym strzałem, tak i współczesny utalentowany dyrektor nie zawsze może mieć na uwadze MC i MR, gdy obniża lub podwyższa narzut w poszukiwaniu wyższych zysków.
Stanowienie cen przez narzut na koszty to tylko jeden z przykładów tego, jak w zrozumieniu pozornie nieracjonalnego postępowania ekonomicznego

52 - Ekonomia t. l


pomaga wiedza o zasadach racjonalności ograniczonej, o tym, że czas podejmujących decyzję jest dobrem rzadkim, a informacja jest niedoskonała.
Hipoteza Schumpeterowska
Ostatnie dwa rozdziały to litania skarg na uczestników niedoskonałej konkurencji. Że ceny ustalają oni zbyt wysokie, a poziom produkcji zbyt niski że mogą osiągać zyski wyższe od normalnych i tak dalej. Teraz jednak musimy się zająć jednym z punktów obrony, i to mocnym. Idąc po linii argumentacji wywodzącej się od Schumpetera, wielu dowodzi, że gigantyczne korporacje i niedoskonała konkurencja są źródłem innowacji i postępu technicznego. Schumpeter uważał, iż niedoskonała konkurencja, lokując ceny powyżej kosztów krańcowych, jest przyczyną nieefektywności, to jednak monopole są siłą napędową wynalazczości i postępu technicznego w gospodarce kapitalistycznej.
Widzieliśmy już w tabl. 24.1, że badania i rozwój (R&D) intensywniej prowadzi się w gałęziach skoncentrowanych niż w konkurencyjnych. Klasycznym przypadkiem jest Bell Telephone Labs. Jest to gigantyczna instytucja badawcza działająca przy wsparciu największego światowego monopolu -AT&T. W ciągu czterech dziesięcioleci poprzedzających rozpad Bell System, w Bell Labs wynaleziono - lub istotnie przyczyniono się do wynalezienia - tranzystory i półprzewodniki, mikrofale i włókna optyczne, magnetyczną pamięć pęcherzykową (bubble memory) i języki programowania, satelity i przełączniki elektroniczne. W latach siedemdziesiątych Bell Labs prowadziło 10% wszystkich amerykańskich badań podstawowych.
Wielki wysiłek skierowany na badania i rozwój dał podobne wyniki także u DuPonta, w RCA, IBM, GE, GM i w wielu innych wielkich korporacjach.
Gdzie tu rola niedoskonałości konkurencji? Badania i rozwój oraz wynalazczość różnią się od pozostałych dziedzin działalności gospodarczej. Są one czołowymi przykładami występowania tzw. korzyści zewnętrznych (external economies). Gdy w Bell Labs wynaleziono tranzystor, korzyści (w postaci nowych, udoskonalonych czy tańszych wyrobów) rozprzestrzeniły się szeroko po świecie. W produkcji japońskich odbiorników TV, niemieckich samochodów, amerykańskich mikrokomputerów, cyfrowych zegarków elektronicznych osiągnięto wielkie korzyści dzięki tranzystorom i półprzewodnikom. Sam wynalazca, Bell Labs, otrzymał zaś jedynie stosunkowo niewielką zapłatę pieniężną w postaci opłat za wynalazki.
Tranzystor nie jest przypadkiem odosobnionym. Szczegółowe badania przeprowadzone przez Edwina Mansfielda i innych wskazują, że przychody społeczeństwa z wynalazków (mierzone wartością nowych produktów) są około trzykrotnie wyższe od zapłaty otrzymywanej przez wynalazcę. Ta

niezdolność do zebrania wszystkich owoców wynalazku zwana jest niewspół-miernością (inappropriability), czyli niezdolnością do uzyskania wszystkich korzyści płynących z działalności wynalazcy.
Nieodpowiedniość wynagrodzenia za wynalazek - oraz badania empiryczne wskazujące na bardzo wysokie społeczne korzyści z wynalazków - wskazują na to, że prywatne R&D są niedofinansowane, że przeznacza się na nie zbyt mało zasobów. Najważniejszy obszar tego niedofinansowania w sektorze prywatnym to badania podstawowe. Dlatego wiele państw dotuje znaczną część badań podstawowych w dziedzinach takich jak ochrona zdrowia, nauka czy technika.
Nieodpowiedniość wynagrodzenia za wynalazek wyjaśnia także, dlaczego wielkie przedsiębiorstwa z większym prawdopodobieństwem podejmą R&D aniżeli przedsiębiorstwa małe. IBM dostarcza 65% komputerów w kraju i dlatego jakikolwiek wynalazek w dziedzinie komputerów przyniesie korzyści przede wszystkim IBM. Firma ta jest więc silnie motywowana do inwestowania w R&D. Motywacje małych inwestorów są dużo słabsze: gdybym wynalazł nowy napęd dyskowy, to ponieważ dostarczam nieznacznej tylko części komputerów na rynek krajowy, znacznie trudniej byłoby mi osiągnąć z tego wynalazku zyski. Ponadto, jedynie wówczas, gdybym mógł uzyskać skuteczną ochronę patentową, byłbym w stanie -- jako jednostka czy mała firma - zebrać owoce mej działalności wynalazczej5. Wreszcie, wielkie przedsiębiorstwa stać na ponoszenie znacznych kosztów rozwijania nowych produktów i ich marketingu, zyskują one tym samym przewagę już na starcie wyścigu z konkurencją o większą część rynku.
Taki właśnie obraz doprowadził Józefa Schumpetera do wysunięcia następującej śmiałej hipotezy: "Współczesny poziom życia mas ewoluował w okresie stosunkowo nieskrępowanego działania wielkiego biznesu. Gdyby zrobić listę pozycji znajdujących się w budżecie współczesnego robotnika i obserwować zmiany ich cen począwszy od 1899 r., cen nie wyrażonych pieniężnie, lecz w godzinach pracy niezbędnych do zarobienia na nie - tj. ceny z każdego roku podzielone przez coroczne godzinowe stawki płac - uderzałoby nas tempo postępu, które - uwzględniając spektakularną poprawę jakości - wydaje się być szybsze, nie wolniejsze, niż było kiedykolwiek poprzednio....
5 Państwa dawno już temu dostrzegały konieczność tworzenia publicznej ochrony wynalazków. Współcześnie w Stanach Zjednoczonych udziela się patentów wynalazcom oryginalnych wyrobów lub procesów. Posiadacz patentu ma wyłączne prawo korzystania lub osiągania zysków z opatentowanego wynalazku przez 17 lat. Udzielając takiej wyłączności czy monopolu w ściśle określonych okolicznościach, państwo zwiększa odpowiedniość dochodu z wynalazku i tym samym wzmaga bodźce do wynalazczości u drobnych wynalazców. Przykładami patentów, które przyniosły sukces, są: telefon, maszyna Xeroxa, aparat fotograficzny Polaroid.

52*


To nie wszystko. Gdy tylko przyjrzeć się szczegółom i zbadać punkty, w których postęp był najbardziej widoczny, ślad prowadzi nie do drzwi przedsiębiorstw działających w warunkach relatywnie swobodnej konkurencji, lecz do drzwi wielkich koncernów, które jak w przypadku maszyn rolniczych, odpowiadają także za znaczną część postępu w sektorze konkurencyjnym, i opanuje nas wstrząsające podejrzenie, iż ów wielki biznes może w większym stopniu tworzy poziom życia, aniżeli powoduje jego spadek"6.
Większy jeszcze entuzjazm wyraził J. K. Galbraith: "Łaskawa Roztropność...uczyniła współczesne gałęzie przemysłu, składające się z paru wielkich przedsiębiorstw, doskonałymi nieomal narzędziami pobudzania postępu technicznego... Nie ma nic przyjemniejszego niż opowieści o tym, iż postęp techniczny to wytwór niepowtarzalnego geniuszu małych ludzi zmuszonych konkurencją do wysiłku umysłu, by pokonać swego sąsiada. Niestety, opowieści te to fikcja. Rozwój techniki dawno stał się domeną naukowca i inżyniera. Większości tanich i prostych wynalazków, mówiąc szczerze, już dokonano"1.
Te śmiałe przewidywania wstrząsnęły światem ekonomistów. Stały się przedmiotem intensywnych badań trwających latami. Na ile wytrzymały one taką skrupulatną analizę? Po pierwsze, wszyscy przyznają, iż hipoteza Schum-peterowska zawiera ziarno prawdy. Nie znajdziemy lokalnego sklepu spożywczego, stacji benzynowej czy hodowcy pomidorów wspierających wielkie przedsięwzięcia R&D. W roku 1972, na przykład, przedsiębiorstwa zatrudniające więcej niż 5000 pracowników skupiały 87% R&D finansowanych z funduszy prywatnych. Spośród ćwierci miliona przedsiębiorstw przemysłowych zatrudniających mniej niż 1000 pracowników tylko 4% miało formalne programy R&D, miało je natomiast 90% wielkich firm.
Wprawdzie wielu przyznaje, że w maleńkich przedsiębiorstwach niewiele się prowadzi badań, niektórzy jednak nie są skłonni iść dalej. Sceptyczni w stosunku do hipotezy Schumpeterowskiej zwracają uwagę, iż wiele przedsiębiorstw charakteryzujących się niewielkimi udziałami w rynku ma znaczące i realizowane z powodzeniem programy R&D. Ponadto, gdy John Jewkes wraz ze swymi kolegami prześledzili historię najważniejszych wynalazków tego wieku, odkryli, iż z laboratoriów wielkich korporacji pochodziło ich mniej niż połowa. Waga drobnych wynalazków potwierdziła się ostatnimi laty, kiedy to czołowe nowe wyroby wydawały się pojawiać znikąd - tak jak to było, gdy we wczesnych latach osiemdziesiątych firma Apple Computers zapoczątkowała rewolucję mikrokomputerową.
I
Związek pomiędzy innowacjami a siłą rynkową jest złożony. Olbrzymi wkład licznych wielkich przedsiębiorstw w badania i innowacje powinien zmusić do zastanowienia tych, którzy są skłonni lubić wielkie firmy i tych,
6 J. A. Schumpeter Capitalism, Socialism and Democracy, Harper, Nowy Jork 1942, s. 81.
7 J.K. Galbraith American Capitalism, Houghton Mifflin, Boston 1952, s. 91.

którzy utrzymują, że wielkie rozmiary to wielkie zło. Jednocześnie jednak dziełem drobnych przedsięwzięć, firm i jednostek jest część z najbardziej rewolucyjnych przełomów. Aby wspierać szybkie innowacje, kraj powinien zachować rozmaitość podejść i rozwiązań organizacyjnych. Niechaj rozkwita sto idei.
Za i przeciw niedoskonałej konkurencji: podsumowanie
Zanim zajmiemy się prawnymi, historycznymi i instytucjonalnymi aspektami ustawodawstwa antytrustowego, podsumujmy pozytywne i negatywne strony niedoskonałej konkurencji.
� Ograniczenie produkcji. Podstawowa nieefektywność niedoskonałej konkurencji ma miejsce wówczas, gdy ceny są ustalane zbyt wysoko w stosunku do kosztu krańcowego. Monopolista lub oligopolista zmniejsza produkcję do poziomu, przy którym koszt krańcowy zrównuje się z krańcowym utargiem. W punkcie tym cena przewyższa koszt krańcowy. Konsumenci w zmonopolizowanej gałęzi płacą za dobro więcej, aniżeli wynoszą jego koszty mierzone produkcją dóbr zaniechaną w innych gałęziach.
� Korzyści skali. W wielu gałęziach istotną rolę odgrywają korzyści skali. Zatomizowanie przemysłu samochodowego, stalowego czy lotniczego pchnęłoby przedsiębiorstwa wysoko w górę, wzdłuż ich krzywych kosztu przeciętnego. Gdy koncentracja gałęzi spowodowana jest korzyściami skali, konsumenci płacą, być może, ceny wyższe od kosztów krańcowych, ceny te są jednak najprawdopodobniej i tak dużo niższe od cen w gospodarce, w której każde miasto miałoby swoją hutę stali, a każdy stan swojego producenta samolotów.
� Dynamika wydatków na badania i rozwój. Śmiała hipoteza Schum-peterowska głosi też, iż monopole i oligopole kierują dużymi i kończonymi z powodzeniem przedsięwzięciami R&D. Gdybyśmy zatomizowali nasze wielkie przedsiębiorstwa, to moglibyśmy doprowadzić do rozdrobnienia wielkich krajowych prywatnych laboratoriów R&D.
Podsumowanie
Z argumentów tych wynikają trzy wnioski.
1. Utrzymujmy bariery dla konkurencji na minimalnym poziomie. Najszybciej ostrze innowacyjności zostaje stępione przez odgrodzenie murem przedsiębiorstw i rynków od rzeczywistej rywalizacji lub chociażby od jej groźby. Pamiętaj o tym, że "cło jest matką trustu". Gdy istnieją faktyczni lub potencjalni rywale, ceny spadają, a tempo wprowadzania lepszych wyrobów rośnie.
2. Tolerujmy wielkie przedsiębiorstwa, tam gdzie rozmiary kształtują wymogi technologii. Gdy występują znaczne korzyści skali lub zakresu i gdy

RAMY PRAWNE
Prawo antytrustowe jest jak olbrzymi las wyrosły z garści nasion. Ustawy, na których się ono opiera, są sformułowane tak prosto i zwięźle, iż można je było przedstawić w tabl. 24.2; zadziwiające, jak wiele przepisów wyrosło z tak niewielu słów.
Ustawa Shermana (1890). Zgodnie z prawem zwyczajowym monopole były nielegalne od dawna. Lecz to prawo okazało się nieskuteczne wobec fuzji przedsiębiorstw i trustów, których przybywało w latach osiemdziesią-
potencjalni konkurenci nie zostali wyeliminowani przez regulację lub protekcjonizm, nawet największe przedsiębiorstwa będą zmuszone do wysiłku utrzymania się na czele przed rywalami. Niewiele jest dziś przedsiębiorstw tak dużych, iż mogą ignorować konkurentów.
3. Nie przeoczmy wreszcie skłonności dużych przedsiębiorstw do angażowania się w praktyki antykonkurencyjne. Zmowy, których celem jest podniesienie cen, są zjawiskiem częstym. Wielkie firmy podejmują także działania drapieżne i wrogie wobec innych. Nic dobrego nie można powiedzieć o przedsiębiorstwach, które próbują uzyskać monopol, wykupując wszystkich swych rywali lub działając na szkodę potencjalnych konkurentów.
Ten ostatni wniosek - podzielany zarówno przez ekonomistów jak i legislatorów - wyznacza cele polityki antytrustowej.
C. TEORIA l PRAKTYKA POLITYKI ANTYTRUSTOWEJ
Dowiedzieliśmy się, w jaki to sposób rynki niedoskonale konkurencyjne mogą prowadzić do nieefektywnych poziomów produkcji i cen. Już od wieku polityka próbowała ograniczyć monopole, egzekwując prawa antytrustowe. Dla realizacji tego celu ustawodawstwo antytrustowe powściąga siłę rynkową w dwojaki sposób: zakazując pewnych rodzajów postępowania w interesach oraz ograniczając struktury rynkowe, które uważa się za prowadzące do antykonkurencyjnych nadużyć. Skierujemy teraz uwagę na tę ważną część sceny polityki, na której prawo i ekonomia przez dziesięciolecia z powodzeniem ze sobą współdziałały.
Badanie amerykańskiej polityki antytrustowej musi objąć następujące elementy.
� Historię ustawodawstwa, np. Ustawa Shermana (Sherman Act, 1890), Ustawa Claytona (Clayton Act, 1914), Ustawa o Federalnej Komisji Handlu (Federal Trade Commission Act, 1914), z późniejszymi poprawkami.
� Historię procesów sądowych, zarówno inicjowanych przez Departament Sprawiedliwości - wielka aktywność w okresie obu kadencji Roosevel-ta i sceptycyzm w latach osiemdziesiątych - jak i rosnącej liczby spraw prywatnych.
� Historię decyzji sądu federalnego, od 1911 stosującego doktrynę "zasady rozsądku"(>"fe of reason), potępiającego jedynie nieuzasadnione restrykcje handlowe; bliżej dnia dzisiejszego, pod wpływem ataku ze strony ekonomistów i teoretyków prawa, wycofującego się szerokim frontem z uprzednich doktryn.
� Nowe podejście do polityki antytrustowej w latach osiemdziesiątych, podkreślające wagę wewnętrznej rywalizacji oligopolistów i sceptyczne wobec możliwości wykorzystania przez państwo polityki antytrustowej dla poprawy funkcjonowania wielkich przedsiębiorstw wielonarodowych.

PRAWA ANTYTRUSTOWE
Ustawa antytrustowa Shermana (1890, z poprawkami)
ż1. Uznaje się za niezgodne z prawem wszelkie umowy, związki w formie trustu lub innej oraz wszelkie tajne porozumienia, których celem jest ograniczenie produkcji lub handlu pomiędzy stanami lub z innymi państwami.
ż2. Każda osoba monopolizująca, czy też podejmująca próbę monopolizacji, lub zawierająca związek lub tajne porozumienie z inną osobą lub osobami w celu zmonopolizowania jakiejkolwiek części produkcji lub handlu pomiędzy stanami lub z innymi krajami będzie uznana za winą przestępstwa...
Ustawa antytrustowa Claytona (1914, z poprawkami)
ż2. Niedozwolone powinno być... stosowanie odmiennych cen w stosunku do różnych nabywców towarów o podobnym gatunku i jakości..., jeżeli skutki takiej dyskryminacji mogą istotnie osłabić konkurencję lub sprzyjać stworzeniu monopolu w jakiejkolwiek dziedzinie handlu... Zapewnia się, że nie zawarte w niniejszym nie przeszkadza w zróżnicowaniu [nowym] mającym uzasadnienie w różnicach kosztów...
ż3. Niedozwolone powinno być dokonywanie przez jakąkolwiek osobę... dzierżawy, sprzedaży lub zawierania umowy... zawierającej warunki lub uzgodnienia zakazujące dzierżawcy lub nabywcy używać... towarów konkurenta..., jeżeli skutkiem tego może być istotne osłabienie konkurencji lub jeżeli może to sprzyjać stworzeniu monopolu w jakiejkolwiek dziedzinie handlu.
ż7. Żadna korporacja nie może... wchłonąć...całości lub jakiejkolwiek części... innej korporacji..., jeżeli skutkiem takiego przejęcia może być istotne osłabienie konkurencji lub może to sprzyjać stworzeniu monopolu.
Ustawa o Federalnej Komisji Handlu (1914, z poprawkami)
ż5. Uznaje się za bezprawne... nieuczciwe metody konkurencji... oraz inne nieuczciwe lub wprowadzające w błąd działania i praktyki.
Tabl. 24.2. Podstawa amerykańskiego ustawodawstwa antytrustowego zawiera się w tych ustawach


tych XIX w. Nastroje populistyczne doprowadziły wtedy do uchwalenia Ustawy Shermana.
Ustawa Shermana uczyniła sprzecznym z prawem "monopolizowanie handlu" oraz bezprawnym wszelkie "łączenie się i konspirację mające na celu ograniczenie swobody handlu". Poza jednak widoczną antypatią do "monopolizowania", brak dowodów na to, czy ktokolwiek miał jasny pogląd, jakie to działania powinny być uznane za legalne, a jakie za nielegalne.
Ustawa Claytona (1914). W celu uściślenia mglistych intencji Ustawy Shermana oraz w celu jej wzmocnienia uchwalono Ustawę Claytona. Stawiała ona poza prawem umowy o sprzedaż wiązaną (gdy konsument zmuszony jest kupić produkt B, jeżeli chce kupić produkt A); uczyniła nielegalnymi dyskryminację cenową i umowy o wyłączność handlową (exclusive dealings); zakazała połączonych dyrekcji (interlocking directorates) i fuzji tworzonych przez nabycie akcji konkurentów. W każdym przypadku wymieniane działania uznawane były za nielegalne, jeżeli mogły w istotnej mierze ograniczyć konkurencję.
Ustawa Claytona kładła nacisk zarówno na przeciwdziałanie - przed faktem, jak i na karanie - po fakcie. W przeciwieństwie do wcześniejszego prawa zwyczajowego, wykorzystywanego zwłaszcza przeciwko organizacjom pracowników, Ustawa Claytona wyłączała związki zawodowe spod działania przepisów antytrustowych na zasadzie specjalnego immunitetu.
Także w 1914 r. ustanowiono Federal Trade Commission, FTC (Federalną Komisję Handlu). Główne funkcje FTC to niedopuszczanie do stosowania "nieuczciwych metod konkurencji" i ostrzeganie przed wymierzonymi w konkurencję fuzjami przedsiębiorstw. Ma ona uprawnienia do prowadzenia śledztwa, przesłuchań i wydawania poleceń "wstrzymania i zawieszenia" działań. Dopiero jednak po poprawce z 1938 r. (Wheeler-Lea) uzyskała jedną ze swych dzisiejszych czołowych funkcji - uprawnienia do zakazywania kłamliwej i wprowadzającej w błąd reklamy.
Główną lukę w Ustawie Claytona wypełniła Ustawa Cellera-Kefauvera (Antimerger Act) z 1950 r. Ustawa Claytona wykluczała fuzje wynikające z przejęcia akcji, pozostawiała więc lukę prawną, umożliwiającą fuzję przez przejęcie majątku. Ustawa z 1950 r. lukę tę wypełniła.
PODSTAWOWE ZAGADNIENIA POLITYKI ANTYTRUSTOWEJ: POSTĘPOWANIE W INTERESACH, STRUKTURA RYNKU l FUZJE
W ciągu niemal stulecia od uchwalenia Ustawy Shermana ekonomiści i prawnicy rozwinęli sposób myślenia o właściwej roli wielkich przedsiębiorstw. Starą terminologię ustaw Shermana i Claytona zastępuje dziś nacisk na kwestie zachowań na rynku, struktury rynku, a także ograniczeń fuzji. Każdą z tych spraw omówimy niżej.

Postępowanie niezgodne z prawem
Najwcześniejsze decyzje antytrustowe obejmowały także te, które dotyczyły legalności postępowania. Sądy orzekły, iż pewne rodzaje zachowań zmierzających do zmowy są nielegalne per se i w tych przypadkach nie ma zastosowania żadna "zasada rozsądku" ani inne okoliczności łagodzące.
Najważniejszą grupą zachowań nielegalnych per se są porozumienia pomiędzy konkurującymi przedsiębiorstwami zawierane w celu ustalenia cen, ograniczenia produkcji czy podziału rynków. Działania takie prowadzą do wzrostu cen i zmniejszenia produkcji. Nawet najostrzejsi krytycy polityki antytrustowej nie są w stanie wskazać żadnych zalet uzgadniania cen.
Przepisy antytrustowe ograniczały także inne rodzaje zachowań. Należą do nich:
� Utrzymywanie (maintenance) cen detalicznych, kiedy to detaliści godzą się nie sprzedawać po cenie niższej lub wyższej od poziomu wyznaczonego przez producenta.
� Drapieżność w ustalaniu cen, kiedy to firma sprzedaje swoje dobra poniżej kosztów produkcji (rozumianych zwykle jako koszty krańcowe lub przeciętne zmienne).
� Umowy lub ustalenia dotyczące sprzedaży wiązanej, gdy firma sprzeda wyrób A tylko wówczas, jeśli nabywca kupi wyrób B.
� Dyskryminacja cenowa, gdy firma sprzedaje ten sam wyrób po różnych cenach z przyczyn nie związanych z kosztami lub napotykaną konkurencją.
Czytając ten wykaz oraz poprzedzający go akapit, zwróćcie jeszcze raz uwagę na to, że praktyki te dotyczą postępowania firmy. Mogą one dotyczyć monopolu i mniejszych przedsiębiorstw; nielegalne są działania, nie zaś wielkość firmy, która je podejmuje.
Chociaż sprawy związane z postępowaniem firmy przyciągają mniejszą publiczną uwagę niż sprawy związane ze strukturami rynkowymi, stanowią one istotną część polityki antytrustowej. Prawdopodobnie najsławniejszym przykładem jest tu zmowa producentów urządzeń elektrycznych.
W roku 1961 przedsiębiorstwa z gałęzi wytwarzającej urządzenia elektryczne zostały uznane winnymi zmowy cenowej. Stwierdzono, że dyrektorzy największych przedsiębiorstw - takich jak General Electric i Westinghouse - spotykali się w tym celu potajemnie w hotelach. Chociaż główni dyrektorzy tych przedsiębiorstw najwyraźniej nie wiedzieli o tym, co robią znajdujący się oczko niżej w hierarchii wiceprezesi, wywierali na nich silną presję, by uzyskać wzrost sprzedaży. Przedsiębiorstwa zgodziły się zapłacić klientom znaczne odszkodowania za poniesione w związku z zawyżonymi opłatami straty; niektórzy z dyrektorów spędzili też pewien czas w więzieniu w związku z oskarżeniami o przestępstwa o charakterze kryminalnym.

Chociaż jest to przypadek skrajny, praktyki takie nie są rzadkie. Każdego roku jest przeciętnie pięćdziesiąt przypadków spraw z oskarżenia federalnego i setki z oskarżenia prywatnego prowadzonych przeciwko uzgadnianiu cen lub innym rodzajom bezprawnych zachowań.
Struktura: czy duże jest złe
Najgłośniejsze sprawy antytrustowe dotyczą struktur, a nie zachowania. Pojawiają się one albo jako próby rozbicia wielkich przedsiębiorstw lub też jako posunięcia zapobiegawcze, wysuwane przeciwko proponowanym fuzjom dużych przedsiębiorstw. Omówimy oba te przypadki.
We wczesnych latach XX w. byliśmy świadkami pierwszej fali aktywności w ramach Ustawy Shermana. W roku 1911 Sąd Najwyższy nakazał podział American Tobacco Company i Standard Oil na wiele odrębnych przedsiębiorstw.
Potępiając te jawne monopole Sąd Najwyższy sformułował ważką "zasadę rozsądku" i jedynie nieuzasadnione ograniczenia handlu (fuzje, porozumienia i tym podobne) podpadały pod Ustawę Shermana i były uważane za nielegalne.
Doktryna "zasady rozsądku" stępiła niemal całkowicie ostrze ataku ustawodawstwa antytrustowego na monopolistyczne fuzje przedsiębiorstw; pokazała to sprawa U.S. Steel (1920). Chociaż J. P. Morgan stworzył tego giganta w drodze fuzji i choć w punkcie wyjścia władał sześćdziesięcioma procentami rynku, sąd uznał, że wielkość per se nie jest wykroczeniem. W tamtych czasach, podobnie jak dziś, sądy w większym stopniu szukały wykroczeń przeciwko prawu w zachowaniach wymierzonych w konkurencję aniżeli w czystej monopolistycznej strukturze.
New Deal i Alcoa. Kongres stanowi prawa. Nic jednak się nie dzieje, dopóki strona prywatna lub Departament Sprawiedliwości nie wysuną oskarżenia w celu egzekucji tego prawa. W okresie kwitnących lat dwudziestych polityka antytrustowa przeszła w stan uśpienia. Prawdziwa eksplozja oskarżeń federalnych w tej dziedzinie miała miejsce dopiero w końcu lat trzydziestych, kiedy to F. D. Roosevelt uczynił Thurmana Arnolda odpowiedzialnym za politykę antytrustową. Arnold zajął się budownictwem, przemysłem szklarskim, papierowym, cementowym i wieloma innymi.
Sprawa Alcoa (1945) była kulminacją aktywności okresu New Deal, jest to też przykład najdalej posuniętej prawnej akcji przeciwko trustom. Alcoa zdobyła wynoszący 90% udział w rynku, dokonała jednak tego środkami, które same w sobie nie były nielegalne: budując zdolności produkcyjne wyprzedzające aktualną wielkość popytu, utrzymując niskie ceny dla zapobieżenia potencjalnej konkurencji i tak dalej. Pomimo to sąd orzekł, iż Alcoa

naruszyła Ustawę Shermana. Siła monopolu, nawet uzyskana w sposób zgodny z prawem, może rodzić zło i powinna być potępiona. Okres ten był jedynym, w którym sądy zaczęły kłaść nacisk na sprawę struktury, nie zaś tylko postępowania na rynku: zadeklarowano, że silą monopolu, nawet jeśli nie wiąże się z nielegalnym postępowaniem, jest nielegalna.
Rozwój wydarzeń w ostatnim okresie. Począwszy od szczytowego punktu w 1945 r. następuje w sferze dociekań prawnych i w teorii ekonomii ciągły odwrót od wrogości wobec monopolizacji, której byliśmy świadkami w sprawie Alcoa. Bardzo niewiele było ostatnimi laty wielkich spraw wytoczonych przez rząd - dokładnie rzecz biorąc, jedynie dwie większe sprawy antytrustowe (tj. z artykułu 2 Ustawy Shermana) wytoczył rząd w ciągu ostatniego dziesięciolecia. Sprawę IBM, której celem był podział gigantycznej firmy komputerowej na trzy mniejsze przedsiębiorstwa, umorzono w roku 1982, po trzynastu latach postępowania prawnego - a był to tylko przeciętny czas prowadzenia sprawy z art. 2 Ustawy Shermana! Sprawa AT&T zakończyła się ugodą (porozumieniem stron). Rok 1984 był pierwszym rokiem począwszy od roku 1934, w którym nie była przeprowadzona żadna większa sprawa antytrustowa wytyczona przez rząd. Omówienie tych dwóch spraw pozwoli odkryć istotę współczesnego sposobu myślenia o strukturalnej polityce antytrustowej.
Sprawa AT&T. Aż do 1983 r., AT&T praktycznie miała monopol na rynku telekominikacyjnym. Obsługiwała 95% wszystkich połączeń długodystansowych, 85% wszystkich linii lokalnych oraz sprzedawała większość krajowych urządzeń telefonicznych. Kompleks przedsiębiorstw będących w posiadaniu AT&T obejmował: Bell Telephone Labs, Western Electric Company i 23 centrale Bella. Kompleks ten nazywano często Bell System.
Od czasu wynalezienia telefonu w roku 1876 przedsiębiorstwo założone przez Aleksandra Grahama Bella poświęciło na obronę przed oskarżeniami antytrustowymi niemal tyle lat, ile na produkcję telefonów. Dwa wcześniejsze oskarżenia wytoczone przez rząd miały dla przedsiębiorstwa ograniczone
skutki.
W roku 1974 Departament Sprawiedliwości wysunął jeszcze jedno, dalej idące oskarżenie. Zarzucił AT&T, że: (a) uniemożliwiała konkurencyjnym firmom obsługującym połączenia międzymiastowe (jak MCI) przyłączenie do central lokalnych oraz (b) utrudniała innym producentom urządzeń sprzedaż wyposażenia telekomunikacyjnego abonentom i przedsiębiorstwom Bella. Istotnym argumentem prawnym i ekonomicznym było wykorzystywanie przez Bella monopolu na obszarze lokalnych połączeń telefonicznych do jego rozszerzenia na rynki połączeń zamiejscowych i urządzeń telefonicznych.

i


Bell przyjął dwie linie obrony. W pierwszej (jak to często czynią oskarżeni) zaprzeczał wielu punktom oskarżenia lub kwestionował ich istotność. Drugim elementem zakwestionowania oskarżenia było stwierdzenie, że system telefoniczny w USA jest najlepszy na świecie dokładnie dlatego' że Bell posiada praktycznie cały system telefoniczny w Stanach Zjednoczonych i operuje nim. Zgodnie z tokiem rozumowania podobnym do hipotezy Schumpeterowskiej AT&T dowodziła, że zasięg Bell System sprawiają, iż taki stopień monopolizacji jest "rozsądny" w obszarze usług telefonicznych.
Wynik był najdziwniejszym wydarzeniem, jakiego kiedykolwiek byliśmy świadkami. Postępowanie antytrustowe toczyło się w sposób niekorzystny dla AT&T. Prawdopodobnie firma obawiała się, że jeśli przegra sprawę federalną, będzie ścigana z tytułu masy prywatnych spraw antytrustowych. AT&T doszła także do wniosku, że pora na uczestnictwo w wyłaniającym się "rynku usług informacyjnych".
Dlatego też kierownictwo Bell System zdecydowało się zgodzić na podział gigantycznej korporacji w sposób dokładnie wychodzący naprzeciw propozycjom rządu, a nawet na nieco więcej. Lokalne przedsiębiorstwa Bella zostały odłączone od AT&T, a na początku 1984 r. zostały przegrupowane w siedem wielkich holdingów regionalnych. AT&T zachowała swą działalność w sferze połączeń długodystansowych, jak też Bell Labs (organizację badawczą) oraz Western Electric (producenta urządzeń). Jej wielkość, mierzona wielkością aktywów, została jednak zmniejszona o 80%.
Porozumienie z AT&T jest, w pewnej mierze, zwycięstwem konkurencji pozwalającym lokalnym przedsiębiorstwom telefonicznym swobodniej dobrać urządzenia. Konsumenci będą mogli swobodniej dokonywać wyboru spomiędzy alternatywnych dostawców połączeń zamiejscowych. AT&T nie będzie już więcej mogła wykorzystywać swego monopolu na lokalny franchising w celu blokowania rywali.
Wielu ekonomistów podaje jednak w wątpliwość zasadność projektu nowej struktury. Czy w rozczłonkowanej gałęzi dojdzie do zmniejszenia się R&D? Czy jakość usług się pogorszy? Czy w świecie, w którym liczne przedsiębiorstwa odpowiedzialne są za elektryczne i akustyczne parametry telekomunikacji, wadliwe połączenia i zakłócenia wrócą do poziomu z lat dwudziestych i trzydziestych, gdyż "interes wszystkich jest interesem niczyim"? Dopiero nadchodzące lata dadzą odpowiedź na te pytania; a także ogólną ocenę ekonomicznej sensowności tego rozwiązania.
Sprawa IBM. Drugą wielką sprawą antytrustową ostatnich lat było wytoczone przez rząd postępowanie, mające na celu podział IBM. Rząd rozpoczął sprawę w 1969 r., oskarżając IBM o "zamiar monopolizacji i zmonopolizowanie... rynku komputerów cyfrowych ogólnego zastosowania".

Rząd zarzucał, iż IBM ma dominującą pozycję na rynku (76% rynku w roku 1967); utrzymywał ponadto, iż IBM stosował wiele chwytów uniemożliwiających konkurencję ze strony innych firm. Wymienione wykroczenia przeciwko konkurencji obejmowały: ustalanie cen w sposób wiązany (tie-in pricing), ceny tak niskie, by zniechęcić do wejścia na rynek, wprowadzenie nowych produktów w celu obniżenia atrakcyjności wyrobów innych przedsiębiorstw.
IBM z determinacją i wigorem przystąpił do odpierania zarzutów w sprawie wytoczonej przez rząd (jak też w masie spraw prywatnych). Postępowanie z oskarżenia rządowego toczyło się przez trzynaście lat. Zasadniczą linią obrony IBM było twierdzenie, że rząd chce bardziej karać za sukces niż za działanie przeciwko konkurencji. Podstawowy dylemat w tego typu sprawach sformułowano przejrzyście w trakcie sprawy Alcoa: "Przedsiębiorstwo zmuszone do konkurencji i odnoszące w tej konkurencji sukcesy nie powinno być karane, gdy wygrywa". IBM utrzymywała, że rząd właśnie coś takiego robi - karząc firmę, która trafnie dostrzegała olbrzymie możliwości tkwiące w rewolucji komputerowej i zdominowała gałąź dzięki swym "wyższym umiejętnościom, przezorności i przedsiębiorczości".
IBM zapewniła sobie, pomiędzy rokiem 1968 a 1979, długi łańcuch zwycięstw i porozumień w prywatnych sprawach antytrustowych. Gdy władzę przejęła administracja Reagana, kierujący polityką antytrustową Wiliam Baxter dokonał ponownej analizy sprawy, a bomba wybuchła na początku 1982r., gdy rząd wycofał sprawę, uznając ją za "nieuzasadnioną". Nie podano szczegółowego uzasadnienia umorzenia sprawy, wydaje się jednak najprawdopodobniejsze, że wynikało to z nowego podejścia do polityki antytrustowej przyjętego przez Baxtera (patrz niżej); kładł on nacisk na wewnętrzną zdolność przedsiębiorstw do konkurowania i był szczególnie sceptyczny w stosunku do ataków państwa na praktyki przedsiębiorstw sprzyjające obniżaniu cen.
Prywatne sprawy antytrustowe. Do tej pory rozważaliśmy rządowe działania antytrustowe. Wyjątkową cechą rozwoju wydarzeń w ostatnich latach była dominacja prywatnych antytrustowych postępowań prawnych. Zgodnie z prawem strona prywatna może wytoczyć sprawę o odszkodowanie za poniesione straty. Jeżeli wygra, otrzymuje odszkodowanie w wysokości trzykrotnej straty oraz zwrot poniesionych kosztów w uzasadnionej wysokości.
W ramach tych możliwości rosła aktywność strony prywatnej w wytaczaniu spraw o złamanie przepisów antytrustowych. W pierwszych dziesięcioleciach tego wieku liczby antytrustowych spraw rządowych i prywatnych były mniej więcej równe. W końcu lat siedemdziesiątych jednak, strony prywatne wytaczały ponad tysiąc spraw rocznie, a rząd wytaczał ich mniej więcej pięćdziesiąt. Odszkodowania tak wysokie, jak 1,8 mld w sprawie przeciw AT&T uczyniły tę grę wartą świeczki.

Problemy wiążące się z "prywatyzacją" prawa antytrustowego dopiero zaczynają być przedmiotem dyskusji. Z jednej strony możliwość procesu o odszkodowanie wynoszące miliard dolarów z pewnością musi hamować potencjalne zmowy - pod tym względem przestrzeganie prawa antytrustowego jest prawdopodobnie wzmocnione. Lecz do tego stopnia, w jakim obecne prawa antytrustowe są nieracjonalne (o czym dziś przekonanych jest wielu ekonomistów), ta armia prywatnych oskarżycieli pomaga jedynie w ściślejszym wykonaniu kiepsko zaprojektowanych przepisów prawnych. Niektórzy zatroskani naukowcy sądzą obecnie, że odszkodowanie w wysokości trzykrotnej straty to zbyt wiele i że powinno ono zostać obniżone.
Fuzje: prawo i praktyka
Przedsiębiorstwa mogą uzyskać siłę rynkową przez wzrost (reinwestując zyski i budując nowe fabryki). O wiele łatwiejszym sposobem zwiększenia udziału w rynku, czy też po prostu powiększenia swych rozmiarów, jest jednak fuzja z innym przedsiębiorstwem.
Fuzje poziome - łączenie się przedsiębiorstw tej samej gałęzi - są zakazane, zgodnie z Ustawą Claytona, jeśli ich skutkiem może być istotne ograniczenie konkurencji. Precedensy prawne oraz wytyczne Departamentu Sprawiedliwości w sprawie fuzji z 1982 i 1984 r. rozjaśniają tę mglistą normę. Zgodnie z owymi wskazówkami gałęzie podzielono na nie skoncentrowane, umiarkowanie skoncentrowane i wysoce skoncentrowane. W dwóch ostatnich typach gałęzi fuzje będą kwestionowane nawet w tych przypadkach, w których wchodzące w grę przedsiębiorstwa mają umiarkowane udziały w rynku. Na przykład, jeżeli w wysoce skoncentrowanej gałęzi przedsiębiorstwo z dziesięcioprocentowym udziałem w rynku wchłania inne z udziałem w wysokości 2,5% lub większym, Departament Sprawiedliwości "prawdopodobnie zakwestionuje" fuzję.
Fuzje pionowe - łączenie się dwóch przedsiębiorstw działających na różnych etapach tego samego procesu produkcyjnego; przykładem z ostatniego okresu jest wykupienie przez IBM części firmy Intel, producenta mikroprocesorów. Przez większość czasu, który upłynął od uchwalenia Ustawy Cellera-Kefauvera w 1950 r. sądy postępowały wobec fuzji pionowych twardo. Zwracały one uwagę głównie na to, że fuzja może prowadzić do umów o wyłączności handlu (exclusive dealings), mniej zaś troszczyły się o to, czy integracja pionowa wynika z faktycznej efektywności wspólnego działania.
Stanowisko to zmieniło się w ramach wytycznych z 1982 i 1984 r. dotyczących fuzji. Wytyczne te w znacznym stopniu złagodziły stosowanie prawa w odniesieniu do fuzji pionowych.
" Jest także trzeci rodzaj fuzji, obejmujący przedsiębiorstwa w gałęziach nie powiązanych ze sobą - tworzenie konglomeratów. W ramach takich fuzji

przedsiębiorstwo chemiczne czy stalowe może wykupić przedsiębiorstwo naftowe czy też przedsiębiorstwo działające w wielu dziedzinach (podobne do IT&T) może chcieć wzbogacić swój arsenał (o sieć hoteli, wypożyczalni samochodów czy cokolwiek innego).
Krytycy konglomeratów zwracają uwagę na dwie sprawy. Po pierwsze, zauważają, że - częściowo na skutek fuzji - koncentracja majątku znajdującego się w posiadaniu największych przedsiębiorstw rosła w tym stuleciu nieustannie. Rysunek 24.5 przedstawia szacunek udziału majątkżu należącego do dwustu największych przedsiębiorstw. Te niekompletne dane pokazują, iż udział majątku należącego do dwustu największych wzrósł od około jednej trzeciej w roku 1910 do 61% w 1982 r. Dane pozwalające porównać różne
Wzrost gigantycznych korporacji
U m
� C
O O
60-
Przedsiębiorstwa przemysłowe
Przedsiębiorstwa^ nierolnicze
5tż 4�
30
e -
20
Iffi 10
1910 1920 1930 1940 1950 1960 1970 1980 Rok
Rys. 24.5. Udział dwustu największych przedsiębiorstw w majątku
Począwszy od przełomu stuleci majątek stawał się coraz bardziej skoncentrowany w coraz to mniejszej liczbie gigantycznych korporacji. Dane nie są w pełni porównywalne, pokazują one jednak gwałtowny wzrost koncentracji w latach dwudziestych i trzydziestych oraz na początku lat pięćdziesiątych.
Źródło: F. M. Scherer Industrial Market Structure and Economic Performan-ce, Houghton Mifflin Company, wyd. 2, Boston, 1980; C. Wilcox i W. Shepherd Public Policies Toward Business, Irwin, Homewood, III., 1975; U.S. Bureau ot Census, Concentration Hatios in Manufacturing; Statistical Abstract of the United States.

okresy wyglądają zastraszająco doprowadziły zaniepokojoną Federalną Komisję Handlu do zapisania parę lat temu, że: "wielkie korporacje zapanują w końcu nad krajem". W roku 1984 poziome fuzje w przemyśle naftowym doprowadziły wielu członków Kongresu do wysunięcia propozycji moratorium na okres, w którym zbadano by kwestie ekonomiczne (po raz n-ty).
Obserwacja koncentracji majątku może wprowadzić w błąd. Wzrost tej koncentracji nie oznacza wzrostu stopnia siły monopolu, gdyż przedsiębiorstwa mogą ze sobą konkurować, "kłusując" na terytorium innych. AT&T wkracza w przemysł komputerowy, jednocześnie IBM zajmuje się elektroniczną transmisją informacji i danych. Właściwsze byłoby stwierdzenie, że powyższe dane wskazują na to, iż w coraz mniejszej liczbie rad dyrektorów podejmuje się decyzje kierujące amerykańskim przemysłem, a ta tendencja do centralizacji władzy i podejmowania decyzji zakłóca spokój niektórych badaczy i zwolenników populizmu.
Druga kwestia stawiana przez krytyków konglomeratów wiąże się z pierwszą. Fuzje te wydają się nie służyć żadnemu celowi. Są, być może, rodzajem pokera, w który gra się w salach konferencyjnych, by rozerwać dyrektorów znudzonych nadzorowaniem swych męczących operacji w przemyśle stalowym czy chemicznym. I jest tu pewna racja: co ma wspólnego przemysł lotniczy z pakowaniem mięsa? Co zaś maszyny do pisania z pigułkami antykoncepcyjnymi? A co leasing komputerów z działaniem pasażerskiego transportu autobusowego?
Konglomeratom nie brak obrońców. Twierdzi się, że są one źródłem dobrego nowoczesnego zarządzania. Co ważniejsze, niektórzy dowodzą, że przejęcia firm, podobnie jak bankructwa, to jeden ze sposobów usuwania spróchniałych drzew w tej gospodarczej walce o przetrwanie.
Ekonomiści nie osiągnęli porozumienia co do zalet i wad fuzji kon-glomeratowych. Żadne z badań nie wykazało wielkich korzyści ani też kosztów. Tak więc, być może, najlepszym postępowaniem jest dokładna obserwacja tych fuzji.
Nowe kierunki: liczy się tylko efektywność?
Zarzucenie federalnej sprawy antytrustowej przeciwko IBM oraz wytyczne w sprawie fuzji zaznaczają początek nowego rozdziału w amerykańskiej polityce antytrustowej. Podejmując te kroki, prawo antytrustowe porzuciło większość ze swej dawnej, populistycznej troski o to, by "położyć kres nagromadzeniu wielkich kapitałów ze względu na bezradność jednostki wobec nich" (cytowane z wyroku w sprawie Alcoa). W latach osiemdziesiątych prawa antytrustowe zostały nakierowane na jeden cel - poprawę efektywności gospodarczej; a jeżeli wielkie jest efektywne, wielkie powinno władać.

Co doprowadziło do takiego rozwoju wydarzeń? Najwyraźniejszy, być może, bodziec do tej zmiany wyrastał z rozwoju teorii ekonomii. Ekonomiści, badając rozmaite struktury gospodarcze, stwierdzili, że wyników gospodarczych nie można przewidzieć na podstawie analizy struktur rynkowych. Niektóre z najbardziej skoncentrowanych rynków - komputery, telekomunikacja, produkcja samolotów - charakteryzują się także największą innowacyj-nością. Po monopolu oczekuje się utrzymywania wysokich cen. Wymienione gałęzie należały natomiast do tych, w których ceny obniżały się w porównaniu z pozostałymi.
Widzimy tu nić prowadzącą nas z powrotem do hipotezy Schumpeterow-skiej. Przedsiębiorstwa w gałęziach skoncentrowanych mogą wprawdzie osiągać pewne monopolowe zyski, mogą jednak przeznaczać te zyski na inwestycje w badanie i rozwój oraz na osiągnięcie szybszego tempa obniżki kosztów. Jeżeli - jak utrzymują Schumpeter i Galbraith - postęp techniczny rodzi się w wielkich firmach lub nawet w monopolach, byłoby krótkowzroczne zarzynać tę kurę znoszącą złote jajka. Jak pisze Lester Thurow z MIT: "Miliony wydane na sprawę IBM zostałyby wydane w lepszy sposób, gdyby reinwes-towano je w badania i rozwój, w utrzymanie pozycji Ameryki jako Numeru l w dziedzinie komputerów".
Inny kierunek myślenia w ramach dzisiejszych rewizjonistycznych poglądów antytrustowych dotyka samej natury konkurencji. Wielu doszło do wniosku, że intensywna rywalizacja zakwitnie nawet na wysoce skoncentrowanych rynkach, jeżeli tylko niemożliwa będzie zmowa. I tak, słowami jednego z naukowców (dziś sędziego federalnego), Richarda Rosnera z Chicago: "Jedynymi prawdziwie jednostronnymi działaniami, dzięki którym przedsiębiorstwa mogą uzyskać lub utrzymać władzę monopolową, są albo popełnienie oszustwa wobec Urzędu Patentowego, albo wysadzenie fabryki konkurenta; a oszustwo i przemoc, ogólnie rzecz biorąc, są odpowiednio karane w ramach innych przepisów"8.
Zgodnie z tym poglądem, jedynym uzasadnionym celem ustawodawstwa antytrustowego powinno być zastąpienie istniejących przepisów prostym zakazem porozumień - jawnych lub cichych - ograniczających bez powodu konkurencję.
To nowe podejście do polityki antytrustowej przyjęła administracja Re-agana, kiedy to - od roku 1981 - Wydziałem Antytrustowym rządził Wiliam Baxter ze Stanford. W okresie tym dwie wielkie sprawy antytrustowe zostały albo zakończone porozumieniem lub umorzone; ogłoszono zbiór liberalnych
8 R. A. Rosner Antitrust Law: Ań Economic Prospectus, Uniyersity of Chicago Press,
Chicago 1976, s. 212. Książka ta, wraz z pracami Roberta Borka, Williama Baxtera i Williama
Landesa miała wielki wpływ na kształtowanie nowego klimatu w sposobie myślenia o polityce
antytrustowej. ....... ,, ,.,

53 - Ekonomia t. l


wytycznych w sprawie fuzji; rząd zaproponował złagodzenie przepisów dotyczących ustalania cen i innych porozumień pionowych; wiele toczących się spraw szybko umorzono. Jak w przypadku wielu innych reform ery Reagana, zbyt wcześnie, by stwierdzić, czy będą one miały charakter trwały czy też, jak te z ery poprzemysłowej lat dwudziestych, zostaną zastąpione nowym okresem populistycznego zapału.
PODSUMOWANIE
A. Przypadki niedoskonałej konkurencji
1. Pomiędzy biegunowymi skrajnościami czystego monopolu i doskonałej konkurencji leży cała gama rodzajów niedoskonałej konkurencji. Który z tych rodzajów rozmija się w konkretnym przypadku, zależy od dwóch głównych czynników: (a) jak istotne są bariery dla konkurencji i korzyści skali oraz (b) w jakim stopniu występuje wchodzenie w zmowy pomiędzy uczestnikami niedoskonałej konkurencji.
2. Gdy bariery dla konkurencji ustawione są wysoko i gdy jednocześnie występuje pełna zmowa, wynikiem jest oligopol (wchodzący w zmowę): przypadek taki prowadzi do relacji pomiędzy ceną i ilością podobnej do występującej w gałęzi monopolistycznej.
3. Powszechniejszym przypadkiem jest oligopol z dominującym przedsiębiorstwem. Tu, pojedyncze wielkie przedsiębiorstwo maksymalizuje swe zyski przy założeniu, że każde z przedsiębiorstw konkurencyjnego marginesu dąży do maksymalizacji zysku bez wchodzenia w zmowę. Ta struktura prowadzi do niższej ceny i większej produkcji niż model czystego monopolu.
4. Ostatni przypadek to konkurencja monopolistyczna, charakteryzująca wiele gałęzi handlu detalicznego. Widzimy tu wiele małych firm, przy pewnym zróżnicowaniu jakości produktów (jak w przypadku gatunków benzyny czy papierosów). Występowanie zróżnicowania produktów sprawia, że każda firma staje wobec opadającej krzywej popytu dd. W długim okresie swoboda wejścia obniża zyski, a równowaga w tych gałęziach ustala się tam, gdzie krzywe A C przedsiębiorstw styczne są do ich krzywych popytu dd. Przy tej równowadze w punkcie styczności ceny przewyższają koszty krańcowe, lecz gałąź wykazuje większe zróżnicowanie niż w warunkach konkurencji doskonałej.
B. Życie w sali posiedzeń rady dyrektorów
5. Analityczne modele oligopolu nie mogą uchwycić wielu instytucjonalnych szczegółów występujących we współczesnym kapitalizmie amerykańskim. Kluczowe pytanie, jakie można zadać, brzmi - czy rzeczywiście przedsiębior-

stwa zawsze dążą do maksymalizacji zysków. W warunkach konkurencji doskonałej ci, którzy zbytnio odstąpią od konkurencyjnego ustalania cen, zostaną wyeliminowani. Przy niedoskonałej konkurencji istnieje natomiast dostateczna przestrzeń dla większej dowolności.
Jedną z granic maksymalizacji zysku wyznacza hipoteza o ograniczonej racjonalności. Hipoteza ta uznaje fakt, iż podejmowanie decyzji kosztuje, tak więc zarządzający mogą podejmować decyzje mniej doskonale, stosując często "regułę kciuka", by oszczędzać swój czas. Ponadto, w wielkich korporacjach występuje rozbieżność interesów właścicieli i zarządzających. Ci ostatni mogą chcieć unikać zbędnego ryzyka, dążyć do zwiększenia firmy lub też płacić sobie hojnie.
6. Ważny przykład odejścia od czystej maksymalizacji zysku znajdujemy w zjawisku ustalania cen przez narzut na koszty (markup pricing). Przedsiębiorstwa niemal nigdy nie dokonują bezpośredniego porównania MC i MR. Ustalają raczej ceny przez narzut na koszty - stosują "regułę kciuka", doliczając do kosztów produkcji pewien ich procent.
7. Podczas gdy monopol i oligopol prowadzą do ceny wyższej od kosztu krańcowego, a tym samym do nieefektywności gospodarczej w krótkim okresie, hipoteza Schumpeterowska dowodzi, że ta tradycyjna teoria jest krótkowzroczna. Monopole i oligopole są źródłem wzrostu gospodarczego i innowacji, zgodnie z tym poglądem, podział wielkich przedsiębiorstw wprawdzie w krótkim okresie obniży ceny, lecz, być może, spowoduje ich wzrost w okresie długim, w miarę jak postęp techniczny ulegnie spowolnieniu.
C. Teoria i praktyka polityki antytrustowej
8. Polityka antytrustowa to główny sposób, w jaki polityka ogranicza potencjalne nadużycia ze strony wielkich przedsiębiorstw. Polityka ta wywodzi się z ustawodawstwa, z ustaw takich, jak Ustawa Sher-mana (1890) i Ustawa Claytona (1914). Główne cele polityki antytrustowej to: (a) zakazać działalności przeciwko konkurencji; dotyczy to m.in. uzgodnień dotyczących ustalania cen lub podziału obszarów działania, dyskryminacji cenowej, porozumień o sprzedaży wiązanej; (b) złamać struktury monopolistyczne; w dzisiejszej teorii prawa są to struktury dysponujące nadmierną władzą na rynku (wielki udział w rynku) oraz podejmujące działania skierowane przeciw konkurencji, jak np. eliminowanie konkurentów.
9. Oprócz ograniczeń nakładanych na działania przedsiębiorstw istniejących, prawo antytrustowe zapobiega fuzjom, które osłabiłyby konkurencję. Współcześnie, głównym źródłem troski są fuzje poziome (pomiędzy przedsiębiorstwami tej samej gałęzi), za mniej niepokojące uważa się natomiast fuzje pionowe i konglomeratowe.

53*


10. Polityka antytrustowa była w ostatnich dwóch dziesięcioleciach pod silnym wpływem myśli ekonomicznej. W wyniku tego, w latach osiemdziesiątych polityka ta skupiała się niemal wyłącznie na zwiększeniu efektywności, lekceważąc dawniejsze populistyczne zainteresowanie wielkimi rozmiarami jako takimi. Ponadto, wiele osób sądzi, że w dzisiejszej gospodarce - przy intensywnej konkurencji ze strony producentów zagranicznych oraz w gałęziach poddanych ostatnio deregulacji - polityka antytrustowa powinna się skupiać przede wszystkim na zapobieganiu zmowom, takim jak dotycząca uzgadniania cen.
konkurencja niedoskonała:
oligopol wchodzący w zmowę (collusive oligopoly). oligopol z dominującym przedsiębiorstwem, konkurencja monopolistyczna,
bariery dla konkurencji,
zmowa cicha i jawna,
równowaga przy zerowym zysku w konkurencji monopolistycznej,
WAŻNIEJSZE POJĘCIA l PROBLEMY
granice maksymalizacji zysku: ograniczona racjonalność, alternatywne cele,
ustalanie cen przez narzut na koszty, hipoteza Schumpeterowska, ustawy Shermana i Claytona, fuzje:
pionowa, pozioma, konglomerat,
nowe podejście do polityki antytrustowej.

nadmierne wysokie ceny wywołane trwonieniem zasobów na niską produkcję". Wyjaśnij, co autor mógł przez to rozumieć, posługując się pojęciem długookresowej równowagi przedstawionej na rys. 24.3. Przedstaw obronę konkurencji monopolistycznej, pokazując, jak dzięki niej dochodzi do większego zróżnicowania produktów.
5. "Naiwne są próby rozbicia monopoli, nawet na kilka efektywnie konkurujących jednostek, ponieważ podstawową przyczyną monopolu jest prawo malejących kosztów przy masowej produkcji oraz dlatego, że kilku konkurentów to w żadnym razie nie dość, by skopiować sposoby stanowienia cen charakterystyczne dla doskonałej konkurencji". Rozważ obie części tego stwierdzenia.
6. "IBM nie jest zła dlatego tylko, że jest wielka". Rozważ to stwierdzenie, zwłaszcza w odniesieniu do hipotezy Schumpeterowskiej.
7. Często dzieje się tak, że działający już na rynku oligopoliści czy monopoliści muszą równie bacznie zwracać uwagę na potencjalnych, jak i na faktycznych rywali. W zadaniu tym pokażemy, jak ta sprawa może ograniczać monopol. Rysunek zamieszczony niżej przedstawia konwencjonalne zagadnienia monopolu, którego rozwiązaniem przy braku rywali jest cena PM i ilość QM.
Załóżmy teraz, że przedsiębiorstwa, które potencjalnie mogą wejść na rynek, mogłyby wytwarzać po stałych kosztach i sprzedawać po cenie PL. Czy dostrzegasz, jak wpłynie to na popyt netto na wyrób monopolisty (krzywa dd

Model ceny granicznej P


MC
AC
PROBLEMY DO DYSKUSJI
1. Podaj przykłady postępowania przedsiębiorstw świadczące o tym, że rzeczywiście dążą one do maksymalizacji zysków. Przytocz parę oczywistych wyjątków.
2. Załóżmy, że kierujesz firmą komputerową. Jakbyś postępował w celu maksymalizacji zysku? Czy zastosowałbyś "podejście marginalne" (próbując oszacować swe MC i MR)1 Czy też skłaniałbyś się do "ustalania cen z narzutem" (ustalając cenę jako koszt przeciętny plus procentowy narzut)? Pokaż zalety i wady tych podejść.
3. "Przedsiębiorstwa niemal nigdy nie ustalają cen zrównując utarg krańcowy z kosztem krańcowym". W jaki sposób przedsiębiorstwa ustalają ceny? Czy potrafisz bronić racjonalności faktycznego sposobu postępowania przedsiębiorstw przy ustalaniu cen?
4. "Tragedią większości gałęzi charakteryzujących się konkurencją monopolistyczną nie są wcale nadmierne zyski. Jest nią raczej brak zysków oraz

le

cena maksymalizująca zysk monopolisty, jeśli wziąć wejściem? Czy, mówiąc inaczej, istnieje cena graniczna, odważy się osiągnąć lub przekroczyć w obawie przed �osza? Dlaczego monopolista będzie utrzymywać cenę _,JT: powyżej QJ
^3>odejścia do polityki antytrustowej można scharak-" ^struktura" i "postępowanie". Pierwsze zwraca uwagę _S* ałęzi (na przykład na koncentrację przedsiębiorstw); "^ - przedsiębiorstw (np. uzgodnienie cen).
różnych przepisów i przypadków, zwracając uwagę L\z^achowań, a które struktury. A co z nowymi wytycznymi u^ie są zalety i wady tych podejść?
J** Sprawiedliwości próbował zaskarżyć pana Cran-j. ^^irlines za jego propozycję podniesienia cen. Próba kovr^rizenjernL; gdyż usiłowania Crandalla były nieudane, monopolizacji. Czy zgadzasz się z takim orzecze-
Dodatek do rozdziału 24 xlNA GOSPODARCZA l TEORIA GIER
wypełniają sytuacje, w których ludzie, czy przedsię-toczą walkę o dominację na danym obszarze. We-przez nas w tekście niniejszego rozdziału oligopoli _\Vojny ekonomiczne. W poprzednim stuleciu obserwowa-kiedy to Yanderbilt i Drew prześcigali się w ob-ew'e e> \v których dwoje lub więcej ludzi czy przedsiębiorstw dd^iaiywające wzajemnie na każdego z uczestników, stanowią ffi \na*izowanych przez teorię gier. Teoria ta, brzmiąca niekiedy na terminologię zaczerpniętą z szachów, brydża lub \v istocie pełna znaczenia, a rozwinięta została głównie (1903-1957), matematycznego geniusza węgier-

Tu jedynie zarysujemy ogólne pojęcia związane z teorią gier. Zacznijmy przeanalizowania dynamiki obniżania cen, pokazanej na rys. 24.V.l.
Wojna gospodarcza przez obniżanie cen
20
Strategio zrównania ceny Simbela
o 10
Strategia przebijania niskg ceną Macy'ego
Rys. 24.D."\. Co się dzieje, gdy dwie firmy chcą się przebić nawzajem niską ceną
Można prześledzić kolejne stopnie, którymi dynamiczne obni-żanie cen prowadzi do coraz niższych cen.
10 Cena Gimbelo
Nowojorski dom towarowy Macy's zwykł się reklamować w następujący sposób: "Sprzedajemy o 10% taniej". Rywalizujący natomiast z nim Gimbel's reklamował się: "Nie uda się sprzedać taniej niż my". Pionowe grube strzałki pokazują obniżki cen dokonywane przez Macy's, poziome strzałki przedstawiają strategię firmy Gimbel's - odpowiadania na każdą obniżkę cen takimi samymi obniżkami.
Śledząc przebieg reakcji i kontrreakcji, można zobaczyć, że ten typ rywalizacji skończy się zrujnowaniem obu stron, przy cenie równej zeru. Dlatego, że jedyną ceną zgodną z obiema strategiami jest cena zerowa: 90%
zera równe jest zeru.
W końcu jednak Macy's idzie po rozum do głowy i zdaje sobie sprawę, że gdy obniży swą cenę Pl, cena P2 firmy Gimbel's nie pozostanie na dotychczasowym poziomie, lecz także się obniży. To jedynie krótkowzroczność, gdy się uważa, że można na dłużej przebić cenę rywala. Wkrótce więc Macy's zda sobie sprawę, że obie firmy dzielą się rynkiem. I rzeczywiście, gdyby było tylko dwóch sprzedawców i żadnych przepisów antytrustowych, obie firmy mogłyby wejść w zmowę, by podnieść cenę do poziomu monopolowego maksymalizującego ich
łączny zysk.
Gdy firma zaczyna się martwić o wpływ, jaki jej działania będą mieć na inne firmy, znaczy to, że wkraczamy w dziedzinę teorii gier.

na rys. 24.2)? Jaka jest cena maksymalizująca zysk monopolisty, jeśli wziąć pod uwagę zagrożenie wejściem? Czy, mówiąc inaczej, istnieje cena graniczna, której monopolista nie odważy się osiągnąć lub przekroczyć w obawie przed utratą zysków co do grosza? Dlaczego monopolista będzie utrzymywać cenę poniżej PL, a produkcję powyżej QL1
8. Dwa ważkie podejścia do polityki antytrustowej można scharakteryzować słowami "struktura" i "postępowanie". Pierwsze zwraca uwagę tylko na strukturę gałęzi (na przykład na koncentrację przedsiębiorstw); drugie na zachowanie przedsiębiorstw (np. uzgodnienie cen).
Dokonaj przeglądu różnych przepisów i przypadków, zwracając uwagę na to, które dotyczą zachowań, a które struktury. A co z nowymi wytycznymi w sprawie fuzji? Jakie są zalety i wady tych podejść?
9. Departament Sprawiedliwości próbował zaskarżyć pana Cran-dalla z American Airlines za jego propozycję podniesienia cen. Próba zakończyła się niepowodzeniem, gdyż usiłowania Crandalla były nieudane, nie doszło też do żadnej monopolizacji. Czy zgadzasz się z takim orzeczeniem?
Dodatek do rozdziału 24 WOJNA GOSPODARCZA l TEORIA GIER
Życie gospodarcze wypełniają sytuacje, w których ludzie, czy przedsiębiorstwa albo państwa toczą walkę o dominację na danym obszarze. Wewnątrz analizowanych przez nas w tekście niniejszego rozdziału oligopoli wybuchają niekiedy wojny ekonomiczne. W poprzednim stuleciu obserwowano tego typu rywalizację, kiedy to Yanderbilt i Drew prześcigali się w obniżaniu stawek przewozowych na prowadzonych przez nich równolegle liniach kolejowych. Ostatnimi laty, People Express próbowała znęcić klientów korzystających z usług większych od niej rywali, oferując taryfę daleko niższą od obowiązującego powszechnie poziomu. A większe linie lotnicze, takie jak American czy United, musiały zadecydować, jak na to reagować, a także jak People zareaguje na ich reakcje, i tak dalej.
Sytuacje takie, w których dwoje lub więcej ludzi czy przedsiębiorstw wybiera strategie oddziaływujące wzajemnie na każdego z uczestników, stanowią istotę problemów analizowanych przez teorię gier. Teoria ta, brzmiąca niekiedy frywolnie ze względu na terminologię zaczerpniętą z szachów, brydża lub sztuki wojennej, jest w istocie pełna znaczenia, a rozwinięta została głównie przez Johna von Neumanna (1903-1957), matematycznego geniusza węgierskiego pochodzenia.

Tu jedynie zarysujemy ogólne pojęcia związane z teorią gier. Zacznijmy od przeanalizowania dynamiki obniżania cen, pokazanej na rys. 24.D.1.
Wojna gospodarcza przez obniżanie cen
20
Strategia zrównania ceny Gimbelo
l
10
Strategia przebijania niskg ceną Macy'ego
Rys. 24.D.1. Co się dzieje, gdy dwie firmy chcą się przebić nawzajem niską ceną
Można prześledzić kolejne _p stopnie, którymi dynamiczne obni-2 żanie cen prowadzi do coraz niższych cen.
10 Cena Gimbela
Nowojorski dom towarowy Macy's zwykł się reklamować w następujący sposób: "Sprzedajemy o 10% taniej". Rywalizujący natomiast z nim GimbePs reklamował się: "Nie uda się sprzedać taniej niż my". Pionowe grube strzałki pokazują obniżki cen dokonywane przez Macy's, poziome strzałki przedstawiają strategię firmy Gimbel's - odpowiadania na każdą obniżkę cen takimi samymi obniżkami.
Śledząc przebieg reakcji i kontrreakcji, można zobaczyć, że ten typ rywalizacji skończy się zrujnowaniem obu stron, przy cenie równej zeru. Dlatego, że jedyną ceną zgodną z obiema strategiami jest cena zerowa: 90%
zera równe jest zeru.
W końcu jednak Macy's idzie po rozum do głowy i zdaje sobie sprawę, że gdy obniży swą cenę Pl, cena P2 firmy Gimbel's nie pozostanie na dotychczasowym poziomie, lecz także się obniży. To jedynie krótkowzroczność, gdy się uważa, że można na dłużej przebić cenę rywala. Wkrótce więc Macy's zda sobie sprawę, że obie firmy dzielą się rynkiem. I rzeczywiście, gdyby było tylko dwóch sprzedawców i żadnych przepisów antytrustowych, obie firmy mogłyby wejść w zmowę, by podnieść cenę do poziomu monopolowego maksymalizującego ich
łączny zysk.
Gdy firma zaczyna się martwić o wpływ, jaki jej działania będą mieć na inne firmy, znaczy to, że wkraczamy w dziedzinę teorii gier.

Podstawowe pojęcia
Użyteczny sposób przedstawiania współzależności występujących pomiędzy dwoma przedsiębiorstwami czy dwojgiem ludzi przedstawia dwuwymiarowa tablica zwana macierzą wypłat, pokazana na rys. 24.D.2. Czerwony wybiera swą strategię cenową, dokonując wyboru odpowiedniego wiersza. Strategia cenowa Czarnego wiąże się z wyborem odpowiedniej kolumny. Na każdym z czterech pól A, B, C, D, liczba gruba przedstawia wypłatę uzyskiwaną przy wybranych cenach przez Czerwonego, a liczby jasne pokazują zyski czy też wypłatę Czarnego. Na przykład, w polu A, łączny zysk 6 + 6 (tyś. dol.) osiągnął maksimum przy cenie typowej dla monopolu, 20 dol. = P1 = P2. Jednakże rozwiązanie w A nie jest "stabilne" w tym sensie, iż gdyby Czerwony sądził, że Czarny faktycznie pozostanie przy pierwszej kolumnie, mógłby skorzystać, obniżając cenę Pl do poziomu 10 dol. (tak jak w polu C) i przyjmując lwią część interesów z wypłatą wynoszącą 9. Lecz w takim przypadku Czarny będzie wolał dorównać ceną do P1 Czerwonego wynoszącej 10 dol., co przenosi nas z C do D.
Macierz wypłat-zysków
Kolumny cen Czarnego
= 10 dol.

przy danej strategii Czerwonego Czarny nie może uzyskać nic lepszego, a z drugiej strony przy danej strategii Czarnego, Czerwony także nie może uzyskać nic lepszego.
To jest, O jest największą cienką liczbą w kolumnie wybranej przez Czarnego, oraz O jest największą jasną liczbą w wierszu, który wybrał Czerwony. Sprawdź, że pole z kropką jest równowagą Nasha.
Zwróć jednak uwagę na pewien bardzo ważny fakt. Rozwiązanie konkurencyjne czy równowaga Nasha mogą prowadzić do efektywnego rezultatu o zerowym zysku. Ponadto, jest to równowaga stabilna względem ruchów pojedynczego gracza czy przedsiębiorstwa, jeśli nie wchodzi on w zmowę. Nie jest to jednak rozwiązanie stabilne, jeżeli dwóch graczy zmówi się i zdecyduje się na ruch do pola A. Może do tego dojść przez jawne albo ciche porozumienie. Albo też, gdyby Czarny nie kwapił się grać w ten kolor, Czerwony mógłby mu zagrozić, obiecując obniżanie cen poniżej poziomu wszelkich kosztów prowadzące do obopólnej ruiny. Jedyną pewną gwarancją konkurencji jest więc potencjalny nacisk ze strony licznych sprzedawców.
Teoria gier zapewnia bardzo wnikliwe spojrzenie na teorię ekonomii. Nasz przykład dotyczący wzajemnych obniżek cen wykazuje, że krótkowzroczne zasady, takie jak: "Moja cena czy jakość będą zawsze lepsze niż mojego rywala" powodować mogą niestabilność. Analiza ta pokazuje także, jak rywalizacja może doprowadzić do wyścigu zbrojeń (zob. problem l na końcu niniejszego Dodatku). Niektórzy sądzą, że zjawisko "lepkich cen" także można wyjaśnić za pomocą teorii gier: zgodnie z tą teorią przedsiębiorstwa osiągają pewnego rodzaju ciche porozumienie co do poowszechnie przeważającego poziomu cen (na przykład w przemyśle samochodowym lub stalowym). Gdy dochodzi do takiego porozumienia, przedsiębiorstwa unikają zmian cen, by inne firmy nie zinterpretowały tego jako wypowiedzenia wojny gospodarczej!
Teoria gier wskazuje także, dlaczego konkurencja zagraniczna może prowadzić do silniejszej konkurencji cenowej. Co się dzieje, gdy japońska lub europejska firma wchodzi na rynek, na którym doszło uprzednio do cichej umowy co do oligopolistycznej ceny? Firmy zagraniczne mogą "odmówić gry". Nie zaakceptowały zasad, mogą więc obcinać ceny, by zyskać na udziale w rynku. Zmowa może zostać rozbita.

Rys. 24.D.2. Macierz wypłat w grze na obniżkę cen
W polu D, w którym zyski wynoszą dokładnie zero, konkurencyjne rozwiązanie jest stabilne. Nosi ono techniczną nazwę równowagi Nasha (od nazwiska ekonomisty Johna Nasha). Równowaga Nasha ma tę własność, iż

Dylemat więźnia
Teoria gier może także rzucić pewne światło na kwestię potrzeby współpracy w życiu gospodarczym. Spoglądając raz jeszcze na naszą grę w obniżki cen przedstawioną na rys. 24.D.2, widzimy, że konkurencja pomiędzy przedsiębiorstwami prowadzi do pola D, konkurencyjnego rezultatu o niskich cenach. Nauczyliśmy się ponadto, że - na drodze niemalże cudu w życiu


gospodarczym - niewidzialna ręka Adama Smitha przetwarza na konkurencyjnych rynkach egoizm jednostek w pewien rodzaj społecznego optimum.
Lecz nie ma szans, by ten szczęśliwy wynik działania niewidzialnej ręki osiągnąć w każdych okolicznościach. Przypadek "dylematu więźnia" ilustruje tę podstawową prawdę językiem teorii gier. Rysunek 24.D.3 podobny jest do rys. 24.D.2; tu jednak dotyczy on więźniów Czerwonego i Czarnego, schwytanych na wspólnym przestępstwie. Prokurator okręgowy przesłuchuje każdego z osobna i mówi: "Mam dość dowodów, by obu was wsadzić do więzienia na rok. Gdybyś jednak sam tylko zeznał, że popełniliście przestępstwo, za które grozi kara dziesięciu lat, możemy zawrzeć umowę: dostaniesz wyrok 3 miesięcy, twój wspólnik zaś odsiedzi 10 lat. Jednakże jeżeli obaj się przyznacie, obaj dostaniecie po 5 lat".
Co powinien zrobić Czerwony? Czy powinien zeznawać i mieć nadzieję na prawdziwie krótki wyrok? To lepiej niż rok, który dostanie, jeżeli nie będzie zeznawać. Ale zaraz. Jest jeszcze lepszy powód, by zeznawać. Przypuśćmy bowiem, że Czerwony nie zeznaje, nie wiedząc jednak, że Czarny zeznaje. Czerwony dostanie 10 lat! To już lepsze zeznawać i dostać nie więcej niż 5 lat.
Dylemat Czarnego jest taki sam: gdyby tylko wiedział, co myśli Czerwony, czy też co Czerwony myśli, o tym co Czarny myśli, o tym co myśli Czerwony...
Istotnym rezultatem jest tutaj to, że gdy obaj więźniowie postępują egoistycznie i zeznają, obaj kończą na polu D z długimi wyrokami więzienia. Tylko wówczas, gdy są w zmowie albo też gdy postępują altruistycznie, kończą na polu A z niewielkimi wyrokami.
Wiele widzimy sytuacji społecznych i gospodarczych przypominających
dylemat więźnia. Zastąpmy słowo "zeznawać", wszędzie tam, gdzie się ono
pojawia na rys. 24.D.3, słowem "zanieczyszczać". Otrzymamy coś przypomi
nającego świat, w którym brak jakiejkolwiek regulacji zanieczyszczania powie
trza. W takim świecie, jeżeli przedsiębiorstwo jest samotnym altruistą oczysz
czającym każdą cząsteczkę emitowanej przez siebie siarki czy innych od
padów, szybko stanie się bankrutem. W wielu przypadkach, tam gdzie mecha
nizm niewidzialnej ręki efektywnej doskonałej konkurencji załamuje się, ten
nacisk na schodzenie do pola D prowadzić może do schorzeń społecznych
i gospodarczych. W takich wypadkach rolą państwa jest sprowadzić przedsię
biorstwa do rozwiązania kooperacyjnego w polu A, do świata "nie zanieczysz
czać/nie zanieczyszczać". -tf.
Czy dobre uczynki mają szansę
Dylemat więźnia i podobne gry pokazują, jak interes własny może prowadzić do świata pozbawionego współpracy, świata zanieczyszczeń i zbrojeń - do krótkiego życia w brudzie i brutalności.

Jak jednak wytłumaczyć to, że zarówno w ramach rodziny, jak pomiędzy przyjaciółmi, społecznościami, a nawet narodami, mamy do czynienia z daleko posuniętą dobrą wolą i współpracą? Co się dzieje, gdy grę w dylemat więźnia, taką jak ta z rys. 24.D.3, powtarzamy wielokrotnie? Badania wykazują, że powtarzalna gra w dylemat więźnia motywuje ludzi do współpracy (i często współpraca ta rzeczywiście ma miejsce).
Jak dochodzi do współpracy? Powiedzmy, że jeden z graczy gra zgodnie
ze strategią wet za wet, mówiąc: "Jeśli będziesz dobry dla mnie, ja będę
dobry dla ciebie. Jeśli będziesz dla mnie zły, odpłacę ci złem". Przy grze
pokazanej na rys. 24.D.3 oznacza to, że Czerwony rozpoczyna zawsze grę
strategią współpracy. Jeżeli i Czarny nie zeznając, współpracuje, wówczas
Czerwony nadal będzie grać kooperacyjną strategią niezeznawania. Jeżeli
zdradzi Czerwonego i zezna, przy następnej grze Czerwony zeznając, wy
prowadzi Czarnego w pole. :n
Dylemat więźnia
Zeznawać
Nie zeznawać
1 rok
3 miesigce
Nie zeznawać
1 rok
10 lat
5 lat
10 lat
5 lat
Zeznawać
3 miesigce
Rys. 24.D.3. Zeznawać albo nie zeznawać, oto jest pytanie
Bez względu na to, co zrobi druga osoba, dla każdego z więźniów zawsze korzystniej zeznawać. Tak więc, kiedy każdy z więźniów postępuje egoistycznie, pole D jest punktem równowagi (mówiąc technicznie jest "równowagą Nas-ha"). Współpracując czy też postępując altruistycznie, para ta może się znaleźć na polu A, gdzie obaj uzyskują lepszy rezultat.

.
g
, . t10 t �
2l ^t
'
' s * ostatnio badania pokazują, że strategie kooperacyjne w rodzaju adą Ji^et za wet", są najkorzystniejszymi egoistycznymi strategiami c� i%-^tarzamycri grach w dylemat więzienia. Sugeruje to, że oto złota l Sh \ ^ości może nieźle shiżyć ludziom w wielu sytuacjach: "Czyń innym .LA^hciał, by czynili tobie, ale tylko dopóty, dopóki postępują w ten
* V"-
w^ł*6 współpraca może być także szkodliwa dla społeczeństwa. Stra-stVk*a wet" prowadzić może do cichej zmowy na rynkach, które >>i \ ż ^Padku mogłyby być konkurencyjne. Dzieje się tak, gdy przedsię-
(>%h% w grę: "Nie wchodź na mój rynek, a ja nie będę wchodzić na ^ K! \ łpraca pomiędzy przedsiębiorstwami może szkodzić konsumen-^e'^y jaki sposób zmowa może być niekiedy szkodliwa, pokazano na ie \ K' Tam zmowa prowadziła do wzrostu zysków. Dobrą jej stronę TR ^żna na rys. 24.D.3, gdzie porozumienie zmniejsza zanieczysz-
przykładów pozwala zaledwie spróbować smaku wielkiej 'bN owoców, jakie rodzi teoria gier. Dziedzina ta jest niezwykle j ^la ekonomistów i przedstawicieli innych nauk społecznych w roz-^ luacji, w których niewielka liczba dobrze poinformowanych K^ddziałuje na siebie na rynkach, w polityce czy w sprawach

1. "W świecie bez przenoszących się efektów zewnętrznych zmowy szkodzą interesom publicznym. W świecie pełnym zanieczyszczeń, przestępstw i epidemii, istotna jest współpraca". Dokonaj interpretacji tego stwierdzenia w świetle rys. 24.D.2 i 24.D.3.
3. Wykaż, że dla dylematu więźnia przedstawionego na rys. 24.D.3, rezultat na polu D jest równowagą Nasha. Wykaż także, iż jest to jedyna równowaga Nasha.
BIBLIOTEKA

WAŻNIEJSZE POJĘCIA l PROBLEMY


^teżi^\^darcza, obniżenie cen,
b j/^| '
K MJ 'umnowa,
s kooperacyjne i koopera-
równowaga Nasha (punkt stabilny), dylemat więźnia konkurencja a altruizm, "wet za wet".


l
PROBLEMY DO DYSKUSJI


[ \ rmocarstwo A chce uzyskać przewagę nad supermocarstwem R; ifeiąć równowagę sił z A. A instaluje w roku t 10% rakiet więcej, > 'Ja\ w ro'cu * ~ ^' w nastePnym T�ku R zrównuje liczbę rakiet IV Pelą-\ przez A. Wykaż, opierając się na podejściu wykorzystanym w rys. \ . Sł K^trategia ta prowadzi do nie kończącego się wyścigu zbrojeń. Jaką Jen . *V ^rozumienie dotyczące kontroli zbrojeń, redukujące liczbę rakiet ii lach do 1000. Przedstaw na wykresie, jak porozumienie o kontroli �nią sytuację.

Prowadzone ostatnio badania pokazują, że strategie kooperacyjne w rodzaju strategii "wet za wet", są najkorzystniejszymi egoistycznymi strategiami w wielu powtarzalnych grach w dylemat więzienia. Sugeruje to, że oto złota zasada czujności może nieźle służyć ludziom w wielu sytuacjach: "Czyń innym to, co byś chciał, by czynili tobie, ale tylko dopóty, dopóki postępują w ten sam sposób".
Jednakże współpraca może być także szkodliwa dla społeczeństwa. Strategia "wet za wet" prowadzić może do cichej zmowy na rynkach, które w innym przypadku mogłyby być konkurencyjne. Dzieje się tak, gdy przedsiębiorstwa grają w grę: "Nie wchodź na mój rynek, a ja nie będę wchodzić na twój". Współpraca pomiędzy przedsiębiorstwami może szkodzić konsumentom. (To, w jaki sposób zmowa może być niekiedy szkodliwa, pokazano na rys. 24.D.2. Tam zmowa prowadziła do wzrostu zysków. Dobrą jej stronę dostrzec można na rys. 24.D.3, gdzie porozumienie zmniejsza zanieczyszczenie.)
Te kilka przykładów pozwala zaledwie spróbować smaku wielkiej rozmaitości owoców, jakie rodzi teoria gier. Dziedzina ta jest niezwykle użyteczna dla ekonomistów i przedstawicieli innych nauk społecznych w rozważaniu sytuacji, w których niewielka liczba dobrze poinformowanych jednostek oddziałuje na siebie na rynkach, w polityce czy w sprawach wojskowych.

2. "W świecie bez przenoszących się efektów zewnętrznych zmowy szkodzą interesom publicznym. W świecie pełnym zanieczyszczeń, przestępstw i epidemii, istotna jest współpraca". Dokonaj interpretacji tego stwierdzenia w świetle rys. 24.D.2 i 24.D.3.
3. Wykaż, że dla dylematu więźnia przedstawionego na rys. 24.D.3, rezultat na polu D jest równowagą Nasha. Wykaż także, iż jest to jedyna równowaga Nasha.
BIBLIOTEKA

WAŻNIEJSZE POJĘCIA l PROBLEMY
wojna gospodarcza, obniżenie cen, macierz wypłat, strategia kolumnowa, strategie niekooperacyjne i kooperacyjne,
równowaga Nasha (punkt stabilny), dylemat więźnia konkurencja a altruizm, "wet za wet".

PROBLEMY DO DYSKUSJI
1. Supermocarstwo A chce uzyskać przewagę nad supermocarstwem R; R chce osiągnąć równowagę sił z A. A instaluje w roku / 10% rakiet więcej, niż miało R w roku t - 1; w następnym roku R zrównuje liczbę rakiet z posiadaną przez A. Wykaż, opierając się na podejściu wykorzystanym w rys. 24.D.1, jak strategia ta prowadzi do nie kończącego się wyścigu zbrojeń. Jaką rolę pełni porozumienie dotyczące kontroli zbrojeń, redukujące liczbę rakiet po obu stronach do 1000. Przedstaw na wykresie, jak porozumienie o kontroli zbrojeń zmienia sytuację.

Wydawnictwo Naukowe PWN SA Wydanie pierwsze, dodruk 6
Arkuszy drukarskich 53,0 Druk ukończono w październiku 2000 r.
Skład i łamanie Phototext, Warszawa
Druk i oprawa: Rzeszowskie Zakłady Graficzne S.A.
Rzeszów, ul. płk. L. Lisa-Kuli 19.
Zam. 620/2000.
WYDAWNICTWO NAUKOWE PWN
L. Ciamaga, E. Latoszek, K. Michatowska--Gorywoda, L. Oręziak, T. Teichmann
Unia Europejska
Podręcznik akademicki
Dział Dystrybucji Wysyłkowej i Prenumerat bezpłatna ińfolinia O 800 20 145 (w godz. 8-18) .-,, fax (O 22) 69 54 179

l
Książki PWN można nabyć w księgarniach firmowych
Warszawa
Księgarnia PWN
00-251 Warszawa, ul. Miodowa 10
tel. (O 22) 635 80 88
Gdańsk
Księgarnia PWN
80-851 Gdańsk, ul. Korzenna 33/35
tel. (O 58) 305 24 50, tel./fax (O 58) 305 24 49
Katowice
Księgarnia PWN
40-012 Katowice, ul. Dworcowa 9
tel. (O 32) 253 91 54
Kraków
Księgarnia PWN
31-027 Kraków, ul. Św. Tomasza 30
tel. (O 12) 421 75 64
Łódź
Księgarnia PWN
90-721 Łódź, ul. Więckowstóego 13
tel. (O 42) 630 67 69
Poznań
Księgarnia PWN
61-782 Poznań, ul. Wodna 8/9
tel./fax (O 61) 851 74 94
Wrocław
Księgarnia PWN
50-138 Wrocław, ul. Kuźnicza 56
tel./fax (O 71) 343 54 52
Zamówienia za zaliczeniem pocztowym:
Dział Dystrybucji Wysyłkowej i Prenumerat
Wydawnictwo Naukowe PWN
00-251 Warszawa, ul. Miodowa 10
linia bezpłatna tel. O 800 20 145 (od 1.01.1999 r. - O 800 120 145)
fax (O 22) 695 41 79
Zapraszamy do księgarni internetowej
www.pwn.com.pl