MINISTERSTWO EDUKACJI
NARODOWEJ
Arkadiusz Gromek
Projektowanie i wykonywanie elementów instrumentów
muzycznych 311[18].Z3.05
Poradnik dla ucznia
Wydawca
Instytut Technologii Eksploatacji  Państwowy Instytut Badawczy
Radom 2007
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
Recenzenci:
mgr Iwona Skwarek
mgr Jarosław Gliszczyński
Opracowanie redakcyjne:
mgr sztuki Arkadiusz Gromek
Konsultacja:
dr inż. Jacek Przepiórka
Poradnik stanowi obudowę dydaktyczną programu jednostki modułowej 311[18].Z3.05
 Projektowanie i wykonywanie elementów instrumentów muzycznych , zawartego
w modułowym programie nauczania dla zawodu technik instrumentów muzycznych.
Wydawca
Instytut Technologii Eksploatacji  Państwowy Instytut Badawczy Radom 2007
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
1
SPIS TREÅšCI
1. Wprowadzenie 3
2. Wymagania wstępne 5
3. Cele kształcenia 6
4. Materiał nauczania 7
4.1. Drgania w instrumentach muzycznych 7
4.1.1 Materiał nauczania 7
4.1.2. Pytania sprawdzajÄ…ce 9
4.1.3. Ćwiczenia 10
4.1.4. Sprawdzian postępów 11
4.2. Projektowanie elementów instrumentów muzycznych 12
4.2.1. Materiał nauczania 12
4.2.2. Pytania sprawdzajÄ…ce 18
4.2.3. Ćwiczenia 19
4.2.4. Sprawdzian postępów 20
4.3. Wykonanie elementów instrumentów muzycznych 21
4.3.1. Materiał nauczania 21
4.3.2. Pytania sprawdzajÄ…ce 33
4.3.3. Ćwiczenia 34
4.3.4. Sprawdzian postępów 35
5. Sprawdzian osiągnięć 36
6. Literatura 41
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
2
1. WPROWADZENIE
Poradnik będzie Ci pomocny w przyswajaniu wiedzy i umiejętności w zakresie
projektowania i wykonywania elementów instrumentów muzycznych.
W poradniku zamieszczono:
 wymagania wstępne  wykaz umiejętności, jakie powinieneś mieć już ukształtowane,
aby bez problemów korzystać z poradnika,
 cele kształcenia  wykaz umiejętności, jakie ukształtujesz podczas pracy z poradnikiem,
 materiał nauczania  wiadomości teoretyczne niezbędne do opanowania treści jednostki
modułowej,
 zestaw pytań, abyś mógł sprawdzić, czy już opanowałeś określone treści,
 ćwiczenia, które pomogą Ci zweryfikować wiadomości teoretyczne oraz ukształtować
umiejętności praktyczne,
 sprawdzian postępów,
 sprawdzian osiągnięć, przykładowy zestaw zadań. Zaliczenie testu potwierdzi
opanowanie materiału całej jednostki modułowej.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
3
311[18].Z3
Organizacja procesów produkcji
311[18].Z3.01 311[18].Z3.02
Normowanie zużycia Magazynowanie materiałów
materiałów i czasu pracy stosowanych do produkcji
instrumentów muzycznych
311[18].Z3.03
Planowanie procesów wytwarzania
instrumentów muzycznych
311[18].Z3.04
Planowanie nagłośnienia
pomieszczeń
311[18].Z3.05
Projektowanie i wykonywanie
elementów instrumentów
muzycznych
311[18].Z3.06
Posługiwanie się językiem obcym
zawodowym
Schemat układu jednostek modułowych
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
4
2. WYMAGANIA WST
PNE
Przystępując do realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć:
- stosować przyrządy pomiarowo-kontrolne zgodnie z ich przeznaczeniem,
- organizować stanowisko pracy zgodnie z zasadami bhp,
- rozróżniać instrumenty muzyczne, kwalifikować je w grupy instrumentów, a także
rozróżniać ich części,
- wykonywać i odczytywać schematy, wykresy i szkice,
- posługiwać się dokumentacją techniczną,
- posługiwać się normami,
- pracować w grupie i indywidualnie.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
5
3. CELE KSZTAA
CENIA
W wyniku realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć:
- zorganizować i wyposażyć stanowisko pracy zgodnie z wymaganiami ergonomii,
- wyjaśnić przebieg drgań struny pobudzonej,
- obliczyć amplitudy drgań prętów, strun, membran i płyt,
- rozpoznać tony składowe harmoniczne i nieharmoniczne strun,
- obliczyć parametry akustyczne instrumentów muzycznych,
- scharakteryzować sposoby pomiaru parametrów akustycznych instrumentów
muzycznych,
- wyjaśnić funkcję i działanie poszczególnych elementów instrumentu muzycznego,
- zaprojektować elementy instrumentu muzycznego,
- dobrać odpowiednią konstrukcję dla zespołów instrumentów muzycznych,
- sporządzić dokumentację konstrukcyjną instrumentu muzycznego,
- opracować harmonogramy prac związanych z budową wzorca,
- zastosować wzory, szablony i modele instrumentów,
- zastosować techniki rzez
biarskie do modelowania elementów instrumentów muzycznych,
- dobrać materiały do budowy określonych instrumentów muzycznych,
- dobrać techniki obróbki materiałów do wytwarzania instrumentów muzycznych,
- dobrać narzędzia do wykonania elementu instrumentu muzycznego,
- dobrać narzędzia do wykonywania nietypowych zabiegów technologicznych,
- dobrać obrabiarki do wytwarzania elementów instrumentów muzycznych,
- wykonać elementy instrumentów muzycznych,
- wykończyć powierzchnie instrumentów muzycznych za pomocą odpowiednich technik
wykończeniowych,
- zastosować normy i przepisy dotyczące zapewnienia jakości wytwarzanych instrumentów
muzycznych,
- wskazać zagrożenia występujące w procesach wytwarzania instrumentów muzycznych,
- wykonać elementy instrumentów muzycznych zgodnie z przepisami bezpieczeństwa
i higieny pracy, ochrony przeciwpożarowej i ochrony środowiska obowiązującymi
w procesach wytwarzania instrumentów muzycznych.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
6
4. MATERIAA
NAUCZANIA
4.1. Drgania w instrumentach muzycznych
4.1.1. Materiał nauczania
Natura dz
więku
Dz
więk to fala rozchodząca się w danym ośrodku sprężystym (ciele stałym, płynie,
gazie) zdolna wytworzyć wrażenie słuchowe, które dla człowieka zawarte jest w paśmie
między częstotliwościami granicznymi od ok. 16 Hz do 20 kHz (od 16 drgań na sekundę
do 20.000 drgań na sekundę).
Gdybyśmy w pewnej fazie dz
więku  zajrzeli do wnętrza gazu, w którym rozchodzi się
dz
więk, to zauważylibyśmy rozmieszczone przemiennie obszary większej i mniejszej gęstości
czÄ…steczek.
Drgania akustyczne, których częstotliwość jest tak mała, że nie są słyszalne, nazywamy
infradz
więkami (niższe niż 20Hz), zaś których częstotliwość jest tak duża, że również nie
są słyszalne, nazywamy ultradz
więkami (wyższe od 20kHz).
Dz
więk, jako drgania cząsteczek, może rozchodzić się tylko w ośrodku sprężystym.
Wynika z tego, że mamy do czynienia z ruchem falowym, który charakteryzuje się tym, iż
cząsteczka pobudzona przekazuje energię cząstce sąsiedniej, a sama drga wokół własnej osi.
Mamy trzy ośrodki sprężystości:  gazowy  ciekły  stały.
Rodzaje dz
więków
Ton lub ton prosty  to dz
więk prosty mający sinusoidalny przebieg o ściśle określonej
częstotliwości, amplitudzie i fazie. Dz
więk taki można wytworzyć przy pomocy kamertonu
lub generatora elektro-akustycznego.
Ton to także inne określenie składowej harmonicznej. Każdy dz
więk (w rozumieniu
akustyki) składa się z tonów. Okazuje się, że większość instrumentów muzycznych wytwarza
dz
więki składające się z nieskończonej ilości tonów prostych o różnym natężeniu
i częstotliwości będącej wielokrotnością tonu podstawowego (tworzących szereg
harmoniczny). Barwa dz
więku zależy od natężenia występujących w nim tonów prostych lub
pewnych pasm częstotliwości.
Wieloton  dz
więk złożony składający się z tonów o dowolnej częstotliwości.
I. Wieloton harmoniczny  dz
więk o określonej wysokości, złożony z alikwotów.
II. Wieloton nieharmoniczny  dz
więk o przybliżonej wysokości, złożony ze składowych
nieharmonicznych.
Szum akustyczny  dz
więk złożony, którego obraz występujących częstotliwości jest
w większości zakresu słyszalności zrównoważony.
Dz
więki instrumentów muzycznych to wielotony harmoniczne.
Drgania ciał sprężystych
y
ródłem wszelkiego typu dz
więków są drgania ciał sprężystych.
Sprężystość to właściwość ciała pozwalająca mu przeciwstawić się samorzutnie,
z większą lub mniejszą siłą, wszelkim próbom zniekształcenia jego formy. Jeśli jednak
zniekształcenie nastąpi, właściwość ta sama pozwala danemu ciału powrócić do pierwotnej
formy.
Sprężystość dzielimy na:
- naturalnÄ…,
- sztucznÄ….
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
7
Sprężystość naturalna to taka, która istnieje w danym ciele z natury. Występuje ona
we wszystkich ciałach.
Sprężystość sztuczna to taka, która jest dodana do sprężystości naturalnej każdego ciała
w skutek połączenia jej ze sprężystością innego ciała.
Sznurek sam w sobie nie zawiera dużego poziomu sprężystości naturalnej, można
go niemal dowolnie odkształcać, ale po napięciu na łuk ten sam sznurek wykazuje bardzo
dużą sprężystość.
W instrumentach mamy zwykle do czynienia z nadawaniem ciałom sprężystości
sztucznej.
Większą sprężystość nadaje się przeważnie ciałom stałym, gdy mają one jeden wymiar
(długość) przekraczający pozostałe (szerokość i wysokość)  np. struna. Mówimy wtedy
o sprężystości liniowej. Jeden wymiar  grubość, może być też wyraz
nie mniejszy niż
pozostałe  szerokość i wysokość  np. płyta. Wtedy mówimy o sprężystości
powierzchniowej.
Klasyfikacja instrumentów ze względu na rodzaj zjawisk dz
więkowych
Najistotniejszą część każdego instrumentu muzycznego stanowi jedno lub więcej ciał
sprężystych, wykonujących drgania. y
ródłem drgań może być ciało stałe o sprężystości
naturalnej lub ciało stałe o sprężystości sztucznej (liniowej lub powierzchniowej)
albo jeszcze słup powietrza oczywiście o sprężystości sztucznej.
Klasyfikacja według tego typu obejmuje 4 główne grupy:
1) instrumenty strunowe, czyli chordofony,
2) instrumenty dęte czyli, aerofony,
3) instrumenty membranowe, membranofony,
4) instrumenty samobrzmiÄ…ce, idiofony.
W pierwszej grupie z
ródłem dz
więku są struny.
W drugiej  słupy powietrza.
W trzeciej  napięte błony.
W ostatniej  ciała stałe o naturalnej sprężystości.
Dobrą klasyfikację instrumentów występujących w muzyce podaje M. Drobner
w podręczniku  Instrumentoznastwo i akustyka .
Instrumenty strunowe
y
ródłem dz
więku w instrumentach strunowych jest drgająca struna pobudzona
smyczkiem (technika gry arco) lub palcem (technika gry pizzicato).
Instrumenty strunowe są zbudowane z drewna lub materiałów drewnopochodnych.
Ich podstawowym elementem jest pudło rezonansowe, zwane inaczej pudłem, korpusem lub
płytą. Ten element wykonany jest najczęściej z drewna. Na płytach rezonansowych są często
stosowane wzmocnienia konstrukcyjne zwane belkami basowymi lub po prostu belkami
w instrumentach szyjkowych elementem dołączanym do korpusu jest szyjka instrumentu,
a w instrumentach bezszyjkowych mechanizmy do skracania struny, bÄ…dz
mechanizmy
wywołujące odpowiednią strunę, ponieważ brak szyjki umożliwia zainstalowania większej
ilości strun na korpusie.
Instrumenty dęte
W instrumentach dętych jako z
ródło dz
więku występuje drgający słup powietrza
zamknięty w instrumencie. Jednak drgania w słupie powietrza wzbudzają się
za pośrednictwem języczka (cienkiego kawałka trzciny bambusowej) lub współdrgających
warg w ustniku (tak jak w trÄ…bce) bÄ…dz
samoczynnie pod wpływem ciśnienia
(jak w organach).
Do grupy tych instrumentów zalicza się najpopularniejszy instrument  głos ludzki.
Idiofony
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
8
Mówiąc o idiofonach, musimy sobie zdać sprawę, że jest to niewielka grupa
instrumentów. Drgania są wytwarzane w nich przez uderzenie innym przedmiotem, potarciem
lub, gdy przedmiot zaczyna drgać pod wpływem ciśnienia powietrza.
Membranofony
Do tych instrumentów zalicza ją się bębny, werble, kotły. Jest to najmniej liczna grupa
instrumentów. Dz
więk w tych instrumentach wytwarzany jest przez uderzanie lub pocieranie
innym przedmiotem.
Jak widzimy w tej klasyfikacji ujawnia się inna zależność. Sposobów wydobycia
dz
więku z instrumentów strunowych jest najwięcej, stąd bogactwo form, różnorodność
zastosowania i ilość przedstawicieli tej grupy. Należą do niej m. in. skrzypce, fortepian
i gitara. Im mniej liczna grupa instrumentów, tym mniej technik wydobycia z nich dz
więków.
Poniższa tabela przedstawia instrumenty podzielone na grupy, w zależności od techniki
wydobycia dz
więku.
Tabela 1. Podział instrumentów na grupy ze względu na techniki wydobycia dz
więku
Grupa instrumentów Instrumenty Techniki
wydobycia
chordofony skrzypce, viola da braccio, viola
d amore, altówka, wiolonczela,
uderzanie
kontrabas, viola da gamba, harfa
pocieranie
mandolina, domra, bałałajka,
szarpanie,
banjo, lutnia gitara, cytra
uderzanie ciśnieniem powietrza
,klawesyn, psałterium , cymbały ,
klawikord, fortepian, pianino
aerofony flet pikolo, flet, flet blokowy ,
organy , klarnet, klarnet basowy,
saksofon, obój, obój miłosny, uderzanie
rożek angielski, fagot , kontrafagot, lub uderzanie ciśnieniem powietrza
trÄ…bka, kornet, puzon , waltornia,
skrzydłówka, tuba , głos ludzki
idiofony dzwony, talerze, ksylofon,
uderzanie,
marimba, dzwonki ,dzwony
pocieranie,
rurowe, triangiel, kastaniety,
szarpanie,
fisharmonia, akordeon, harmonijka
membranofony uderzanie,
kotły, bęben, tamburyn,
pocieranie.
Obliczanie amplitud i parametrów akustycznych elementów instrumentów muzycznych.
W czasie projektowania i wykonywania elementów instrumentów muzycznych nie
stosuje się obliczeń parametrów akustycznych.
Dla obliczania, pomiarów i charakterystyki parametrów akustycznych możesz
posłużyć się wiedzą zawartą w poradniku dla ucznia z jednostki modułowej Wykonywanie
pomiarów wielkości fizycznych 311[18].O1.03.
4.1.2. Pytania sprawdzajÄ…ce
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Jakie są rodzaje procesów wytwarzania instrumentów?
2. Jaki jest podstawowy składnik budowy instrumentów strunowych?
3. Jakimi technikami posługuje się proces wykończenia?
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
9
4.1.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Opisz sposoby wydobywania dz
więku w wiolonczeli.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) znać budowę wiolonczeli,
2) zakwalifikować wiolonczelę do odpowiedniej grupy instrumentów,
3) zdefiniować rodzaje technik wydobycia dz
więku,
4) zanotować i opisać rodzaje technik wydobycia dz
więku,
5) dokonać samodzielnej oceny poprawności wykonanego ćwiczenia.
Wiolonczela
Wyposażenie stanowiska pracy:
- wiolonczela,
- narzędzia wydobycia dz
więku: smyczek, tłumik, krzesło do wiolonczeli,
- tablica, kreda,
- notatnik,
- przybory do pisania,
- literatura z rozdziału 6 poradnika dla ucznia.
Ćwiczenie 2
Wskaż instrumenty, z których wydobywamy dz
więk techniką szarpania strun.
Replika 8-strunowej lutni z okresu renesansu (Muzeum w Wiedniu)
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
10
 Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) znać zastosowanie technik wydobycia dz
więku,
2) pokazać instrumenty na których gramy, używając techniki szarpania strun,
3) opisać rodzaje szarpania w tych instrumentach,
4) dokonać samodzielnej oceny poprawności wykonanego ćwiczenia.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- plansze i katalogi z ilustracjami instrumentów,
- notatnik,
- przybory do pisania,
- literatura z rozdziału 6 poradnika dla ucznia.
4.1.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz:
Tak Nie
1) wymienić grupy instrumentów?
ðð ðð
2) zdefiniować z
ródło dz
więku w danej grupie?
ðð ðð
3) określić naturę powstawania fal dz
więkowych?
ðð ðð
4) rozróżnić techniki wydobycia dz
więku i podać przykłady
odpowiednich instrumentów? ðð ðð
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
11
4.2. Projektowanie elementów instrumentów muzycznych
4.2.1. Materiał nauczania
Projektowanie elementów chordofonów
Podczas pracy nad instrumentami strunowymi musimy sobie zdać sprawę z technik
wydobycia dz
więku w tych instrumentach. Dwa najważniejsze sposoby
to pocieranie i uderzanie. Pocieranie to główna technika w użytkowaniu instrumentów
smyczkowych, a uderzanie w instrumentach klawiszowych.
Omówimy te techniki na konkretnych przykładach (odpowiednio skrzypce i fortepian),
choć oczywiście uwagi tutaj przedstawione mogą odnosić się również do innych
instrumentów z grup smyczkowych i klawiszowych.
Rys. 1. Skrzypce
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
12
PodstawowÄ… technikÄ… gry na skrzypcach jest pocieranie smyczkiem prostopadle
do kierunku strun w odległości 1 2 cm od podstawka na części użytkowej struny. Miejsce
to nazywa się tzw. autostradą Kreisslera. Każdy instrument powyżej 2 strun pocierany
smyczkiem musi mieć wypukły kształt górnego łuku podstawka. To powoduje, że tor ruchu
smyczka musi mieć odpowiednio dużo miejsca dla swobodnego operowania aparatem gry.
W skrzypcach i innych instrumentach smyczkowych to miejsce nazywamy taliÄ… korpusu.
Jej wyznaczona dla skrzypiec wielkość wynosi 120 mm w miejscu autostrady Kraisslera.
Ponieważ ta wielkość różni się w zależności od instrumentu, najlepiej wyrysować przekrój
instrumentu w talii na wysokości menzury. Jeżeli linia gry na strunie E jest odległa od
krawędzi płyty o taką samą wielkość, jak linia gry na strunie E od linii gry na strunie A,
możemy śmiało powiedzieć, że instrument ten będzie spełniał kryteria ergonomiczne dla
prawej ręki.
Problemem w przypadku ergonomii lewej ręki jest wejście w pozycję 4. i wyższe
(w przypadku szarpanych 12. próg), dlatego ważne jest, by wiernie realizować modele starych
mistrzów lub projektować tę część instrumentu (lewy łuk górnej partii instrumentu) dokładnie
według tych kształtów. Dla ręki w tym zakresie nie można stosować żadnej innowacyjności,
ponieważ są to wymiary graniczne, nieprzekraczalne.
Tabela standardowych maksymalnych wymiarów i menzur w rodzinie szyjkowych
wygląda następująco (wszystkie wymiary podane są w milimetrach) (tabela 2.)
Tabela 2. Tabela maksymalnych wymiarów różnych instrumentów strunowych
Instrument Długość Szerokość Szerokość Szerokość Menzura Menzura Uwagi
korpusu górna talii dolna płyty szyjki
Skrzypce 1/4 280 143 92 177 168 2/3 Wystawka 5
menzury
płyty
Skrzypce 1/2 320 152 99 188 177 2/3 Wystawka
menzury 5,6
płyty
Skrzypce 3/4 335 161 105 199 186 2/3 Wystawka 6
menzury
płyty
Skrzypce 356 170 113 210 195 2/3 Wystawka
menzury 6,5
płyty
Altówka 400 400 190 130 240 220 2/3 Wystawka 7
menzury
płyty
Altówka 410 410 210 137 250 223 2/3 Wystawka 7
menzury
płyty
Altówka 420 420 230 143 260 225 2/3 Wystawka 7
menzury
płyty
Wiolonczela 1/2 680 340 210 420 370 5/8 Wystawka
menzury 17
płyty
Wiolonczela 3/4 720 355 220 440 387 5/8 Wystawka
menzury 18
płyty
Wiolonczela 760 370 230 460 405 5/8 Wystawka
menzury 20
płyty
Gitara klasyczna 500 280 240 360 320 318 
Gitara 450 250 180 300 285 360 
elektryczna
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
13
Bałałajka 300   350 220 218 
Banjo 350   350 200 198 
Kontrabas 1150 550 410 710 650 5/8 Wystawka
menzury 30
płyty
Wiola da gamba 600 250 190 350 330 5/8 Montaż
bastardowa menzury barokowy
płyty
Wiola da gamba 370 180 120 240 224 5/8 Montaż
sopranowa menzury barokowy
płyty
Viola d amore 430 245 150 270 259 5/8 Wystawka 7
menzury
płyty
Mandolina 300   220 185 140 Wystawka 5
Lutnia 550   390 350 347 KÄ…t
wstawieia3
stopnie
Rys. 2. Fortepian
Wyzwolenie młoteczka z mechanizmu jest najistotniejszą cechą decydującą o ergonomii
fortepianu. Jak pokazuje doświadczenie, spotykany w tradycyjnych instrumentach mechanizm
angielski z podwójnym wymykiem jest niezastąpionym elementem dobrego instrumentu
i on głównie decyduje o ergonomii gry.
Na początku XIX w. francuski konstruktor zbudował ulepszoną mechanikę angielską,
zastosowując mechanizm podwójnego wymyku  swój własny wynalazek
Ten typ mechaniki przetrwał w zasadzie do dnia dzisiejszego pod nazwą angielskiej
mechaniki recepcyjnej, udoskonalonej w fabrykach fortepianów.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
14
Rys. 3. Mechanizm angielski schematycznie: 1 dz
wignia klawiszowa, 2  pilot, 3  dz
wignia główna,
4  występ oporowy popychacza, 5  popychacz, 6  widełki młotka, 7  śruba regulacyjna dz
wigni
repetycyjnej, 8  bródka młotka (baryłka), 9  dz
wignia repetycyjna, 10  zespół młotka, 11  chwytnik,
12  widełki tłumika, 13  kontrklawiatura, 14  łyżeczka tłumikowa, 15  tłumik, 16  struna,
17  rama żeliwna (tzw. metalowa płyta) 18  agrafa, 19  kołek stroikowy, 20  strojnica
Jest to system pięciodz
wigniowy. Występ, znajdujący się na dz
wigni klawiszowej
podrzuca jednoramiennÄ… dz
wigniÄ™ poziomÄ…, a ta dopiero podrzuca przekaz
nik. Przekaz
nik ten
podrzuca młoteczek  uderzający jego dz
wignię blisko osi, w tak zwaną bródkę.
W momencie, gdy młoteczek uderza w strunę, przekaz
nik wyślizguje się spod bródki. Wtedy
młoteczek opada na poduszeczkę, a bródka opiera się już nie o przekaz
nik, lecz o specjalnÄ…
dz
wigniÄ™ recepcyjnÄ…. W tej sytuacji wystarczy nawet najmniejsze zwolnienie klawisza,
aby przekaz
nik wrócił pod bródkę i przy ponownym uderzeniu klawisza popchnął znów
młoteczek ku strunie. Z chwilą całkowitego zwolnienia klawisza opada dz
wignia recepcyjna,
a młoteczek znów opiera się o przekaz
nik.
Inne elementy budowy fortepianu nie są tak istotne dla jakości dz
więku i ergonomii,
jak właśnie zastosowana mechanika angielska. Do wykonaniu tej mechaniki stosuje
siÄ™ prefabrykaty o standardowych wymiarach i wadze.
W projektowaniu innych części fortepianu można użyć dowolnych, ale możliwych
do zastosowania materiałów. Przeważnie, przy projektowaniu fortepianu ze względu na
bardzo duży koszt tego instrumentu używa się jak najprostszych i jak najtańszych rozwiązań.
Ze względu na różną długość fortepianów wyróżniamy cztery jego rodzaje:
- od 140 cm do 180 cm to fortepiany gabinetowe,
- od 180 cm do 210 cm to fortepiany salonowe,
- od 210 cm do 240 cm to fortepiany półkoncertowe,
- większej niż 240 cm to fortepiany koncertowe.
Profilowanie młotków i intonacja instrumentu przez pracę nad częściami mechanizmu
nie wchodzi zakres celów nauczania tego modułu.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
15
Projektowanie elementów aerofonów
W aerofonach nie ma elementów, które były by dowolnie kształtowane, ponieważ
ich kształt, przekrój i wszelkiego rodzaju wymiary, są ściśle określone w instrumencie danego
typu, dlatego nie ma kształtowania brzmienia instrumentów przez zastosowanie różnych
modeli, jak w przypadku chordofonów. Wykonując element instrumentu z grupy
instrumentów dętych należy pieczołowicie przestrzegać raz określonych wzorów.
Jedynym elementem wymiennym, przez który można kształtować brzmienie, jest ustnik
w instrumentach blaszanych i stroik w instrumentach drewnianych.
Omówimy te elementy za pomocą dwóch instrumentów: trąbki z rodziny dętych
blaszanych i klarnetu  z rodziny dętych drewnianych.
Rys. 4. TrÄ…bka
Ustnik to przyrząd do uzyskania odpowiedniego zadęcia przez usta grającego.
Ma on kształt dzwonowaty, szersza część przytykana jest do ust, a węższa rozpoczyna
koniczny kanał, który przechodzi płynnie w instrument. Przekrój ustnika przy nasadzie
może być uzależniony od rodzaju instrumentu. Jest to tzw. menzura. Im węższa jest
menzura, tym wyższe harmoniczne da się uzyskać na instrumencie. Im większy przekrój
ustnika  tym większe wsparcie niższych harmonicznych z szeregu
Rys. 5. Klarnet
Stroiki w instrumentach dętych drewnianych są podwójne lub pojedyncze. W wypadku
klarnetu jest on pojedynczy. Stroik klarnetowy jest wykonany z pewnego rodzaju trzciny
bambusa z gatunku aurundo donax zaostrzoną na wolnym końcu płytką o grubości
0,10 0,15 mm. Drugi koniec stroika  grubszy, ok.1,2 mm, jest zamocowany w maszynce.
Stroik niemal dotyka ustnika, a w skutek lekko odgiętej powierzchni ustnika przy dziobie
odstaje, tworząc wąską szczelinę. Strumień powietrza wdmuchiwany jest przez ta szczelinę,
co powoduje drganie stroika w częstotliwości stosownie do długości słupa powietrza
zamkniętego w instrumencie.
W wykonaniu ustnika z prefabrykatu chodzi o to, by w maksymalny sposób zapewnić
mu minimalne wymiary i maksymalną wytrzymałość, dlatego stosujemy w tym celu
specjalnych nożyków lub cyklin i skrobiemy powierzchnię stroika do uzyskania równej
gładkiej powierzchni. Stroik musi być jednak dopasowany do grającego i każdy
instrumentalista ma swoje określonego rodzaju preferencje.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
16
Rys. 6. Ustnik klarnetu bez stroika
Rys. 7. Stroik klarnetu
Projektowanie idiofonów
Jak sama nazwa wskazuje, w idiofonach to całość instrumentu tworzy z
ródło dz
więku,
dlatego ich cechy fizyczne nie mogą być dowolnie zmieniane tak, jak do pewnego stopnia
może się dziś zdarzyć w wypadku strunowych instrumentów. Również ograniczenia
ergonomiczne trudno jest opisać w takiej zróżnicowanej grupie jak idiofony.
Rys. 8. Gong
Projektowanie membranofonów
W projektowaniu membranofonów zasadnicze znaczenie ma z
ródło dz
więku, jakim jest
membrana. Jest to z reguły błona skórzana o grubości 0,3 mm lub błona z tworzywa
sztucznego. Ważne, żeby nie miała ona żadnych skaz, bo będzie to powodowało nie tylko
krótkie użycie, nie strojenie i niemożliwość dobrego nastrojenia, ale również to, że jej
rezonans nie będzie odpowiednio długi.
Napięcie błony jest kwestią strojenia instrumentu i nie mieści się w celach kształcenia
tej jednostki modułowej.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
17
Rys. 9. Kocioł z mechanizmem łańcuchowym. Widoczne łańcuchy łączące pręty
strojeniowe z dz
wignią, co umożliwia zmianę napięcia membrany we
wszystkich jej punktach
Wszelkie typy projektowania instrumentów należy oprzeć na dobrych wzorach
sprawdzonych brzmieniowo, w wyżej wymienionych zakresach kształtowania się dz
więku
i ergonomii. Sztuka projektowania nie polega na realizowaniu tylko swojej wizji 
tak, jak np. w przypadku malarstwa, architektury  ale polega na wpisaniu siÄ™ ze swoimi
umiejętnościami i doświadczeniem w wielki nurt płynący nieraz przez kilkaset lat. Formy
instrumentów nie ulegają tak gwałtownym zmianom pod wpływem czasu jak zewnętrzne
formy innych przedmiotów. Nawet wprowadzone zmiany nie są nieraz wstanie przetrwać
próby czasu. Proszę chociażby wpisać w to dzisiejszy rozkwit muzyki barokowej z jej
dawnymi formami instrumentów.
4.2.2. Pytania sprawdzajÄ…ce
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. W jaki sposób dobieramy parametry brzmieniowe ustnika?
2. Co to jest stroik?
3. W jakim celu używamy starych wzorów do produkcji nowych instrumentów?
4. Jaki przekrój ma ustnik?
5. Jaka jest główna reguła projektowania idiofonów?
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
18
4.2.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Zaprojektuj podstawek w altówce o podanych wymiarach tak, aby spełniał wszystkie
warunki prawidłowej ergonomii.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) znać umiejscowienie podstawka,
2) rozpoznawać techniki właściwego projektowania parametrów podstawka,
3) opisać proces kształtowania projektu podstawka,
4) ułożyć schemat wykonania prac,
5) dokonać samodzielnej oceny poprawności wykonanego ćwiczenia.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- podstawek - rozstaw 48mm,
- altówka 410,
- przybory do pisania,
- arkusz papieru rysunkowego A3 5szt,
- literatura z rozdziału 6 poradnika dla ucznia.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
19
Ćwiczenie 2
Zaprojektuj zmiany menzury w skrzypcach o długości menzury szyjki 132 i długości
menzury korpusu 199 mm.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) wiedzieć, jakie są prawidłowe proporcje menzur,
2) wiedzieć, jakie są wielkości menzur w skrzypcach,
3) sporządzić plan zmian menzur,
4) zanotować, jakie problemy napotkałeś podczas ćwiczenia,
5) dokonać oceny poprawności wykonanego ćwiczenia.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- notatnik,
- przybory do pisania,
- literatura z rozdziału 6 poradnika dla ucznia.
4.2.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz:
Tak Nie
1) określić, która szerokość jest największa w kontrabasie?
ðð ðð
2) określić rodzaj menzur w wiolonczeli?
ðð ðð
3) określić, w jaki sposób kształtujemy grubość stroika?
ðð ðð
4) określić, w jaki sposób projektujemy idiofony?
ðð ðð
5) wymienić powód, dla którego do projektowania używamy starych
wzorców? ðð ðð
6) określić, jaki system dz
wigni występuje obecnie w fortepianach?
ðð ðð
7) wyliczyć, jakie procesy następują w wyniku pobudzenia klawisza
w fortepianie? ðð ðð
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
20
4.3. Wykonanie elementów instrumentów muzycznych
4.3.1. Materiał nauczania
Wybór wzoru, modelu
Większość elementów instrumentów muzycznych wytwarza się według wzorów
instrumentów historycznych. Wielu lat potrzeba do wykształcenia i udoskonalenia się
formy danego instrumentu. Nowy instrument musi się spopularyzować, ludzie muszą się
nauczyć grać na nim, musi być stworzona literatura muzyczna na dany instrument, ludzie
muszą się do niego niejako przyzwyczaić.
Każda zmiana formy zewnętrznej instrumentu rodzi zmiany w sposobie jego
użytkowania. Więc przez sam ten fakt musi natrafić na problemy w akceptacji
czy zrozumieniu jego nowych funkcji. Jak już zauważono, wielu instrumentów nawet
nie sposób zmienić, ponieważ ich cechy fizyczne są oznaczone przez cechy ich dz
więków.
W ten sposób korzystanie ze starych wzorców nie jest niczym złym.
Nie jest też korzystaniem z czyichś praw autorskich ponieważ charakterystyczny dz
więk
danego instrumentu nie jest wynalazkiem, ale najczęściej jest pracą wielu minionych pokoleń.
Oprócz problemów związanych z prawami do korzystania ze starych wzorów istnieje
także wybór danego wzoru spośród kilku dostępnych. Wtedy najlepiej jest spytać o zdanie
muzyków, który instrument uważany jest przez nich za najlepszy. Zazwyczaj ich wiedza na
ten temat jest poparta wieloletnim doświadczeniem.
Można także przy wyborze instrumentu zaufać swojemu doświadczeniu słuchowemu,
chociaż z natury jest ono inne od doświadczenia użytkownika tych instrumentów.
Innym problemem jest brak wzoru w postaci gotowego rysunku technicznego. Wtedy
jedynym sposobem na uzyskanie takiego modelu jest samodzielne opracowanie takiego
rysunku.
Bardziej szczegółowymi informacjami dotyczącymi sporządzania rysunku technicznego
znajdziesz w jednostce modułowej 311[18].O1.02  Wykonywanie rysunków technicznych
z wykorzystaniem komputerowego wspomagania projektowania .
Szablon
Dalszym procesem wytworzenia elementów instrumentów muzycznych jest stworzenie
szablonu elementów tego instrumentu, który chcemy zbudować. W wypadku instrumentów
toczonych będzie to przymiar, który jest odwrotnością szablonu.
Stanowisko pracy
Szczegółowe informacje dotyczące stanowiska pracy znajdziesz w poradniku dla ucznia
w jednostce modułowej  Korekta, konserwacja i naprawa instrumentów muzycznych 311
[18].Z4.02.
Etapy wytwarzania elementów
Elementy instrumentów muzycznych wytwarzamy w procesach analogicznych
do budowy instrumentu. Procesy te jednak są prostsze w ujęciu, bo w większości wypadków
występują tam 3 fazy produkcji elementów:
1) obróbka zgrubna,
2) obróbka szczegółowa,
3) wykończenie elementu.
W przypadku każdego elementu instrumentu muzycznego możemy uznać,
że do wykonania pierwszej fazy będą wykorzystane procesy cięcia, a do wykonania ostatniej
 procesy szlifowania.
Poniższe 3 schematy przedstawiają procesy przyporządkowane poszczególnym fazom
wytworzenia elementów instrumentów muzycznych. Brak strzałek oznacza brak procesów
w fazie wytwarzania elementów instrumentów muzycznych.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
21
Szczypanie Elementy korpus chordofonów
Cięcie Akcesoria chordofonów
Odlewanie Klawisze chordofonów
Rzez
bienie Elementy szyjki chordofonów
Wiercenie Elementy inne chordofonów
Toczenie Elementy korpus aerofonów
Szlifowanie Akcesoria aerofonów
Gięcie Klapy aerofonów
Frezowanie Elementy inne aerofonów
Struganie Stroik i ustnik aerofonów
V
Klejenie Elementy korpus idiofonów
Lutowanie Akcesoria idiofonów
Klepanie Klawisze i guziki idiofonów
Korekta
brzmienia
Elementy smyczków
chordofonów
Czyszczenie
Elementy inne i akcesoria
membranofonów
Polerowanie
Elementy naciÄ…gu
membranofonów
Lakierowanie
Elementy korpus
Smarowanie
membranofonów
Szczypanie
Elementy korpus chordofonów
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
22
Cięcie Akcesoria chordofonów
Odlewanie Klawisze chordofonów
Rzez
bienie Elementy szyjki chordofonów
Wiercenie Elementy inne chordofonów
Toczenie Elementy korpus aerofonów
Szlifowanie Akcesoria aerofonów
Gięcie Klapy aerofonów
Frezowanie Elementy inne aerofonów
Struganie Stroik i ustnik aerofonów
v
Klejenie Elementy korpus idiofonów
Lutowanie Akcesoria idiofonów
Klepanie Klawisze i guziki idiofonów
Korekta Elementy smyczków
brzmienia chordofonów
Czyszczenie
Elementy inne i akcesoria
membranofonów
Polerowanie
Elementy naciÄ…gu
Lakierowanie
membranofonów
Smarowanie
Elementy korpus
membranofonów
Strojenie
Elementy korpus chordofonów
Szczypanie
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
23
Cięcie Akcesoria chordofonów
Odlewanie Klawisze chordofonów
Rzez
bienie Elementy szyjki chordofonów
Wiercenie Elementy inne chordofonów
Toczenie Elementy korpus aerofonów
Szlifowanie Akcesoria aerofonów
Gięcie Klapy aerofonów
Frezowanie Elementy inne aerofonów
Struganie Stroik i ustnik aerofonów
v
Klejenie Elementy korpus idiofonów
Lutowanie Akcesoria idiofonów
Klepanie Klawisze i guziki idiofonów
Elementy smyczków
Korekta
chordofonów
brzmienia
Czyszczenie Elementy inne i akcesoria
membranofonów
Polerowanie
Elementy naciÄ…gu
Lakierowanie
membranofonów
Smarowanie
Elementy korpus
membranofonów
Strojenie
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
24
Schemat przyporządkowania czynności w poszczególnych etapów produkcji elementów
instrumentów muzycznych.
Techniki wytwarzania elementów
Lutowanie
Jest to technika, za pomocą, której łączymy elementy w analogiczny sposób do procesu
klejenia, ale medium w tym wypadku jest lut (metal o niskiej temperaturze krzepnięcia)
a materiałem do złączenia  inny metal.
Lakierowanie, Politurowanie
Jest to technika, w której powlekamy powierzchnie instrumentu lakierem. Medium w tym
wypadku mogą być lakiery różnego typu.
Smarowanie
Proces, w którym smarujemy powierzchnie materiałów, aby powiększyć zniwelować,
lub zmienić regularność zjawiska tarcia w instrumencie.
Strojenie
Jest to jedna z czynności, w których dopasowujemy strój elementów instrumentu
do wielkości przyjętych za standardowe.
Klejenie
Jest to proces podstawowy (technika), w trakcie którego łączymy elementy instrumentów
muzycznych w procesie montażu medium  łącznikiem, dzięki któremu, łączymy elementy
jest klej (rys. 10.). Jest bardzo dużo rodzajów klejów, każdy jednak ma zastosowanie do
określonej grupy materiału.
Rys. 10. Klejenie korpusu z trzech elementów
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
25
Cięcie
Pod względem chronologicznym jest to zawsze jeden z pierwszych procesów
zastosowanych do produkcji elementów instrumentów muzycznych.
Ciecie może być maszynowe lub ręczne.
Pilarka taśmowa służy do docięcia elementów na instrumenty. Prawidłowe docięcie
powoduje ograniczenie innych metod obróbki instrumentów muzycznych, które w przypadku
instrumentów są zazwyczaj bardziej pracochłonne.
Cięcie wykonujemy piłą. Ważne jest, by piła była ostra, tzn. żeby jej zęby w dotyku
dawały wyraz ostrości zarówno z jednej, jak i z drugiej strony. Gdy zęby są ostre tylko
z jednej strony, piła schodzi z linii cięcia, a przy cięciu grubych elementów można zauważyć,
że piła wybiera rzaz (szczelina powstająca po cięciu w materiale) w formie lekko
zakrzywionej linii. Przy znacznym stępieniu z pilarki czuć spalenizną. Dzieje się tak,
ponieważ drzewo na powierzchni cięcia ulega samozapłonowi w wyniku działania wysokiej
temperatury. Ważne jest też rozwiedzenie piły. Brak rozwiedzenia powoduje niemożność
skręcania piłą podczas cięcia, natomiast za duże rozwiedzenie powoduje spadek efektywnej
mocy.
Większość instrumentów muzycznych wykonana jest z drewna, a przynajmniej ich części
rezonansowe wykonane są z tego materiału.
Należy pamiętać, aby posługiwać się liniami pomocniczymi, znaczonymi na materiale.
Cięcie na tzw.  oko jest niedopuszczalne.
Ze względów bezpieczeństwa należy:
1) unikać gwałtownych ruchów przy włączonej pilarce,
2) pamiętać o odłączaniu zasilania podczas sprawdzania ostrości piły,
3) pamiętać, aby wolna ręka była umieszczona na materiale z dala od piły.
Dwie ręce popychające materiał zapewniają prawidłową kontrolę cięcia. Jeżeli się
zdarzy, że jakiś mały kawałek materiału dostanie się koło piły podczas cięcia  co nierzadko
przeszkadza w wykonaniu prawidłowego cięcia  wyciągamy go patykiem  nigdy ręką,
w razie konieczności wyłączamy piłę i odłączamy zasilanie.
Pilarka  wyrzynarka jest pilarkÄ… o mniejszych wymiarach i stosowana jest jako
zamiennik pilarki taśmowej. Stosuje się do niej te same zasady cięcia.
Innego typu piłą jest piła tarczowa. Ma ona szerokie zastosowanie, ale do potrzeb
wytwarzania elementów instrumentów muzycznych raczej niewielkie. W tej sytuacji
omówienie jej działania jest zbyteczne.
Piły ręczne mają różne kształty i różne zastosowanie.
Najpopularniejsza to piła płatnica. Stosuje się ją do przycinania elementów
instrumentów muzycznych. Zasadą działania jest wykonywanie ruchów w przeciwnych
kierunkach ostrzem piły po materiale. Należy pamiętać, że dla ergonomii cięcia najlepiej jest
wykonywać długie ruchy w trybie jednostajnym, z lekkim akcentem na początku każdego
ruchu. Trzeba zaznaczyć, że niezgodne ze sztuką jest wykonywanie ruchów szybkich,
ale krótkich. Zachowanie takie w nadmierny sposób eksploatuje narzędzie i stanowi także
zagrożenie dla użytkownika, szczególnie w pierwszej fazie cięcia.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
26
Rys. 11. Japońska piła płatnica
Ze względów bezpieczeństwa trzeba pamiętać o pozycji wolnej ręki. W pierwszej fazie
cięcia możemy pomóc pile ustalić linię rzazu przez przystawienie pięści z zaciśniętym
kciukiem do środka do jednej płaszczyzny piły i po otrzymaniu wyraz
nego rzazu odstawienie
tej ręki z dala od linii cięcia. Innym typem piły jest włośnica. W przypadku włośnicy ruchy
są wertykalne, a nie, jak w przypadku płatnicy  horyzontalne. Włośnica jest wykorzystywana
głównie do wycinania konturu drobnych elementów, ale także obrysu otworów
rezonansowych. Z tym się wiąże następna cecha tej piły  brzeszczot tej piły można założyć
na otwór.
WyglÄ…da to tak:
- wiercimy otwór,
- przewlekamy brzeszczot piły z zębami w kierunku podłogi,
- zakręcamy w dolny imak piły i górny imak piły, cały czas ściskając ramiona piły jedną
ręką (rys. 12).
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
27
Rys. 12. Piła włosowa
Wszystkie inne typy pił ręcznych użytkuje się podobnie do płatnicy.
Wiercenie
Wiercenie zazwyczaj jest traktowane jako czynność najprostsza. Należy zwrócić uwagę,
że częstym problemem jest brak ostrości wierteł. Powoduje to błędy w prawidłowym
wierceniu. Wiertło często schodzi w takim przypadku lub pali materiał, a także wyrywa
i zadziera go. Trzeba wtedy koniecznie skorzystać ze szlifierki wolnoobrotowej
i za pomocą specjalnej przystawki do wierteł naostrzyć wiertło. Mimo to, przy głębszych
otworach może się pojawić zjawisko zadzierania się materiału, najlepiej wtedy zastosować
podkładkę pod materiał w celu przewiercenia jej razem z materiałem.
Bardzo ważne jest, aby nie zapominać o usunięciu klucza do uchwytu wiertarskiego
z uchwytu, a także zakręcać wiertło we wszystkich otworach uchwytu naprzemiennie.
Nieprzestrzeganie tych zasad jest bardzo niebezpieczne
Wiercenie ogólnie  stosuje się do wykonania otworów w płytach, komorach i strojnicy,
a także pod inne akcesoria.
Wiercenie ręczne stosowane jest tylko w wąskim zakresie w smyczkarstwie.
Rzez
bienie
Najszerzej stosowaną techniką obróbki w instrumentach strunowych jest rzez
bienie.
Zazwyczaj do skrawania tego typu używa się dłut wklęsłych, rzadziej używane są dłuta
płaskie. (rys. 13.)
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
28
Rys. 13. Sposób użytkowania dłuta płaskiego
Dłuto trzymamy oburącz za trzonek, dłuższe dłuta możemy oprzeć o ramię i ostrym
końcem zbieramy naddatek materiału. Używając do wszelkich prac dłuta, szczególnie przy
zarzez
bianiu główki, pamiętamy, by nie pracować w pobliżu ręki podtrzymującej materiał.
Najlepiej stosować wtedy krzyżowy układ dłoni. Przestrzeganie tego sposobu pracy
tak niebezpiecznymi narzędziami może uchronić od wypadków przy pracy (rys. 14).
Rys. 14. Sposób użytkowania dłuta półokrągłego
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
29
 W pierwszych etapach nauki pracy tym narzędziem, należy stosować przymiary
z profilami płyt lub czerpać wzór przez przyrząd do przeniesienia geometrii z dobrego
instrumentu.
Frezowanie
Frezowanie, jako proces w budowie instrumentów muzycznych, występuje bardzo
rzadko. Frezuje się najczęściej gniazda smyczków, komory kołkowe, rowek pod żyłkę,
krawędzie płyt. Żeby sprawnie zafrezować dany element, trzeba w pierwszej kolejności
zadbać o ostrość narzędzia. Ostrość frezu jest szczególnie ważna dlatego, że pracuje on na
bardzo wysokich obrotach.
Oprócz frezu ważne są także akcesoria użyte do frezowania, gdyż dla prawidłowego
frezowania potrzebny jest także odpowiedni sposób prowadzenia maszyny. Prawidłowe
prowadzenie narzędzia jest przede wszystkim związane z dokładnością dopasowanych
przystawek (rys. 15).
Trzecim elementem jest dokładność wykonania ostrza. Ponieważ narzędzie to pracuje
na szybkich obrotach, każde odchylenie od osi może powodować wyrywanie materiału
lub jego zarywanie, co bardzo niekorzystnie odbija siÄ™ na dz
więku.
Rys. 15. Frezarka wraz z przystawką do rowków.
Struganie
Podczas budowy struganie jest często wymiennikiem rzez
bienia ponieważ jest łatwiejsze
i bezpieczniejsze w stosowaniu. Mowa tu o struganiu ręcznym, gdyż struganie
na maszynie wiąże się ze wstępnym przygotowaniem materiału.
Struganie ręczne to praca strugiem zwanych także w różnych regionach Polski heblem.
Strug jest narzędziem trzymanym oburącz i posuwanym do przodu po materiale (rys. 16).
Mniejsze strugi metalowe trzymamy w jednej ręce. Wówczas ostrze zamontowane
w przedniej części struga skrawa materiał pozbawiając go zbędnego naddatku.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
30
Rys. 16. Prawidłowe ułożenie rąk przy struganiu
Oprócz ostrości narzędzia ważne jest też jego prawidłowe wystawienie. Powinno być
ono symetryczne i wynosić ok. 0.1 mm. Drugim elementem ważnym w struganiu
zastosowanym do wyrobów instrumentów jest umiejscowienie ostrza w żelazku i pozycja
łamacza wiórów. Najlepiej jest umiejscowić go ok. 2 mm od ostrza.
Podstawą dobrego strugania są odpowiednio długie i spokojne, jednostajne ruchy
narzędziem. Zapewniają one większą trwałość ostrości i mniejszą eksploatacje narzędzia.
Innym narzędziem do strugania jest ośnik. Jego zastosowanie jest dość proste.
To narzędzie składające się z korpusu oraz ostrza zamontowanego w korpusie. Ośnik stosuje
się pracując do siebie. Najlepiej jest wystawić ostrze na odległość 0,1 0.2 mm (rys. 17.)
Rys. 17. Ośnik
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
31
 Jeszcze innymi narzędziami służącymi do strugania są strugaczka i rozwiertak. Prawie
zawsze stosuje się je w komplecie. Strugaczkę stosuje się najczęściej, strugając materiał przez
obracanie go w strugaczce w prawÄ… stronÄ™. (rys. 18.)
Ustawienie narzędzia jest kwestią prawidłowego ustawienia fabrycznego. Strugaczki
nie należy regulować we własnym zakresie. Rozwiertak stosuje się obracając w prawo.
Zarówno jedno, jak i drugie narzędzie należy stosować przy minimalnym nacisku. Zapobiega
to wyrywaniu materiału.
Rys. 18. Strugaczka przestawna
Toczenie
Toczenie jest procesem stosowanym najczęściej przy w budowie instrumentów dętych
drewnianych. Cały jednak proces wytwarzania ze względu na dokładności związane
ze strojem jest zautomatyzowany, także akcesoria instrumentów w większości są dostępne
po wstępnej obróbce mechaniczne. Jednakże czasami zdarza się w korekcie konieczność
dorobienia stosownego elementu na tokarce. Przy zastosowaniu toczenia należy pamiętać
o prawidłowym zakręceniu materiału w uchwyt tokarski i wyjęciu klucza do uchwytu
tokarskiego z maszyny przed załączeniem silnika. Trzecim ważnym elementem jest toczenie
na osi toczenia w innym wypadku może zdarzyć się nagłe wyrwaniem materiału co jest
zawsze bardzo niebezpieczne.
Szlifowanie
Szlifowanie jest czynnością, która nie wymaga większego wprowadzenia. Zawsze
stosujemy je tam, gdzie chodzi o wstępną obróbkę wykończeniową danego elementu. Jeżeli
widzimy rys na materiale, stosujemy drobniejszy papier po wcześniejszym namoczeniu
i wysuszeniu powierzchni. Przy szlifowaniu najlepiej jest stosować ruchy okrężne, powoduje
to wyrzucanie luz
nego ścierniwa poza obręb szlifowanego materiału.
Gięcie
Jest to jedyny proces technologiczny w budowie elementów instrumentu, którego
nie można zakwalifikować do kategorii obróbki skrawaniem. Przedmiotem tego procesu są
boczki i listewki obszycia instrumentów. Do wyginania listewek i boczków służą specjalne
giętarki ( rys. 19.) i formy do zachowania odpowiedniego kształtu po wygięciu.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
32
 Przy wyginaniu boczków i listewek obszycia, które są kształtem ściśle zależne
od boczków, należy stosunkowo wcześniej (ok. 15 min.) moczyć materiał, a następnie
przystąpić do gięcia, dostosowując kształt materiału do formy przez delikatne naciąganie
listewki. Każda listewka, czy boczek pod wpływem działania nawet minimalnej siły
odkształci się pod jej wpływem, jeżeli będziemy tą siłą działali odpowiednią ilość czasu.
Niestety, w początkach praktyki na pewno zdarzy się połamanie boczka
lub listewki. Jest to zjawisko normalne i należy wypracować własną metodę pokonania tego
problemu, który jest częściowo uzależniony od indywidualnych predyspozycji.
Ręcznie wyginamy materiał do 2,5 mm powyżej tego wymiaru musimy zastosować prasę
mechanicznÄ….
Rys. 19. Giętarka
4.3.2. Pytania sprawdzajÄ…ce
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Co rozumiesz pod pojęciem fazy wytwarzania elementów?
2. Co to jest stary wzór lub model?
3. Na czym polega różnica między szablonem a przymiarem?
4. Jakie fazy są konieczne w wytworzeniu elementów instrumentów dętych?
5. Jakie grupy procesów występują w wytwarzaniu wszystkich typów korpusu?
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
33
4.3.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Wykonaj schemat przebiegu procesu wytwarzania elementów chordofonów.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) znać budowę chordofonów,
2) określić jego funkcje muzyczną,
3) zdefiniować elementy budowy i stworzyć schemat ze sposobem wytworzenia,
4) dokonać oceny poprawności wykonanego ćwiczenia.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- plansza z chordofonami,
- notatnik,
- przybory do pisania,
- literatura z rozdziału 6 poradnika dla ucznia.
Ćwiczenie 2
Wyrysuj schemat wytworzenia elementów klarnetu z podziałem na poszczególne procesy
wytwórcze w ujęciu chronologicznym.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) znać części klarnetu i sposób ich wytworzenia,
2) znać sposoby i kolejność wytworzenia elementów,
3) wyrysować schemat,
4) dokonać oceny poprawności wykonanego ćwiczenia.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
34
Wyposażenie stanowiska pracy:
- plansza z klasyfikacjÄ… instrumentu,
- plansza z budowa klarnetu,
- notatnik,
- blok rysunkowy,
- przybory do pisania,
- literatura z rozdziału 6 poradnika dla ucznia.
Ćwiczenie 3
Rozpoznaj techniki występujące w cyklu wytwórczym elementów instrumentów
muzycznych.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) znać procesy technologiczne, ich klasyfikację i zastosowanie w procesach wytwórczych
elementów instrumentów muzycznych,
2) znać elementy składowe instrumentu,
3) sporządzić notatkę ujmującą w fazy procesy technologiczne budowy elementów
instrumentu,
4) dokonać oceny poprawności wykonanego ćwiczenia.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- wykaz technik stosowanych w zawodzie,
- notatnik,
- przybory do pisania,
- literatura z rozdziału 6 poradnika dla ucznia.
4.3.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz:
Tak Nie
1) wymienić rodzaje faz wytwarzania elementów instrumentów?
ðð ðð
2) omówić różnice między projektowaniem a korzystaniem ze starego
wzorca ? ðð ðð
3) wyjaśnić na czym polega klejenie elementów ?
ðð ðð
4) wymienić czynności, które są kluczowe dla dobrania właściwego
modelu? ðð ðð
5) wyjaśnić co to jest wykonanie rysunku technicznego z natury?
ðð ðð
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
35
5. SPRAWDZIAN OSI
GNI
Ć
INSTRUKCJA DLA UCZNIA
1. Przeczytaj uważnie instrukcję.
2. Podpisz imieniem i nazwiskiem kartÄ™ odpowiedzi.
3. Zapoznaj się z zestawem zadań testowych.
4. Test zawiera 22 zadania o różnym stopniu trudności. Są to zadania wielokrotnego
wyboru.
5. Do każdego zadania dołączone są 4 możliwe odpowiedzi, tylko jedna jest prawidłowa.
6. Udzielaj odpowiedzi tylko na załączonej karcie odpowiedzi, stawiając w odpowiedniej
rubryce znak X. W przypadku pomyłki należy błędną odpowiedz
zaznaczyć kółkiem,
a następnie ponownie zakreślić odpowiedz
prawidłową.
7. Test składa się z dwóch części o różnym stopniu trudności: poziom podstawowy i poziom
ponadpodstawowy.
8. Pracuj samodzielnie, bo tylko wtedy będziesz miał satysfakcję z wykonanego zadania.
9. Kiedy udzielenie odpowiedzi będzie Ci sprawiało trudność, wtedy odłóż rozwiązanie na
póz
niej i wróć do niego, gdy zostanie Ci czas wolny.
10. Na rozwiÄ…zanie testu masz 45 minut.
Powodzenia!
ZESTAW ZADAC
TESTOWYCH
1. Dz
więk struny to
a) szum biały.
b) szum czerwony.
c) wieloton harmoniczny.
d) wieloton nieharmoniczny.
2. W fazie wykończenia używamy techniki
a) szlifowania.
b) polerowania.
c) lakierowania.
d) cięcia.
3. Dz
więk to inaczej
a) fala.
b) drgania.
c) wrażenie słuchowe.
d) energia.
4. Fala sinusoidalna o częstotliwości 10 Hz jest
a) dz
więkiem.
b) infradz
więkiem.
c) tonem.
d) tonem prostym.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
36
5. Sprężystość liniowa to
a) rodzaj sprężystości sztucznej.
b) rodzaj sprężystości naturalnej.
c) rodzaj sprężystej liny.
d) sprężystość struny idealnej.
6. Naciągnięta membrana to przykład sprężystości
a) naturalnej.
b) liniowej.
c) powierzchniowej.,
d) idealnej.
7. Drgania  z
ródła dz
więku w aerofonach wywołujemy
a) poprzez drganiu instrumentu,
b) poprzez drgania słupa powietrza wewnątrz instrumentu,
c) poprzez drgania klap,
d) przez drgania ustnika.
8. W membranofonach dz
więki są wydobywane przez
a) uderzenie.
b) smyczkowanie.
c) technikÄ™ arco.
d) technikÄ™ pizzicato.
9. Bałałajka to
a) chordofon.
b) aerofon.
c) membranofon.
d) idiofon.
10. Idiofony to
a) flet, tuba, głos ludzki.
b) klawesyn, klawikord, pianino.
c) kotły, bęben, werbel.
d) dzwony, talerze, ksylofon.
11. Autostrada Kreislera to miejsce
a) prawidłowego toru ruchu smyczka na chordofonach.
b) największej amplitudy w membranofonach.
c) największej amplitudy w aerofonach.
d) prawidłowego toru ruchu smyczka w idiofonach.
12. Maksymalna szerokość wiolonczeli ¾, wynosi
a) 720 mm.
b) 355 mm.
c) 200 mm.
d) 440 mm.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
37
13. Lutnia nie posiada
a) szerokości płyty.
b) długości szyjki.
c) szerokości talii.
d) wysokości korpusu.
14. Mechanika angielska recepcyjna w fortepianach jest
a) pięciodz
wigniowa.
b) czterodz
wigniowa.
c) trzydz
wigniowa.
d) sześciodz
wigniowa.
15. Menzura ustnika to
a) szerokość ustnika.
b) długość ustnika.
c) wysokość ustnika.
d) grubość ścianek ustnika.
16. Materiał na stroik w instrumentach dętych drewnianych to
a) drewno.
b) trzcina.
c) metal.
d) skóra.
17. W pierwszej fazie wytwarzania elementów instrumentów wykonuje się
a) szczypanie, odlewanie, toczenie.
b) struganie, lutowanie, klejenie.
c) korekta brzmienia, smarowanie.
d) smarowanie, strojenie, lakierowanie.
18. W ostatniej fazie wytwarzania elementów wykonuje się
a) szczypanie, odlewanie, frezowanie.
b) smarowanie, struganie, lutowanie.
c) korekta brzmienia, klejenie.
d) polerowanie, strojenie, lakierowanie.
19. Drgania czÄ…stek rozchodzÄ… siÄ™ w
a) każdym ośrodku.
b) ośrodku sprężystym.
c) kosmosie.
d) próżni.
20. Sprężystość to
a) cecha tylko niektórych ciał sprężynujących.
b) cecha tylko ciał stałych.
c) cecha wyłączna sprężyny.
d) cecha występująca w gazie każdego gatunku.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
38
21. Najpopularniejszy instrument używany przez człowieka to
a) aerofony.
b) idiofony.
c) fortepiany.
d) flety.
22. Harfa Eola, to chordofon
a) pocierany palcami.
b) posiadający pedały.
c) uderzany ciśnieniem powietrza (wiatru).
d) z rodziny skrzypiec.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
39
KARTA ODPOWIEDZI
ImiÄ™ i nazwisko..........................................................................................
Projektowanie i wykonywanie elementów instrumentów muzycznych
Zakreśl poprawną odpowiedz
.
Nr
Odpowiedz
Punkty
zadania
1 a b c d
2 a b c d
3 a b c d
4 a b c d
5 a b c d
6 a b c d
7 a b c d
8 a b c d
9 a b c d
10 a b c d
11 a b c d
12 a b c d
13 a b c d
14 a b c d
15 a b c d
16 a b c d
17 a b c d
18 a b c d
19 a b c d
20 a b c d
21 a b c d
22 a b c d
Razem:
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
40
6. LITERATURA
1. Drobner M.: Instrumentoznawstwo i akustyka. PWM, Warszawa 1986
2. Kamiński W. Świrek J.: Lutnictwo. PWM, Warszawa 1972
3. Panufnik T.: Sztuka lutnicza. Warszawa 1926
4. Panufnik T.: Technologia lutnicza. Warszawa 1934
5. http://pl.wikipedia.org/wiki/flet poprzeczny
6. http://pl.wikipedia.org/wiki/fortepian
7. http://pl.wikipedia.org/wiki/gitara
8. http://pl.wikipedia.org/wiki/gong
9. http://pl.wikipedia.org/wiki/klarnet
10. http://pl.wikipedia.org/wiki/lira da braccio
11. http://pl.wikipedia.org/wiki/pianino
12. http://pl.wikipedia.org/wiki/skrzypce
13. http://pl.wikipedia.org/wiki/werbel
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
41