MINISTERSTWO EDUKACJI
NARODOWEJ
Krzysztof Maśliński
Wytwarzanie przetworów zbożowych
321[09].Z3.01
Poradnik dla ucznia
Wydawca
Instytut Technologii Eksploatacji Państwowy Instytut Badawczy
Radom 2006
Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
Recenzenci:
mgr inż. Jan Oczoś
mgr inż. Grażyna Serafin
Opracowanie redakcyjne:
mgr inż. Krzysztof Maśliński
Konsultacja:
mgr inż. Maria Majewska
Korekta:
Poradnik stanowi obudowę dydaktyczną programu jednostki modułowej 321[09].Z3.01
Wytwarzanie przetworów zbożowych zawartego w modułowym programie nauczania dla
zawodu technik technologii żywności
Wydawca
Instytut Technologii Eksploatacji Państwowy Instytut Badawczy, Radom 2006
Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
1
SPIS TREÅšCI
1. Wprowadzenie 3
2. Wymagania wstępne 5
3. Cele kształcenia 6
4. Materiał nauczania 7
4.1. Technologia produkcji mÄ…ki 7
4.1.1. Materiał nauczania 7
4.1.2. Pytania sprawdzajÄ…ce 15
4.1.3. Ćwiczenia 16
4.1.4. Sprawdzian postępów 18
4.2. Technologia produkcji kasz i płatków 19
4.2.1. Materiał nauczania 19
4.2.2. Pytania sprawdzajÄ…ce 24
4.2.3. Ćwiczenia 25
4.2.4. Sprawdzian postępów 27
4.3. Technologia produkcji makaronów i pasz 28
4.3.1. Materiał nauczania 28
4.3.2. Pytania sprawdzajÄ…ce 32
4.3.3. Ćwiczenia 33
4.3.4. Sprawdzian postępów 35
4.4. Technologia produkcji wyrobów ekspandowanych i ekstrudowanych 36
4.4.1. Materiał nauczania 36
4.4.2. Pytania sprawdzajÄ…ce 38
4.4.3. Ćwiczenia 39
4.4.4. Sprawdzian postępów 40
5. Sprawdzian osiągnięć 41
6. Literatura 46
Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
2
1. WPROWADZENIE
Poradnik będzie Ci pomocny w przyswajaniu wiedzy i kształtowaniu umiejętności
związanych z wytwarzaniem przetworów zbożowych. Przybliży technologię i właściwości
przetworów zbożowych, takich jak mąki, kasze, płatki, makarony, wyroby ekspandowane
i ekstrudowane oraz pasze. Ułatwi Ci dobieranie surowców i materiałów pomocniczych
wykorzystywanych w przetwórstwie zbóż oraz maszyn i urządzeń do procesów
technologicznych.
W poradniku zamieszczono:
- wymagania wstępne, zawierające wykaz niezbędnych wiadomości i umiejętności, które
powinieneś mieć opanowane przed przystąpieniem do kształcenia w tej jednostce
modułowej,
- cele kształcenia w tej jednostce modułowej, czyli wykaz tego, co powinieneś umieć na
zakończenie procesu kształcenia w tej jednostce,
- materiał nauczania umożliwiający samodzielne przygotowanie się do wykonania ćwiczeń
i zaliczenia sprawdzianów,
- pytania sprawdzające, które pozwolą Ci sprawdzić, czy jesteś dobrze przygotowany do
wykonania ćwiczeń,
- ćwiczenia, zawierające temat ćwiczenia, przedstawiające sposób jego wykonania oraz
wyposażenie stanowiska do jego przeprowadzenia (w tym wykaz materiałów, narzędzi
i sprzętu potrzebnych do realizacji ćwiczenia),
- sprawdzian postępów, pozwalający Ci ocenić stopień swego przygotowania do
sprawdzianu osiągnięć, który zostanie przeprowadzony przez nauczyciela,
- przykład sprawdzianu osiągnięć, pozwalający Ci ocenić stopień opanowania wiadomości
i umiejętności z zakresu tej jednostki modułowej; sprawdzian składa się z instrukcji dla
ucznia, karty zadań testowych oraz karty odpowiedzi,
- wykaz literatury oraz innych zródeł informacji, które możesz wykorzystać do poszerzenia
swoich wiadomości i umiejętności z zakresu tej jednostki modułowej.
Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
3
321[09].Z3
Technologia przetwórstwa spożywczego
321[09].Z3.01 321[09].Z3.02 321[09].Z3.03 321[09].Z3.04
Wytwarzanie Przetwarzanie Przetwarzanie Przetwarzanie
przetworów owoców i warzyw ziemniaków buraków
zbożowych cukrowych
321[09].Z3.05
Produkowanie wyrobów przemysłu fermentacyjnego
321[09].Z3.06
Przetwarzanie surowców olejarskich
321[09].Z3.07 321[09].Z3.08 321[09].Z3.09 321[09].Z3.10
Przetwarzanie mięsa Przetwarzanie mleka Przetwarzanie mięsa Przetwarzanie ryb,
zwierząt rzeznych drobiowego i jaj mięczaków
i skorupiaków
321[09].Z3.11
Produkowanie wyrobów piekarskich, ciastkarskich i cukierniczych
321[09].Z3.12
Produkowanie koncentratów spożywczych
Schemat układu jednostek modułowych
Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
4
2. WYMAGANIA WSTPNE
Przystępując do realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć:
- korzystać z różnych zródeł informacji,
- posługiwać się normami i instrukcjami,
- rozróżniać surowce, dodatki do żywności i materiały pomocnicze stosowane
w przetwórstwie spożywczym
- rozróżniać operacje i procesy jednostkowe,
- określać zmianę wartości odżywczych, cech organoleptycznych i trwałości żywności pod
wpływem przeprowadzonych operacji i procesów jednostkowych,
- stosować zasady oceny organoleptycznej,
- przeprowadzać podstawowe obliczenia technologiczne
- dobierać maszyny i urządzenia do procesów technologicznych przemysłu spożywczego,
- posługiwać się instrukcjami BHP i przestrzegać przepisów BHP
- stosować obowiązujące systemy zapewnienia jakości w przetwórstwie spożywczym,
- opracowywać i prezentować projekt,
- stosować programy komputerowe z zakresu przetwórstwa zbożowego,
- wskazywać zagrożenia dla środowiska związane z przetwórstwem spożywczym,
- udzielać pomocy w razie wypadku zgodnie z zasadami pierwszej pomocy.
Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
5
3. CELE KSZTAACENIA
W wyniku realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć:
- rozróżnić zboża i inne surowce wykorzystywane w przetwórstwie zbożowym,
- scharakteryzować podstawowe przetwory zbożowe,
- określić warunki przechowywania zbóż i przetworów zbożowych,
- wyjaśnić przebieg procesów technologicznych w przetwórstwie zbożowym,
- posłużyć się dokumentacją technologiczną dotyczącą produkcji przetworów zbożowych,
- zorganizować stanowisko pracy zgodnie z wymaganiami ergonomii, zasadami
bezpieczeństwa i higieny pracy, ochrony przeciwpożarowej i ochrony środowiska,
- dobrać surowce i materiały pomocnicze do produkcji przetworów zbożowych,
- dobrać maszyny i urządzenia do produkcji przetworów zbożowych,
- zastosować obowiązujące przepisy kontroli jakości produkcji w przetwórstwie zbożowym,
- zastosować przepisy bezpieczeństwa i higieny pracy, ochrony przeciwpożarowej oraz
ochrony środowiska podczas produkcji przetworów zbożowych,
- określić zagrożenia dla środowiska powodowane działalnością zakładów przetwórstwa
zbożowego,
- obliczyć koszty i opłacalność produkcji poszczególnych wyrobów przetwórstwa
zbożowego,
- skorzystać z różnych zródeł informacji zawodowej dotyczącej przetwórstwa zbóż.
Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
6
4. MATERIAA NAUCZANIA
4.1. Technologia produkcji mÄ…ki
4.1.1. Materiał nauczania
Ziarno jako podstawowy surowiec w przetwórstwie zbóż
Zboża to rośliny uprawne, należące do rodziny traw, dostarczające ziarna, którego
głównym składnikiem jest skrobia. Do najważniejszych zbóż zalicza się pszenicę, żyto,
jęczmień, owies, kukurydzę, ryż, proso, sorgo, grykę.
Podział zbóż
Ze względów użytkowych zboża dzielone są na:
- nasienne (ok. 20 % produkowanego zboża),
- paszowe (ok. 60÷65%),
- przemysÅ‚owe (ok. 15÷25%).
Zakres przetwórstwa zbóż to produkcja takich wyrobów przemysłu zbożowo-
młynarskiego jak mąki (wypiekowe, zwane chlebowymi, makaronowe i specjalne, np. mąki
o zwiększonej zawartości białka), kasze, makarony, płatki zbożowe. Przemysł ten zajmuje się
także przetwarzaniem nasion roślin strączkowych, takich jak groch czy soja.
Inne kierunki wykorzystania zbóż lub przetworów zbożowych to produkcja skrobi,
przemysł fermentacyjny (produkcja spirytusu i piwa), produkcja białka roślinnego (glutenu),
piekarstwo i cukiernictwo.
Orientacyjny skład chemiczny ziarna na przykładzie pszenicy i żyta przedstawiony jest
tabeli 1.
Tabela 1. Orientacyjny skład chemiczny ziarna na przykładzie pszenicy i żyta (w %) [6, s. 133]
Składnik Pszenica Żyto
Woda 14,5 14,5
Białko 12,2 9,0
Cukrowce 68,2 70,7
TÅ‚uszcz 2,0 1,7
BÅ‚onnik 1,9 1,9
Popiół (sole mineralne) 1,8 1,8
Budowa ziarna zboża
Ziarno zbudowane jest z:
- okrywy owocowo-nasiennej, bogatej jest w błonnik i sole mineralne oraz witaminy,
- warstwy aleuronowej, zawierającej dużo białka, soli, witamin i tłuszczu,
- bielmo mączyste, bogatego w skrobię, zawierającego też inne cukry oraz białko,
- zarodka, bogatego we wszystkie substancje odżywcze oraz enzymy,
- bruzdki i bródki (te dwa ostatnie elementy nie są obecne w każdym rodzaju ziarna).
Budowę ziarna zbóż na przykładzie pszenicy (budowa typowa dla ziarna) i gryki
(budowa nietypowa) przedstawiajÄ… rysunki 1 i 2.
Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
7
Rys. 1. Budowa ziarna zboża na przykładzie Rys. 2. Budowa ziarna, tzw. orzeszka, gryki w
pszenicy: 1÷3.elementy okrywy owocowo- przekroju: 1.okrywa owocowo-nasienna, 2.warstwa
nasiennej, 4.warstwa aleuronowa, 5.bielmo, aleuronowa, 3.bielmo, 4.zarodek [12, s. 249]
6.zarodek [13, s. 249]
Procesy życiowe w ziarnie
Ziarno ma cechy żywego organizmu. Podstawowym procesem życiowym w ziarnie jest
proces oddychania, w czasie którego cukry proste spalane są do dwutlenku węgla, zachodzący
według reakcji:
C6H12O6 + 6O2 6CO2Ä™! + 6H2O + E
Skutki oddychania ziarna to:
- wzrost temperatury, który może powodować samozagrzewanie się ziarna,
- ubytek suchej masy ziarna (cukier zamieniany jest w dwutlenek węgla, który ulatuje do
atmosfery),
- wzrost wilgotności ziarna (wskutek wydzielania się pary wodnej),
- możliwość psucia się ziarna (wzrost temperatury i wilgotności sprzyja działalności
szkodników),
- kiełkowanie ziarna, czyli jego porost (wzrost temperatury i wilgotności uaktywnia
enzymy, pobudzające wzrost rośliny).
Przechowywanie ziarna
Ziarno przechowuje się w magazynach podłogowych lub komorowych (silosach,
elewatorach).
Czas magazynowania zależny jest od temperatury i wilgotności ziarna; w przypadku, gdy
ziarno magazynowane jest w warunkach optymalnych czas magazynowania jest
nieograniczony. Przy wyższej wilgotności i w wyższych temperaturach czas ten staje się
coraz krótszy.
Optymalne parametry przechowywania to:
- wilgotność ziarna do 15%,
- wilgotność względna powietrza do 70% (zbyt niska powoduje nadmierne wysuszenie
ziarna a zbyt wysoka jego zawilgocenie)
- temperatura magazynowania do 12°C.
Ziarno narażone jest podczas magazynowania w niewłaściwych warunkach na rozwój
szkodników zbożowych. Jakość ziarna pogarszają również choroby zbóż i zanieczyszczenia.
Podział szkodników zbożowych na grupy:
- gryzonie (szczury, myszy),
- chrząszcze (wołek zbożowy, mącznik młynarek, trojszyk ulec, pustosz kradnik rys. 4),
- motyle (mól ziarniak, mklik mączny rys. 3),
- pajęczaki (rozkruszek mączny),
- drobnoustroje (głównie pleśnie).
Szkody powodowane przez szkodniki to:
- zmniejszenie masy ziarna,
- pogorszenie jakości ziarna,
Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
8
- zwiększenie ilości zanieczyszczeń biologicznych,
- zanieczyszczanie ziarna odchodami i innymi pozostałościami.
Zwalczanie szkodników magazynowych
Walka z wszelkimi szkodnikami jest bardzo trudna. Stąd duże znaczenie ma właściwy
stan sanitarny zakładu i przestrzeganie higieny produkcji, kontrola warunków
przechowywania (zwłaszcza temperatury i wilgotności) ziarna i jego przetworów.
Rys. 3. Szkodniki zbożowe motyle: mól ziarniak i mól zbożowy (rozpiÄ™tość skrzydeÅ‚ 9÷14 mm) oraz mklik
mÄ…czny a) z rozpiÄ™tymi skrzydÅ‚ami (22÷25 mm), b) w stanie spoczynku [7, s. 105]
Gryzonie zwalcza się poprzez metody zapobiegawcze zachowanie czystości
i szczelności magazynów a także zakładanie pułapek i stosowanie trucizn. Owady zwalczać
można metodami chemicznymi, przy czym należy pamiętać o okresie karencji. Skuteczne są
też metody fizyczne, takie jak obniżanie temperatury poniżej 5°C lub podwyższanie powyżej
45°C. Zniszczenie owadów i roztoczy powoduje również wstrzymanie dostÄ™pu powietrza.
Walka z drobnoustrojami, zwłaszcza z pleśniami, jest bardzo trudna z uwagi na ich
rozpowszechnienie. Przede wszystkim należy utrzymywać właściwą, niską wilgotność ziarna
i przetworów, przewietrzać magazyn i składowane towary a w razie potrzeby stosować
dosuszanie.
Partie ziarna lub jego przetworów zarażone szkodnikami i niebezpiecznymi
drobnoustrojami powinny być usuwane i niszczone.
Rys. 4. Szkodniki zbożowe chrzÄ…szcze. Od lewej trojszyk ulec: a) imago, czyli owad doskonaÅ‚y (3÷4 mm),
b) larwa, c) poczwarka. W Å›rodku pustosz kradnik (2÷4,5 mm): a) samica, b) samiec. Z prawej woÅ‚ek zbożowy:
a) imago, b) larwa, c) poczwarka [7, s. 102 i 103]
Podział zanieczyszczeń występujących w ziarnie zboża:
- ze względu na pochodzenie wyróżnia się zanieczyszczenia mineralne (kamienie, metale,
szkło) i organiczne (nasiona chwastów, ziarna obce),
- ze względu na przydatność: użyteczne takie, które można jeszcze wykorzystać, np.
połówki ziaren, ziarna uszkodzone, oraz nieużyteczne takie, które towarzyszą ziarnu
i wskazują na stopień zanieczyszczenia, np. piasek, kamienie, kał.
Nasiona chwastów występujących z ziarnem zboża dzieli się na grupy:
- nasiona trujÄ…ce (rys. 5), np. kÄ…kolu (czarne, kolczaste, 1,5÷2 mm Å›rednicy), życicy rocznej
(podobne do owsa, lecz mniejsze), jaskra polnego (5÷8 mm)
- nasiona szkodliwe z punktu widzenia technologicznego, np. czosnek zielony (nadaje
nieprzyjemny zapach),
- pozostałe np. chaber (bławatek), stokłosa żytnia, powój polny, rdest, które ze względu
na podwyższoną wilgotność obniżają trwałość ziarna w czasie jego przechowywania.
Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
9
Choroby zbóż typowe dla ziarna to choroby grzybowe:
- śnieć cuchnąca (w pszenicy można rozpoznać po wypełnieniu ziarna drobnym czarnym
pyłkiem i nieprzyjemnym śledziowym zapachu; powoduje również pociemnienie mąki
i może być przyczyną zatruć pokarmowych),
- sporysz (w życie i jęczmieniu duże, podobne kształtem do żyta różki, większe od ziarna
żyta, o ciemnobrunatnej barwie, zawierające szkodliwe dla zdrowia, trujące alkaloidy).
Właściwości ziarna i jego ocena
Badając ziarno można oceniać jego cechy fizyczne, skład chemiczny oraz dokonać oceny
pod względem biologicznym. Sposób pobierania próbek do oceny i przeprowadzania badań
jest normowany.
Badanie jakości ziarna obejmuje sprawdzenie cech organoleptycznych, fizycznych
i chemicznych (skład chemiczny ziarna).
Rys. 5. Nasiona chwastów szkodliwych dla zdrowia: a) kąkolu, b) życicy rocznej, c) jaskra polnego [7, s. 41]
Najważniejsze cechy organoleptyczne to: barwa, zapach (powinien być typowy dla ziarna,
swoisty, bez zapachów obcych), smak, kształt, dorodność, czystość (obecność
zanieczyszczeń), jakość powierzchni, stopień zawilgocenia.
Najważniejsze cechy fizyczne to:
- masa 1000 ziaren,
- ciężar objętościowy (gatunkowy lub gęstość w stanie zsypnym, wyrażany w kg ziarna na
hektolitr),
- celność, czyli wyrównanie ziarna,
- wilgotność (zawartość wody),
- przekrój (częściej pożądany jest przekrój mączysty a niepożądany przekrój szklisty; jeśli
przekrój poprzeczny ziarna jest biały, to ziarno określa się jako mączyste, a jeśli przekrój
jest szary z połyskiem, to ziarno określa się jako szkliste).
Produkcja mÄ…ki
MÄ…ka to produkt otrzymywany poprzez rozdrabnianie ziarna i sortowanie otrzymanego
w ten sposób mlewa.
Etapy produkcji mÄ…ki, przedstawione na rysunku 6, obejmujÄ…:
- czyszczenie wstępne ziarna,
- magazynowanie ziarna,
- czyszczenie właściwe i sortowanie ziarna,
- kondycjonowanie ziarna,
- przemiał ziarna (rozdrabnianie ziarna i sortowanie mlewa),
- sporzÄ…dzanie mieszanek mÄ…k,
- pakowanie i magazynowanie mÄ…ki.
Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
10
czyszczenie wstępne
ziarna
magazynowanie ziarna
czyszczenie właściwe
ziarna i sortowanie
kondycjonowanie ziarna
rozdrabnianie ziarna
i sortowanie mlewa
przygotowanie mieszanki
handlowej
pakowanie
Rys. 6. Schemat technologiczny etapy produkcji mÄ…ki [13, s. 251]
Rola urządzeń odpylających
W przetwórstwie zbóż powstaje znaczna ilość pyłów, tych pochodzących z ziarna oraz
z produktów przemiału, stwarzających zagrożenie wybuchowe i możliwość pylicy
u pracowników, więc szczególną rolę w aspekcie bhp i ochrony środowiska spełniają
urządzenia odpylające. Do typowych urządzeń odpylających należą cyklony (rys. 7) oraz
filtry rękawowe.
Zakłady powinny posiadać tzw. sieci aspiracyjne
(wentylacyjne) oraz, o ile to możliwe, stosować transport
pneumatyczny, czyli przenoszenie za pośrednictwem
powietrza w przewodach rurowych, ziarna i produktów
przemiału.
Czyszczenie wstępne ziarna pozwala usunąć
zanieczyszczenia, które mogłyby powodować psucie się
ziarna podczas magazynowania. Usuwa siÄ™
zanieczyszczenia lekkie oraz takie, które mają mniejsze
lub większe wymiary niż ziarno.
Magazynowanie ziarna w zbiornikach elewatorach
(rys. 8) to zgromadzenie zapasu ziarna, zapewniajÄ…cego
ciągłość produkcji. Podczas magazynowania należy
utrzymywać optymalną temperaturę i wilgotność, aby nie
dopuścić do psucia się ziarna i rozwoju szkodników.
Rys. 7. Schemat cyklonu [12, s.161]
Ziarno należy przewietrzać a niekiedy dosuszać.
1 rura zasilająca, 2 rura pyłowa, 3
Właściwe warunki podczas magazynowania umożliwiają
rura odprowadzajÄ…ca odpylone
dojrzewanie ziarna.
powietrze
Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
11
Rys. 8. Schemat elewatora [7, s. 63] 1 komora, 2 galeria nadkomorowa, 3 przenośnik taśmowy, 4 galeria
połączeniowa, 5 wieża robocza, 6 podnośniki czerpakowe, 7 napęd podnośników, 8 zbiorniki
nadwagowe, 9 wagi automatyczne, 10 rury spadowe rozdzielcze, 11 zbiorniki przed wialniami zbożowymi,
12 galeria transportowa, 13 wialnia, 14 tryjery, 15 komory manipulacyjne, 16 lej wsypowy,
17 przenośnik taśmowy przyjęciowy, 18 galeria podkomorowa, 19 przyjęcie kolejowe, 20 komory po
suszarni, 21 suszarnia, 22 rura wydawcza, 23 komora przed suszarniÄ…
Czyszczenie właściwe dzieli się na:
- czyszczenie czarne, polegające na usunięciu zanieczyszczeń zalegających wśród masy
ziarna,
- czyszczenie białe, którego celem jest usunięcie zanieczyszczeń przylegających do
powierzchni ziarna i wypolerowanie tej powierzchni.
Sortowanie ziarna to rozdzielanie ziarna na frakcje o podobnych cechach fizycznych,
według kształtu i wymiarów, w urządzeniach zwanych sortownikami.
Rys. 9. Wialnia zbożowa [6, s. 138] Rys. 10. Zasada działania tryjera [6, s. 138]
1 zasyp ziarna, 2÷4 sita, 5 wentylator, 1 cylinder z wgÅ‚Ä™bieniami, 2 ziarno (dÅ‚ugie),
6 ziarno oczyszczone 3 rynienka odprowadzająca ziarno okrągłe,
4 ziarno okrągłe (krótkie)
Do czyszczenia i sortowania wykorzystuje się wialnie (rys. 9), płuczki, oddzielacze
sitowe, tryjery (rys. 10), żmijki (oddzielacze spiralne). Czyszczenie białe wykonuje się
z użyciem łuszczarek i szczotkarek.
Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
12
Podczas czyszczenia można usuwać także zanieczyszczenia ferromagnetyczne, np. opiłki
żelaza, za pomocą oddzielaczy ferromagnetycznych (wyposażonych w magnesy lub
elektromagnesy).
Kondycjonowanie ziarna to jego nawilżanie w celu ułatwienia rozdrabniania. Ziarno
nawilża się w nawilżaczach do wilgotności ok. 17%. Podczas tej operacji okrywa staje się
miękka, bardziej elastyczna i łatwiej oddzielić ją od bielma. Zbyt mocne nawilżenie może być
przyczyną nadmiernego zwiększenia aktywności enzymów mąki.
Przemiał ziarna polega na rozdrabnianiu ziarna, w wyniku którego otrzymuje się mlewo.
Mlewo poddaje się sortowaniu, odsiewając produkty przemiału i uzyskując mąkę o określonej
granulacji. Do rozdrabniania ziarna służą rozdrabniacze zwane mlewnikami (rys. 11),
sortowanie wykonywane jest przy zastosowaniu odsiewaczy (rys. 12).
Wyróżnia się przemiał:
- prosty, czyli razowy, w wyniku którego otrzymuje się mąkę razową; w przemiale
razowym nie stosuje się sortowania mlewa (odsiewania), mąka zawiera więc wszystkie
składniki ziarna,
- gatunkowy, czyli złożony, w którym z mlewa odsiewa się (w większym lub mniejszym
stopniu) niektóre elementy ziarna (okrywę, warstwę aleuronową, zarodek) jako otręby,
będące produktem ubocznym, wykorzystywanym np. do produkcji pasz; powstają mąki
tzw. gatunkowe, zawierające składniki chemiczne pochodzące z bielma.
Przemiał można prowadzić sposobem zawrotkowym lub ciągłym. W przemiale
zawrotkowym mlewo, po wyjściu z mlewnika, jest segregowane w odsiewaczu na mąkę
i cząstki grubsze, które zawracane są do mlewnika i ponownie rozdrabniane. W przemiale
ciągłym cząstek grubszych nie zawraca się są one kierowane do kolejnego mlewnika
i odsiewacza. Każde kolejne przejście ziarna i mlewa przez mlewnik i odsiewacz zwane jest
pasażem przemiałowym.
Rys. 11. Uproszczony schemat mlewnika walcowego Rys. 12. Schemat odsiewacza płaskiego 1 wlot
1 wlot ziarna, 2 walce zasilajÄ…ce, 3 walce mlewa, 2 sita, 3÷7 różne frakcje mlewa (w tym
mielÄ…ce, mÄ…ka)
4 szczotki [6, s. 141] [6, s. 142]
W przypadku, gdy walce mlewnika ustawione są blisko siebie zachodzi tzw. przemiał
płaski otrzymuje się wtedy mlewo i okrywę silnie rozdrobnione, mąka jest ciemniejsza; gdy
natomiast szczelina między walcami jest większa, zachodzi przemiał wysoki, okrywa jest
mniej rozdrobniona, co pozwala na dokładniejsze jej oddzielenie i uzyskuje się mąkę
jaśniejszą.
SporzÄ…dzanie mieszanek mÄ…k ma na celu uzyskanie jednolitego produktu mÄ…ki
o wymaganym składzie i dobrej wartości technologicznej z różnych partii ziarna. Do
sporzÄ…dzania mieszanek wykorzystuje siÄ™ urzÄ…dzenia zwane mieszarkami (rys. 13). Mieszanie
mąk można zastąpić mieszaniem ziarna przed przemiałem.
Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
13
Rys. 13. Schemat mieszarki pionowej [6, s. 143] 1 napęd (silnik z przekładnią), 2 sprzęgło, 3 obudowa,
4 konstrukcja nośna, 5 ślimak (mieszadło), 6 ramię zgarniające, 7 wylot
Coraz częściej mąki wzbogaca się dodatkami poprawiającymi jej jakość, np. kwasem
askorbinowym, emulgatorami, glutenem. Produkuje siÄ™ tzw. mÄ…ki standaryzowane,
o określonym i stałym składzie chemicznym, z dodatkami, niewymagające dojrzewania
u odbiorcy.
Pakowanie mąki odbywa się ręcznie lub automatycznie do torebek (dla handlu
detalicznego) lub worków, ale mąka może być też przekazywana do zbiorników silosów.
Magazynowanie umożliwia dojrzewanie mąki wskutek działania enzymów zawartych
w mÄ…ce (proces ten trwa od 5÷6 tygodni do nawet 10÷12 tygodni); barwa staje siÄ™ jaÅ›niejsza,
poprawiają się właściwości mąki, o ile zapewniono odpowiednie warunki w magazynie:
- wilgotność wzglÄ™dna powietrza w magazynie powinna wynosić ok. 55÷70%; zbyt niska
powoduje wysuszenie mÄ…ki, zbyt wysoka jest przyczynÄ… jej zawilgocenia,
- wilgotność mÄ…ki powinna wynosić ok. 11÷13,5% do co najwyżej 15%; zbyt niska sprzyja
jełczeniu tłuszczów zawartych w mące, zbyt wysoka jest przyczyną psucia się mąki
wskutek rozwoju szkodników,
- temperatura optymalna do 15÷18°C; zbyt wysoka sprzyja rozwojowi szkodników, a zbyt
niska uniemożliwia dojrzewanie mąki. Mąka powinna być chroniona przed nadmiernym
wychÅ‚odzeniem, zwÅ‚aszcza przed spadkiem temperatur poniżej -12°C.
Transport mąki do odbiorców może odbywać się luzem, z wykorzystaniem cystern
zwanych mÄ…kowozami, lub w workach.
Cechy jakościowe mąki
Charakteryzując mąkę można podawać jej wyciąg, popiołowość oraz typ i nazwę
handlowÄ….
Wyciąg mąki to ilość mąki otrzymana ze 100 kg ziarna, wyrażona w procentach. Im
niższy jest wyciąg tym mąka jest jaśniejsza, a przy jej produkcji otrzymano więcej otrąb.
Popiołowość mąki oznacza ilość popiołu otrzymaną po spaleniu próbki mąki, wyrażoną
w procentach. Im niższa jest popiołowość, podobnie jak wyciąg, tym mąka jest jaśniejsza.
Typ mąki jest to liczba, która wskazuje ile gramów popiołu powstałoby po spaleniu 100
kg mąki. Również im niższy typ mąki, tym mąka jest jaśniejsza. Między typem
a popiołowością mąki zachodzi zależność:
typ mąki = popiołowość x 1000
Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
14
Dla przykładu typy mąk pszennych, według PN, mieszczą się w zakresie od 450 (mąka
tortowa) do 2000 (mÄ…ka razowa).
Cechy jakościowe mąki powinny być zgodne z odpowiednią normą. Badając mąkę
dokonuje siÄ™ oceny cech organoleptycznych oraz fizykochemicznych. Sprawdza siÄ™ m.in.
barwę, smak i zapach, wilgotność (dla większości mąk dopuszcza się wilgotność nie większą
niż 15%), stopień rozdrobnienia, kwasowość, obecność szkodników.
W przypadku mąki pszennej bardzo istotne dla określenia jej jakości jest oznaczanie ilości
i rozpływalności glutenu. Gluten to elastoplastyczna masa powstająca z białek mąki po ich
połączeniu z wodą. Zawartość glutenu podaje się w procentach a rozpływalność glutenu
w milimetrach.
W przypadku mąki żytniej nie można uzyskać glutenu, szczególnie istotną cechą jest więc
liczba opadania, wskazująca na aktywność enzymatyczną mąki. Im wyższa aktywność
enzymatyczna mąki, tym bardziej uszkodzone (rozłożone) są skrobia i białka mąki a liczba
opadania mniejsza.
4.1.2. Pytania sprawdzajÄ…ce
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Co jest głównym składnikiem ziarna zbóż?
2. Jak dzielimy zboża ze względów użytkowych?
3. Jakie produkty wytwarza się ze zbóż?
4. Jakie inne (niż przetwórstwo zbóż) branże, wykorzystują ziarno zboża?
5. Z jakich elementów zbudowane jest ziarno zboża?
6. Jakie składniki chemiczne obecne są w ziarnie?
7. Na czym polega proces oddychania ziarna?
8. Jakie skutki wywołuje oddychanie ziarna?
9. W jakich warunkach należy przechowywać ziarno?
10. Jakie znasz rodzaje szkodników występujących w ziarnie?
11. Jakiego rodzaju szkody powodujÄ… szkodniki bytujÄ…ce w ziarnie?
12. W jaki sposób można zwalczać szkodniki zbóż i przetworów zbożowych?
13. Jakie rodzaje zanieczyszczeń występują w ziarnie?
14. Jakie znasz choroby zbóż?
15. Jakie cechy organoleptyczne ocenia siÄ™ badajÄ…c ziarno?
16. Jaki zapach posiada ziarno dobrej jakości?
17. Jaki przekrój powinno mieć dobrej jakości ziarno?
18. W jakich jednostkach miary podaje się wartość gęstości objętościowej ziarna?
19. Jakie etapy wyróżnia się w procesie produkcji mąki?
20. Czym różni się czyszczenie czarne od czyszczenia białego?
21. Na czym polega kondycjonowanie ziarna?
22. Co nazywamy mlewem?
23. Czym różni się przemiał prosty od złożonego?
24. Jaki rodzaj przemiału ma miejsce, jeśli walce mlewnika ustawione są bardzo blisko
siebie?
25. W jakim celu sporzÄ…dza siÄ™ mieszanki mÄ…k?
26. Jak długo trwa dojrzewanie mąki?
27. Jakie sÄ… optymalne warunki magazynowania mÄ…ki?
28. Co to jest wyciÄ…g mÄ…ki?
29. Jaka jest zależność między typem a popiołowością mąki?
30. Na co wskazuje liczba opadania?
31. W jakich jednostkach podaje się zawartość i rozpływalność glutenu?
Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
15
4.1.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Dokonaj oceny partii ziarna pszenicy, uwzględniając zapach, masę 1000 ziaren, ciężar
objętościowy (gatunkowy) i przekrój.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) pobrać oburącz ziarno, ogrzać przez kilkakrotne chuchnięcie, natychmiast wąchać
określić zapach ziarna, zapisać wyniki badania:
zapach ziarna .........................(swoisty/nieswoisty jaki?)
2) policzyć i zważyć kilkadziesiąt - kilkaset ziaren pszenicy, zapisać wyniki pomiaru:
liczba ziaren ................szt.
masa ziaren .................g
3) na podstawie masy ziaren, ustalonej w punkcie 2, obliczyć masę 1000 ziaren, wynik
obliczenia zapisać:
masa 1000 ziaren ........g
4) za pomocą cylindra miarowego odmierzyć 20 cm3 ziarna pszenicy a następnie zważyć
odmierzoną ilość ziarna i zapisać wynik:
masa 20 cm3 ziaren ................g
5) obliczyć ciężar objętościowy ziarna w kg/hl na podstawie wyników z punktu 4, czyli
obliczyć, ile ważyłby 1 hl ziarna:
masa 1 hl ziarna .....................kg
ciężar objętościowy ziarna .........................kg/hl
6) sprawdzić przekrój ziarna, przecinając poprzecznie 3 wybrane losowo ziarna
i dokonując oględzin; wynik zapisać (przekrój szklisty czy mączysty):
przekrój ziarna 1 .....................................
przekrój ziarna 2 .....................................
przekrój ziarna 3 .....................................
7) dokonać analizy otrzymanych wyników,
8) porównać otrzymane wyniki z normą jakościową dla pszenicy i zapisać wnioski.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- ziarna pszenicy,
- deseczka i nóż do przekrojenia ziarna,
- cylinder miarowy,
- waga (z dokładnością do 0,1 g),
- norma jakościowa dla pszenicy.
Ćwiczenie 2
Ustal typ mąki wiedząc, że po spaleniu próbki mąki żytniej o masie 120 g otrzymano 1,75
g popiołu.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) obliczyć popiołowość mąki, zapisać wynik:
popiołowość mąki .............%
2) obliczyć typ mąki, zapisać wynik:
Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
16
obliczony typ mÄ…ki ................
3) na podstawie normy dla mąk żytnich ustalić, jaki typ mąki jest najbliższy obliczonemu
w punkcie 3, zapisać wynik:
typ mÄ…ki (zgodnie z normÄ…) .........................
4) dokonać analizy otrzymanych wyników i zapisać wnioski.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- kalkulator,
- norma dla mąk żytnich.
Ćwiczenie 3
Zapoznaj się z Polską Normą Przetwory zbożowe. Mąka pszenna w odniesieniu do
typów mąki i jej cech jakościowych.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) zapisać typy mąk pszennych wymienione w normie wraz z nazwą mąki, według wzoru
wymieniajÄ…c je kolejno:
mÄ…ka tortowa typ 450
..................................
2) zapisać cechy mąk pszennych, które wymienione są w normie, i podlegają badaniom
przy ocenie jakości mąki, wymieniając je kolejno:
barwa
....................................
3) ocenić, jak zmieniają się cechy mąki w zależności od jej typu i zapisać wnioski.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- norma Przetwory zbożowe. Mąka pszenna .
Ćwiczenie 4
Narysuj schemat technologiczny produkcji mÄ…ki.
Sposób wykonania ćwiczenia:
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) zapoznać się ze schematem technologicznym przedstawiającym etapy produkcji mąki
(skorzystać przy tym z Poradnika ucznia),
2) uzupełnić schemat o surowce, materiały pomocnicze, produkty uboczne i produkt
główny, dopisując je w odpowiednie miejsca (z wykorzystaniem strzałek
doprowadzających lub odprowadzających); powinien użyć określeń: ziarno, woda,
ziarna obce, poślad (ziarno drobne), zanieczyszczenia, otręby, opakowania, mąka
w opakowaniach,
3) zapisać wnioski.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- typowe stanowisko uczniowskie,
- literatura (13, 12).
Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
17
4.1.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz:
Tak Nie
1) wymienić rodzaje przetworów zbożowych?
ð
ð
2) dokonać podziału zbóż?
ð
ð
3) rozróżnić elementy budowy ziarna zboża?
ð
ð
4) ocenić organoleptycznie jakość ziarna?
ð
ð
5) obliczyć ciężar objętościowy ziarna?
ð
ð
6) podać przybliżony skład chemiczny ziarna pszenicy?
ð
ð
7) dokonać analizy skutków oddychania ziarna?
ð
ð
8) zaproponować warunki przechowywania ziarna?
ð
ð
9) podać przykłady szkodników zbożowych?
ð
ð
10) zaproponować sposoby zwalczania szkodników zbożowych?
ð
ð
11) podać przykłady chorób ziarna?
ð
ð
12) wymienić we właściwej kolejności etapy produkcji mąki?
ð
ð
13) scharakteryzować etapy produkcji mąki?
ð
ð
14) rozróżnić rodzaje przemiału?
ð
ð
15) zaproponować urządzenia do produkcji mąki?
ð
ð
16) określić właściwe warunki magazynowania mąki?
ð
ð
17) zdefiniować pojęcia: typ mąki, popiołowość mąki, wyciąg mąki?
ð
ð
18) określić zależność między typem mąki a popiołowością mąki?
ð
ð
19) zdefiniować gluten?
ð
ð
20) określić zależność między aktywnością enzymów a liczbą opadania mąki?
ð
ð
21) wymienić typy mąk pszennych?
ð
ð
Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
18
4.2. Technologia produkcji kasz i płatków
4.2.1. Materiał nauczania
Kasze to produkty otrzymywane ze zbóż kaszowych, głównie z jęczmienia, prosa i gryki,
w wyniku obłuskania ziarna oraz czynności pomocniczych (obtaczanie, polerowanie)
i niekiedy cięcia (łamania ziarna).
W zależności od stopnia rozdrobnienia ziarna (lub jego braku) rozróżniamy następujące
kasze:
- kasze krupy, które otrzymuje się bez stosowania rozdrabniania; kasza zachowuje kształt
ziarna, które jest poddawane obłuskaniu i ewentualnie polerowaniu,
- kasze łamane, otrzymane poprzez pocięcie lub łamanie obłuskanego ziarna,
- kasze drobne, z ziarna pociętego lub połamanego, które poddawane jest obtaczaniu
i polerowaniu,
- kasze gniecione, otrzymywane przez zgniecenie ziarna do postaci płatków.
Asortyment kasz jest szeroki, szczególnie popularne są kasze jęczmienne, np. pęczak,
kasze gryczane, kasza jaglana (otrzymywana z prosa), kasza manna (z pszenicy).
Surowiec do produkcji kasz i płatków, czyli ziarno, powinien być odpowiednio
przygotowany.
Przygotowanie ziarna wiąże się z operacjami takimi jak czyszczenie ziarna, obróbka
hydrotermiczna (nawilżanie, prażenie) i leżakowanie a kończy się sortowaniem ziarna
(rys. 14).
Rys. 14. Schemat przygotowania jęczmienia do przerobu na kaszę 1 komory przyjęciowe, 2 waga,
3 magnesy, 4 entgraner (oddzielacz ości występujących w jęczmieniu), 5 wialnia, 6 sortownik
cylindryczny, 7 nawilżacz, 8 komory leżakowe, 9 tryjer, 10 łuszczarka, 11 komory do jęczmienia
paszowego i odpadów, 12 rozdrabniacz, 13 odsiewacz cylindryczny [7, s. 191]
Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
19
Etapy produkcji kasz i płatków przedstawiono na rysunku 15.
Ziarno
sortowanie
ziarna
Pęczak nieobtoczony
obłuskiwanie
Auska, mÄ…czka Kasza gryczana
sortowanie
cała
Mąka jęczmienna i gryczana
obtaczanie Kasza
krajanie
sortowanie
Å‚amana
Owies cały
sortowanie parowanie
obłuskany
polerowanie krajanie zgniatanie
sortowanie sortowanie suszenie
chłodzenie
Kasza perłowa jęczmienna Mączka owsiana
kasza jaglana
sortowanie
PÅ‚atki
owsiane
zwykłe i
wyborowe
Rys. 15. Etapy produkcji kasz i płatków [13, s. 262]
Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
20
Główną operacją technologiczną w kaszarni jest obłuskiwanie ziarna (rys. 16 i 17).
Polega ona na usunięciu okrywy ziarna w celu odsłonięcia bielma, które jest podstawowym
produktem kaszarskim. Obłuskiwanie prowadzi się w obłuskiwaczach, odpowiednio
dobranych dla danego rodzaju ziarna, aby usunąć skutecznie okrywę a jednocześnie nie
uszkodzić bielma.
Rys. 16. Schematyczny przekrój obłuskiwacza walcowo-klockowego [8, s. 15]: a) do prosa, b) do gryki
1 guma, 2 masa cierna, 3 kamień naturalny, b szerokość szczeliny między walcem a klockiem,
W prędkość obrotowa walca
Rys. 17. Obłuskiwacz czołowy holender [8, s.13]
1 zastawa wlotowa, 2 kosz zasilający, 3 rowek pierścieniowy na sito, 4 zastawa dozująca, 5 zastawa
przegubowa wylotowa z kosza zasilającego, 6 łożysko, 7 pokrywa, 8 bęben żeliwny z masą ścierną,
9 tarcza żeberkowa, 10 śruba, 11 tuleja rozpierająca, 12 wieniec zębaty,
13 łożysko, 14 mechanizm regulacji czasu obłuskiwania, 15 zastawa wylotowa z obłuskiwacza, 16 pas
napędowy, 17 koło zębate, 18 wał, 19 koło zapadkowe, 20 stalowy pierścień sitowy
Ponieważ skuteczność jednorazowego obÅ‚uskiwania wynosi 40÷70%, zabiegi
obłuskiwania powtarza się, stosując między nimi sortowanie po sortowaniu ziarno
nieobłuskane ponownie zawraca się do obłuskiwacza. Operacje sortowania (rys. 18)
przeprowadza się z użyciem odsiewaczy cylindrycznych, sortownic płaskich, tryjerów a także
poprzez rozdzielanie w strumieniu powietrza. Produktami ubocznymi, wydzielanymi podczas
sortowania, sÄ… mÄ…czki i Å‚uska.
Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
21
Rys. 18. Sortownik do kasz [8, s. 17]
1 wlot, 2 aspiracja, 3 sita blaszane, 4 szczotki, 5 napęd ramy sitowej, 6 napęd szczotek,
7÷10 wyloty frakcji kasz, 11 wylot zlotów
Operacjami uzupełniającymi przy produkcji kasz są czynności obtaczania i polerowania
(rys. 19 i 20), dzięki którym usuwane są resztki okrywy a powierzchnia ziarna wygładza się.
Obtaczanie poprawia także trwałość kaszy przez usuwanie resztki zarodka. Zabiegi
obtaczania i polerowania przeprowadza się w szlifierkach i polerówkach. Wygładzanie
powierzchni kaszy następuje poprzez jej ocieranie elementami roboczymi maszyn
obtaczajÄ…cych.
Rys. 20. Polerówka bębnowa do
grochu i ryżu [8, s. 19]
Rys. 19. Polerówka szlifierka stożkowa do ryżu i owsa [8, s. 18]
1 podstawa, 2 obejma widełkowa, 3 korpus, 4 stożkowy
wirnik, 5 nieruchomy stożkowy płaszcz, 6 przewód aspiracyjny,
7 wrzeciono,8 stożkowy wirnik z masy ściernej, 9 zgarniaki,
10 koło pasowe, pokrętło regulacyjne, 12 wspornik, 13 śruba,
14 nakrętka, 15 stawidło, 16 zgarniak zewnętrzny,
17 - pokrywa
Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
22
Kasze krajane, czyli łamane, uzyskuje się poprzez zmniejszenie rozmiarów ziarna
obłuskanego za pomocą krajania. Krajanie odbywa się w krajalnicach, np. walcowych,
tarczowych bądz bębnowych (rys. 21).
Rys. 21. Krajalnica bębnowa do owsa [8, s. 21]
W każdym przypadku czynnościami końcowymi powinny być operacje sortowania
produktów i oddzielania zanieczyszczeń ferromagnetycznych.
Płatki otrzymuje się poprzez zgniatanie i suszenie ziarna poddanego obróbce termicznej
parowaniu (niekiedy prażeniu). Najbardziej popularne są płatki owsiane i płatki
kukurydziane, ale produkuje się również płatki ryżowe, jęczmienne i pszenne.
Parowanie ziarna na płatki odbywa się po obłuskaniu i obtoczeniu ziarna; ziarno paruje się
w zakresie temperatury 90÷100°C przez 10÷15 minut. Czynność ta uÅ‚atwia zgniecenie ziarna
i pozwala nadać płatkom odpowiednie cechy smakowe i kulinarne.
Zgniatanie rozparzonego ziarna odbywa siÄ™ w gniotowniku walcowym i prowadzi do
nadania ziarnu formy płatka.
Suszenie pozwala uzyskać pożądaną, niską wilgotność płatków (poniżej 20%),
warunkujÄ…cÄ… ich trwaÅ‚ość, a odbywa siÄ™ w temperaturze ok. 50°C. Po suszeniu pÅ‚atki sortuje
się, aby usunąć części drobne ziarna i mączkę. Płatki typu instant (instantyzowane), nadające
się do spożycia bez potrzeby wstępnego przygotowania (np. gotowania) i charakteryzujące się
dużą zdolnością wchłaniania wody bez uzyskiwania kleistości, poddaje się prażeniu do
uzyskania wilgotności ok. 5%.
Produkcja płatków kukurydzianych prażonych
Schemat produkcji płatków kukurydzianych z grubej kaszy z kukurydzy żółtej
przedstawiono na rysunku 22. Kaszę gotuje się pod ciśnieniem w syropie z sacharozy
i ekstraktu słodowego nieenzymatycznego, z dodatkiem soli. W czasie gotowania robi się tzw.
przerwę ciśnieniową w celu usunięcia specyficznego zapachu. Ugotowaną kaszę obsusza się,
suszy i poddaje leżakowaniu. Kolejnym etapem produkcji jest płatkowanie podgrzanej kaszy
w gniotownikach walcowych.
Po spłatkowaniu i odsianiu drobnych cząstek, produkt kieruje się do prażenia
w prażarkach (w temperaturze ok. 400°C). Jako prażarki wykorzystuje siÄ™ piece obrotowe lub
taśmowe. Uprażone płatki są chłodzone na taśmie i ewentualnie witaminizowane roztworem
witamin, po czym sÄ… szczelnie pakowane.
Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
23
obróbka wstępna
gotowanie kaszy
suszenie
leżakowanie
podgrzewanie
płatkowanie
odsiewanie
prażenie
chłodzenie i pakowanie
Rys. 22. Etapy produkcji płatków kukurydzianych prażonych [13, s.266]
4.2.2. Pytania sprawdzajÄ…ce
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Jakie znasz rodzaje kasz?
2. Czym różnią się kasze krupy od kasz łamanych?
3. Jakie czynności wykonuje się przy produkcji kasz?
4. Na czym polega obłuskiwanie ziarna?
5. Dlaczego czynność obłuskiwania powtarza się?
6. W jakim celu ziarno obtacza siÄ™ i poleruje?
7. W jakich warunkach odbywa się parowanie ziarna przy produkcji płatków?
8. Jaki jest cel parowania ziarna?
9. Jaką wilgotność mają płatki po suszeniu?
10. W jakim celu sortuje się płatki po suszeniu?
11. Jaki rodzaj płatków poddawany jest prażeniu?
12. Co rozumiesz pod pojęciem płatki instant?
13. W jaki sposób praży się płatki kukurydziane?
14. Jakie urządzenia wykorzystuje się przy produkcji płatków kukurydzianych?
15. Jakie produkty uboczne uzyskuje siÄ™ przy produkcji kasz?
Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
24
4.2.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Rozpoznaj rodzaje kaszy.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) pobrać od nauczyciela próbki kaszy do badania,
2) porównać pobrane do badań próbki z próbkami wzorcowymi, zwracając uwagę na
wyglÄ…d, barwÄ™, granulacjÄ™,
3) na podstawie określonych przez siebie cech próbek w porównaniu z próbkami
wzorcowymi, rozpoznać rodzaj otrzymanej od nauczyciela kaszy i zanotuj uwagi.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- próbki kaszy do badań,
- wzorcowe próbki rodzajów kaszy (kilka rodzajów).
Ćwiczenie 2
Dokonaj oceny organoleptycznej wybranej próbki kaszy.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) pobrać od nauczyciela próbkę kaszy do badania w celu przeprowadzania badań
organoleptycznych,
2) przeprowadzić badanie zapachu,
ogrzać badaną próbkę kaszę przez kilkakrotne chuchnięcie,
rozsypać próbkę w warstwę co najmniej 3 cm i wąchać,
zapisać wniosek: zapach swoisty lub nieswoisty (jaki?),
3) przeprowadzić badanie wyglądu,
rozsypać badaną kaszę na arkuszu białego papieru (grubość warstwy ok. 5 mm),
rozsypać próbkę wzorcową kaszy obok próbki badanej,
określić zgodność asortymentu i wyglądu badanej próbki kaszy z próbkami
wzorcowymi,
zapisać wniosek,
4) przeprowadzić badanie barwy:
rozsypać badaną kaszę na arkuszu czarnego papieru,
rozsypać próbkę wzorcową kaszy obok próbki badanej,
określić barwę badanej próbki kaszy oraz jej zgodność z barwą próbki
kontrolnej,
zapisać barwę oraz jej zgodność z barwą próbki kontrolnej (jaśniejsza,
ciemniejsza, zgodna równa),
5) przeprowadzić badanie smaku,
ugotować badaną próbkę kaszy,
rozgryzć i przeżuć próbkę, a w około 2 minuty po tym wymieszać próbkę ze
śliną i określić jej smak,
zapisać wniosek: smak swoisty lub nieswoisty (jaki?),
6) przeprowadzić badanie wilgotności,
nabrać garść kaszy i zacisnąć ją w dłoni,
Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
25
na podstawie stopnia wymykania się kaszy z dłoni i stawianego oporu przy
jej ściskaniu, określić stopień jej zawilgocenia,
zapisać wniosek: próbka sucha lub o podwyższonej wilgotności,
7) przeprowadzić badanie zagrzania,
zanurzyć rękę w masie badanej kaszy,
określić stopień jej zgrzania przez wyczucie różnicy temperatury miedzy
toczeniem a badaną próbką,
zapisać wniosek,
8) przeprowadzić badanie granulacji i obecności szkodników,
dokonać oględzin rozsypanej próbki jak przy badaniu wyglądu,
ocenić stopień granulacji,
obejrzeć dokładnie, zwracając uwagę na obecność oprzędów szkodników lub
ślady ich żerowania,
zapisać wnioski,
9) uzyskane wyniki porównać z wymaganiami odpowiednich norm dla kasz i na tej
podstawie ocenić jakość badanej kaszy, zapisać wnioski.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- próbki kaszy do badań,
- wzorcowe próbki kaszy,
- arkusz czarnego papieru,
- arkusz białego papieru,
- zlewka 250 cm3,
- normy dla kasz,
- plansze (rysunki) szkodników zbożowych.
Ćwiczenie 3
Określ wymagania jakościowe normy na przetwory kaszę, kaszki i mąkę kukurydzianą.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) odszukać wymagania jakościowe dotyczące surowców i przetworów kukurydzianych
przeznaczonych do przetwórstwa na dwa różne produkty spożywcze, np. do produkcji
płatków i makaronu, zapisać je,
2) dokonać porównania odszukanych wymagań i zapisać spostrzeżenia.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- norma na przetwory zbożowe z kukurydzy (Przetwory zbożowe. Kasza, kaszki i mąka
kukurydziana).
Ćwiczenie 4
Zapoznaj się z schematem przygotowania jęczmienia do przerobu na kaszę (rys. 14
w Poradniku ucznia) i na jego podstawie naszkicuj blokowy schemat technologiczny.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) dokonać analizy schematu przygotowania jęczmienia do przerobu na kaszę (rys. 14
w Poradniku ucznia),
Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
26
2) nazwać operacje jednostkowe wykonywane przy udziale poszczególnych maszyn
i urządzeń występujących w schemacie i zapisać je w odpowiedniej kolejności w postaci
schematu blokowego.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- literatura (7, 8, 12).
4.2.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz:
Tak Nie
1) dokonać podziału kasz?
ð
ð
2) wymienić operacje jednostkowe wykorzystywane w procesie produkcji kasz?
ð
ð
3) określić cele poszczególnych operacji jednostkowych wykorzystywanych
ð
ð
w procesie produkcji kasz?
4) wskazać różnice między płatkami a kaszami?
ð
ð
5) podać przykłady płatków zbożowych?
ð
ð
6) przedstawić zasadę produkcji płatków?
ð
ð
7) narysować schemat blokowy produkcji płatków kukurydzianych?
ð
ð
Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
27
4.3. Technologia produkcji makaronów i pasz
4.3.1. Materiał nauczania
Produkcja makaronów
Makarony to produkty spożywcze otrzymywane z ciasta sporządzanego z mąki pszennej
i wody z dodatkami, poddawanego formowaniu i wysuszeniu.
Podział makaronów
Makarony można dzielić w zależności od:
- użytej mąki; typową mąką do produkcji makaronów jest semolina (mąka makaronowa
z twardej pszenicy), ale używa się też innych mąk makaronowych, kaszki makaronowej,
mÄ…k piekarskich oraz innych,
- kształtu np. nitki, rurki, muszelki, świderki, pręty (spaghetti),
- długości (długie powyżej 15 cm, krótkie, ścinki),
- zastosowanych dodatków (np. makaron 4-jajeczny, marchwiowy),
- posobu formowania: tłoczone, wycinane, wykrawane.
Rys. 23. Przykłady różnych kształtów makaronu [8, s. 95]
Etapy produkcji makaronu, przedstawione na rysunku 24, obejmujÄ…:
przygotowanie surowców,
sporzÄ…dzenie ciasta makaronowego,
formowanie wyrobów surowych,
suszenie,
pakowanie,
przechowywanie.
Surowce na ciasto makaronowe
Do sporządzenia ciasta makaronowego zaleca się użycie specjalnych mąk makaronowych
z pszenicy z gatunku Triticum durum, zawierającej dużo glutenu, nadającego makaronowi
dużą wytrzymałość podczas gotowania i dobre właściwości kulinarne. Woda do sporządzenia
ciasta makaronowego powinna być raczej miękka.
Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
28
Często stosowanym surowcem dodatkowym do ciasta są jaja, poprawiające barwę, smak
i wartość odżywczÄ… makaronów; mogÄ… być stosowane jako jaja Å›wieże (1÷7 sztuk na 1kg
mąki), w proszku lub masa jajowa mrożona. Jako dodatki stosować też można gluten, inne
mąki, mączki warzywne, mleko w proszku, drożdże i inne. Należy pamiętać, że każdy
z surowców dodatkowych wpływa nie tylko na wartość odżywczą, barwę i smak wyrobu, ale
również na właściwości elastoplastyczne ciasta i jego zachowanie się podczas formowania
i suszenia.
Ciasto makaronowe bywa barwione, np. sokiem ze szpinaku albo kurkumÄ….
przygotowanie surowców
sporzÄ…dzanie ciasta
formowanie wyrobów
surowych
przygotowanie wyrobów
do suszenia
suszenie
sortowanie i paczkowanie
Rys. 24. Etapy produkcji makaronu [13, s. 102]
Sporządzenie ciasta makaronowego polega na połączeniu ze sobą surowców. Ciasto
makaronowe powinno mieć gęstą konsystencję, dlatego używa się stosunkowo niedużo wody
(mniej niż na ciasta chlebowe). Wilgotność ciasta wynosi ok. 30%. Gęste ciasto ułatwia
przeprowadzenie formowania, które odbywa się za pomocą maszyn, a także zapewnia
odpowiednią wytrzymałość podczas gotowania makaronu. Takie ciasto wymaga długiego
zagniatania w urzÄ…dzeniu zwanym zagniatarkÄ….
Formowanie wyrobów odbywa się w urządzeniu formującym, do którego podawane jest
ciasto po zagnieceniu. Zagniatanie ciasta i formowanie może też odbywać się w jednym
urządzeniu w tłoczni makaronowej(rys. 25), działającej w sposób ciągły.
Tłoczenie makaronu odbywa się pod zwiększonym ciśnieniu (ok. 10 MPa) w ściśle
określonej temperaturze, utrzymywanej przez płaszcz wodny otaczający elementy tłoczące
(ok. 40°C). Przegrzanie ciasta prowadzić może do denaturacji biaÅ‚ek glutenowych i obniżenia
jakości glutenu.
W przypadku produkcji makaronów wykrawanych ciasto jest rozwałkowywane i krojone
na paski odpowiedniej szerokości. Wycinanie odbywa się za pomocą odpowiednich sztanc
(wycinaków), pozwalających uzyskać z taśmy ciasta określony kształt, np. gwiazdek.
Uformowany makaron powinien być przekazany niezwłocznie do suszenia (rys. 26), aby
zapobiec jego psuciu się pod wpływem drobnoustrojów oraz deformacjom.
Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
29
Rys. 25. Schemat tłoczni ślimakowej makaronu [8, s. 95]. 1 miesiarka ciasta, 2 dozownik wody,
3 motoreduktor z silnikiem, 4 dozownik mąki, 5 głowicą tłoczni, 6 urządzenie do cięcia ciasta
makaronowego, 7 urządzenie do owiewania, 8 komora tłoczni, 9 rama tłoczni, 10 napęd tłoczni
Suszenie rozpoczyna się od wstępnego obsuszenia powierzchni uformowanego makaronu
poprzez owiewanie gorÄ…cym powietrzem. Zapobiega to zlepianiu makaronu siÄ™ w dalszych
etapach suszenia. Następnie makaron przekazuje się do suszenia właściwego w suszarkach,
podczas którego wilgotność makaronu obniża się do ok. 12%, zapewniającego trwałość
produktu i odpowiedniÄ… strukturÄ™.
Rys. 26. Schemat suszarni do makaronu długiego [8, s. 117]. 1 początkowa i końcowa faza suszenia w danej
strefie, 2 blok wentylacyjny, 3 strefa odprężania makaronu, 4 wlot mokrych wyrobów,
5 wylot suchych wyrobów, 6 wentylator wstępnego owiewu, 7 doprowadzenie świeżego powietrza,
8 chłodnica, 9 wentylator wyciągowy, 10 wylot powietrza wilgotnego, 11 wentylator obiegu powietrza,
12 przenośnik, 13 regulowane wsporniki konstrukcji suszarki, 14 przenośnik
W suszarkach można regulować temperaturę suszenia, wilgotność względną powietrza
i czas suszenia. Zazwyczaj suszenie odbywa siÄ™ w temperaturach 30÷50°C w czasie od kilku
do nawet kilkudziesięciu godzin.
Nieprzestrzeganie parametrów suszenia prowadzi do wad wyrobu. Zbyt wysokie
temperatury mogą być przyczyną obniżenia sprężystości makaronu. Zbyt suche powietrze,
o dużej prędkości przepływu, może powodować pękanie makaronu.
Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
30
Pakowanie może odbywać się ręcznie lub automatycznie do opakowań jednostkowych
mogących pomieścić na ogół od 200 do 500g makaronu, a także w duże torby papierowe
i opakowania kartonowe. Opakowania jednostkowe umieszcza siÄ™ w opakowaniach
zbiorczych.
Przechowywanie makaronu powinno odbywać siÄ™ w temperaturze 20°C przy
wilgotnoÅ›ci wzglÄ™dnej powietrza 65÷70%. Makarony sÄ… produktami dÅ‚ugotrwaÅ‚ymi, można je
przechowywać (w zależności od rodzaju) od kilku miesięcy nawet do roku. W przypadku
zawilgocenia makaronu powyżej 16% może on być zaatakowany przez pleśnie.
Produkcja pasz
Mieszanki paszowe to produkty pochodzenia roślinnego, wzbogacane produktami
zwierzęcymi i mineralnymi, a także produkty otrzymywane na drodze chemicznej
i biologicznej, zawierające składniki odżywcze (pokarmowe) i służące do karmienia zwierząt.
Produkowane są przez zakłady zwane wytwórniami mieszanek paszowych (pasze
przygotowywane sÄ… tam od podstaw) lub mieszalniami pasz (korzystajÄ… z gotowych
składników, które łączone są w odpowiednich proporcjach).
Składniki pasz:
- składniki zbożowe, stanowiące ponad połowę masy paszy, takie jak ziarno żyta, pszenicy,
kukurydzy, pszenżyta oraz produkty uboczne przetwórstwa zbóż takie jak otręby i mączki,
- składniki białkowe, np. mączki mięsne, rybne, hydrolizaty rybne, nasiona roślin
strączkowych, drożdże paszowe, serwatka,
- surowce uzupełniające melas, wysłodki (uboczne produkty cukrownictwa), susze
roślinne (z roślin zielonych), tłuszcze.
magazynowanie surowców
czyszczenie i sortowanie
surowców
rozdrabnianie surowców
dozowanie i mieszanie
surowców
dodawanie komponentów
ciekłych
granulowanie i formowanie
pasz
pakowanie i składowanie
Rys. 27. Etapy produkcji mieszanek paszowych [13, s.268]
Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
31
Rodzaje pasz
Pasze można podzielić na:
- koncentraty - mieszanki zawierające określony składnik w zbyt dużej ilości, aby można je
było użyć do bezpośredniego skarmiania; koncentraty należy rozcieńczać paszami
gospodarskimi,
- pasze pełnoporcjowe - stanowią pełną dawkę żywieniową dla danej grupy zwierząt,
- pasze specjalne (np. lecznicze).
Etapy produkcji mieszanek paszowych (rysunek 27):
- przygotowanie surowców,
- rozdrabnianie surowców, ułatwiające korzystanie z surowców i umożliwiające uzyskanie
jednorodnej paszy,
- dozowanie i mieszanie składników sypkich,
- dozowanie składników ciekłych i wymieszanie ich ze składnikami sypkimi,
- formowanie pasz (o ile wymaga się, aby produkt nie był sypki), np. poprzez
granulowanie, brykietowanie, prasowanie w bloki,
- pakowanie i przechowywanie,
- ekspedycja pasz (luzem lub w opakowaniach).
4.3.2. Pytania sprawdzajÄ…ce
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Co nazywamy makaronem?
2. Jakie kryteria stosuje się przy podziale makaronów?
3. Co to jest semolina?
4. Z jakich etapów składa się produkcja makaronu?
5. Jakie surowce wykorzystuje się do produkcji makaronów?
6. Jaką rolę spełniają jaja w produkcji makaronów?
7. Dlaczego zaleca się używanie mąki z pszenicy Triticum durum do produkcji makaronów?
8. Jaka jest typowa wilgotność ciasta makaronowego?
9. Ile wynosi wilgotność makaronu po suszeniu?
10. Jaką konsystencję powinno posiadać ciasto makaronowe?
11. Jaką rolę spełnia płaszcz wodny w tłoczni makaronowej?
12. Do czego służą sztance?
13. Dlaczego suszenie właściwe poprzedza się owiewaniem uformowanego makaronu za
pomocÄ… gorÄ…cego powietrza?
14. W jakich temperaturach suszy siÄ™ makarony?
15. Co jest przyczyną pękania makaronu podczas suszenia?
16. W jakich warunkach należy przechowywać makaron?
17. Co nazywamy paszami?
18. Czym różnią się wytwórnie pasz od mieszalni pasz?
19. Jakie grupy składników stosowane są do produkcji pasz?
20. Jaki produkt uboczny, powstający przy produkcji mąki, wykorzystywany jest często jako
składnik pasz?
21. Jakie produkty uboczne cukrownictwa stosowane sÄ… do produkcji pasz?
22. Dlaczego surowce do produkcji pasz rozdrabnia siÄ™?
23. W jakiej kolejności dozuje się surowce przy wytwarzaniu pasz?
24. Do jakiej postaci można formować pasze?
Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
32
4.3.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Zaprojektuj przebieg produkcji i sporzÄ…dz porcjÄ™ makaronu domowego.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) przygotować recepturę (przepis) na makaron domowy, korzystając np. z Kuchni
polskiej , zapisać potrzebne surowce i ich ilość oraz zaplanować czynności niezbędne
przy sporzÄ…dzaniu makaronu, zapisujÄ…c je w punktach:
surowce do produkcji: ....................................
plan czynności: 1. ...........................................
2. ........................................... itd.
2) przygotować i odmierzyć odpowiednią ilość surowców do sporządzenia makaronu
domowego zgodnie z recepturą, zapisać masę użytych surowców:
masa surowców: ................ g,
3) sporządzić makaron zgodnie z recepturą na stolnicy,
4) obsuszyć makaron wstępnie poprzez rozrzucenie na stolnicy,
5) po obsuszeniu wstępnym makaron wysuszyć go w suszarce,
6) wyprodukowany makaron zważyć i umieścić w opakowaniach, zapisać masę
otrzymanego makaronu:
masa makaronu: ................ g,
7) obliczyć wydajność, zapisać wynik:
wydajność makaronu: ................ %,
8) ewentualnie ugotować wyprodukowany makaron, dokonać oceny organoleptycznej
i zapisać wnioski.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- receptura na makaron domowy (np. z Kuchni polskiej ),
- waga,
- surowce do produkcji makaronu (zgodnie z recepturą), np. mąka, jaja, woda, sól,
- stolnica,
- nóż do krojenia makaronu (lub sprzęt do jego wycinania),
- suszarka (z możliwoÅ›ciÄ… suszenia w temperaturze 30÷50°C),
- zestaw do gotowania makaronu.
Ćwiczenie 2
Oblicz koszt surowcowy 250 g makaronu, który sporządziłeś w Ćwiczeniu 1.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) zapisać ilość makaronu sporządzonego w Ćwiczeniu 1:
masa makaronu: ................ g,
2) obliczyć koszt łączny surowców wykorzystanych do sporządzenia makaronu
w Ćwiczeniu 1, zapisując wynik:
koszt surowców do produkcji porcji makaronu: .............. zł
3) przeliczyć koszt sporządzenia makaronu w odniesieniu do porcji równej 250 g, zapisać
wynik:
Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
33
4) wymień inne czynniki, poza kosztami surowców, które uwzględniłbyś ustalając cenę
zbytu makaronu, zapisz je:
........................................................................................................................................
5) oszacuj, jak wysoka mogłaby być cena makaronu przy uwzględnieniu wszystkich
czynników na nią wpływających i zapisz wnioski.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- receptura na makaron domowy,
- kalkulator.
Ćwiczenie 3
Dokonaj oceny, w oparciu o normy, jakości próbki makaronu.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) zapoznać się z normą jakościową dla makaronu,
2) zaplanować badania niezbędne do ocenienia jakości makaronu,
3) przeprowadzić badania jakości próbki makaronu,
4) zapisać wnioski.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- próbka makaronu,
- norma dla makaronu.
Ćwiczenie 4
Zapoznaj siÄ™ z normami dotyczÄ…cymi maszyn do produkcji makaronu pod kÄ…tem
wymagań z zakresu bezpieczeństwa i higieny.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) zapoznać się z normą dla maszyn do produkcji makaronu,
2) odnalezć wymagania z zakresu bezpieczeństwa i higieny stawiane wytłaczarkom
makaronu,
3) sporządzić notatkę i zapisać wnioski.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- normy dla maszyn do produkcji makaronu (Maszyny do produkcji makaronów -
Wytłaczarki makaronu - Wymagania z zakresu bezpieczeństwa i higieny).
Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
34
4.3.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz:
Tak Nie
1) zdefiniować pojęcie makaronu?
ð
ð
2) klasyfikować makarony?
ð
ð
3) wymienić etapy produkcji makaronu?
ð
ð
4) zaproponować surowce do produkcji makaronu?
ð
ð
5) scharakteryzować etapy produkcji makaronu?
ð
ð
6) ustalić warunki magazynowania makaronu?
ð
ð
7) wskazać przykładowe wady makaronu i przyczyny ich powstawania?
ð
ð
8) podać przykłady urządzeń stosowanych do produkcji makaronu?
ð
ð
9) zdefiniować pojęcie pasz?
ð
ð
10) podać przykłady pasz?
ð
ð
11) wymienić składniki pasz?
ð
ð
12) wymienić etapy produkcji pasz?
ð
ð
13) określić znaczenie poszczególnych etapów produkcji pasz?
ð
ð
Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
35
4.4. Technologia produkcji wyrobów ekspandowanych
i ekstrudowanych
4.4.1. Materiał nauczania
Produkcja wyrobów ekspandowanych i ekstrudowanych
Ekspandowanie polega na gwałtownym rozprężaniu materiału, wcześniej ogrzanego
i będącego pod wysokim ciśnieniem, w chwili momentalnego przejścia do ciśnienia
atmosferycznego.
Wyroby ekspandowane to najczęściej tzw. ziarno dmuchane (dęte), np. ziarno pszenicy,
ryż preparowany, popcorn. Ekspandowanie można stosować też do wytwarzania porowatych
i wodochłonnych półproduktów wykorzystywanych w produkcji wyrobów mięsnych, rybnych
lub innych.
Zasada produkcji wyrobów ekspandowanych
Ekspandowanie prowadzi się w urządzeniu o działaniu okresowym, zwanym armatką, lub
w urządzeniu o działaniu ciągłym.
Surowiec poddawany ekspandowaniu nawilża się i wprowadza do cylindra urządzenia
ekspandujÄ…cego armatki. Cylinder wprawiany jest w ruch obrotowy i ogrzewany.
Zwiększająca się temperatura i ciśnienie parującej wody powodują zmiany w surowcu,
między innymi denaturację białek i kleikowanie skrobi. Po kilkuminutowym ogrzewaniu
cylinder otwiera się, przy czym jego zawartość zostaje wyrzucona (wystrzelona) na siatkę
(w urządzeniach o działaniu ciągłym materiał wyrzucany jest poprzez dyszę). Następuje
jednoczesne gwałtowne odparowanie i rozprężenie wody, zawartej w surowcu, co powoduje
zwiększenie jego objętości.
Otrzymany produkt jest chrupki, lekki, łatwo mięknie w ustach i posiada specyficzny
smak.
Otrzymywanie popcornu jest szczególnym przypadkiem wykorzystania technologii
ekspandowania. Ziarno odmiany kukurydzy, zwanej pękającą, rzucone na gorącą patelnię po
pewnym czasie z trzaskiem pęka i powiększa swoją objętość.
Efekt ten zawdzięcza specyficznej budowie ziarna okrywa ochraniająca bielmo jest
bowiem wyjątkowo szczelna i wytrzymała, spełniając niemal tę samą funkcję co zbiornik
ekspansyjny. Dopiero podgrzanie ziarna do ok. 177°C powoduje taki wzrost ciÅ›nienia
wewnątrz ziarna, w wyniku którego następuje rozerwanie okrywy i wypłynięcie bielma na
zewnątrz, czemu towarzyszy gwałtowne zwiększenie objętości na skutek różnicy ciśnień.
Ekstrudowanie (ekstruzja) polega na wytłaczaniu termoplastycznym materiału,
poddanego uprzednio obróbce mechanicznej.
Ekstrudowanie prowadzi się w urządzeniu zwanym ekstruderem, którego podstawowym
elementem roboczym jest komora termiczno-ciśnieniowa ze ślimakiem, ogrzewana za
pośrednictwem płaszcza parowego, zintegrowana z mikserem (zasobnikiem) i przenośnikiem
podającym materiał do ekstruzji oraz matrycą wytłaczającą.
Technika ta pozwala uzyskać bardziej różnorodne produkty niż ekspandowanie,
a jednocześnie można w niej wykorzystać także ekspandowanie.
Rodzaje wyrobów ekstrudowanych (wytłaczanych)
Ekstrudowanie wykorzystuje się do produkcji takich wyrobów spożywczych jak czipsy,
snacki, chrupki, płatki śniadaniowe lub pieczywo chrupkie (lekkie), a także do produkcji
karmy dla zwierząt. Ekstruzja pozwala otrzymywać szeroki asortyment tych wyrobów
o różnym kształcie, teksturze, barwie i zapachu.
Wyroby ekstrudowane zwane są też wyrobami wytłaczanymi.
Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
36
Rys. 28. Schemat ekstrudera [8, s.59]
1 urządzenie napędowe, 2 lej załadowczy, 3 płaszcz chłodzony wodą, 4 termopary, 5 płaszcz parowy,
6 regulator ciśnienia, 7 matryca, 8 termopara wpustu, 9 płytka formująca, 10 komora, 11 wał
ślimakowy o wzrastającej średnicy, 12 sekcja zasilająca, 13 strefa wzrastającego ciśnienia, 14 strefa
wysokiego ciśnienia
Etapy produkcji wyrobów ekstrudowanych (wytłaczanych)
Na proces produkcji wyrobów ekstrudowanych składają się:
- przygotowanie mieszanki składników wyjściowych, najczęściej o wilgotności do 15%, na
przykład za pomocą mieszarki (miksera), w której surowiec mieszany jest z wodą;
wykorzystuje się surowiec pochodzenia roślinnego, o dużej zawartości skrobi i białka, np.
śruty, kasze, mąki, nasiona roślin strączkowych, niekiedy grys i płatki ziemniaczane oraz
warzywne a także dodatki w postaci soli, cukru, emulgatory, substancje aromatyczne,
- podawanie mieszanki przenośnikiem do zasobnika i stąd do komory roboczej ekstrudera,
w której ekstrudowany materiał jest rozcierany i przesuwany przez ślimak, przy czym
szybko wzrasta temperatura mieszanki (nawet do 250°C) wskutek coraz wyższego
ciśnienia (kilka - kilkanaście MPa) i wzrastającej siły tarcia, gdyż wraz z przesuwaniem
mieszanki zmniejsza się szczelina między ścianą komory a zwojami ślimaka,
- kształtowanie wyrobów poprzez przeciskanie uplastycznionego materiału przez dyszę
matrycę kształtowania; ten etap produkcji może wiązać się z ekspandowaniem materiału,
wskutek gwałtownego spadku ciśnienia przy wyjściu z dyszy i odparowania dużej ilości
wody.
Czynności technologiczne, które mogą uzupełniać proces produkcji to na przykład:
- suszenie produktu, w czasie którego następuje redukcja wilgotności do poziomu
zapewniającego trwałość wyrobu,
- ewentualne powlekanie produktu wyjściowego, poprzez np. obtaczanie w roztworze
wodnym cukru z dodatkami smakowymi w obrotowym bębnie; w przypadku czipsów
stosuje się smażenie,
- suszenie powleczonego wyrobu powietrzem o wymuszonym przepływie,
- pakowanie i przechowywanie.
Zmienianie właściwości wyrobów ekstrudowanych
Strukturę i właściwości ekstrudowanych produktów można regulować, dobierając
odpowiedni surowiec, zmieniając jego wilgotność i pH, temperaturę i ciśnienie ekstruzji,
a także dobierając odpowiedni czas przebywania w ekstruderze.
Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
37
Zagrożenia dla środowiska naturalnego, bhp, ochrona przeciwpożarowa i ochrona
środowiska w przetwórstwie zbóż
Zagrożenia dla środowiska naturalnego
Przemysł zbożowo-młynarski nie stanowi szczególnego zagrożenia dla środowiska
naturalnego, zarówno w przypadku wpływu na atmosferę jak i produkcji ścieków i odpadów
stałych.
Zakłady przetwórstwa zbożowego w zasadzie nie stanowią zagrożenia dla atmosfery
z uwagi na niskÄ… emisjÄ™ spalin.
Pyły, powstające podczas wyładowywania, transportu wewnętrznego i operacji
jednostkowych związanych z korzystaniem z surowców i w procesie produkcji przetworów,
powinny być wychwytywane. Pyły zbożowo-mączne w połączeniu z powietrzem tworzą
mieszankę wybuchową, stąd występuje zagrożenie wybuchami.
Ze względu na niskie zużycie wody, przetwórstwo zbożowo-mączne nie jest istotnym
producentem ścieków. Produkty uboczne są zagospodarowywane, nie występują odpady stałe,
które byłyby grozne dla środowiska.
Bhp, ochrona przeciwpożarowa i ochrona środowiska w przetwórstwie zbóż
W zakładach przetwórstwa zbożowego przy wielu operacjach technologicznych istotnym
problemem jest uciążliwy dla załogi hałas i wibracje. Pracownicy powinni używać w tych
przypadkach ochraniaczy słuchu (np. słuchawek ochronnych). Urządzenia należy utrzymywać
w sprawności, regularnie smarować, stosować osłony izolacyjne, o ile to możliwe wykładać
masami głuszącymi. Bardzo istotne jest wytłumianie pomieszczeń produkcyjnych (ekrany
dzwiękochłonne, pochłaniacze przestrzenne).
Istnieje również zagrożenie pylicą, zwłaszcza pylicą krzemową pod wpływem pyłu
towarzyszącego ziarnu. Krzemionka, obecna w pyle zbożowym, może wywoływać
u pracowników chorobę pylicę krzemową. Dlatego przy pracach, podczas których
pracownik narażony jest na wdychanie pyłu, należy używać maseczek ochronnych. Zakłady
powinny posiadać sieci aspiracyjne (wentylacyjne). W miarę możliwości powinno się
stosować transport pneumatyczny ziarna i produktów przemiału oraz wykorzystywać
urzÄ…dzenia odpylajÄ…ce.
Z uwagi na grożące niebezpieczeństwa wybuchu ze strony pyłów konieczne jest odpylanie
pomieszczeń i zakaz używania otwartego ognia. Instalację elektryczną należy szczególnie
zabezpieczać i nie dopuszczać do iskrzenia. Obiekt powinien być wyposażony w sprzęt
przeciwpożarowy z uwzględnieniem specyfiki przemysłu zbożowo-młynarskiego. Urządzenia
odpylające należy zachowywać w pełnej sprawności. Nie należy dopuszczać do gromadzenia
się pyłów, zarówno w pomieszczeniach produkcyjnych, na obudowie maszyn jak i na
elementach konstrukcji budynków.
Pracownicy zobowiązani są przestrzegać stosowne przepisy również z powodu typowych
zagrożeń wypadkowych, podobnie jak w innych branżach, ze strony maszyn, aparatury
i instalacji.
Szczególnie zalecane jest wdrażanie zintegrowanych systemów jakości, łączących system
zarządzania jakością z systemem zarządzania środowiskiem oraz systemem zarządzania
bezpieczeństwem i higieną pracy, co przynosi pozytywne efekty zarówno dla zakładu, jego
pracowników jak i dla otoczenia oraz środowiska naturalnego.
4.4.2. Pytania sprawdzajÄ…ce
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Na czym polega ekspandowanie?
2. Jakie potrafisz podać przykłady wyrobów ekspandowanych?
3. Jakie zmiany zachodzÄ… w ekspandowanym surowcu?
4. Dlaczego ziarno w wyniku ekspandowania zwiększa swą objętość?
Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
38
5. Jakie cechy charakteryzujÄ… wyroby ekspandowane?
6. Jak powstaje popcorn?
7. Na czym polega ekstrudowanie?
8. Jakie urzÄ…dzenie stosuje siÄ™ do prowadzenia ekstruzji?
9. Jakie znasz wyroby ekstrudowane?
10. Jakie surowce wykorzystuje się do produkcji wyrobów ekstrudowanych?
11. Dlaczego w czasie ekstruzji często bardzo wzrasta temperatura mieszanki ekstrudowanej?
12. Co dzieje siÄ™ w komorze roboczej ekstrudera?
13. W jaki sposób kształtuje się wyroby ekstrudowane?
14. Dlaczego ekstruzja często łączy się z ekspandowaniem?
15. Jakie znaczenie ma suszenie wyrobów ekstrudowanych?
16. Jakie parametry decydują o właściwościach ekstrudowanych produktów?
17. Jakie zagrożenia stwarza wytwarzanie przetworów zbożowych dla środowiska
naturalnego?
18. Dlaczego szczególną uwagę zwraca się w przetwórstwie zbożowym na likwidowanie
pyłów?
4.4.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Sporządz popcorn według instrukcji zamieszczonej na opakowaniu kukurydzy na
popcorn.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) zapoznać się instrukcją sporządzania popcornu zamieszczoną na opakowaniu
kukurydzy, zapisać ją:
.........................................................................................................................................
2) zgodnie z instrukcją sporządzić popcorn; zapisać zaobserwowane przemiany, którym
ulega kukurydza,
3) nazwać proces zachodzący w czasie powstawania popcornu, zapisać wnioski.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- kukurydza na popcorn,
- zestaw do smażenia (z wysoką patelnią lub rondlem z pokrywką, najlepiej przezroczystą),
- oraz olej do smażenia.
Ćwiczenie 2
Zapoznaj się z aktami prawnymi dotyczącymi klasyfikacji wyrobów spożywczych
i wyszukaj symbole wyrobów w PKWiU i PCN na przykładzie chleba chrupkiego oraz
wyrobów wytłaczanych i ekspandowanych.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) odszukać za pomocą wyszukiwarki internetowej PKWiU oraz PCN,
2) rozszyfrować skróty: PKWiU oraz PCN,
3) w PKWiU odszukać symbole chleba chrupkiego oraz wyrobów wytłaczanych
i ekspandowanych oraz odpowiadajÄ…ce im symbole PCN,
4) zapisać uwagi.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- zestaw komputerowy z dostępem do Internetu.
Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
39
Ćwiczenie 3
Przeprowadz ocenÄ™ organoleptycznÄ… chrupek w oparciu o normÄ™ na chrupki.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) zapoznać się z normą na chrupki,
2) odnalezć klasyfikację, wymagania organoleptyczne oraz okresy przechowywania,
sporządzić notatkę,
3) przeprowadzić ocenę organoleptyczną chrupek zgodnie z wymaganiami normy,
4) zapisać wnioski.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- norma na chrupki (Chrupki. Wymagania),
- chrupki do badań organoleptycznych.
Ćwiczenie 4
Przeprowadz ocenę warunków pracy w wybranym dziale młyna pod kątem walki
z nadmiernym hałasem i wibracjami.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) określić negatywne skutki wywoływane w organizmie człowieka przez hałas i wibracje,
2) wskazać zródła hałasu i wibracji w wybranym młynie,
3) zaproponować sposoby redukowania hałasu i wibracji w przypadku wskazanych zródeł,
4) zapisać wnioski.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- film z wycieczki do młyna,
- schemat młyna,
- literatura, komputer z dostępem do Internetu (7, 8, 12, 19).
4.4.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz:
Tak Nie
1) zdefiniować pojęcia ekspandowanie i ekstrudowanie?
ð
ð
2) podać przykłady wyrobów ekspandowanych i ekstrudowanych?
ð
ð
3) określić zasadę produkcji wyrobów ekspandowanych?
ð
ð
4) określić charakterystyczne cechy wyrobów ekspandowanych?
ð
ð
5) wyjaśnić przebieg ekspandowania popcornu?
ð
ð
6) uzasadnić szersze zastosowanie ekstruzji niż ekspandowania?
ð
ð
7) wymienić etapy ekstrudowania?
ð
ð
8) scharakteryzować etapy ekstrudowania?
ð
ð
9) wskazać parametry procesu technologicznego, decydujące o jakości wyrobów
ð
ð
ekstrudowanych?
10) wymienić główne elementy budowy ekstrudera?
ð
ð
11) wskazać zagrożenia dla środowiska naturalnego ze strony przetwórstwa
ð
ð
zbóż?
Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
40
5. SPRAWDZIAN OSIGNIĆ
INSTRUKCJA DLA UCZNIA
1. Przeczytaj uważnie instrukcję.
2. Podpisz imieniem i nazwiskiem kartÄ™ odpowiedzi.
3. Zapoznaj się z zestawem zadań testowych.
4. Udzielaj odpowiedzi na załączonej karcie odpowiedzi.
5. Dla każdego zadania podane są cztery możliwe odpowiedzi.
6. Tylko jedna odpowiedz jest prawidłowa.
7. Jeśli się pomylisz i błędnie zaznaczysz odpowiedz, otocz ją kółkiem i zaznacz
prawidłową.
8. Za każdą poprawną odpowiedz otrzymasz po 1 punkcie.
9. Na rozwiÄ…zanie testu masz 35 minut.
10. Jesteś zobowiązany pracować samodzielnie.
Powodzenia!
Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
41
ZESTAW ZADAC TESTOWYCH
1. Zbożem nie jest:
a) soja,
b) proso,
c) owies,
d) kukurydza.
2. Elementem budowy ziarna, szczególnie bogatym w skrobię, jest:
a) okrywa,
b) zarodek,
c) bielmo mÄ…czyste,
d) warstwa aleuronowa.
3. Skutkiem oddychania ziarna może być:
a) jego wysuszenie,
b) przyrost masy ziarna,
c) wyziębienie się ziarna,
d) samozagrzewanie siÄ™ ziarna.
4. Wielkość wyrażana w kg na hektolitr:
a) gęstość w stanie zsypnym,
b) celność ziarna,
c) masa ziarna,
d) przekrój.
5. Sporysz, występujący w jęczmieniu lub życie, to:
a) zanieczyszczenie mineralne,
b) choroba grzybowa zbóż,
c) chrzÄ…szcz szkodnik,
d) nasienie trujÄ…ce.
6. Aby ułatwić oddzielenie łuski od bielma ziarna wykonasz:
a) kondycjonowanie,
b) czyszczenie,
c) sortowanie,
d) suszenie.
7. Bliskie ustawienie walców względem siebie zastosujesz w przemiale:
a) płaskim,
b) wysokim,
c) razowym,
d) gatunkowym.
8. Na aktywność enzymatyczną mąki wskazuje:
a) typ mÄ…ki,
b) popiołowość,
c) wyciÄ…g mÄ…ki,
d) liczba opadania.
Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
42
9. Mąka o popiołowości 1,4% jest mąką typu:
a) 1,4
b) 14
c) 140
d) 1400.
10. W celu otrzymania mąki razowej zastosujesz przemiał:
a) prosty,
b) złożony,
c) gatunkowy,
d) z sortowaniem mlewa.
11. Do przemiału zastosujesz:
a) mlewnik,
b) sortownik,
c) odsiewacz,
d) Å‚uszczarkÄ™.
12. Zachowaniem kształtu ziarna charakteryzują się kasze:
a) krupy,
b) drobne,
c) Å‚amane,
d) gniecione.
13. Jako produkt uboczny przy produkcji kasz potraktujesz:
a) płatki,
b) mannÄ™,
c) pęczak,
d) mÄ…czki.
14. KaszÄ™ jaglanÄ… wyprodukujesz z:
a) prosa,
b) owsa,
c) pszenicy,
d) jęczmienia.
15. Parowanie ziarna zastosujesz przy produkcji:
a) manny,
b) płatków,
c) kaszy jaglanej,
d) mÄ…ki razowej.
16. Pasze, które należy rozcieńczać paszami gospodarskimi, to:
a) pasze do bezpośredniego skarmiania,
b) pasze pełnoporcjowe,
c) pasze specjalne,
d) koncentraty.
Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
43
17. Makaron będziesz przechowywał w pomieszczeniu o wilgotności względnej powietrza:
a) 25÷30%,
b) 45÷50%,
c) 65÷70%,
d) 85÷90%.
18. Ryż preparowany zaliczysz do:
a) zbóż,
b) płatków,
c) kasz Å‚amanych,
d) wyrobów ekspandowanych.
19. Formowanie makaronu jest utrudnione, gdy ciasto jest:
a) gęste,
b) rzadkie,
c) długo zagniatane,
d) o wilgotności 30%.
20. MÄ…czki rybne wykorzystasz do produkcji:
a) pasz,
b) kasz,
c) płatków,
d) mÄ…k makaronowych.
21. Do produkcji popcornu wykorzystasz:
a) ekspandowanie,
b) ekstrudowanie,
c) obłuskiwanie,
d) płatkowanie.
22. Otręby, jako surowiec do produkcji pasz, są składnikiem:
a) uzupełniającym,
b) zbożowym,
c) białkowym,
d) ciekłym.
23. Zmniejszenie szczeliny między ścianą komory a zwojami ślimaka w ekstruderze
spowoduje bezpośrednio:
a) wzrost ciśnienia ekstruzji,
b) wydłużenie czasu ekstruzji,
c) wzrost wilgotności wyrobu,
d) spadek temperatury ekstruzji.
24. Zagrożenia przy wytwarzaniu przetworów zbożowych to szczególnie:
a) niebezpieczeństwo wybuchów,
b) produkcja ścieków,
c) produkcja spalin,
d) odpady.
Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
44
KARTA ODPOWIEDZI
ImiÄ™ i nazwisko..........................................................................................
Wytwarzanie przetworów zbożowych
Zakreśl poprawną odpowiedz (nie wypełniaj rubryki punkty ).
Nr
Odpowiedz Punkty
zadania
1. a b c d
2. a b c d
3. a b c d
4. a b c d
5. a b c d
6. a b c d
7. a b c d
8. a b c d
9. a b c d
10. a b c d
11. a b c d
12. a b c d
13. a b c d
14. a b c d
15. a b c d
16. a b c d
17. a b c d
18. a b c d
19. a b c d
20. a b c d
21. a b c d
22. a b c d
23. a b c d
24. a b c d
Razem:
Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
45
6. LITERATURA
1. Dłużewski M., Chuchlowa J., Krajewski K., Kamiński W.: Technologia żywności cz. 1.
WSiP, Warszawa 2005
2. Dłużewski M., Dłużewski A.: Technologia żywności cz. 2. WSiP, Warszawa 2004
3. Haber T., Horubałowa A.: Analiza techniczna w przetwórstwie zbóż.. WSiP, Warszawa 1992
4. Jabłecka J., Zaworska A.: Podstawy przetwórstwa żywności. Część 1. Wydawnictwo
eMPI2, Poznań 2002
5. Jankowski S.: Surowce mÄ…czne i kaszowe. WNT, Warszawa 1988
6. Jarczyk A.: Technologia żywności cz. 3. WSiP, Warszawa 2004
7. Jurga R.: Przetwórstwo zbóż. Część 1. WSiP, Warszawa 1994
8. Jurga R.: Przetwórstwo zbóż. Część 2. WSiP, Warszawa 1994
9. Kołżyn-Krajewska D., Sikora T.: Towaroznawstwo żywności. WSiP, Warszawa 2004
10. Obuchowski W.: Preparowane produkty zbożowe. Polskie Towarzystwo Technologów
Żywności, Poznań 1991
11. Ochrona środowiska w przemyśle spożywczym. Standardy środowiskowe. Pod red.
A. Kwiatkowskiej. Fundacja Programów Pomocy dla Rolnictwa, Warszawa 1998
12. Pijanowski E., Dłużewski M., Dłużewska A., Jarczyk A.: Ogólna technologia żywności.
WNT, Warszawa 2004
13. Podstawy przetwórstwa spożywczego. Pod red. A. Zajączkowskiej. Format-AB.
Warszawa 1998
14. Wikipedia, wolna encyklopedia: http://pl.wikipedia.org
Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
46
Wyszukiwarka
Podobne podstrony:
Techniki Wytwarzania Przetwórstwo Tworzyw Sztucznych20 Organizacja usług dodatkowych w zakładzie hotelarskimprzetworniki II opracowanePodstawy Cyfrowego Przetwarzania Sygnalów20 rad jak inwestowac w zloto20 3SH~151 2039 20 Listopad 2001 Zachód jest wart tej mszy20 Phys Rev Lett 100 016602 2008PM20więcej podobnych podstron