Czas. Stomatol., 2006, LIX, 7, 510-517
Organ Polskiego Towarzystwa Stomatologicznego
http://www.czas.stomat.net
Czynniki wzrostu zawarte w osoczu bogatopłytkowym
jako autogennym materiale stymulującym procesy
gojenia tkanki kostnej
Growth factors in the platelet-rich plasma as autogenic material
which stimulates bone healing processes
Agata Cieślik-Bielecka1, Tomasz Bielecki2, Tadeusz Szymon Gaz
dzik2,
Tadeusz Cieślik1
Z I Katedry i Kliniki Chirurgii Szczękowo-Twarzowej w Zabrzu Śląskiej Akademii Medycznej1
Kierownik: prof. zw. dr hab. n. med. T. Cieślik
Z Katedry i Oddziału Klinicznego Ortopedii w Sosnowcu Śląskiej Akademii Medycznej2
Kierownik: prof. dr hab. n. med. T. Sz. Gaz
dzik
Streszczenie Summary
Wprowadzenie: zastosowanie czynników wzrostu Introduction: The use of growth factors in
w powiązaniu z inżynierią tkankową wydaje się być combination with tissue engineering seems to
najbardziej obiecującą metodą w leczeniu uszkodzo- be the most promising method in the treatment of
nych tkanek, kości oraz chrząstki. Czynniki wzrostu tissue, bone and cartilage defect. Growth factors are
są cytokinami przenoszącymi sygnał procesów goje- cytokines with regulatory functions for the healing
nia tkanek. of tissues.
Pod koniec lat 90 XX wieku zaczęto wykorzystywać By the end of the 1990s the biological potential
biologiczny potencjał płytek krwi w leczeniu uszko- of thrombocytes was beginning to be used in the
dzonych tkanek. Zaobserwowano, iż jedno z najwyż- treatment of tissue damage. It was observed that
szych stężeń czynników wzrostu: PDGF i TGF-� one of the biggest concentrations of growth factors:
występuje w trombocytach i wynosi ok. 50 ng/ml. PDGF and TGF-� occurs in thrombocytes and
Wartości te wskazują na możliwość wspomagania amounts to about 50 ng/ml. These values point to
gojenia ran i regeneracji kości poprzez ich aplikację the possibility of supporting tissue healing and bone
do uszkodzonej tkanki. regeneration through direct application to damaged
Przez odwirowanie płytek krwi powstaje osocze tissues. By centrifuging platelets platelet-rich plasma
bogatopłytkowe, a otrzymane zwiększone stężenie is obtained together with an increased concentration
czynników wzrostu może pobudzać zatrzymane pro- of growth factors which could stimulate the arrested
cesy gojenia. healing processes.
Cel pracy: celem pracy jest przedstawienie aktual- Aim of the article: To present current knowledge of
nej wiedzy na temat właściwości i możliwości zasto- the properties and possibilities of using platelet-rich
sowania osocza bogatopłytkowego w leczeniu zabu- plasma in the treatment of bones healing disorders.
rzeń gojenia kości.
HASA
A INDEKSOWE: KEYWORDS:
osocze bogatopłytkowe, gojenie tkanki kostnej, platelet-rich plasma (PRP), bone healing, platelet-
PRP, żel bogatopłytkowy, PRG rich gel (PRG)
510
2006, LIX, 7 Czynniki wzrostu w osoczu a gojenie kości
Autogenne osocze bogatopłytowe  PRP ki niezróżnicowane  macierzyste (ang. stem
(Platelet-Rich Plasma) zostało opracowane w cells), komórki częściowo zdeterminowane
latach 70-tych XX wieku, lecz dopiero szero- np.: preosteoblasty, fibroblasty, chondroblasty
ki rozwój techniki, a przede wszystkim postęp oraz komórki zróżnicowane takie jak fibrocyty
w dziedzinach zajmujących się doskonaleniem i osteocyty. PRP spełnia 2 z 3 postulatów tria-
aparatury medycznej, umożliwił zastosowanie dy Lyncha tzn. jest nośnikiem i ma właściwo-
tego autogennego materiału. Whitman i wsp. ści osteoindukcyjne, lecz nie zawiera komórek
w 1997 roku jako pierwsi zilustrowali metodę osteogennych (6, 16).
otrzymywania osocza bogatopytkowego oraz PRP jest koncentratem płytek krwi, który
przygotowania i wykorzystania żelu bogato- otrzymuje się w wyniku odwirowania i wyizo-
płytkowego jako alternatywy dla kleju fibry- lowania pełnej krwi. Do przygotowania żelu
nowego. Poprzez odwirowanie pełnej krwi au- bogatopłytkowego służy jednorazowy zestaw
togennej otrzymano koncentrat płytek krwi, a do izolacji płytek krwi. Po pobraniu od pacjen-
po dodaniu do niego trombiny i jonów wapnia ta pełnej krwi do strzykawki, w której znajduje
powstała galaretowata masa (34). się antykoagulant: cytrynianu sodu i wstrzyk-
Do prawidłowego i wydajnego przebiegu nięciu jej do specjalnego zbiornika, poddaje
procesu regeneracji tkanki kostnej niezbędne się ten zbiornik wirowaniu przez 12 minut przy
są trzy składowe tzw. triada Lyncha. Pierwszym 3200 obrotów/min. Otrzymuje się 3 warstwy
elementem jest rusztowanie lub nośnik, którym  między warstwą 1 i 2 widoczny jest biały ko-
może być materiał kostny pochodzenia auto- żuszek, który stanowią płytki krwi. Następnie
gennego lub obcego, syntetyczny biomateriał ze zbiornika za pomocą strzykawki odciąga się
zarówno resorbowalny jak i nieresorbowalny osocze ubogopłytkowe  PPP (Platelet Poor
oraz żel. Drugą składową stanowią cząsteczki Plasma). Przez 30 sekund ruchami okrężnymi
sygnałowe procesu gojenia. Przykładem takich wstrząsa się zbiornikiem i strzykawką izolu-
cząsteczek są białka morfogenetyczne kości  je się osocze bogate w płytki  PRP (Platelet-
BMPs (Bone Morphogenetic Proteins), adhe- Rich Plasma). Do specjalnej dwukaniulowej
zyny, hormony, witaminy oraz zlokalizowane igły załącza się dwie strzykawki, jedną z PRP,
w dużych ilościach w ziarnistościach trombo- drugą z chlorkiem wapnia i trombiną (ryc. 1).
cytów czynniki wzrostu. Do tej pory w płyt- Tak przygotowaną podwójną strzykawkę z po-
kach krwi wykazano obecność ponad 30 czyn- dwójną kaniulą używa się do aplikacji.
ników wzrostu, z których najważniejszymi
są: płytkopochodny czynnik wzrostu  PDGF
(Platelet Derived Growth Factor), transformu-
jący czynnik wzrostu  TGF (Transforming
Growth Factor), nabłonkowy czynnik wzro-
stu  EGF (Epidermal Growth Factor), insu-
linopodobny czynnik wzrostu  IGF (Insulin-
like Growth Factor) oraz czynnik wzrostu
śródbłonka naczyń  VEGF (Vasoendothelial
Growth Factor) (1). Trzecim czynnikiem do-
pełniającym triadę Lyncha są komórki, na któ-
Ryc. 1. Dwukaniulowa igła firmy Biomet po poda-
re oddziałują czynniki wzrostu, są nimi komór- wania żelu bogatopłytkowego.
511
A. Cieślik-Bielecka i in. Czas. Stomatol.,
Na rynku medycznym dostępnych jest wie-
le systemów do separacji płytek krwi, które
pozwalają na uzyskanie różnych stężeń płytek
krwi. Kitoh (18) w badaniach z zastosowa-
niem system Refrigerated Centrifuge 9800 fir-
my Kubota Corporation, Japan uzyskał średnie
stężenie płytek krwi w preparacie PRP 7,078
razy większe w porównaniu do wartości wyj-
ściowej. Weibrich (32) stosując system MCS
3p firmy Haemonetics Germany otrzymał stę-
żenie płytek 5,289 razy wyższe od wartości
wyjściowej a Frechette (11) używając sys-
Ryc. 2. Boja oddzielająca czerwone krwinki od oso-
temu Platelet Concentrate Collection System
cza bogatopłytkowego.
(PCCS) firmy Implant Innovations Inc USA
uzyskał stężenie płytek 5,454 razy wyższy
od wartości wyjściowej. Natomiast Bielecki
(5) przy zastosowaniu systemu Gravitational po raz pierwszy zostały zastosowane przez
Platelet Separation (GPS) firmy Biomet USA Knightona u chorych z przewlekłymi owrzo-
otrzymał stężenie płytek najwyższe z wymie- dzeniami skóry. Knighton (19) stosując dwa
nionych i było ono 7,2 razy większe od war- razy dziennie osocze z czynnikami wzrostu
tości wyjściowej. Różnice w wydajnościach zaobserwował on wygojenie ran u 17 z 21 le-
systemów są najprawdopodobniej spowodo- czonych pacjentów.
wane różną techniką pozyskiwania koncentra- Aspenberg i Virchenko ocenili wyniki lecze-
tu. Podczas wirowania dochodzi do osiadania nia uszkodzeń ścięgna Achillesa u szczurów z
płytek krwi na warstwie erytrocytów, skąd są wykorzystaniem koncentratu płytek krwi (3).
one pobierane. Firma Biomet zastosowała spe- Wykazali oni, że pojedyncze wstrzyknięcie
cjalną boję, która oddziela trombocyty od czer- PRP do miejsca uszkodzenia powoduje przy-
wonych krwinek (ryc. 2). Dzięki temu trombo- spieszenie procesów gojenia ścięgna. Ponadto
cyty leżące na jej górnej powierzchni są łatwe po 8 dniach od podania PRP dochodzi do
do pobrania i nie mieszają się z erytrocytami. zwiększenia wytrzymałości oraz sztywności
Jednak nie wszystkie płytki znajdują się na boi, ścięgna o 30% w porównaniu do grupy kon-
część z nich jest zlokalizowana w osoczu ubo- trolnej. Efekt działania czynników wzrostu po-
gopłytkwym (PPP platelet-poor plasma). chodzących z koncentratu płytkowego obser-
Płytki krwi są istotnym rezerwuarem czyn- wowali średnio przez 4 tygodnie. Forslund i
ników wzrostu w organizmie ludzkim, pełnią- Aspenberg zaobserwowali 40% wzrost wytrzy-
cym ważne funkcje w procesach krzepnięcia małości i sztywności uszkodzonego ścięgna po
(8, 13, 25, 36), odpowiedzi immunologicznej iniekcji rekombinowanego chrząstkopochod-
oraz gojenia uszkodzonych tkanek (2, 4). nego białka morfogenetycznego (CDMP) (10).
PRP jest często wykorzystywane na oddzia- Nie jest ono jednak, w przeciwieństwie do żelu
łach oparzeniowych oraz zajmujących się le- bogatopłytkowego, stosowane u ludzi.
czeniem trudno gojących się ran (4). Czynniki Pierwsze próby zastosowania żelu bogato-
wzrostu pochodzące z odwirowanej krwi płytkowego w leczeniu ubytków tkanki kost-
512
2006, LIX, 7 Czynniki wzrostu w osoczu a gojenie kości
nej podjęli chirurdzy szczękowo-twarzowi. wy zmieszany z liofilizowaną kością allogen-
Marx i wsp. wykonali badania u 88 chorych ną (17). Wskazaniem do zabiegu chirurgicz-
z ubytkami kości żuchwy większymi od 5 cm nego było przygotowywanie podłoża kostne-
(21). U 44 z grupy kontrolnej ubytek kości wy- go szczęki do osadzenia implantów zębowych
pełniano szpikiem kostnym, a u pozostałych tzn. zabiegu podniesienia dna zatoki szczęko-
szpikiem zmieszanym z żelem bogatopłytko- wej. Jednak nie wykazali oni pozytywnego
wym. Po 6 miesiącach w badaniach histomor- wpływu PRP na przebudowę przeszczepu.
fometrycznych stwierdzono większą gęstość Jensen i wsp. u 8 psów wszczepiali do bliż-
kości u chorych, którym podawano jednocze- szej nasady kości ramiennej tytanowe implan-
śnie szpik z PRP. Wynosiła ona średnio 74,0%, ty o kształcie walca, pokryte hydroksyapaty-
a w grupie kontrolnej 55,1%. Wstępne wyniki tem (14). Przyjęty model miał odpowiadać
naszych badań z zastosowaniem PRP w torbie- sytuacji zachodzącej po implantacji bezce-
lach w żuchwie potwierdzają jego właściwości mentowej protezy. Pomiędzy walcem a kością
osteoindukcyjne (7). pozostawała przestrzeń, którą w grupie do-
Żel bogatopłytkowy znalazł również szero- świadczalnej wypełniono PRP, świeżą kością
kie zastosowanie w implantologii. Anuita u 20 mrożoną oraz świeżą kością mrożoną z PRP.
pacjentów po ekstrakcji zębów i podaniu do Autorzy nie stwierdzili wpływu podania same-
zębodołów PRP stwierdził szybszą regenera- go PRP na procesy kościotworzenia (14,15).
cję tkanki kostnej oraz gojenie się uszkodzonej Obserwowali natomiast wydłużenie czasu go-
podczas wykonywania zabiegu błony śluzo- jenia się kości w przypadku zastosowania ko-
wej jamy ustnej (1). PRP znalazło zastosowa- ści allogennej i PRP w porównaniu z podaniem
nie także u chorych z atrofią żuchwy, u których jedynie kości allogennej. Brak wpływu same-
wykonuje się zabiegi osteogenezy dystrakcyj- go PRP na procesy regeneracji tkanki kostnej
nej. Robiony i wsp. nie obserwowali u takich tłumaczą zastosowaniem innego niż Marx an-
pacjentów, po podaniu PRP, powikłań gojenia tykoagulantu tj. EDTA (kwasu etylenodwu-
kości w okresie pooperacyjnym (26). aminooctowego) (21). Z drugiej strony Jensen
PRP stosuje się również, jako materiał osteo- i wsp. (14) nadmieniają, że Kim i wsp. stosując
indukcyjny wraz z przeszczepami tkankowy- PRP z EDTA w połączeniu z kością allogenną
mi. Oyama i wsp. (23) u 12 pacjentów z za- w odróżnieniu od ich wyników uzyskali u kró-
nikiem wyrostka zębodołowego szczęki wy- lików przyspieszenie procesów gojenia kości.
konali dla jego podniesienia autogenny prze- Niestety autorzy nie podjęli próby wyjaśnienia
szczep kostny. Chorych podzielili na dwie gru- przyczyn niekorzystnego wpływu PRP poda-
py: w pierwszej stosowano wyłącznie auto- nego łącznie z kością allogenną na procesy re-
genną kość gąbczastą pobraną z talerza kości generacji tkanki kostnej.
biodrowej, a w drugiej kość autogenną z dodat- W ciągu ostatnich 3 lat zaczęto łączyć żel
kiem PRP. Autorzy poddali analizie kompute- bogatopłytkowy z biomateriałami. Su-Gwan i
rowej trójpłaszczyznowe radiogramy TK wy- wsp. (29) przeprowadzili badania na 10 psach,
konane po 6 miesiącach od zabiegu. Uzyskali którym wszczepili sam implant zębowy, im-
znamienny statystycznie większy stopień rege- plant ze zdemineralizowaną macierzą kostną
neracji kości w grupie z użyciem PRP. (DBM) oraz DBM z PRP. Stwierdzili większy
Kassolis i wsp. opublikowali wyniki ba- przyrost tkanki kostnej wokół implantu z PRP
dań, w których stosowano żel bogatopłytko- w porównaniu do pozostałych grup doświad-
513
A. Cieślik-Bielecka i in. Czas. Stomatol.,
czalnych. Po wykręceniu implantów w bada- wano nieznaczny wzrost proliferacji komórek
niu histopatologicznym kość w grupie z zasto- zrębowych, natomiast po użyciu 10% PRP
sowaną zdemineralizowaną macierzą kostną wzrost ten był ponad 2-krotny. Stwierdzili oni,
z żelem bogatopłytkowym wykazywała naj- że otrzymane wyniki sugerują możliwość le-
większą dojrzałość. czenia dużych ubytków kostnych za pomo-
Niektórzy autorzy stosowali również PRP cą macierzystych komórek zrębowych (stem
z tworzywami opartymi o fosforany wapnia, cells) zmieszanych z PRP. Podobne wyniki
zwłaszcza bioceramiką hydroksyapatytową opublikował Romin (28) w 2004 roku. Badał
oraz whitlockitową, której przedstawicielem on in vitro proliferację komórek szpiku zmie-
jest fosforan trójwapniowy (2). szanych z PRP, hodowanych na ceramicznym
Terheyden (30) porównał skuteczność re- biomateriale o właściwościach osteokonduk-
kombinowanego białka morfogenetycznego cyjnych. W grupie z PRP stwierdził wzrost
kości 7 (BMP-7) zwanego inaczej białkiem proliferacji komórek szpiku o 31% oraz pod-
osteogennym (OP-1) z PRP. Biomateriały te, wyższenie poziomu fosfatazy alkalicznej o
połączone z odbiałczoną kością bydlęcą, po- 31% po 15 dniach od rozpoczęcia hodowli.
dano podczas zabiegu podniesienia dna zatoki W dostępnym piśmiennictwie nie znalez
li-
szczękowej. W grupie z zastosowaniem OP-1 śmy prac na temat zastosowania PRP w lecze-
stwierdzono znacznie efektywniejszą przebu- niu zaburzeń zrostu kości zarówno na modelu
dowę tkanki kostnej. Roldan i wsp. (27) po- zwierzęcym, jak i ludzkim. Pierwsza publika-
równywali wpływ rekombinowanego białka cja przedstawiająca zastosowanie żelu boga-
morfogenetycznego kości 7 (BMP-7) oraz PRP topłytkowego u chorych ze schorzeniami or-
na procesy regeneracji tkanki kostnej. Badania topedycznymi tj. stawami rzekomymi, torbie-
wykonano na 28 szczurach. Do wypełnienia lami oraz zaburzeniami osteogenezy dystrak-
ubytków zastosowano kość autogenną oraz od- cyjnej została przedstawiona jako wynik na-
białczoną kość bydlęcą  Bio-Oss. W grupach szych badań podczas Europejskiego Kongresu
z użyciem przeszczepu tkankowego zaobser- w Pradze w czerwcu 2004 roku i została opu-
wowano nieznacznie większy wpływ PRP w blikowana (5) (ryc. 3).
porównaniu do BMP-7 na procesy regeneracji
kości. Uzyskane wyniki nie były jednak zna-
mienne statystycznie. Stwierdzono natomiast
znamienne statystycznie przyspieszenie rege-
neracji kości po zastosowaniu BMP i preparatu
Bio-Oss oraz spowolnienie jej po użyciu PRP
i preparatu Bio-Oss. Powyższe wyniki autorzy
tłumaczą nieobecnością w odbiałczonej kości
bydlęcej komórek macierzystych, na które mo-
głaby działać PRP.
Lucarelli i wsp. (20) oceniali wpływ PRP na
proliferację ludzkich macierzystych komórek
zrębowych. Obserwowali wzrost liczby tych
Ryc. 3. Przezskórne podanie żelu bogatopłytkowego
komórek w 3, 6 i 9 dobie. W 6 dniu doświad-
do kości piszczelowej pod kontrolą monitora rtg z
czenia po zastosowaniu 1% PRP zaobserwo- torem wizyjnym.
514
2006, LIX, 7 Czynniki wzrostu w osoczu a gojenie kości
Froum i wsp. (12) zwrócili uwagę, że wpływ stwierdzili, że PDGF był wydzielany z na-
żelu bogatopłytkowego na procesy regeneracji sączonego żelem bogatopłytkowym hydrok-
kości jest zależny od wydajności systemu se- syapatytu przez ponad 3 tygodnie, osiągając
paracji i zagęszczenia trombocytów. Marx za szczyt między 10, a 20 dniem (2). Z nasączo-
pomocą systemu firmy Medtronics uzyskiwał nego biomateriału uwalniało się 75% wchło-
średnią koncentrację płytek 3,38 razy wyższą niętej ilości PDGF w ciągu 40 dni obserwacji.
niż we krwi obwodowej (21). Stwierdził on, że Weibrich i wsp. porównali wpływ PRP o trzech
do pobudzenia procesów regeneracji kości mi- różnych stężeniach płytek krwi na procesy re-
nimalna objętość koncentratu powinna wyno- generacji tkanki kostnej u 20 królików (31).
sić 5 ml, a stężenie płytek 1 milion w mm3. Wykazali oni w 3 i 4 tygodniu doświadczenia
Weibrich i wsp. (32, 33) zbadali zależność przyrost masy kostnej o blisko 90% przy za-
stężenia płytkowych czynników wzrostu od stosowaniu PRP z 2 do 6 krotną koncentracją
wieku, płci i liczby płytek w surowicy bogato- trombocytów w porównaniu do krwi obwodo-
płytkowej u 213 osób Nie stwierdzili korelacji wej. Nie wykazali oni stymulującego wzrost
między płcią i wiekiem, a stężeniem PDGF- kości działania płytek o zagęszczeniu 0,5-
AB, PDGF-BB, TGF-�1 i TGF-�2. Wykazali -1,5 krotnym. Stwierdzili natomiast, że PRP o
natomiast nieznaczne zmniejszenie stężenia 9-11 krotnej koncentracji wręcz zwalnia pro-
IGF-I w PRP wraz z wiekiem. Weibrich i wsp. cesy regeneracji kości. Powołując się na prace
wykazali również dużą rozbieżność między Floege a i wsp. (9) oraz Pollarda (24) autorzy
najwyższym i najniższym stężeniem czynni- tłumaczą ten fakt cytotoksycznym działaniem
ków wzrostu w otrzymanym preparacie np. dużych stężeń czynników wzrostu. Z drugiej
TGF-�1 od 1,5 ng/ml do 366,1 ng/ml (średnia strony, zwracają uwagę na małą liczebność
169,4 ng/ml). Tłumaczą ten fakt osobniczym grupy (n=6) oraz nie wykluczają możliwości
wytwarzaniem cytokin przez komórki i ma- uzyskania wyników fałszywie negatywnych.
gazynowaniem ich przez płytki, a także ist- Niestety nie badali oni stężenia czynników
nieniem dodatkowego, nieznanego czynnika wzrostu w otrzymanych osoczach bogatopłyt-
biologicznego. Niestety, jak podają z powodu kowych. W pracy nie wspominają również o
trudności w ocenie stężenia płytkowych czyn- użyciu trombiny, która jest niezbędna do akty-
ników wzrostu w pełnej krwi nie porównali ich wacji trombocytów z PRP i wydzielenia z ziar-
poziomów przed i po odwirowaniu. Wydaje nistości czynników biologicznie czynnych.
się, że stężenie PDGF i innych czynników
wzrostu powinno być zależne od liczby pły- Podsumowanie
tek w koncentracie, lecz autorzy nie stwierdzili
statystycznie znamiennej korelacji. W pracy przedstawiliśmy współczesne po-
W swoich badaniach Marx próbował wyja- glądy dotyczące wpływu żelu bogatopłytkowe-
śnić mechanizm działania żelu bogatopłytko- go na procesy gojenia tkanki kostnej. Poznanie
wego (21, 22). Stwierdził on, że degranulacja fizjologii zrostu kostnego, a zwłaszcza roli,
w płytkach i wydzielanie czynników wzrostu jaką spełniają w jego prawidłowym przebiegu
zachodzi do 3-5 dnia po połączeniu osocza bo- czynniki wzrostu, pozwoliły na opracowanie
gatopłytkowego z trombiną i jonami wapnia, nowych metod leczenia. Zdaniem wielu auto-
a czynniki wzrostu pozostają aktywne przez rów przyszłość leczenia ubytków tkanki kost-
7-10 dni. Inni autorzy w badaniach in vitro nej będzie zależeć od miejscowego wykorzy-
515
A. Cieślik-Bielecka i in. Czas. Stomatol.,
Regulation of mesangial cell proliferation. Am. J.
stania czynników wzrostu, komórek macierzy-
Kidney Dis., 1991, 17, 673-676.  10. Forslund
stych oraz terapii genowej. Naszym zdaniem
C., Aspenberg P.: Improved healing of transsect-
ten kierunek badań rokuje duże nadzieje i po-
ed rabbit Achilles tendon by single injection of
winien być kontynuowany.
CDMP-2. Am. J. Sports Med., 2004, 4, 56-61.
W I Klinice Chirurgii Szczękowo-Twarzowej
11. Frechette J. P., Martineau I., Gagnon G.:
w Zabrzu oraz w Klinice Ortopedii w Sosnowcu
Platelet rich plasmas: growth factor content and
w ramach grantu finansowanego przez MNiI
roles in wound healing. J. Dent. Res., 2005, 84,
prowadzone są badania nad zastosowaniem
434-439.  12. Froum S. J., Wallace S. S., Tarnow
żelu bogatopłytkowego w dużych torbielach
D. P., Cho S.: Effect of platelet-rich plasma on
w żuchwie oraz kościach długich, a także w
bone growth and osseointegration in human maxil-
zaburzeniach gojenia się tkanki kostnej oraz lary sinus grafts: three bilateral case reports. Int. J.
Periodontics Restorative Dent., 2002, 22, 45-53. 
osteogenezie dystrakcyjnej.
13. Hiramatsu T., Okamura T., Imai Y., Kurosawa
H., Aoki M., Shinoka T., Takanashi Y.: Effects of
Piśmiennictwo
autologous platelet concentrate. Reinfusion after
open heart surgery in patients with congenital he-
1. Anitua E.: Plasma rich in growth factors: pre-
art disease. Ann. Thorac. Surg., 2002, 73, 1282-
liminary results of use in the preparation of fu-
-1285.  14. Jensen B., Rahbek O., Overgaard
ture sites for implants. Int. J. Oral Maxillofac.
S., Soballe K.: Platelet rich plasma and fresh fro-
Implants, 1999, 14, 529-535.  2. Arm D. M.,
zen allograft as enhancement of implant fixation.
Tencer A. F., Bain S. D., Celino D.: Effect of con-
An experimental study in dogs. J. Orthop. Res.,
trolled release of platelet derived growth factor
2004, 22, 653-658.  15. Jensen T. B., Rahbek O.,
from a porous hydroxyapatite implant on bone
Overgard S., Soballe K.: No effect of platelet rich
ingrowth. Biomaterials, 1996, 17, 703-709.  3.
plasma with frozen or processed bone allograft
Aspenberg P., Virchenko O.: Platelet concentrate
around noncemented implants. Int. Orthop., 2005,
injection improves Achilles tendon repair in rats.
29, 67-72.  16. Jiang Di., Dziak R., Lynch S. E.,
Acta Orthop. Scand., 2004, 75, 93-99.  4. Bhanot
Stephan E. B.: Modification of an osteoconduc-
S., Alex J. C. A.: Current applications of platelet
tive anorganic bovine bone mineral matrix with
gels in facial plastic surgery. Arch. Facial Plast.
growth factors. J. Periodontol., 1999, 70, 834-839.
Surg., 2002, 18, 27-33.  5. Bielecki T., Gaz
dzik
 17. Kassolis J. D., Rosen P. S., Reynolds M. A.:
T. Sz., Cieślik-Bielecka A., Cieślik T.: Using the
Alveolar ridge and sinus augmentation utilizing
platelet rich plasma in treatment of nonunions
platelet-rich plasma in combination with freeze-
and cysts  preliminary report. Acta Chir. Orthop.
-dried bone allograft: case series. J. Periodontol.,
Traum. Cech., 2004, 1, 55-56.  6. Bielecki T.,
2000, 17, 1654-1661.  18. Kitoh H., Kitakoji T.,
Gaz
dzik T. Sz., Cieślik-Bielecka A., Cieślik T.:
Tsuchiya H., Mitsuyama H.: Transplantation of
Zastosowanie żelu bogatopłytkowego jako bio-
marrow-derived mesenchymal stem cells and pla-
materiału stymulującego procesy regeneracji i re-
telet rich plasma during osteogenesis  a prelimi-
paracji tkanek. Inż. Biomat., 2004, 34, 22-26. 
nary result of three cases. Bone, 2004, 35, 892-
7. Cieślik-Bielecka A., Bielecki T., Gaz
dzik T. Sz.,
-898.  19. Knighton D. R., Fiegel V. D., Austin
Cieślik T.: Using the platelet-rich plasma in treat-
L. L., Ciresi K. F., Butler E. L.: Classification
ment of mandibular cysts. Int. J. Oral Maxillofac.
and treatment of chronic nonhealing wounds.
Surg., 2005, 34, 162-164.  8. Cmolik B.: Redo
Ann. Surg., 1986, 3, 322-330.  20. Lucarelli E.,
cardiac surgery: Leed bleeding complications
Beccheroni A., Donati D., Sangiorgi L.: Platelet-
from topical thrombin-induced factor five defi- derived growth factors enhance proliferation of
ciency. J. Thorac. Cardiovasc. Surg., 1993, 105, human stromal stem cells. Biomaterials, 2003, 24,
222-226.  9. Floege J., Topley N., Resch K.: 3095-3100.
516
2006, LIX, 7 Czynniki wzrostu w osoczu a gojenie kości
21. Marx R. E., Carlson E. R., Eichstaedt R. Jung K.: A comparative study of osseointegra-
M., Schimmele S. R., Strauss J. E., Goergeff K. R.: tion of Avana implants in demineralized freeze
Platelet-rich plasma: Growth factor enhancement dried bone alone or with platelet-rich plasma. J.
for bone grafts. Oral Surg. Oral Med. Oral Pathol. Oral Maxillofac. Surg., 2002, 1018-1025.  30.
Oral Radiol. Endod., 1998, 85, 638-646.  22. Terheyden H., Roldan-Ossa J. C., Miller J., Jepsen
Marx R. E.: Platelet-rich plasma (PRP): what is S., Acil Y.: Platelet-rich plasma in bone regenera-
PRP and what is not PRP? Impl. Dent., 2001, 10, tion. Preliminary results of two experimental stu-
225-228.  23. Oyama T., Nishimoto S., Tsugawa dies. Implantologie, 2002, 10, 195-205.
T., Sbimizu F.: Efficacy of platelet rich plasma in
31. Weibrich G., Hansen T., Kleis W., Buch
alveolar bone grafting. J. Oral Maxillofac. Surg.,
R., Hitzler W. E.: Effect of platelet-rich plasma
2004, 62, 555-558.  24. Pollard J. W.: Tumour
on peri-implant bone regenerations. Bone, 2004,
 stromal interactions. Transforming growth fac-
34, 665-671.  32. Weibrich G., Kleis W., Hafner
tor-beta isoforms and hepatocyte growth factor/
G., Hitzler W.: Growth factor levels in platelet-
slatter factor in mammary gland ductal morpho-
rich plasma and correlations with donor age, sex,
genesis. Breast Cancer Res. Treat., 2001, 3, 230-
and platelet count. J. Cranio Maxillofac. Surg.,
-237.  25. Prior J. J., Wallace D. G., Harner A.,
2002, 30, 97-102.  33. Weibrich G., Kleis W. K.
Powels N.: A sprayable hemostat containing fi-
G., Kunz-Kustomanolakis M., Loos A. H., Wagner
brillar collagen, bovine thrombin and autologous
W.: Correlation of platelet concentration in plate-
plasma. Ann. Thorac. Surg., 1999, 68, 479-485.
let  rich plasma to the extraction method, age,
 26. Robiony M., Polini F., Costa F., Polito M.:
sex and platelet count of the donor. International
Osteogenesis dystraction and platelet rich pla-
J. Oral Maxillofac. Impl., 2001, 16, 693-699.  34.
sma for bone restoration of the severely atrophic
Whitman D. H., Berry R. L., Green D. M.: Platelet
mandible: preliminary results. J. Oral Maxillofac.
Gel: an autologous alternative to fibrin glue with
Surg., 2002, 60, 630-635.  27. Roldan J. C.,
application in oral and maxillofacial surgery. J.
Jepsen S., Miller J., Freitag S., Rueger D. C., Acil
Oral Maxillofac. Surg., 1997, 55, 1294-1299.  35.
Y., Terheyden H.: Bone formation in the presen-
Wojtowicz A., Szostak D., Malejczyk J.: Inżynieria
ce of platelet-rich plasma vs. bone morphogene-
tkankowa w chirurgii stomatologicznej-przegląd
tic protein-7. Bone, 2004, 34, 80-90.  28. Romin
nowych materiałów i technik. Nowa Stomatol.,
M., Delecrin J., Heymanin D., Deschamps C.,
2002, 19, 15-21.
Passuti N.: Usefulness of combining platelets
with bone marrow cells on ceramic bone substi-
Otrzymano: dnia 19.IV.2006 r.
tutes. J. Bone Joint Surg., 2004, 86, 47-48.  29.
Adres autorów: 41-800 Zabrze, ul. Buchenwaldczyków
Su-Gwan K., Woon-Kyu K., Joo-Cheol P., Heung- 19.
517