Zespół Szkół Mechanicznych Elektrycznych i Elektronicznych
mgr Janusz Marciszewski
Sport i rekreacja jako forma organizacji czasu wolnego
oraz profilaktyki uzależnień i destrukcyjnych zachowań
wychowanków internatu
Cywilizacja współczesna, wzbogacając człowieka o nowe i coraz to bardziej
ró\
norodne, a przy tym bardzo atrakcyjne oprzyrządowanie techniczno-technologiczne je-
go funkcjonowania \
yciowego, ułatwia i usprawnia jego bytowanie. Jest to jej niezaprze-
czalny walor ułatwiający bie\
ącą aktywność człowieka.
Zrodziła ona jednak jednocześnie pewne zagro\
enia, które wyra\
ają się w nie-
bezpiecznym przekraczaniu granicy między ułatwieniem a łatwizną i rozleniwiającym
wygodnictwem.
Człowiek współczesny to "człowiek siedzący". Zaprzęgając do pracy komputer i
Internet wrzuciliśmy bardzo sprawną kotwicę dla naszej fizycznej ruchliwości. Dzieje się
tak w miejscu pracy, ale przenosi się to równie\
na czas tzw. wolny, którego dzięki stoso-
waniu tych cywilizacyjnych nowości, systematycznie nam przybywa.
I có\
z tego, kiedy najbardziej modne obecnie formy spędzania czasu wolnego,
szczególnie wśród młodzie\
y, dalekie są od walorów prozdrowotnych.
Współczesne wymogi \
ycia podnoszą znaczenie rekreacji, bowiem chodzi tu
nie tylko o przeciwdziałanie chorobom cywilizacji, o przedłu\
enie przydatności \
yciowej
człowieka, ale równie\
o przystosowanie społeczeństwa do racjonalnego dysponowania
czasem wolnym, który wykazuje tendencje wzrastającą."
Aktualność przemyśleń Demela z przed z górą trzydziestu lat spotęgowała się
jeszcze bardziej w chwili obecnej. Doszedł do tego jeszcze jeden, ogromnie wa\
ny czyn-
nik, a mianowicie rosnące wśród młodzie\
y zjawisko uzale\
nień, szczególnie od narkoty-
ków.
Rekreacja fizyczna /ruchowa/ wyró\
nia się tym, \
e wykracza poza sferę dowol-
nego wyboru, a wchodzi w sferę powinności, poniewa\
wynika nie tylko z zało\
eń peda-
gogicznych, ale równie\
z dyrektyw higieny."
Tu pojawia się ogromna rola rodziny, a szczególnie szkoły w realizowaniu tego
zadania ju\
od najmłodszych lat \
ycia człowieka.
Rola szkoły jest tu szczególna, poniewa\
mo\
e ona tę działalność prowadzić w
sposób systematyczny, planowy i zorganizowany.
Chodzi tu o to, aby z jednej strony zapewnić dziecku mo\
liwość prowadzenia
trybu \
ycia najodpowiedniejszego dla jego rozwoju, a z drugiej strony rozwijać nawyki i
kształtować potrzeby rekreacji ruchowej dla jego przyszłego dorosłego \
ycia.
Ka\
dy z nas podlega prawidłom neofobii i coraz mniej skłonny jest z wiekiem
zmieniać swoje przyzwyczajenia.
Lekcje wychowania fizycznego mogą w pełni zrealizować pierwszy aspekt pro-
blemu, tzn. zapewnić mo\
liwość bie\
ącej rekreacji ruchowej.
W przeprowadzeniu drugiego aspektu sprawy, tzn. ukształtowaniu nawyków i
potrzeb rekreacyjnych, bardziej pomóc mogą zajęcia pozalekcyjne, które "w skutek do-
mgr Janusz Marciszewski - Sport i rekreacja jako forma organizacji czasu wolnego &
2
browolności udziału, są bardzo zbli\
one do rekreacji fizycznej ludzi dorosłych, co zwiększa
prawdopodobieństwo transferu."
Szczególnie korzystna sytuacja w tym zakresie mo\
e wystąpić w szkole, która
posiada w swoim składzie organizacyjnym internat.
Internaty przyszkolne i bursy powołane są dla stworzenia równego startu \
ycio-
wego młodzie\
y niezale\
nie od miejsca jej zamieszkania i warunków rodzinnych oraz śro-
dowiskowych, a w pewnym zakresie tak\
e osobistych warunków zdrowotnych i rozwojo-
wych.
Społeczną funkcją internatu jest zaspokojenie potrzeb społecznych i osobistych
w sposób, który umo\
liwia ogółowi młodzie\
y zdobywanie wykształcenia zgodnie z wymo-
gami edukacji na poziomie średnim, z aspiracjami i uzdolnieniami osobistymi.
Zadania internatu, jako środowiska wychowawczego, sprowadzają się w związ-
ku z tym do:
1. zapewnienia młodzie\
y warunków do właściwego rozwoju fizycznego i psychiczne-
go;
2. organizowania - przy udziale wychowanków - \
ycia codziennego, wdra\
anie ich do
współpracy i współdziałania, wyrabianie nawyków higienicznych i kulturalnych;
3. stwarzanie warunków do racjonalnego spędzania wolnego czasu, pobudzania do
aktywności sprzyjającej wzbogacaniu osobowości, rozwijania zainteresowań;
4. zapewnienia odpowiednich warunków uczenia się, rekompensowania braków i
rozwijania motywacji uczenia się;
5. współdziałania z rodziną i szkołą;
6. uczenia społecznego działania;
7. przygotowania do \
ycia w rodzinie i społeczeństwie.
Zakres wymienionych tu zadań internatu mieści w sobie tematykę mniej lub
bardziej związaną z wychowaniem fizycznym i kulturą fizyczną.
Jak w realiach internatu rozumieć i realizować te zagadnienia?
Kultura fizyczna, mieszcząc się w bardziej ogólnym pojęciu kultury w ogóle,
sama obejmuje swoim zakresem wiele sfer \
ycia człowieka.
W związku z tym nie nale\
y zakładać, \
e jej jedynym przejawem, równie\
w
realiach internatu, jest sport. Sport mo\
e być rozumiany jako, z jednej strony, zjawisko
autoteliczne czyli nastawioną na wynik sportowy samodzielną instytucję społeczną.
Z drugiej strony, sport mo\
na potraktować instrumentalnie, jako środek w
procesie wychowania, opieki i ochrony zdrowia. Wa\
niejsze tu od niego samego, stają się
jego zastosowania, formy, metody i środki, których mo\
na u\
ywać dla osiągania celów
pozasportowych, czyli np. opiekuńczych, zdrowotnych i wychowawczych. Cele te są
nieodłącznym atrybutem działania ka\
dego internatu, przynajmniej w wymiarze jego
funkcji zało\
onej.
A więc tak właśnie będziemy rozumieli sport, chcąc wykazać jego zastosowanie
dla organizacji czasu wolnego wychowanków w internacie, dla profilaktyki uzale\
nień i
odstręczania ich od destrukcyjnych zachowań.
W środowisku internackim intencjonalnie występują procesy: opieki,
wychowania i socjalizacji. Ich elementem składowym jest, a przynajmniej być powinna,
opieka fizyczna i wychowanie fizyczne.
Wychowanie fizyczne skorelowane jest zarówno z systemem oświatowym, jak i
z systemem ochrony zdrowia. Implikuje to konieczność łącznego widzenia problemów
wychowania fizycznego i kultury fizycznej, będącej elementem składowym ka\
dej
rzeczywistości społecznej. Kultura fizyczna nie powinna być traktowana jako sfera
wolnego wyboru człowieka, a wręcz jako jego elementarny i fundamentalny obowiązek.
Obowiązek ten odnoszący się zarówno do zdrowia fizycznego, jak i
psychicznego, ma znaczenie dla ka\
dej jednostki ludzkiej, ale równie\
dla całego
społeczeństwa.
mgr Janusz Marciszewski - Sport i rekreacja jako forma organizacji czasu wolnego &
3
Nasuwa się tu jednak pewne pytanie. Czy ten kardynalny wymóg konieczności i
obowiązku realizowania na co dzień przez ludzi zasad i reguł kultury fizycznej nie stoi w
sprzeczności ze wspominanym wcześniej problemie neofobii? Otó\
nie, poniewa\

dobrowolność tam sygnalizowana dotyczy jedynie form i sposobów realizowania
obowiązku dbania o siebie i swoje zdrowie przez ka\
dego z nas.
Gdyby problematykę kultury fizycznej chcieć lokować w zakres tzw. czasu
wolnego, wtedy wychowawca nie miałby rzeczywiście prawa wymuszać na wychowanku
realizacji tego kulturowo-społecznego wymogu.
Jeśli jednak zastosujemy tu inną konfigurację pojęciową tzn. czas wolny
umieścimy w problematyce kultury fizycznej i potraktujemy go jako jedną z płaszczyzn, na
bazie której mo\
e się ona realizować, to wtedy mo\
emy jako zasadę uznać, \
e
realizowane w realiach internatu wychowanie fizyczne powinno przygotowywać wszystkich
wychowanków do czynnego uczestnictwa w dbałości o zdrowie i prawidłowy rozwój
psychofizyczny. " Kultura fizyczna obejmuje te wszystkie wartości, które wią\
ą się z
fizyczną postacią i fizycznym funkcjonowaniem człowieka, zarówno w jego własnym,
subiektywnym odczuciu, jak te\
w obrazie społecznie zobiektywizowanym. Wartości te -
najogólniej mówiąc - odnoszą się do zdrowia, budowy i postawy ciała, odporności,
wydolności, sprawności, urody. Analogicznie do innych wartości kulturowych, mają one
charakter dynamiczny, kształtują poglądy i postawy ludzkie, są więc cząstką
światopoglądu i obyczaju."
Jeszcze raz, z ogromnym naciskiem, chcę podkreślić, \
e sport rozumiany jako
ćwiczenia układu ruchowego ukierunkowane na osiąganie celów sprawnościowych /co jest
niestety domeną szkolnych lekcji w-f/, nie jest istotą wychowania fizycznego
realizowanego w internacie. Takie "usportowienie" pomija bowiem tak wa\
ne sprawy jak:
dietetykę, higienizację trybu \
yciu, technologię wypoczynku, higienę pracy umysłowej,
dbałość o wygląd zewnętrzny, higienę osobistą i urodę, wychowanie seksualne,
wychowanie dla bezpieczeństwa, walka z przejawami nikotynizmu, alkoholizmu,
narkomanii, stosowaniem sterydów, ochrona i kształtowanie środowiska naturalnego, itd.
Istotą pracy opiekuńczo-wychowawczej w internacie jest jej wielokierunkowość i
holistyczne traktowanie jej podmiotu, jakim jest wychowanek, równie\
w odniesieniu do
kultury fizycznej.
"Krzewić kulturę fizyczną znaczy więc tyle, co kształtować świadomą,
afirmowaną i aktywną postawę wobec ciała i jego potrzeb, uczyć jak poprawiać naturę,
zmieniać obyczaj, doskonalić się."
Temu celowi słu\
y między innymi opracowany przeze mnie w 2000 roku
program profilaktyczny: "Kształtowanie postaw zdrowego stylu \
ycia i profilaktyka
skłonności uzale\
nieniowych, przez sportowo-rekreacyjne zagospodarowanie czasu
wolnego wychowanków internatu". Jego głównymi elementami są: program adaptacji
nowych wychowanków; dobra znajomość sportowo-rekreacyjnych i zdrowotnych potrzeb
wychowanków, ich właściwości, cech i mo\
liwości; sprawiedliwa ocena zaanga\
owania w
realizację programu; przeciwdziałanie skutkom nieracjonalnego spędzania czasu wolnego;
udział w profilaktyce uzale\
nień.
Realizacja tego programu mo\
liwa jest dzięki odpowiedniej strukturze
organizacji pracy placówki, w której pracuję, czyli Internatu Zespołu Szkół Mechanicznych,
Elektrycznych i Elektronicznych w Toruniu.
Praca opiekuńczo-wychowawcza zasadza się tu na idei samorządności.
Młodzie\
ma mo\
liwość uaktywnienia się w pracy czterech sekcji Młodzie\
owej
Rady Internatu: gospodarczej, kulturalnej, naukowej i sportowej.
Ka\
dy wychowawca będąc opiekunem jednej z tych sekcji sprawuje
jednocześnie opiekę wychowawczą nad grupą wychowawczą, która strukturalnie
podzielona jest na sekcje analogicznie do MRI. Taki stan rzeczy jest niezwykle korzystny
dla realizacji problematyki kultury fizycznej i wychowania fizycznego w ich całościowym
mgr Janusz Marciszewski - Sport i rekreacja jako forma organizacji czasu wolnego &
4
wymiarze.
Nie wdając się w szczegółowy opis zakresów działań poszczególnych
kierunków samorządności, chcę powiedzieć, \
e są one w pełni podporządkowane
naczelnej idei planu i programu pracy placówki i skorelowane wzajemnie względem siebie.
Na potwierdzenie kontaminacyjności treści działań programowych na rzecz
nadrzędności celów prozdrowotnych i prorozwojowych przytoczę niektóre z nich w
podziale na sekcje.
Sekcja gospodarcza zajmuje się całą sferą problemów związanych z jakością,
bezpieczeństwem i estetyką pomieszczeń sypialnych i ogólnych. Organizuje i nadzoruje
przebieg działań porządkowych i higieniczno-sanitarnych. Ma równie\
du\
y wpływ na
dietetykę uczestnicząc w opracowywaniu jadłospisów i czuwając nad jakością \
ywienia w
placówce. Sekcja kulturalna, pozornie najmniej związana z rozwojem psychofizycznym
wychowanków, organizuje imprezy, które higienizują codzienne, podstawowe
zaanga\
owanie młodzie\
y, jakim jest nauka szkolna i nauka własna w internacie. Wiele
uwagi poświęca sekcja problematyce ochrony naturalnego środowiska człowieka,
szczególnie wymiarze informacyjno-prezentacyjnym. Odrębnym jej kierunkiem działania
jest propagowanie treści prozdrowotnych, a szczególnie antynikotynowych,
antyalkoholowych i antynarkotykowych w formie ekspozycji w gablocie sekcji kulturalnej.
Podobną aktywność ekspozycyjną wykazuje równie\
sekcja naukowa.
Dochodzą do tego informacje popularno-naukowe związane np. z olimpizmem. Sekcja ta
organizując równie\
cykle zajęć socjoterapeutycznych ukierunkowanych na problematykę
np. agresji, budowania poczucia własnej wartości, komunikacji interpersonalnej, itp.
kwestie mające wpływ na kształtowanie się prawidłowego obrazu zdrowia psychicznego
wychowanków. Du\
ym zakresem aktywności tej sekcji, skorelowanym z problematyką
kształtowania wśród młodzie\
y poglądów i postaw z zakresu kultury fizycznej i
wychowania fizycznego, jest blok spotkań popularno-naukowych poświęconych
wychowaniu seksualnemu.
Wreszcie sekcja sportowa, którą się opiekuję, realizuje zamierzenia o
charakterze sportowo-rekreacyjnym. Ich główną domeną jest to, \
e pozwalają
wychowankom rozwijać ich potencjały, zainteresowania i zamiłowania w ró\
nych
dyscyplinach sportowych.
Zwracanie szczególnej uwagi na masowość udziału w nich wychowanków jest
moim szczególnym staraniem. Nie ma z tym problemu przy okazji rozgrywek tenisa
stołowego lub zajęć pływackich na basenie szkolnym.
Tam, gdzie w grę wchodzą dru\
yny oraz ich skład liczebny ograniczony
przepisami i regulaminami, organizujemy rozgrywki na zasadzie "ka\
dy z ka\
dym". Tak
dzieje się w przypadku turniejów piłki no\
nej, siatkowej i koszykowej.
Ale i tu nie ograniczamy się do rozgrywek turniejowych. Większość zajęć na sali
gimnastycznej i boisku szkolnym, to gry, w których rotacyjnie bierze udział du\
a grupa
młodzie\
y. Od kilku ta aktywność sportowo-rekreacyjna naszego internatu rozszerzyła
swój zasięg. Dzięki współpracy z innymi tego typu placówkami z terenu miasta Torunia,
większość z tych zamierzeń z zakresu kultury fizycznej ma charakter międzyinternacki.
Zwiększa to zdecydowanie ich siłę oddziaływania oraz atrakcyjność, co owocuje
coraz większą frekwencją i zaanga\
owaniem wychowanków.
Swoiście integracyjną, coroczną imprezą są tzw. "Wiosenne igraszki", gdzie
przeplatają się elementy aktywności sportowej, kulturalnej, intelektualnej i gospodarczej.
W wydaniu naszego internatu, sport i rekreacja, będąc integralną częścią szeroko
rozumianej kultury fizycznej, spełnia jej wymogi. Jak wynika z powy\
szego opisania,
wychowanie fizyczne nieogranicza się tu tylko do ćwiczeń ruchowych i sprawności
fizycznej, czyli prostego "usportowienia".
Opisana tu samorządowa aktywność wychowanków spełnia prawie wszystkie
kryteria modelowego wychowania fizycznego realizowanego w internacie. Występuje tu
mgr Janusz Marciszewski - Sport i rekreacja jako forma organizacji czasu wolnego &
5
postulowana w takim modelu kompletność. Wyra\
a się to w diagnozie /potrzeb i
mo\
liwości/, prognozie, programowaniu, ordynacji i kontroli oraz analizie efektów, co
towarzyszy pracy wszystkich sekcji samorządowych. Uwzględnione są wszystkie cele
wychowania fizycznego: zdrowotny, opiekuńczo-wychowawczy i utylitarny. Zajęcia
realizujące wychowanie zdrowotne spełniają wielorakie funkcje: zapewniają wypoczynek
czynny, rozrywkę i pracę nad sobą.
Jeśli działania te zrealizowane są prawidłowo i przy autentycznym
zaanga\
owaniu wychowanków, to daje się zawsze zaobserwować określone ich efekty
wyra\
one w wiedzy, postawach, nawykach, umiejętnościach i sprawnościach. Przy takim,
jak został tu zaprezentowany, rozumieniu kultury fizycznej, mo\
na zauwa\
yć
występowanie kolejnej cechy modelu, jaka jest kompleksowość.
Realizowany model wychowania fizycznego osadzony jest w otaczającej go
rzeczywistości społecznej i rozumiany jako podsystem w ogólnym systemie kultury
fizycznej.
Jest to zamierzenie otwarte równie\
na funkcjonujące poza placówką instytucje
i organizacje sportowe, oświatowe i ochrony zdrowia.
Praca wychowawcza w zakresie kultury fizycznej wyczerpuje w pełni pojęcie
dro\
ności, gdy\
bazując na dotychczasowych doświadczeniach wychowanka,
przygotowuje go do rekreacji na kolejnych szczeblach rozwoju osobniczego. Realizuje się
równie\
cecha egalitarności, gdy\
wielokierunkowość i wieloaspektowość zajęć
realizowanych w internacie uwzględnia interesy rozwojowe wszystkich jednostek, bez
względu na wiek, płeć, typ szkoły, mo\
liwości ruchowe, stan zdrowia, zainteresowania i
poziom inteligencji.
Dzięki temu, \
e w toku pracy opiekuńczo-wychowawczej w internacie występują
wy\
ej wymienione kryteria modelowe, mo\
liwe do uzyskania stają się efekt w postaci:
przekazanej i przyjętej sumy określonej wiedzy, kształtowanych i pozyskanych
umiejętności, pewnej dozy usprawnień ruchowych, kształtowanych i zaistniałych potrzeb i
nawyków, oraz formowanych i nabytych postaw intelektualno-emocjonalnych.
Jeśli przyjmiemy, jako zasadne, uprzednio zaprezentowane stanowisko,
mówiące o tym, \
e kultura fizyczna realizowana w internacie zagospodarowywuje równie\

i czas wolny wychowanków, to szeroko rozumiane wychowanie fizyczne, równie\
poprzez
sport i rekreację, organizuje w sposób prozdrowotny ten czas.
Sport i rekreacja, w połączeniu z domenami innych ni\
sportowa, sekcji
Młodzie\
owej Rady Internatu oraz grup wychowawczych, stwarzają bardzo rozległą
płaszczyznę dla realizowania zadań profilaktyki uzale\
nień.
Ciekawa, atrakcyjna oferta z zakresu wychowania fizycznego wypełnia bowiem
czas wolny wychowanka i zabezpiecza mu naturalną potrzebę aktywności i ekspresji, tyle,
\
e korzystną zdrowotnie /z dala od nałogów i zgubnego bezruchu/ i wartościową
społecznie i wychowawczo. Wychowanek w ten sposób zaabsorbowany nie przejawia
równie\
tendencji do destrukcyjnych zachowań, bo nie ma na to bezmyślnie wolnego
czasu. Takie mo\
liwości daje sport i rekreacja wplecione w całokształt realizowanej w
internacie kultury fizycznej.
Bibliografia
Demel M., Humen W., Rola szkoły w wychowaniu do rekreacji fizycznej! Demel M. Szkice
krytyczne o kulturze fizycznej: Sport i turystyka, Warszawa 1973
mgr Janusz Marciszewski
Wychowawca Internatu
ZSMEiE w Toruniu